Na osnovu člana 35. stav 2. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RSˮ, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13 – US, 98/13 – US, 132/14 i 145/14) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07, 65/08, 16/11, 68/12 – US, 72/12, 7/14 – US i 44/14),
Vlada donosi
U R E D B U
O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA POSEBNE NAMENE SLIVA AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
Član 1.
Utvrđuje se Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije „Grlište” (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuju se osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja sliva akumulacije „Grlište” na delovima teritorije grada Zaječara i opština Boljevac i Knjaževac.
Član 3.
Prostorni plan se sastoji iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1:50.000, i to: referalna karta broj 1 – Posebna namena prostora; referalna karta broj 2 – Mreža naselja i infrastrukturni sistemi; referalna karta broj 3 – Prirodni resursi, turizam, zaštita životne sredine i prirodnih i kulturnih dobara i referalna karta broj 4 – Sprovođenje Prostornog plana.
Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 11 primeraka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan sprovodi se na dva načina, i to:
1) indirektno (posredno):
(1) primenom planskih rešenja drugih prostornih planova područja posebne namene čiji se obuhvat delom preklapa sa područjem ovog prostornog plana,
(2) primenom i razradom planskih rešenja ovog prostornog plana u prostornim planovima jedinica lokalne samouprave za teritoriju grada Zaječara i teritorije opština Knjaževac i Boljevac,
(3) razradom planskih rešenja urbanističkim planovima i sektorskim planovima;
2) direktno (neposredno): izdavanjem informacije o lokaciji i lokacijskih uslova na osnovu planskih rešenja i propozicija ovog prostornog plana u zoni njegove direktne primene, za objekte u funkciji vodoprivrede koji se nalaze u zonama I i II akumulacije „Grlište” (faza 1).
Član 5.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe, čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture (tri kompleta), Ministarstvu poljoprivrede i zaštite životne sredine (jedan komplet), Ministarstvu zdravlja (jedan komplet), Republičkoj direkciji za vode (jedan komplet), Javnom vodoprivrednom preduzeću „Srbijavode” (jedan komplet), gradu Zaječaru (jedan komplet), opštini Boljevac (jedan komplet) i opštini Knjaževac (jedan komplet).
Dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u ministarstvu nadležnom za poslove prostornog planiranja.
Član 6.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koji bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 7.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i urbanistički projekti, kao i planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 8.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 Broj:
U Beogradu, 5. novembra 2015. godine
V L A D A
PREDSEDNIK
Aleksandar Vučić
PROSTORNI PLAN PODRUČJA POSEBNE NAMENE SLIVA AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
UVODNE NAPOMENE
Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije „Grlište” (u daljem tekstu: Prostorni plan) radi se na osnovu Odluke o izradi Prostornog plana područja posebne namene sliva akumulacije „Grlište” („Službeni glasnik RS”, broj 44/11), koju je donela Vlada. Posle sprovedenog postupka javne nabavke zaključen je ugovor o izradi Prostornog plana između Republičke agencije za prostorno planiranje i Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede – Republičke direkcije za vode (broj 404-343-8/2011-01 od 21. septembra 2011. godine), kao naručilaca i Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije (broj 1568 od 22. septembra 2011. godine) kao izvršioca.
Izrada Prostornog plana usklađena je sa Zakonom o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13 – US, 98/13 – US, 132/14 i 145/14), Pravilnikom o sadržini, načinu i postupku izrade dokumenata prostornog i urbanističkog planiranja („Službeni glasnik RS”, broj 64/15), Zakonom o vodama („Službeni glasnik RS”, br. 30/10 i 93/12), Pravilnikom o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08), Zakonom o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 88/10), Uredbom o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02), Zakonom o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, br. 135/04, 36/09, 36/09 – dr. zakon, 72/09 – dr. zakon i 43/11 – US), Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 88/10), Zakonom o regionalnom razvoju („Službeni glasnik RS”, br. 51/09 i 30/10), Zakonom o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS”, br. 36/09, 88/10 i 91/10-ispravka), Zakonom o kulturnim dobrima („Službeni glasnik RS”, br. 71/94, 52/11 – dr. zakon i 99/11 – dr. zakon), Zakonom o turizmu („Službeni glasnik RS”, br. 36/09, 88/10, 99/11 – dr. zakon, 93/12 i 84/15), Uredbom o ekološkoj mreži („Službeni glasnik RS”, broj 102/10), Zakonom o utvrđivanju javnog interesa i posebnim postupcima eksproprijacije i pribavljanja dokumentacije radi realizacije izgradnje sistema za transport prirodnog gasa „Južni tok” („Službeni glasnik RS”, broj 17/13), odlukama i strategijama Vlade i drugim aktima i dokumentima koja uređuju pitanja u vezi sa predmetom Prostornog plana.
Prostorni plan je pripremljen na osnovu sledećih dokumenata: verifikovanog i prihvaćenog Koncepta Prostornog plana (Izveštaj br. 350-01-00146/2012-07 od 9. marta 2012. godine Komisije za stručnu kontrolu regionalnog prostornog plana, programa implementacije regionalnog prostornog plana i prostornog plana područja posebne namene Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja), Izveštaja o izvršenoj stručnoj kontroli Nacrta prostornog plana (Izveštaj br. 350-02-00014/2/2013-01 od 26. marta 2013. godine Komisije za stručnu kontrolu Nacrta prostornog plana područja posebne namene sliva akumulacije „Grlište” Ministarstva prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja), Izveštaja o obavljenom javnom uvidu u Nacrt prostornog plana i Izveštaja o strateškoj proceni uticaja Prostornog plana na životnu sredinu (Komisija za sprovođenje javnog uvida, Broj: 350-01-536-2015-13 od 15. maja 2015. godine) i Dokumentacione osnove Prostornog plana (koja je zasnovana na pribavljenim uslovima nadležnih organa i organizacija, analizi postojeće dokumentacije, studijama i sektorskim ekspertizama urađenim za sve oblasti od značaja za plansko područje i definisanje planskih rešenja) i dr. U pripremi i izradi Prostornog plana uspostavljena je saradnja sa stručnim i drugim institucijama i organizacijama, u prvom redu sa Javno komunalnim preduzećem „Vodovod” Zaječar (u daljem tekstu: JKP „Vodovod”, Zaječar), kao i predstavnicima gradske/opštinskih uprava čija će uloga biti značajna za proces implementacije planskih rešenja.
Prostorni plan predstavlja planski osnov za obezbeđenje prostornih uslova za ostvarenje posebne namene područja, tj. za zaštitu sliva akumulacije „Grlište”, kao i planski osnov kojim se rezerviše prostor za planiranu drugu fazu razvoja akumulacije „Grlište” u uslovima održivog, multifunkcionalnog razvoja planskog područja. Donošenjem Prostornog plana obezbediće se: plansko korišćenje akumulacije „Grlište”, zaštita i uređenje slivnog područja; unapređenje infrastrukturne i komunalne opremljenosti; unapređenje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva stimulacijom postojećih i razvojem novih delatnosti, u prvom redu turizma i alternativne seoske ekonomije, uz odgovarajuće kompenzacije, kako za njihovu realizaciju, tako i za sprovođenje mera zaštite prostora i izvorišta voda; zadovoljenje rekreativnih, sportskih i kulturoloških potreba urbanog stanovništva iz okruženja; uređenje građevinskog zemljišta u naseljima i zonama planiranim za razvoj; i smernice za institucionalno-organizacionu i upravno-kontrolnu podršku korišćenju i zaštiti akumulacije.
Prostorni plan se donosi za period do 2025. godine, sa elementima za prvu, prioritetnu etapu implementacije za period do 2017. godine.
Prostorni plan sadrži:
– polazne osnove (sa položajem, prostornim obuhvatom i opisom granica područja Prostornog plana, granica celina i potcelina posebne namene; obaveze, uslove i smernice iz Prostornog plana Republike Srbije i drugih razvojnih dokumenata; skraćeni prikaz postojećeg stanja, potencijala, ograničenja i dr.);
– principe, ciljeve i opštu koncepciju prostornog razvoja područja sliva akumulacije „Grlište” (principe prostornog razvoja; opšte i operativne ciljeve prostornog razvoja; regionalni aspekt razvoja područja posebne namene i funkcionalne veze i međuodnose sa okruženjem; opštu koncepciju razvoja područja sliva akumulacije „Grlište” i dr.);
– planska rešenja prostornog razvoja područja posebne namene i drugih oblasti od značaja za definisanje planskih rešenja (sistem vodosnabdevanja „Grlište”, režime zaštite, uređenja i korišćenja prostora, sa analizom uticaja sliva akumulacije „Grlište” na prirodne sisteme, na ekonomiju i privredne sisteme, turizam i rekreaciju, demografske i socijalne procese i sisteme; prostorni razvoj saobraćaja i infrastrukturnih sistema; zaštitu životne sredine, prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara i zaštitu od elementarnih nepogoda i obezbeđenje interesa za odbranu zemlje; osnovnu namenu prostora s bilansom površina posebne namene i dr.);
– pravila upotrebe zemljišta, pravila uređenja i pravila građenja;
– implementaciju Prostornog plana (institucionalni okvir i učesnike u implementaciji; smernice za izradu planske dokumentacije i sprovođenje Prostornog plana; prioritetna planska rešenja i projekte; mere i instrumente za implementaciju Prostornog plana i dr.);
– referalne karte i grafičke prikaze:
– referalna karta broj 1 – Posebna namena prostora, u razmeri 1 : 50 000;
– referalna karta broj 2 – Mreža naselja i infrastrukturni sistemi, u razmeri 1 : 50 000;
– referalna karta broj 3 – Prirodni resursi, turizam, zaštita životne sredine i prirodnih i kulturnih dobara, u razmeri 1 : 50 000;
– referalna karta broj 4 – Sprovođenje Prostornog plana, u razmeri 1 : 50 000;
– grafički prikaz 1. Pregledna karta područja Plana.
Prostorni plan je urađen u GIS okruženju zasnovanom na ESRI tehnologiji (ArcGIS 10h), što omogućava jednostavniju razmenu podataka, formiranje Geografskog informacionog sistema za obuhvaćeno područje i efikasniju kontrolu sprovođenja Prostornog plana.
U skladu sa odredbama člana 22. Zakona o planiranju i izgradnji, uporedo sa izradom Prostornog plana, pripremljen je Izveštaj o strateškoj proceni uticaja Prostornog plana na životnu sredinu. Tokom procedure izrade Nacrta prostornog plana, Ministarstvo zdravlja donelo je Rešenje o određivanju zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja akumulacije „Grlište”, a na zahtev organa lokalnih samouprava grada Zaječara, opštine Knjaževac i opštine Boljevac. Izvršilac je uradio Elaborat o zonama sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja akumulacije „Grlište”, čime je obezbeđena puna kompatibilnost planskih rešenja i režima korišćenja i uređenja prostora u uspostavljenim zonama sanitarne zaštite.
POLAZNE OSNOVE
1. POLOŽAJ, PROSTORNI OBUHVAT I GRANICE PROSTORNOG PLANA, GRANICE CELINA I POTCELINA POSEBNE NAMENE
Granice Prostornog plana, odnosno zona sanitarne zaštite izvorišta „Grlište” i područja posebne namene, određene su referalnim kartama Prostornog plana i opisno, prema situaciji na Topografskim kartama (u daljem tekstu: TK) razmere 1:25 000 (Listovi TK25: Aleksinac 532-2-2, 532-2-4 i 532-4-2, Zaječar 533-1-1, 533-1-2, 533-1-3, 533-1-4, 533-2-1, 533-2-3, 533-3-1 i 533-4-1). U slučaju neslaganja sa tekstom, merodavna je situacija u prikazima referalnih karata.
1.1. POLOŽAJ I OSNOVNE ODLIKE PLANSKOG PODRUČJA
Područje Prostornog plana prostire se na delovima teritorije grada Zaječar i opština Boljevac i Knjaževac (Zaječarski upravni okrug). Obuhvata 15 celih katastarskih opština i 15 statističkih naselja u kojima živi 4.555 stanovnika (2002. godine), tj. oko 3.200 stanovnika (2011. godine). Područje Prostornog plana u fizičko–geografskom smislu obuhvata brdsko–planinsko područje Tupižnice u južnom delu i nizijski deo doline Belog Timoka i njegovih pritoka Grliške reke sa akumulacijom „Grlište” na severu, na nadmorskim visinama od oko 150 m na ušću Grliške reke u Beli Timok istočno od akumulacije do oko 1160 m – Glogovački vrh na Tupižnici južno od akumulacije.
1.2. TERITORIJALNI OBUHVAT PODRUČJA PROSTORNOG PLANA
Područje Prostornog plana obuhvata prostor površine od oko 400 km2 na delovima teritorije (Tabela I-1):
opštine Boljevac (četiri katastarske opštine – u daljem tekstu: KO): cele KO Bačevica, Vrbovac, Dobro Polje i Dobrujevac;
grada Zaječara (osam KO): cele KO Leskovac, Lenovac, Gornja Bela Reka, Lasovo, Grlište, Marinovac, Zagrađe i Planinica; i
opštine Knjaževac (tri KO): cele KO Koželj, Bučje i Vlaško Polje.
1.3. GRANICA PODRUČJA PROSTORNOG PLANA
Područje Prostornog plana (400 km2) obuhvata: područje sliva akumulacije „Grlište” do profila brane površine od oko 183 km2 i vanslivne površine obuhvaćenih KO od oko 217 km2.
Granica područja Prostornog plana definisana je granicama celih KO, a prikazana je grafički i opisno (Grafički prilog 1 i Tabela I-1).
Granica Prostornog plana je:
severna granica – od preseka granica opštine Boljevac i grada Zaječar na severu i nastavlja spoljnom granicom KO Planinica, Lenovac, Leskovac i Grlište (grad Zaječar);
istočna granica – od istočne spoljne granice KO Grlište (grad Zaječar) i nastavlja u pravcu juga duž spoljnih granica KO Zagrađe i Marinovac (grad Zaječar);
južna granica – od preseka granica grada Zaječar i opštine Knjaževac, u pravcu zapada prateći spoljnu granicu KO Koželj, Bučje i Vlaško Polje (opština Knjaževac); i
zapadna granica – od preseka granica opština Knjaževac i Boljevac na zapadu i u pravcu severa prati spoljnu granicu KO Dobro Polje, Dobrujevac i Vrbovac (opština Boljevac) kada ponovo ulazi na teritoriju grada Zaječara i prati spoljnu granicu KO Planinica do početne tačke.
Bilans površina prema prostornom obuhvatu područja Prostornog plana dat je u Tabeli I-1.
Tabela I-1: Prostorni obuhvat područja Prostornog plana
Teritorija
Površina u km2
ukupno opština/grad
Prostorni plan
% opštine/grada
Područje sliva
van sliva
ukupno
Opština Boljevac
827,66
42,51
59,48
101,99
25,49
Grad Zaječar
1.067,12
129,54
95,26
224,80
56,17
Opština Knjaževac
1.202,44
10,84
62,57
73,41
18,34
Ukupno
=SUM(ABOVE) 3.097,22
182,89
217,31
400,20
=SUM(ABOVE) 100,00
1.4. GRANICE CELINA I POTCELINA POSEBNE NAMENE
Obuhvat i granice zona sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”
U delu Prostornog plana koji obuhvata sliv akumulacije „Grlište” i deo vanslivnih površina u podbranskom delu, uspostavljaju se (odnosno rezervišu) zone sanitarne zaštite izvorišta u skladu sa predviđenim faznim razvojem vodoprivrednog sistema, kojim je predviđeno povećanje zapremine akumulacija sa 12×106 m3 u fazi 1, pri koti maksimalnog uspora (u daljem tekstu: KMU) od 194,6 m n.v, na 40×106 m3 u fazi 2 pri KMU od 215 m n.v.
Uspostavljaju se sledeće zone sanitarne zaštite izvorišta za fazu 1 akumulacije:
zona neposredne sanitarne zaštite (u daljem tekstu: zona I akumulacije) utvrđuje se u odnosu na KMU akumulacije od 194,6 m n.v. i obuhvata jezero iz koga se zahvata voda za vodosnabdevanje uključujući vrh pregradnog objekta (sa prostorom u širini od 100 m nizvodno od krune brane) i priobalno područje akumulacije čija širina iznosi 10 m u horizontalnoj projekciji od nivoa vode pri KMU vode u jezeru, ukupne površine oko 1 km2 (1,41 km2);
uža zona sanitarne zaštite (u daljem tekstu: zona II akumulacije) utvrđuje se uzvodno od profila brane u pojasu širine 500 m oko akumulacije mereno u horizontalnoj projekciji od spoljne granice zone I, na području sliva akumulacije, kao i čitav prostor mogućeg proširenja zone potapanja u fazi 2 vezano za KMU od 215 m n.v., ukupne površine oko 7 km2 (6,95 km2); i
šira zona sanitarne zaštite (u daljem tekstu: zona III akumulacije) utvrđuje se na području sliva uzvodno od brane „Grlište”, u delu koji nije obuhvaćen zonama I i II akumulacije, ukupne površine oko 175 km2 (174,53 km2), i to: od profila brane „Grlište” u ataru sela Grlište (KO Grlište), granica zone III akumulacije ide u pravcu juga prateći morfološku vododelnicu do uzvišenja Deda-Rašino brdo (kota 311 m n.v.), skreće ka zapadu preko lokaliteta Osenje do uzvišenja Lipak (kota 375 m n.v.), potom ide ka jugoistoku preko kote 360 m n.v, kote 337 m n.v. do lokaliteta Mađarsko guvno (kota 396 m n.v.). Dalje, u pravcu juga prati morfološku vododelnicu, prolazeći pored zaseoka Crkvište (KO Gornja Bela Reka) sve do uzvišenja G. Glama (kota 499 m n.v.). Od ove tačke granica skreće ka istoku i jugoistoku do uzvišenja Stankov cerak (kota 453 m n.v.), a potom nastavlja južno obilazeći lokalitet Golaš do uzvišenja V. Golaš (kota 547 m n.v.) koje se nalazi na tromeđi KO Gornja Bela Reka, KO Zagrađe i KO Marinovac (grad Zaječar). Potom granica menja pravac ka zapadu preko kote 423 m n.v, lokaliteta Presečen kamen i nastavlja preko uzvišenja Čuker (kota 543 m n.v.) obilazeći selo Marinovac (KO Marinovac), preko kote 532 m n.v, kote 594 m n.v, do lokaliteta Golema oranica i kote 654 m n.v. Odavde granica nastavlja ka jugozapadu, prati morfološku vododelnicu prelazeći preko kote 678 m n.v. i nastavlja do vrha Oštrc (kota 823 m n.v.), lokaliteta Glogovica do uzvišenja Glogovački vrh (kota 1160 m n.v.). Dalje, granica ide u pravcu juga, preko kote 987 m n.v. do uzvišenja Đorđev vrh (1037 m n.v.), odakle skreće ka zapadu južno od lokaliteta Golemi prelaz i potom duž grebena Podkamen (kota 1082 m n.v.) i lokaliteta Tupižnička ledenica, na granici KO Koželj i KO Bučje (opština Knjaževac), pa ide preko kote 1160 m n.v. do kote 1148 m n.v, odakle skreće ka zapadu preko kote 1106 m n.v, kote 612.68 m n.v. do lokaliteta Vujin grob (kota 675 m n.v.). Granica potom menja pravac ka severozapadu do uzvišenja Straža (kota 701 m n.v.) i nastavlja istim pravcem preko kote 699 m n.v. do lokalitea Svinjarnik (kota 742 m n.v.) i granice opštine Knjaževac (KO Bučje) i grada Zaječar (KO Lasovo). Granica zatim preseca DP IIA reda br.219 (R-247) (kota 664 m n.v.), ulazi u KO Vlaško Polje i nastavlja ka zapadu prateći morfološku vododelnicu preko uzvišenja Dobra glava (854 m n.v.) i Mečiji vrh (1010 m n.v.). Potom menja pravac ka severu preko kote 913 m n.v, pa ide grebenom Javora ukrštajući se sa DP IIA reda br.173 (R-247). Nastavlja preko kote 587 m n.v, kote 604 m n.v, lokaliteta Gramada, kote 626 m n.v, lokaliteta Mečiji vis (770 m n.v.) i Grmatski kamen (730 m n.v.). Zatim granica ide do uzvišenja V. Orlovo brdo (kota 718 m n.v.) preko lokaliteta Orlovo polje do Starčevog brega (kota 542 m n.v.). Dalje, granica ide ka severu, preko uzvišenja Čolakovo brdo i Strnjak (kota 551 m n.v.) i nastavlja preko zaseoka Orešac (KO Bačevica), pa prateći morfološku vododelnicu ide do lokaliteta V. Ježevica (kota 709 m n.v.) i nastavlja ka severoistoku do uzvišenja Gorunjar (583 m n.v.). Granica potom ide ka severu, preko kote 518 m n.v, lokaliteta Široko polje (516 m n.v.), do uzvišenja Čuka (kota 592 m n.v.). Potom granica menja pravac ka istoku prateći severnu granicu KO Vrbovac (opština Boljevac) ide preko kote 439 m n.v, pa obilazeći lokalitet Kasapovac, prelazi preko kote 473 m n.v. i spušta se ka jugu do kote 458 m n.v. Potom nastavlja u pravcu istoka i ide preko kote 401 m n.v, lokaliteta Vrnjkovac, kote 477 m n.v, kote 372 m n.v, lokaliteta Lupa glava (kota 387 m n.v.), kote 366 m n.v, kote 359 m n.v. do lokaliteta Devetar (kota 374 m n.v.). Dalje, granica ide u istom pravcu preko vrha Bresje (kota 376 m n.v.), lokaliteta Baranovac (kota 376 m n.v.), Bratujevac (kota 402 m n.v.), kote 339 m n.v. do kote 315 m n.v. Odatle granica skreće ka jugu prelazeći preko lokaliteta Drenjak, kote 242 m n.v, lokaliteta Savin breg (kota 255 m n.v.) i silazi na profil brane.
Rezervišu se sledeće zone sanitarne zaštite izvorišta za fazu 2 akumulacije:
zona I akumulacije utvrđuje se u odnosu na KMU akumulacije od 215 m n.v. i obuhvata jezero iz koga se zahvata voda za vodosnabdevanje uključujući vrh pregradnog objekta (sa prostorom u širini od 100 m nizvodno od krune brane) i priobalno područje akumulacije čija širina iznosi 10 m u horizontalnoj projekciji od nivoa vode pri KMU vode u jezeru, ukupne površine oko 3 km2 (3,42 km2);
zona II akumulacije utvrđuje se uzvodno od profila brane u pojasu širine 500 m duž obala akumulacije mereno u horizontalnoj projekciji od spoljne granice zone I, na području sliva akumulacije, ukupne površine oko 11 km2 (11,22 km2); i
zona III akumulacije utvrđuje se na području sliva uzvodno od brane „Grlište”, u delu koji nije obuhvaćen zonama I i II akumulacije, što je oko 168 km2 (168,25 km2), sa granicama zone III akumulacije definisane u prethodnom stavu.
Bilans površina područja Prostornog plana prema teritorijalnom obuhvatu i zonama sanitarne zaštite akumulacije (faze 1 i 2) prikazan je u Tabeli I-2.
Tabela I-2: Bilans teritorijalnog obuhvata područja Prostornog plana i zona sanitarne zaštite u slivu akumulacije „Grlište” (u km2)
opština/ grad
KO
zona neposredne
sanitarne zaštite sa akumulacijom
(zona I)
uža zona sanitarne zaštite
(zona II)
šira zona sanitarne zaštite
(zona III)
izvan zona sanitarne zaštite
ukupno
1.
2.
3.
4.
1+2+3+4
FAZA 1
Boljevac
Bačevica
20,09
0,82
20,91
Vrbovac
21,46
0,22
21,68
Dobro Polje
0,75
28,76
29,51
Dobrujevac
0,21
29,68
29,89
Zaječar
Gornja Bela Reka
0,01
26,18
3,24
29,43
Grlište
0,79
2,15
2,19
22,97
28,10
Zagrađe
0,06
17,52
17,57
Lasovo
47,92
0,16
48,07
Lenovac
0,66
34,29
1,39
36,34
Leskovac
0,62
4,13
5,86
0,56
11,18
Marinovac
4,23
24,10
28,33
Planinica
0,46
25,32
25,78
Knjaževac
Bučje
6,47
28,52
34,99
Vlaško Polje
1,71
11,90
13,61
Koželj
2,66
22,15
24,81
Ukupno
1,41
6,95
174,53
217,31
400,20
FAZA 2
BOLJEVAC
Bačevica
20,09
0,82
20,91
Vrbovac
21,46
0,22
21,68
Dobro Polje
0,75
28,76
29,51
Dobrujevac
0,21
29,68
29,89
ZAJEČAR
Gornja Bela Reka
0,01
0,75
25,42
3,24
29,43
Grlište
1,33
2,60
1,20
22,97
28,10
Zagrađe
0,05
17,52
17,57
Lasovo
47,91
0,16
48,07
Lenovac
0,27
2,79
31,89
1,39
36,34
Leskovac
1,81
5,08
3,73
0,56
11,18
Marinovac
4,23
24,10
28,33
Planinica
0,46
25,32
25,78
KNJAŽEVAC
Bučje
6,47
28,52
34,99
Vlaško Polje
1,71
11,90
13,61
Koželj
2,66
22,15
24,81
UKUPNO
3,42
11,22
168,25
217,31
400,20
S obzirom da je planirano proširenje akumulacije „Grlište” u fazi 2 predviđeno u postplanskom periodu, ovim prostornim planom, sem rezervacije prostora, nisu date posebne smernice i planska rešenja za tu fazu, koja će se po potrebi utvrditi izmenama i dopunama ovog prostornog plana i/ili odgovarajućim urbanističkim planovima.
1.5. POSEBNE NAMENE PODRUČJA PROSTORNOG PLANA
Posebna namena područja Prostornog plana koja je ključna za utvrđivanje planskih rešenja jeste sliv akumulacije „Grlište”, koja predstavlja važan objekat u sastavu Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom i Timočkog rečnog sistema za integralno korišćenje, uređenje i zaštitu voda Belog Timoka i Timoka.
Ostale posebne namene na području Prostornog plana, utvrđene planskim i strateškim dokumentima na nacionalnom nivou, jesu: sliv akumulacije „Bovan”; transnacionalni gasovod kroz Srbiju; i potencijalni koridor autoputa Zaječar – Niš.
2. OBAVEZE, USLOVI I SMERNICE IZ PROSTORNOG PLANA REPUBLIKE SRBIJE I DRUGIH RAZVOJNIH DOKUMENATA
2.1. PROSTORNI PLAN REPUBLIKE SRBIJE OD 2010. DO 2020. GODINE
Za područje ovog prostornog plana posebno su relevantne sledeće odredbe Prostornog plana Republike Srbije (u daljem tekstu: PPRS):
Područje Prostornog plana ima značajan procenat poljoprivrednog zemljišta, u zoni intenzivne poljoprivrede, voćarstva i vinogradarstva. Potencijal biomase je značajan.
Najveći deo područja Prostornog plana je u okviru perspektivnog funkcionalno urbanog područja (u daljem tekstu: FUP) nacionalnog značaja sa centrom u Zaječaru.
U oblasti infrastrukture planirane su aktivnosti na postojećem državnom putu I reda, ruta 5 (SEETO): Paraćin – Boljevac – Zaječar – Vrška čuka (granica sa Bugarskom) (E-761, M-5) te na potencijalnom koridoru državnog puta I reda, (autoputski koridor) Đerdap II – Zaječar – Niš. Planira se revitalizacija i modernizacija postojeće jednokolosečne pruge, sa izgradnjom kapaciteta za povezivanje značajnih korisnika železničkih usluga Niš – Zaječar – Prahovo Pristanište. Moguća gradnja termooenergetskog objekta u Zaječaru, na ugalj, utvrdiće se uz prethodno utvrđivanje prioriteta između eksploatacije uglja i regionalnog vodosnabdevanja. Gasifikacija područja Prostornog plana biće moguća nakon realizacije planiranog gasovod. Vodovodni sistem sa postojećom akumulacijom „Grlište” je deo Timočkog regionalnog vodovodnog sistema, koji je dominantan za snabdevanje vodom grada Zaječara.
Područje Prostornog plana je u blizini primarnog turističkog prostora sa celogodišnjom ponudom – Stara planina, u okruženju sekundarnih turističkih područja u okviru turističkog klastera Istočna Srbija i u blizini međunarodnih drumskih turističkih pravaca Zaječar -Paraćin i Zaječar – Knjaževac.
Životna sredina je kvalitetna, pretežno pod voćnjacima, vinogradima, livadama, pašnjacima i šumama. U oblasti zaštite životne sredine, strateški prioritet je poboljšanje kvaliteta površinskih i podzemnih voda, tretman otpadnih voda u naseljima sa najvećim uticajima na izvorište vodosnabdevanja, obezbeđenje racionalnog korišćenja vode u industriji i energetici uvođenjem novih tehnologija i recirkulacije.
Na osnovu prethodnih istraživanja i valorizacije, biće definisani status, prostorni obuhvat i režimi zaštite za područje planine Tupižnica.
2.2. UREDBA O UTVRĐIVANJU VODOPRIVREDNE OSNOVE REPUBLIKE SRBIJE
Vodoprivredna osnova Republike Srbije (u daljem tekstu: VOS) osnovni je dokument kojim se utvrđuje strategija korišćenja voda, zaštite voda i zaštite od voda na teritoriji Republike Srbije, kao jedinstvenog vodoprivrednog prostora. Osnovni strateški cilj VOS je: „održavanje i razvoj vodnog režima kojim se obezbeđuju najpovoljnija i najcelishodnija tehnička, ekonomska i ekološka rešenja za jedinstveno upravljanje vodama, zaštitu od štetnog dejstva voda, zaštitu voda i korišćenje voda”. VOS ima zadatak da obezbedi ostvarivanje navedenog osnovnog strateškog cilja, vodeći računa o često oprečnim interesima pojedinih vodoprivrednih oblasti i grana i u velikoj meri suprotstavljenim zahtevima ostalih korisnika prostora.
Timočki regionalni sistem, koji obuhvata vodosnabdevanje naselja na slivu reke Timok, oslanja se na akumulacije na Crnom Timoku (planirana „Bogovina”) i Grliškoj reci (izgrađena akumulacija „Grlište”), a delom i na korišćenje lokalnih izvorišta podzemnih voda. Ove dve akumulacije činiće jedinstveni sistem iz koga će se snabdevati vodom naselja u gradovima i opštinama: Bor, Zaječar, Boljevac, Negotin i Knjaževac. Pored vodosnabdevanja, ove vode imaju i druge namene. Snabdevanje vodom naselja u opštini Knjaževac predviđa se i iz lokalnih izvorišta korišćenjem voda Aldinačke reke, sa perspektivnim povezivanjem u jedinstven Timočki regionalni sistem. Naselja u opštinama Svrljig i Kladovo perspektivno bi bila deo ovog sistema.
Prema VOS, prognozirane su ukupne potrebe za vodom (visoko kvalitetne vode za domaćinstva i industriju) do 2021. godine. Za grad i opštine čiji su delovi teritorije obuhvaćeni Prostornim planom iznose: Zaječar (58,8 h 106 m3/god), Knjaževac (16,6 h 106 m3/god) i Boljevac (5,5 h 106 m3/god). Definisan je obim potrebnih antierozivnih radova u slivu akumulacije „Grlište” koji obuhvataju oko 12.600 m3 građevinskih i oko 2.400 ha bioloških radova.
2.3. UREDBA O UTVRĐIVANJU REGIONALNOG PROSTORNOG PLANA TIMOČKE KRAJINE
(„Službeni glasnik RS”, broj 51/11)
Za područje ovog prostornog plana posebno su relevantne sledeće odredbe Regionalnog prostornog plana Timočke krajine (u daljem tekstu: RPPTK):
Unapređenje stanja postojećih šuma i povećanja površina pod šumama prioritetno će se sprovesti u slivu akumulacije „Grlište”, na površini od oko 12 km2. Antierozivna zaštita ostvariće se primenom bioloških mera (pošumljavanje i zatravljivanje), biotehničkih mera (pleteri i zidići protiv spiranja) i tehničkih mera (gabionske pregrade i pragovi u cilju stabilizacije terena i zaustavljanja vučenog nanosa) na površinama i lokalitetima koje ugrožava srednja, ekscesivna i jaka erozija.
Zaštita kvaliteta voda izvorišta regionalnog sistema za snabdevanje stanovništva vodom sprovodiće se uspostavljanjem i sprovođenjem režima zona sanitarne zaštite, primenom organizaciono-ekonomskih mera za sprečavanje i smanjenje zagađenja voda (propisa o zabrani transporta opasnih materija u zoni izvorišta, zabranom kaveznog uzgoja riba u akumulacijama koje služe za snabdevanje vodom, poribljavanjem akumulacija isključivo na bazi ihtioloških studija i projekata, zabranom izgradnje ribnjaka na lokacijama kojima se ugrožavaju izvorišta voda, smanjenjem specifične potrošnje vode uvođenjem realnih naknada za korišćenje voda i ispuštanje upotrebljenih voda, uvođenjem monitoringa kvaliteta voda i dr.). Obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta oslonjeno je na Timočki regionalni sistem, odnosno akumulaciju „Grlište” (izgrađena faza 1 za potrebe snabdevanja vodom grada Zaječara i planirana faza 2) za potrebe snabdevanja vodom naselja u gradu Zaječaru.
Povećanje saobraćajne dostupnosti područja Prostornog plana ostvariće se osavremenjavanjem opštinskog puta br. 29: Leskovac – Lubnica. U bližem okruženju područja Prostornog plana značajna će biti sledeća planska opredeljenja: realizacija autoputa Timočkom razvojnom osovinom, na pravcu Niš – Zaječar – HE „Đerdap II”, u širem pojasu puta I reda br. 25; poboljšanjem uslova odvijanja saobraćaja na mreži puteva I reda; povećanjem opremljenosti i funkcionalnosti drumskog graničnog prelaza „Vrška čuka”; rekonstrukcijom železničke pruge Niš – Knjaževac – Zaječar – Prahovo (br. 75); modernizacijom aerodroma „Bor” i vraćanje namene aerodromu „Minićevo” za sportsko i poljoprivredno letenje i padobranstvo.
Prema prirodnim i stvorenim turističkim resursima planskog područja i kriterijumima tražnje šireg kruga turističke i rekreativne klijentele, ponuda turističkog područja zasnivaće se na letnjoj ponudi na jezeru Grlište, uz kulturni, planinski, seoski i druge specijalizovane vidove turizma. Područje Prostornog plana pripada Zaječarsko-Boljevačkom rejonu (sa arheološkim nalazištima, banjama i planinama), odnosno turističkom kompleksu gradskog centra Zaječar sa rekreativnim potencijalima rejona: akumulacija Grlište-Tupižnica (sever) i dr.
Regionalnim prostornim planom podržana je zaštita identifikovane prostorne celine područja planine Tupižnica na delovima teritorija grada Zaječara i opštine Knjaževac, delom na području ovog prostornog plana.
Na području Prostornog plana nalazi se spomenik kulture manastir Grlište.
2.4. UREDBA O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA POSEBNE NAMENE SLIVA AKUMULACIJE „BOVAN”
(„Službeni glasnik RS”, broj 14/09)
Prostornim planom područja posebne namene akumulacije „Bovan” obuhvaćeno je oko 3,5% teritorije ovog prostornog plana, ili oko 13,6 km2 (na delu katastarske opštine Vlaško Polje, opština Knjaževac). Ova teritorija tretirana je kao prostor izvorišta površinskih voda na kome je utvrđena zona III zaštite izvorišta. Prostornim planom područja posebne namene akumulacije „Bovan” utvrđena su pravila: korišćenja, uređenja i zaštite prirode, resursa i vrednosti i uređenja i održivog prostornog razvoja.
2.5. UREDBA O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA POSEBNE NAMENE TRANSNACIONALNOG GASOVODA „JUŽNI TOK” KROZ SRBIJU
(„Službeni glasnik RS”, br. 119/12 i 98/13)
Prostornim planom područja posebne namene transnacionalnog gasovoda „Južni tok” kroz Srbiju obuhvaćeno je oko 17 km2 ovog prostornog plana, na području grada Zaječara (delovi KO: Grlište, Gornja Bela Reka, Leskovac i Lenovac) i opštine Boljevac (delovi KO: Vrbovac, Bačevica, Dobro Polje i Dobrujevac). Područje infrastrukturnog koridora energetske infrastrukture (gasovod) obuhvata površinu pod infrastrukturnim sistemima, površine nad i pod cevovodima, te površine za objekte u funkciji posebne namene, a koje se po pravilu karakterišu kao površine za javnu namenu. Područje Prostornog plana obuhvata područje koje je u neposrednoj fizičkoj i funkcionalnoj vezi sa koridorom (zaštitni pojasevi i objekti i površine koje je neophodno štiti od negativnih uticaja koridora). Prostornim planom područja koridora transnacionalnog gasovoda: rezerviše se prostor za realizaciju objekata sistema transnacionalnog gasovoda; uspostavljaju se zone zaštite i sprovođenja režima zona zaštite gasovoda; izmešta se manji broj objekata iz uže zone zaštite gasovoda, uz prostorni razvoj sistema kojim se raseljavanja svode na najmanju moguću meru; sprovode se mere maksimalnog očuvanja i monitoringa uticaja na biodiverzitet, prirodne resurse i zaštićena prirodna i nepokretna kulturna dobra u koridoru gasovoda i njegovoj kontaktnoj zoni; minimizuju se negativni uticaji i rizici u naseljima na području koridora i njegove kontaktne zone; i dr. Prostorni plan je osnov za sprovođenje postupka utvrđivanja javnog interesa za eksproprijaciju zemljišta i objekata, koji se direktno sprovodi izdavanjem lokacijske dozvole za objekte sistema transnacionalnog gasovoda.
2.6. OSTALI RELEVANTNI DOKUMENTI
Nacionalne i lokalne strategije, planovi i ostali dokumenti
Prostorni plan je usaglašen sa nacionalnim strateškim dokumentima: strategijom regionalnog razvoja Republike Srbije; Nacionalnom strategijom održivog razvoja („Službeni glasnik RS”, broj 57/08); Nacionalnom strategijom Srbije za pristupanje Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji (2005); Strategijom razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 91/06); Strategijom razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 44/05), Uredbom o utvrđivanju Programa ostvarivanja strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine („Službeni glasnik RS”, br. 17/07, 73/07, 99/09 i 27/10); Strategijom poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024. godine („Službeni glasnik RS”, broj 85/14); Strategijom upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine („Službeni glasnik RS”, broj 29/10); Strategijom razvoja šumarstva Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 59/06).
Razmotreni su i drugi razvojni i planski dokumenti: Prostorni plan teritorije grada Zaječara („Službeni list grada Zaječara”, broj 15/12); Prostorni plan opštine Knjaževac („Službeni list opštine Knjaževac”, broj 9-1/11); Prostorni plan opštine Boljevac („Službeni list opštine Boljevac”, broj 15-3/11), Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja parka prirode i turističke regije Stara planina („Službeni glasnik RS”, broj 115/08); Elaborat o zonama sanitarne zaštite Lenovačkog vrela kod grada Zaječara, JKP „Vodovod”, Zaječar, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi”, 2007; Projekat sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”, Dopuna projekta, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi”, Beograd 1994; Brana Grlište – studija stabilnosti padina i kosina akumulacije „Grlište”, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi”, Zavod za konstrukcije i geotehniku, Beograd, 1999; Rezultati fizičko – hemijskih ispitivanja – Izveštaj, Zavod za javno zdravlje „Timok”, Zaječar, 2011; Izveštaj o proizvodnji vode za piće u 2010. godini, JKP „Vodovod”, Zaječar, 2011; Ugroženost i zaštita od nanosa, bujica i erozije akumulacije „Grlište”, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi”, Beograd, 1983; Elaborat o obaveštavanju i uzbunjivanju stanovništva na području ugroženom od rušenja brane „Grlište”, sveska 1: Hidrauličke posledice rušenja brane, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi”, Beograd, 1986; Razvojna studija slivnog područja akumulacije „Grlište” sa delom planinskog venca „Tupižnica”, knjiga 3: prirodne karakteristike projektnog područja, Društveno preduzeće „PKB – Agroinženjering” (u daljem tekstu: DP), Beograd, 1992; Razvojna studija slivnog područja akumulacije „Grlište” sa delom planinskog venca „Tupižnica”, knjiga 8: Turizam, lov i ribolov, DP „PKB – Agroinženjering”, Beograd, 1992; Razvojna studija slivnog područja akumulacije „Grlište” sa delom planinskog venca „Tupižnica”, knjiga 10: zaštita životne sredine sa elementima prostornog planiranja, DP „PKB – Agroinženjering”, Beograd, 1992; Projekat sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”, JKP „Vodovod”, Zaječar, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi”; Beograd, 1990; Glavni projekat zaštite od nanosa akumulacije „Grlište” Zaječar – radovi u koritima bujičnih tokova, Institut za šumarstvo i drvnu industriju – Beograd, Beograd, 1987; Izveštaj o inženjersko-geološkim i hidrogeološkim uslovima izgradnje brane na Grliškoj reci kod Zaječara, knjiga 1, Kosovoprojekt – Beograd, OOUR za geotehniku, Beograd, 1983; Program izrade prostornog plana područja sliva izvorišta vodosistema „Grlište”, Republika Srbija, Ministarstvo građevinarstva, Zavod za prostorno planiranje i urbanizam, Beograd, 2000.
3. SKRAĆENI PRIKAZ POSTOJEĆEG STANJA (POTENCIJALI, OGRANIČENJA, SWOT ANALIZA)
3.1. OCENA POSTOJEĆEG STANJA
3.1.1. Posebna namena područja – vodoprivreda
Hidrografske, hidrološke i vodoprivredne osobenosti šireg područja akumulacije
Područje dela istočne Srbije, koje se hidrološki i vodoprivredno nalazi u zoni uticaja i interakcija sa akumulacijom „Grlište” ima veoma razvijenu hidrografiju. Okosnicu ovog hidrografskog sistema čine tri Timoka – Beli, Crni i Veliki. U delu sliva oko grada Zaječara znatno su razvijenije leve pritoke sva tri Timoka: Crni Timok (Brestovačka reka, Zlotska reka, Radovanska reka i Bogovina), Beli Timok (Lubnička i Grliška reka) i Veliki Timok (Bela, Jelašnička, Glogovička, Sikolska i Čubranska reka). Desne pritoke su Osnička reka i Arnauta (Crni Timok) i Saška reka (Beli Timok), dok je desni deo sliva Velikog Timoka hidrografski slabo razvijen. Grliška reka nastaje na području sela Leskovac spajanjem reka Negolice (poznate i kao Lenovačka reka) i Gornje (Lasovačke) reke. Ove reke dreniraju padine Tupižnice, Slemena i Ježevice i izrazito su bujičnog karaktera, sa veoma neravnomernim režimima.
Hidrografske osobenosti sliva, orografske karakteristike i režimi padavina velikog intenziteta uslovljavaju brzu koncentraciju velikih voda, nakon kojih dolazi do iscrpljivanja sliva i dugih perioda malih voda. Oko 50% godišnjeg bilansa voda protekne u kratkim bujičnim povodnjima. Reka sa ovakvim hidrološkim odlikama se može koristiti samo u uslovima realizacije akumulacije sa godišnjim regulisanjem protoka.
Specifična vodnost na području, u ovom delu sliva je 6,8 l/s∙km2, što predstavlja nešto veću vrednost od prosečne u Srbiji (5,7 l/s∙km2). U dolinskom delu oko Zaječara, tj. u severoistočnom delu grada Zaječara, u dolini Velikog Timoka, prosečnu vrednost specifičnog oticanja smanjuje tzv. „zaječarska depresija” padavina.
Iako je hidrografska mreža razmatranog područja veoma razvijena i kao takva predstavlja značajan privredni i razvojni resurs, pijaće vode za potrebe vodosnabdevanja naselja nema dovoljno i to iz više razloga: (a) velike neravnomernosti protoka, tako da su realno iskoristive vode (vode koje imaju atribut „vodnog resursa”) znatno manje od onih koje se iskazuju preko prosečnih vrednosti; (b) veoma suženih mogućnosti realizacije akumulacija sa godišnjim regulisanjem bez kojih se ne mogu obezbediti pouzdane isporuke vode potrošačima; (v) veoma lošeg kvaliteta nekih pritoka koje dotiču iz zone Borskog basena (Borska, Kriveljska, Bela reka, Brestovačka reka), tako da se ne mogu koristiti za vodoprivredne namene.
U Tabeli I-3, pored prosečnih protoka za dva profila, prikazani su minimalni mesečni protoci obezbeđenosti 95% koji su merodavni za mere zaštite voda i velike vode verovatnoće 1% koje su merodavne za mere zaštite od poplava.
Tabela I-3: Hidrološki parametri reka u široj zoni uticaja akumulacije „Grlište”
Reka
Vodomerna stanica
Površina
sliva (km2 )
Prosečan
protok m3/s
Qmin,95%
m3/s
Qmax,1%
m3/s
Veliki Timok
Tamnić
4.191
28,64
Crni Timok
Zaječar
1.199
12,51
0,58
410
Crni Timok
Bogovina
467
6,22
Beli Timok
Vratarnica
1.171
10,46
0,45
300
Beli Timok
Zaječar
2.150
12,39
Grliška reka
Grlište
191
1,56
0,04
158
Borska reka
Rgotina
340
3,04
Zlotska reka
Sumrakovac
114
3,50
Neravnomernost protoka svih vodotoka u okruženju, veoma je velika i jedna je od najnepovoljnijih u Srbiji. Odnos između navedenih karakterističnih malih i velikih voda je preko 1:1000 (Grliška reka – 1:3950), pri čemu je neravnomernost značajno veća na malim vodotocima zbog izraženog efekta „hidrološkog pražnjenja” sliva do koga dolazi u sve dužim malovodnim periodima, kao i nepostojanja komplementarnog dopunjavanja protoka sa drugih slivova.
Kvalitet voda u vodotocima je u širokim granicama: od klase I/II u gornjim tokovima Grliške reke (Negolica i Gornja), Jelašničke, Sikolske reke, IIb klase Crnog i dela Belog Timoka, pa do lošeg stanja Velikog Timoka (klasa IV i „van klasa”). Na loš status kvaliteta Timoka posebno utiču dva koncentrisana zagađivača – grad Zaječar i RTB Bor – čije otpadne vode bez prečišćavanja dospevaju u Timok. U malovodnim periodima, Veliki Timok je „van klasa”, jer se pretvara u otvoreni kolektor otpadnih voda. Sadašnja faza 1 razvoja Grliške akumulacije ne omogućava da se ista koristi za poboljšanje kvaliteta vode namenskim ispuštanjem u malovodnim periodima koji su najkritičniji sa stanovišta kvaliteta voda.
Zbog nezavršenih planiranih mera sanitarne i antierozivne zaštite, u samoj akumulaciji se uočava početak procesa eutrofikacije. Prema sadašnjim pokazateljima sadržaja fosfora i hlorofila, akumulacija je u mezotrofnom stanju, dok se u toplom delu godine javlja početak eutrofnog stanja, što uslovljava sve veće probleme u procesu rada na preradi vode u postrojenju za prečišćavanje vode (u daljem tekstu: PPV).
Vodoprivredna infrastruktura
Brana i akumulacija „Grlište”
Akumulacija „Grlište” nalazi se uzvodno od sela Grlište na Grliškoj reci, najvećoj levoj pritoci Belog Timoka. Ukupna površina sliva akumulacije „Grlište” iznosi 183 km2.
Ključne karakteristike brane i akumulacije „Grlište” su sledeće: brana od kamenog nabačaja sa AB ekranom na uzvodnoj strani i kontrolnom galerijom; kota krune brane 196 mnm, kota maksimalnog uspora 194,6 mnm; kota normalnog uspora, ujedno i kota preliva 193 mnm; dužina krune brane 101,3 m; širina krune brane 6,7 m; građevinska visina 31,5 m; šahtni preliv sa po tri para segmentnih ustava, kapacitet šahtnog preliva 900 m3/s; najveća računska debljina prelivnog mlaza 4,6 m; temeljni ispust kapaciteta 188 m3/s; velika voda Q1%= 158 m3/s; velika voda Q0,1%= 264 m3/s; velika voda Q0,01%= 400 m3/s; ukupna zapremina akumulacije 12×106 m3; korisna zapremina 10,9×106 m3; površina akumulacije 104 ha. Vodozahvatna građevina je u nastavku prelivne građevine i rešena je kao selektivni vodozahvat sa tri ulaza (zbog zahvatanja vode najboljeg kvaliteta) na kotama 178, 183 i 188 mnm. Minimalni održivi protok se ispušta kroz odvajak Φ 160 sa cevovoda sirove vode, što obezbeđuje uvek najbolji kvalitet održivog protoka.
Grliška akumulacija sa zapreminom od 12×106 m3 i stepenom regulisanja u I fazi β=0,26 obezbeđuje nepotpuno godišnje regulisanje, dok bi u fazi 2, kada se zapremina akumulacije povećava na 40×106 m3 bilo ostvareno puno godišnje regulisanje.
Akumulacija „Grlište” ima mogućnost izravnanja proticaja na oko Qsr=550 l/s, sa obezbeđenošću od 99%. Od akumulacije je izgrađen čelični cevovod Ø914 mm u dužini od 12,5 km, koji omogućava kapacitet transporta vode u količini Qmax=800 l/s.
Vodosnabdevanje
Sa stanovišta razvoja Timočkog regionalnog sistema, pored Grliške akumulacije, važna su i velika izvorišta podzemnih voda u vidu karstnih vrela, koja će, iako su van područja Prostornog plana, imati najtešnju funkcionalnu i upravljačku interakciju sa Grliškom akumulacijom.
Prvo je veće izvorište Knjaževca „Sinji Vir”, na kome se zasniva knjaževački vodovodni supsistem, iz koga već izrasta vodovodni podsistem Belog Timoka. Izvorište „Sinji Vir” je kaptažna građevina kojom je zahvaćeno karstno vrelo „Sinji Vir” u koritu Svrljiškog Timoka, oko 2 km uzvodno od Podvisa. Hidrogeološkim studijama procenjena je izdašnost vrela na 180350 l/s, a kaptirano je oko 230 l/s . Iz kaptaže se cevovodom Ø500, L=8,3 km voda dovodi do pumpne stanice (u daljem tekstu: PS) „Jaz”, odakle se pumpanjem upućuje u rezervoar distributivnog sistema. Voda je odličnog kvaliteta i ne zahteva nikakav tretman osim uobičajene dezinfekcije.
Drugo izvorište voda karstnog porekla su vrela u zoni planirane akumulacije „Bogovina”. Vrelo „Mrljiš” već predstavlja glavno izvorište borskog vodovodnog supsistema i deo je regionalnog podsistema Crnog Timoka. Ovo vrelo ima zabeležene prirodne protoke u opsegu od 80 l/s do oko 1000 l/s. Vrelo „Grozničevac” ima opseg izdašnosti [66÷400] l/s. „Mirovsko” vrelo je veoma važno izvorište izdašnosti od 70 l/s do oko 600 l/s, koliko je izmereno na nekaptiranom delu izvorišta. Sva navedena izvorišta su odličnog kvaliteta, ali imaju problem velike neravnomernosti kapaciteta, sa dugim periodima male izdašnosti.
Podzemna voda iz aluviona Belog Timoka (izvorište „Beli Timok”), karstno vrelo na obodu Tupižnice (izvorište „Tupižnica”) i vodovodni sistem „Grlište” se koriste za vodosnabdevanje Zaječara i okolnih naselja. Izvorište „Beli Timok”, čiji je kapacitet oko 50-75 l/s, sastoji se od kopanih bunara iz kojih se voda dovodi do sabirnog bunara, od koga se pomoću pumpne stanice voda potiskuje u rezervoar „Kraljevica” (V=1.500 m3 vode) i dalje u gradsku distributivnu mrežu. Izvorište „Tupižnica”, udaljeno je oko 26 km jugoistočno od grada Zaječara u kanjonu Lasovačke reke, gde je kaptirano karstno vrelo, promenljive je izdašnosti 25-2.500 l/s. Cevovodom Ø300 mm i Ø350 mm voda se gravitaciono dovodi do rezervoara „Kraljevica” i gradske distributivne mreže. Sa tog izvorišta se u vodovodni sistem uvodi 20-50 l/s (kapacitet je limitiran dovodom).
Zbog velike promenljivosti kapaciteta ovih izvorišta i ugroženosti funkcionalnosti sistema (u malovodnim periodima su izraženi deficiti vode koja se može zahvatiti), neminovno je da se u sistem uvedu i površinske vode čiji se protok reguliše akumulacijom sa godišnjim regulisanjem, što je sa stanovišta podmirivanja potreba za vodom najpouzdaniji način isporuke.
Stoga je 1988. godine u vodovodni sistem uključeno i treće izvorište, akumulacija na Grliškoj reci (faza 1), iz koje se u sistem uvodi potrebna količina vode preko PPV „Kraljevica”, čiji je kapacitet u konačnoj fazi planiran na oko 600 l/s, sa rezervoarima čiste vode kapaciteta od 3.000 m³ vode. U prethodnom periodu, opseg zahvatanja bio je najčešće oko 100-250 l/s. Zbog fizičkih ograničenja u neposrednom okruženju (visinski položaj sela Leskovac), kao i zbog potrebe za što bržom izgradnjom sistema i stavljanjem u funkciju izvorišta „Grlište”, njegova izgradnja je predviđena u dve faze.
Kanalisanje naselja
U Zaječaru je koncepciju i osnovnu dispoziciju kanalizacionog sistema uslovila konfiguracija terena u dolini Crnog i Belog Timoka, koji se nizvodno od grada spajaju u Veliki Timok. Takav položaj je uslovio tri odvojena glavna kolektora, koji prikupljaju i odvode upotrebljenu sanitarnu vodu ka budućem centralnom PPOV. Prvi glavni kolektor ide levom obalom Crnog Timoka, drugi desnom, dok treći ide levom obalom Belog Timoka. Prva dva kolektora se izlivaju u reku Crni Timok na mestu gde je oko 1960. godine bilo izgrađeno postrojenje za tretman otpadnih voda, koje nije dalo odgovarajuće rezultate pa je ubrzo i napušteno. Kanalizacija u gradu Zaječaru se razvija kao separacioni sistem. U samo nekoliko fabrika u gradu Zaječaru su ugrađeni uređaji za predtretman otpadnih voda, ali oni ne rade, odnosno ne funkcionišu sa planiranom efektivnošću. Ukupna dužina kanalizacione mreže u gradu Zaječaru je oko 80 km, sa tendencijom intenzivnog širenja i usmeravanja ka budućem centralnom PPOV grada Zaječara.
Nijedno seosko naselje na području grada Zaječara nema rešeno pitanje prikupljanja, odvođenja i prečišćavanja voda. To nije urađeno ni u naseljima koji se nalaze uzvodno od Grliške akumulacije (Leskovac, Gornja Bela Reka, Lasovo, Lenovac, Vrbovac), niti su obavljeni bilo kakvi radovi na njihovoj sanitaciji u skladu sa zaštitom akumulacije koja služi za snabdevanje vodom.
Zaštita od poplava
Zbog dugogodišnjeg nepoštovanja odredaba o vodnom zemljištu koje striktno zabranjuju izgradnju stalnih objekata u pojasu duž reka koje se plave stogodišnjim velikim vodama, Zaječar je jedan od ugroženih gradova Srbije po rizicima od poplava. To su pokazale poplave naselja u priobalju Crnog Timoka. S obzirom na to, zaštita od velikih voda veoma je složena jer se ne svodi samo na pasivnu zaštitu nasipima, već je neophodna i aktivna zaštita ublažavanjem talasa u akumulacijama. Grliška akumulacija je po zapremini mala i pokriva mali deo sliva Belog Timoka, tako da daje sasvim male efekte retenziranja povodanja i ne može se koristiti u svrhu aktivne zaštite od poplava. Takva uloga bi u manjem stepenu bila moguća realizacijom faze 2 akumulacije.
Erozivni procesi i bujice su razvijeni na padinama Tupižnice, Slemena i Ježevice, ali ne u celini, već u vidu erozivnih žarišta. Procenjuje se da je prosečan unos nanosa u akumulaciju oko 49.000 m3/s, a zasutost akumulacije je već dostigla oko 8%. Erozija I kategorije (ekscesivna) je zastupljena ispod 1%, a II (jake) ima na oko 4% sliva, sa više žarišta u padinama Velike Ježevice u izvorišnim delovima slivova Negolice, kao i na padinama Slemena i Tupižnice u gornjem delu sliva Goleme reke. Najzastupljenija je erozija III kategorije (oko 72%) i rasprostranjena je na padinama rečnih dolina, a njeno saniranje je moguće prevashodno korišćenjem bioloških metoda (pošumljavanje, melioracija degradiranih šuma, formiranje i melioracija pašnjaka), u povremenoj kombinaciji sa biotehničkim metodama (terasiranje, zidići, jarkovi).
3.1.2. Zaštita prirode, prirodnih vrednosti i predela
Područje Prostornog plana odlikuje se srednjim stepenom specijske i ekosistemske raznovrsnosti, značajnim fenomenima geonasleđa i karakterističnim vrednim predelima. Divlji biljni i životinjski svet čini oko 550 taksona (vrsta i podvrsta) viših (vaskularnih) biljaka, 25 biljnih zajednica drvenaste i zeljaste i vegetacije, 90 vrsta ptica, 40 vrsta sisara, uključujući i faunu slepih miševa, 14 predstavnika herpetofaune (šest vrsta gmizavaca i osam vrsta vodozemaca) i 19 vrsta riba, od čega 13 u akumulaciji „Grlište”, kao i veliki broj vrsta u okviru drugih nedovoljno istraženih taksonomskih kategorija (insekti, gljive, lišajevi, mahovine i dr.).
Značajni objekti geonasleđa su impoznatni, do 470 m visok krečnjački odsek na zapadnoj strani Tupižnice, meandarski izvijugana klisura Lasovačke reke u severnom podnožju ove planine, preko 30 istraženih speleoloških objekata, odnosno pećina i jama, među kojima je najpoznatija Tupižnička ledenica kao redak i azonalni primer objekta tipa ledenice u krasu Karpato-balkanskih planina istočne Srbije, kao i brojni izvori i karstna vrela među kojima su najizdašniji Lenovačko vrelo i vrelo u Gornjoj Beloj Reci. Objekti geonasleđa na području Prostornog plana su istorijsko-geološkog i stratigrafskog nasleđa: 1. Paleozojske starosti – profil olistostroma Tupižnice sa različitim olistolitima (donji karbon) kod Bučja, na putu Boljevac – Knjaževac; 2. Kredne starosti – profil sa obiljem faune urgonske facije i profil sa rudistnom faunom – Tupižnica.
Raznovrsnost, raznolikost, atraktivnost i lepota predeonih/pejzažnih elemenata predstavljaju glavnu vrednost prirode područja Prostornog plana. Po karakterističnim prirodnim i stvorenim/antropogenim obeležjima predela posebno se vrednuju i izdvajaju: odsek Tupižnice sa vertikalnim stenovitim ekskarpmanima, urezanim točilima, moćnom akumulacijom siparskih plazeva, obrastao interesantnom šumskom, žbunastom i zeljastom vegetacijom; karstni plato i padine Tupižnice, pretežno šumoviti, sa oblicima i pojavama površinske kraške i fluviokraške morfologije i hidrografije; divlja klisura Lasovačke reke, usečena u krečnjacima, sa uklještenim meandrima strmih i vertikalnih strana, obrasla izdanačkom šumom i šikarom; pitomo i živopisno pobrđe u atarima sela Leskovac, Lenovac, Planinica, Vrbovac, Bačevica i Lasovo, sa mozaičnim rasporedom njiva, voćnjaka, livada i šuma, izuzetne lepote i privlačnosti; i akumulacija „Grlište” sa svojim vodenim ogledalom kao istaknutim i posebno dinamičnim elementom pejzaža.
U teritorijalnom obuhvatu Prostornog plana nema zaštićenih područja sa prirodnim vrednostima.
Sa područjem Prostornog plana, u njegovom istočnom delu, graniči se područje Stare planine na kojoj je utvrđen deo nacionalne ekološke mreže u skladu sa Uredbom o ekološkoj mreži („Službeni glasnik RS”, broj 102/10).
Na području Prostornog plana nije do sada izvršena identifikacija i kartiranje staništa na osnovu Pravilnika o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetljivim, ugroženim, retkim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama zaštite za njihovo očuvanje („Službeni glasnik RS”, broj 35/10).
3.1.3. Prirodni resursi
Poljoprivredno zemljište
Na području Prostornog plana nalazi se 21.819 ha poljoprivrednog zemljišta, što čini 54,5% ukupne teritorije. Na osnovu karakteristika terena (nadmorska visina, nagib terena, način korišćenja zemljišta-posebno obradivog zemljišta) područje Prostornog plana je podeljeno na sledeća poljoprivredna područja (Grafikon 1):
200-350 m n.v. – brežuljkasto, sa nižim brdima, dolinama i kotlinama (naročito pogodno za uzgajanje vinove loze u nižim predelima, i voća u višim) obuhvata tri KO (Grlište, Zagrađe i Leskovac, sve u gradu Zaječaru, čija je ukupna površina 5.684,9 ha), od čega poljoprivredne površine obuhvataju 3.949,5 ha, što predstavlja 14,2% ukupnog planskog područja;
350-600 m n.v. – brdsko, sa višim dolinama i kotlinama, obuhvata osam KO (Bačevica, Vrbovac, Dobro Polje i Dobrujevac u opštini Boljevac, kao i Gornja Bela Reka, Lasovo, Lenovac i Planinica u gradu Zaječaru, čija je ukupna površina 24.160,8 ha), od čega poljoprivredne površine obuhvataju 13.387,5 ha, odnosno 60,4% ukupnog planskog područja;
preko 600 m n.v. – planinsko (većinom sa ozbiljnim ograničenjima za razvoj poljoprivrede) obuhvata četiri KO (Marinovac u gradu Zaječaru i Bučje, Vlaško Polje i Koželj u opštini Knjaževac, čija je ukupna površina 10.174,3 ha), od čega poljoprivredne površine obuhvataju 4.482 ha, što je 25,4% ukupnog planskog područja.
Grafikon 1: Udeo KO prema poljoprivrednom području kojem pripadaju u obuhvatu Prostornog plana
Tabela I-4: Prostorne strukture korišćenja ukupnih i poljoprivrednih površina (u %)
Područje
% ukupne površine
% poljoprivredne površine
Poljoprivredno
Šume
Ostalo
Oranice
Voćnjaci
Vinogradi
Livade
Pašnjaci
Područje Plana
60,2
34,0
5,8
64,7
2,7
1,9
18,1
17,8
Brežuljkasto
70,2
24,5
5,2
81,6
1,6
3,1
3,9
9,7
Brdsko
60,5
35,0
4,5
64,5
3,0
1,7
13,9
16,9
Planinsko
53,8
36,9
9,3
52,4
2,7
1,6
15,9
27,4
Izvor: Republički geodetski zavod, Republika Srbija, Beograd, april 2009. godine
Najveći udeo u ukupnim poljoprivrednim površinama imaju oranice (njive i vrtovi), koje učestvuju sa 64,7%, za kojima slede livade i pašnjaci (oko 36%), voćnjaci (2,7%) i vinogradi (skoro 2%). Situacija je slična i na nivou KO, iako je struktura korišćenja poljoprivrednih površina u zavisnosti od geofizičkih uslova, pa tako učešće oranica u poljoprivrednim površinama opada sa porastom nadmorske visine (Grafikon 2). Najveći deo površina pod njivama pripada 5. i 6. katastarskoj klasi, relativno slaboj, ali pogodnoj za obradu, dok više od trećine otpada na 7. i 8. klasu, predisponiranu za zatravljivanje, odnosno pošumljavanje.
Grafikon 2: Struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta na nivou područja Prostornog plana, poljoprivrednih područja i katastarskih opština
Prema podacima Popisa iz 2002. godine, na području Prostornog plana je registrovano 1.854 domaćinstava, od čega 83,1% (1.541) ima poljoprivredno gazdinstvo sa malom površinom obradivog zemljišta, nedovoljnom za obezbeđivanje novčanih prihoda, kako za zadovoljavanje osnovnih životnih potreba, tako i za ulaganje u razvoj i unapređenje poljoprivredne proizvodnje. Gazdinstva koriste u proseku 5,6 ha obradivog zemljišta, koje čini 55,1% ukupno korišćenog zemljišta u svojini.
Isključivo poljoprivredne izvore prihoda ima 17,4% domaćinstava sa područja Prostornog plana, dok nešto više od 47% domaćinstava ima prihode vezane za nepoljoprivredne delatnosti.
Od ukupno 1.498 stanovnika koji se bave poljoprivrednim zanimanjem, čak 92% živi u domaćinstvima sa gazdinstvom. Individualni poljoprivrednici čine 91,3% ukupnog broja aktivnog poljoprivrednog stanovništva. U kontingentu izdržavanog poljoprivrednog stanovništva najveći je udeo dece i omladine (ukupno 37,6%), dok nešto manje od 50% aktivnih poljoprivrednika na gazdinstvu čine žene. Učešće aktivnog stanovništva od 78,5% u ukupnom poljoprivrednom stanovništvu ukazuje na probleme starenja poljoprivredne radne snage i budućih aktivnosti na gazdinstvima.
Šume i šumsko zemljište
Oko 43,5% ukupnog područja Prostornog plana nalazi se u kategoriji šuma i šumskog zemljišta (oko 17.400 ha). Državnim šumama gazduje Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume” (u daljem tekstu: JP „Srbijašume”) na površini od 3.193,7 ha, i to u opštini Boljevac – Gazdinska jedinica (u daljem tekstu: GJ) „Markov kamen – Mečji vrh” (457,45 ha), u gradu Zaječaru GJ „Vrška čuka 2 – Babajona – Treći vrh” (1841,41 ha) i u opštini Knjaževac – GJ „Tupižnica” (894,86 ha). Šume sopstvenika čine oko 80% područja (10.221 ha).
Na području Prostornog plana dominantna je proizvodno-zaštitna funkcija državnih šuma, koje su razvrstane u tri namenske celine: šume proizvodne namene, protiverozivne zaštitne šume i stalno zaštitne šume.
Šume u funkciji zaštite zastupljene su na površini od oko 12,2 km2 u funkciji su zaštite zemljišta od erozije. U odnosu na ukupnu površinu u kategoriji šuma i šumskog zemljišta na području Prostornog plana to je oko 7%.
Šume slivnog područja akumulacije „Grlište” pripadaju regionu listopadnih šuma. Dominiraju šume sladuna i cera, odnosno varijante ovih šuma. Zemljište vezano za južne ekspozicije i strmije nagibe terena prekriveno je šumom graba, dok su vlažnija staništa, kao i zemljište na većim nadmorskim visinama i padinama sa severnom ekspozicijom pokrivena brdskom bukovom šumom.
Lovna i ribolovna područja
Na području Prostornog plana registrovana su tri lovačka udruženja Lovačkog saveza Srbije: „Kraljevica” iz Zaječara (obuhvata KO Grlište, Leskovac, Gornja Bela Reka, Lenovac i Lasovo); „Timok” iz Malog Izvora (obuhvata KO Zagrađe i Marinovac, gde su formirani i uzgojni rezervati) i „Boljevac” iz Boljevca (obuhvata KO Bačevica i Vrbovac). Najproduktivniji i najveći pojas za lov je brdsko-planinski, gde su zečevi najzastupljenija vrsta divljači, potom slede fazani, poljske jarebice i srne. Ukupni bonitet lovnih područja kreće se između II i III bonitetne klase. Lovišta u vlasništvu JP „Srbijašume” nisu zastupljena na području Prostornog plana.
Ovo područje pripada ribarskom području „Srbija – istok”. Sezona ribolova traje tokom čitave godine. Jezero je poribljeno (bogato je deverikom, a takođe ima i šarana, soma, smuđa, karaša, klena, grgeča). Voda je bistra i providna, pa se na jezeru okuplja veći broj pecaroša. Ribolovci su okupljeni oko Zajednice sportskih ribolovaca „Timočka krajina”.
Mineralne sirovine
Prema dostupnim podacima, na području Prostornog plana i u njegovom bližem okruženju vrši se eksploatacija u rudniku kamenog uglja „Dobra sreća”, čije konture ne zadiru na područje sliva akumulacije „Grlište”. Istražna polja su sledeća: Cu, Ag, Au (Savinac); Au, Ag i dr. (Gradište); plemeniti i obojeni metali (Savinac), zlato i prateći metali (Gradište – Dobro polje – Bukova glava); diorit (Duboki Potok) i granodiorit (Zemička Kosa – Vrčin). Na području Prostornog plana izvođenje geoloških istraživanja mineralnih resursa odobreno je za istraživanja nafte i gasa na lokalitetu Osnić, Lenovac, Kraljevica i Bačevica i geotermalnog resursa Tupižnica u Zaječaru, hidrokarbonatno-kalcijumskog tipa, temperature 12,6oS.
3.1.4. Privredni razvoj
Postojeću privrednu strukturu područja odlikuju dominantne poljoprivredne delatnosti i slabo razvijene delatnosti tercijarnog sektora (trgovina i saobraćaj) kao i nerazvijen sektor uslužnih i proizvodnih zanatskih i ostalih usluga. Turistička i rekreativna ponuda nije dovoljno razvijena ni afirmisana, a još manje organizovana i povezana sa okruženjem. Privreda neposrednog okruženja područja Prostornog plana je duži vremenski period u fazi stagnacije i prolaska kroz procese restrukturiranja privrede i privatizacije, pri čemu su pojedina preduzeće prestala sa radom. U celini posmatrano, područje Prostornog plana sa okruženjem spada u ekonomski nedovoljno razvijeno, čija je privreda ušla u fazu recesije sa višestrukim negativnim rezultatima: znatan pad društvenog proizvoda, nezaposlenost, nelikvidnost, niska produktivnost, neefikasnost i dr.
3.1.5. Turizam
Turističke aktivnosti i sadržaji zastupljeni su u određenoj meri samo na delu obuhvaćenog područja grada Zaječara, gde je oko akumulacije „Grlište” izgrađen manji broj neplanskih vikend kuća u okviru KO Grlište i KO Leskovac, a u selu Gornja Bela Reka (KO Gornja Bela Reka) postojalo je odmaralište sa 60 ležaja i sportskim terenima. Po proceni, oko 200 seoskih domaćinstava, posebno u Lenovcu, Lasovu i Gornjoj Beloj Reci ima uslova da obezbedi smeštaj za 400 do 500 turista. Među vidovima turizma zastupljeni su samo oblici izletničkog, lovnog i ribolovnog turizma. Glavni turistički potencijali područja u okviru grada Zaječar – akumulacija „Grlište” i severni deo planine Tupižnice, nedovoljno su iskorišćeni za izletnički i druge vidove turizma. Prema Prostornom planu grada Zaječara, za područje ovog prostornog plana relevantni su sledeći vidovi turizma: izletnički turizam, sportsko-rekreativni i omladinski turizam (uključujući i lovni i ribolovni turizam), seoski turizam i tranzitni turizam. Od pet turističkih zona grada Zaječara (severna, središnja, jugoistočna i južna) područje Prostornog plana pripada južnoj zoni (uz Beli Timok).
Na području Prostornog plana, u okviru opštine Knjaževac dominira veći deo planine Tupižnica, uz severni deo Slemen planine. Tupižnica se koristi kao izletište, ali je kao i ostali obuhvaćeni prostori, bez sadržaja.
Na obuhvaćenom delu opštine Boljevac nema turističkih sadržaja, izuzev lovišta kojim gazduje lovačko društvo „Boljevac” iz Boljevca.
3.1.6. Stanovništvo, naselja i socijalni razvoj
Stanovništvo
Na području Prostornog plana sliva akumulacije „Grlište”, prema zvaničnim podacima poslednjeg popisa (2002. godina) živelo je 4.555 stanovnika u 15 naselja. Na osnovu prvih rezultata Popisa 2011. godine, evidentiran je nastavak intenzivne depopulacije, pri čemu se broj stanovnika smanjio za oko 30% u odnosu na 2002. godinu, tj. na 3.197 lica. Ovim se ukazuje na naglašenu demografsku recesiju planskog područja. Od ukupnog broja stanovnika, većina (60%) živi u naseljima grada Zaječara, 25% stanovništva živi u pripadajućem delu opštine Boljevac, a 15% u pripadajućem delu opštine Knjaževac.
Prosečna gustina naseljenosti planskog područja je u 2002. godini iznosila oko 12 st./km2, a najnoviji podaci svedoče o opadanju i ovako niske naseljenosti na oko 8 st./km2 (Popis 2011. godine).
Celokupno područje je ruralno i sva su naselja depopulaciona u dugoročnom periodu. Promene u uticaju prirodne i mehaničke komponente dinamike stanovništva na području Prostornog plana u poslednjem međupopisnom periodu ukazuju na sledeće: prirodna komponenta učestvuje sa preko 80% u smanjenju ukupnog stanovništva, ali smanjenje udela migracione komponente u demografskom padu nije rezultat zaustavljanja procesa iseljavanja stanovništva već osetnog smanjenja veličine starosnih kontingenata koji najviše učestvuju u migracijama. Pojedina naselja (Leskovac) u periodu 2002-2010. godine nisu imala ni jedno novorođenče, a mladih (do19 godina) ima svega oko 9% u ukupnoj populaciji na području Prostornog plana. Nasuprot tome, učešće lica koja imaju više od 65 godina starosti je čak 43% što utiče i na visoku ekonomsku zavisnost stanovništva. Ovakvo stanje predstavlja ozbiljan izazov za demografsku perspektivu planskog područja.
Dominira odraslo poljoprivredno stanovništvo sa nepotpunim osnovnim obrazovanjem ili završenom osnovnom školom (oko 60%), a udeo nepismenog odraslog stanovništva je oko 4%.
Prateći opadanje populacije, broj domaćinstava na području Prostornog plana se konstantno smanjuje, tako da je danas dvostruko manji u odnosu na 1948. godinu. Prema prvim podacima Popisa 2011. godine, ukupan broj domaćinstava je bio 1.411.
Mreža naselja
Mreža naselja obuhvata fragmente formiranih mreža naselja na opštinskom nivou, odnosno na nivou grada. Najjači uticaj ostvaruju centri van područja Prostornog plana, i to u prvom redu grad Zaječar.
Prostornim planom nije obuhvaćen ni jedan opštinski centar niti gradsko naselje. Karakteristike ovog ruralnog prostora su: 1) depopulacija i senilizacija stanovništva; 2) razvojna stagnacija; 3) „unutrašnja periferija” u odnosu na teritorije opština/grada, regionalni, subregionalni i opštinski centar; 4) izrazito slab intenzitet korišćenja prostora (veoma niska naseljenost), sa relativnim odstupanjem u slučaju naselja Grlište; 5) nerazvijena i slabo diferencirana mreža seoskih naselja (gotovo sva pripadaju tipu primarnih seoskih naselja).
Veličinska tipologija seoskih naselja potvrđuje negativne i nepovoljne razvojne tendencije. Samo jedno naselje (Grlište) ima više od 500 stanovnika, tj. skoro sva naselja (12) se svrstavaju u kategoriju malih seoskih (od 101 do 500 stanovnika), a dva naselja pripadaju kategoriji izrazito malih/patuljastih (do 100 stanovnika). Takođe, sva naselja karakteriše konstantna depopulacija, a u nekima se stanovništvo u poslednjem međupopisnom periodu smanjilo čak za 50% (Koželj), odnosno za 40% (Leskovac).
Posmatrajući prostorno-funkcionalne odnose među naseljima i migratorna kretanja stanovništva unutar i izvan granica područja Prostornog plana, izdvaja se nekoliko seoskih centara i jedan centar zajednice naselja sa višim nivoom opremljenosti uslugama i javnim službama. To su: centar zajednice naselja Bučje na području opštine Knjaževac i seoski centri: Grlište, Marinovac i Lasovo. Najveću grupu naselja na području Prostornog plana čine primarna seoska naselja, koja funkcionalno gravitiraju odgovarajućim centrima u okviru teritorija administrativnih celina u čijem su obuhvatu.
Socijalni razvoj
Javne ustanove i službe na području Prostornog plana:
Osnovno obrazovanje – na planskom području postoje isključivo područna odeljenja (ukupno sedam) matičnih osnovnih škola. U naselju Grlište nalazi se područno odeljenje (osmorazredna škola) matične Osnovne škole „Vladislav Petković Dis” – Grljan. Područna odeljenja (četvororazredna) ove osnovne škole nalaze se i u naseljima Marinovac i Lasovo. Četvororazredna područna odeljenja su i u naseljima Bučje (opština Knjaževac), Bačevica, Vrbovac i Dobro Polje (opština Boljevac). Obavezni predškolski razredi su organizovani u skoro svim seoskim školama.
Na području Prostornog plana ne odvija se srednjoškolsko obrazovanje. Najbliži centri za ovaj vid obrazovanja su: u gradu Zaječaru (Gimnazija, Ekonomsko-trgovinska škola, Medicinska škola i Tehnička škola), u Knjaževcu (Gimnazija i Tehnička škola) i Boljevcu (Gimnazija, Ekonomska škola, Škola za preradu drveta i metala). U Zaječaru se nalazi Visoka škola za menadžment i biznis i Fakultet za menadžment, a u Knjaževcu je otvoreno istureno odeljenje visoke škole „Megatrend” iz grada Zaječara – odsek Biofarming.
Zdravstvena zaštita – na području Prostornog plana, u okviru primarne zdravstvene zaštite postoje samo ambulante. Zdravstvene ambulante se nalaze u selima: Grlište, Lenovac (punkt), Bučje, Vrbovac (odsek), Dobro Polje i Bačevica. Domovi zdravlja nalaze se u opštinskim/gradskim centrima administrativnih celina čiji su delovi obuhvaćeni Prostornim planom. Za više nivoe zdravstvenih usluga, stanovništvo se upućuje u Zdravstveni centar u gradu Zaječaru.
Socijalna zaštita – nema glavnih nosilaca i realizatora aktivnosti iz delokruga socijalne zaštite na području Prostornog plana iako su potrebe izražene, posebno uzimajući u obzir nepovoljnu starosnu strukturu stanovništva. Osnovne delatnosti socijalne zaštite vrše se van područja Prostornog plana, u centrima za socijalni rad u Zaječaru, Knjaževcu i Boljevcu.
– Kultura – osnovna kulturna delatnost se odvija u centrima van područja Prostornog plana (domovi kulture, biblioteke, muzeji i pozorište u Zaječaru, Knjaževcu i Boljevcu). Na samom planskom području postoje domovi kulture u naseljima Grlište, Bačevica, Vrbovac i Dobro Polje.
3.1.7. Infrastrukturni sistemi
Saobraćaj
Mrežu drumskog saobraćaja na području Prostornog plana čine državni putevi IB reda oko 2 km i II reda oko 27 km, u skladu sa Uredbom o kategorizaciji državnih puteva („Službeni glasnik RS”, br. 105/13 i 119/13), kao i oko 39 km državnih puteva koji su ukinuti novom kategorizacijom. Kategorisanih opštinskih puteva na području Prostornog plana ima oko 76 km. Zastupljene su sledeće deonice: (1) DP IB reda oko 2 km i II reda oko 66 km:
DP IB reda br. 35 (tj. R-25), deonica broj 0307, od čvora broj 0713 (Zaječar, km 119+404) do čvora broj 0307 (Vratarnica, km 131+868); ukupne dužine 12,464 km od čega na području Prostornog plana oko 1,70 km na teritoriji grada Zaječara;
DP IIA reda br. 219 (tj. R-247), deonice broj 0865, 0866 i 0867 od čvora broj 1336 (Bučje, km 35+109) do čvora broj 0642 (Štipna, km 77+312); ukupne dužine 42,203 km od čega na području Prostornog plana oko 27,06 km na teritoriji grada Zaječara i opština Boljevac i Knjaževac;
DP IIB reda br. 423 (tj. R-247b), neprohodna deonica broj 0874 od čvora broj 0643 (Debelica, km 10+000) do čvora broj 0307 (Vratarnica, km 36+000); ukupne dužine 26,000 km od čega na području Prostornog plana oko 3,15 km na teritoriji grada Zaječara;
DP IIA reda br. 169 (tj. R-248), deonica broj 0877 od čvora broj 0332 (Šljivar, km 59+957) do čvora broj 0640 (Bučje, km 95+508); ukupne dužine 35,551 km od čega na području Prostornog plana oko 24,60 km na teritoriji grada Zaječara i opštine Knjaževac;
DP IIB reda br. 395 (tj. R-261), deonica broj 0900 od čvora broj 0135 (Lubnica, km 0+000) do čvora broj 1335 (Boljevac, km 29+003) ukupne dužine 29,003 km od čega na području Prostornog plana oko 11,22 km na teritoriji grada Zaječara i opština Boljevac i Knjaževac.
Promene u prosečnom godišnjem dnevnom saobraćaju (u daljem tekstu: PGDS) prate se na DP IB reda br. 35 (R-25) i prikazane su u Tabeli I-5, između 2005. i 2011. godine. Opterećenje deonice u obuhvatu Prostornog plana opalo je po indeksu od oko 96. Opterećenje od teških teretnih vozila je takođe, u padu na ovoj deonici tako da je sa 189 vozila u 2005. opalo na svega 75 u 2011. godini.
Tabela I-5: Promene u PGDS na DP IB reda između 2005. i 2011*. godine
Broj
puta
Broj
deonice
Deonica
Dužina,
km
PGDS
2005.
PGDS
2010.
Promena
Indeks rasta
IB-35
0307
Zaječar – Vratarnica
12,4
3303
3178-
-125
96,2
* Podaci za 2011. godinu su preliminarni pre zvanične publikacije.
Izvor: http://www.putevi-srbije.rs/sr/prosecan-godisnji-dnevni-saobracaj
Postojeći opštinski put L-4 (Leskovac-Lenovac) prolazi kroz zonu I (u ukupnoj dužini od oko 1,3 km, kroz naselje Leskovac) Takođe, postojeći opštinski putevi prolaze kroz zonu II akumulacije u ukupnoj dužini od oko 5,7 km, i to: L-4 (Leskovac – Lenovac, u dužini od oko 1,2 km), L-5 (Leskovac – Gornja Bela Reka,u dužini od oko 2,10 km) i L-29 (Lubnica – Leskovac, u dužini od oko 2,4 km).
Jednokolosečna neelektrificirana železnička pruga Crveni krst – Zaječar – Prahovo pristanište skoro da prati istočnu granicu područja Prostornog plana. Kroz samo područje prolazi u dužini od oko 1,50 km, i to na teritoriji KO Grlište, grad Zaječar.
Deonice državnih puteva nisu rekonstruisane, a stanje kategorisanih opštinskih puteva je generalno loše, kolovozni zastor je često zemljani/makadamski, a tehnički elementi (radijusi horizontalnih krivina, podužni i poprečni nagibi kolovoza, odvodnjavanje) nisu zadovoljavajući. Dodatni problem su nemogućnosti lokalnih samouprava da usled nedostatka finansijskih sredstava održavaju opštinske puteve. Pruga nije odgovarajuće tehnički opremljena i eksploatiše se u režimu malih brzina, a neadekvatan kvalitet železničkih voznih sredstava, depopulacija i osiromašenje ovog područja uticalo je na izrazito smanjenje udela železničkog saobraćaja. Javni saobraćaj i alternativni vidovi transporta nisu adekvatno razvijeni.
Energetika i energetska infrastruktura
Na području Prostornog plana nadležnost nad elektrodistributivnom mrežom imaju Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije”, Privredno društvo za distribuciju električne energije „Jugoistok” d.o.o. Niš, „Elektrotimok Zaječar”, i to u okviru elektrodistributivnih preduzeća (u daljem tekstu: ED): ED „Zaječar” i poslovnica „Boljevac” i ED „Knjaževac”.
Kroz područje Prostornog plana prolaze dalekovodi većih naponskih nivoa: DV 400 kV br. 403 „Bor 2” – „Niš 2”; 2 DV 110 kV – br. 1157 „Zaječar 1”- „Knjaževac” i br. 1212 „Zaječar 2” -„Boljevac” (radi pod naponom od 35 kV) i 1 DV 35 kV „Grljan”- „Minićevo”.
Na području Prostornog plana elektroenergetsku distributivnu mrežu čine dalekovodi nominalnog napona 10 i 0,4 kV. Mreža 10 kV napaja se iz pet TS 35/10 kV: „Grljan”, „Lubnica” (grad Zaječar), „Boljevac” (opština Boljevac), „Minićevo” i „Vina” (opština Knjaževac) – van granica Prostornog plana.
Elektrodistributivni sistem na području Prostornog plana odlikuje smanjena sigurnost i pouzdanost snabdevanja potrošača električnom energijom. Ovakvo stanje posledica je starosti postojeće opreme. Mreža i objekti nisu odgovarajućeg kvaliteta i kvantiteta. Padovi napona u elektroenergetskoj mreži veći su od dozvoljenih.
Na području Prostornog plana nije izgrađena gasovodna mreža.
Elektronske komunikacije i poštanski saobraćaj
Područje Prostornog plana pripada mrežnim grupama 019 Zaječar (teritorije grada Zaječar i opštine Knjaževac) i 030 Bor (teritorija opštine Boljevac). Većina naselja poseduje infrastrukturu fiksne javne telefonske mreže. Međutim, ta infrastruktura je većim delom zastarela. Postojeće telefonske centrale su još uvek analogne ili digitalne starije generacije, koje imaju instalirane dvojničke priključke i ne podržavaju usluge interneta i prenosa podataka, što ne zadovoljava sadašnje potrebe stanovništva. Na celom planskom području, samo u mestu Grlište instaliran je savremeni telekomunikacioni multiservisni pristupni čvor (MSAN), koji omogućava sve telekomunikacione usluge.
Od bitnog uticaja na razvoj i kvalitet elektronske komunikacione mreže i usluga na ovom području je postojeća mreža telekomunikacionih optičkih kablova.
U neposrednom okruženju područja postoje magistralni optički kablovi Niš – Knjaževac – Zaječar – Bor, Zaječar – Negotin – Kladovo i Bor – Boljevac – Sokobanja sa privodima do znatnog broja bližih telefonskih centrala. Ovi optički kablovi omogućili su da se centri grada/opština Zaječar, Bor, Knjaževac i Boljevac povežu na telekomunikacionu mrežu Srbije, što obezbeđuje dalji razvoj.
Na području Prostornog plana izgrađen je samo privod optičkog kabla do naselja Grlište, što je omogućilo ugradnju savremene opreme. Da bi se izvršila modernizacija elektronske komunikacione mreže za ostala naselja na području, potrebno je izgraditi mrežu optičkih kablova.
Na području Prostornog plana zastupljena su tri operatora mobilne telefonije „Telenor Group”, „Telekom Srbija” a.d. i VIP mobile d.o.o, sa više baznih stanica. Pokrivenost signalima nije ujednačena, ali kako je mobilna telefonija u stalnoj ekspanziji, stanje se vrlo brzo popravlja.
U neposrednoj blizini područja su postojeće emisione stanice za TV i FM radio prenos na lokacijama Tupižnica i Deli Jovan, što obezbeđuje dobre uslove za prijem radio-difuzije svih vrsta.
Trenutno su u radu poštanske jedinice na tri lokacije (Grlište, Lenovac i Bučje). Ostvarena opsluženost područja od 1.440 stanovnika na poštansku jedinicu je dobra, ali po prostornoj dostupnosti stanje nije zadovoljavajuće.
Komunalna infrastruktura
U seoskim naseljima u slivu akumulacije „Grlište” nalazi se 37 nesanitarnih divljih deponija (smetlišta), dok se gradska /opštinske deponije Zaječara, Boljevca i Knjaževca nalaze van granica Prostornog plana. Nesanitarna divlja smetlišta se povremeno čiste u zonama I i II akumulacije.
Najveći broj sela u zoni III akumulacije izostavljen je iz sistema organizovanog prikupljanja otpada, što za posledicu ima postojanje lokalnih smetlišta, odnosno divljih deponija u blizini puteva, u dolinama reka i potoka.
Budući da na prostoru zona I i II akumulacije nema značajnijih objekata stambene i turističke namene, u zoni I akumulacije nije prisutna veća količina ambalažnog otpada (plastike, stakla itd.).
Seoske nesanitarne deponije na koje se odlaže otpad sa područja sliva akumulacije „Grlište” nisu u nadležnosti opštinskih/gradskih komunalnih preduzeća (Zaječara, Boljevca i Knjaževca). Procedne deponijske vode sa ovih ruralnih smetlišta dospevaju u sliv i time posredno i neposredno zagađuju akumulaciju „Grlište”. Ove deponije se nalaze u svim zonama sanitarne zaštite akumulacije.
Polazeći od podataka Popisa stanovništva iz 2002. godine i aproksimacija datih Strategijom upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine, prema kojoj je prosek dnevne stvorene količine otpada 0,6 kg/stan/dnevno, procenjeno je da ukupna godišnja količina otpada koji se produkuje na području sliva iznosi 37 t dnevno. Na području sliva akumulacije ne vrši se selektivno uklanjanje otpadaka, niti se ono dalje koristi u poljoprivredi. Klanični i životinjski otpad, kao i druge specifične vrste otpada ne skladište se u skladu sa osnovnim merama bezbednosti.
Opštine i grad u obuhvatu Prostornog plana imaju izraženi problem sahranjivanja zbog popunjenosti i malog kapaciteta grobalja. Poseban problem predstavlja činjenica da se na granici zone II akumulacije (na udaljenosti od 550 m od vodenog ogledala) nalazi staro seosko groblje u blizini sela Leskovac koje je i dalje u funkciji. Upravljanje grobljima na planskom području predstavlja značajan problem. Opštinska groblja su planski građena i u nadležnosti javnih komunalnih preduzeća, dok su seoska groblja neadekvatno komunalno opremljena i uređena i uglavnom nisu u nadležnosti javnih komunalnih preduzeća.
3.1.8. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Slivno područje akumulacije „Grlište” odlikuje se većim brojem spomenika kulture, prostornim i istorijskim celinama i većim brojem kulturnih dobara koja uživaju prethodnu zaštitu. Izuzetnu kulturnu vrednost predstavlja veliki broj arheoloških lokaliteta. Na području Prostornog plana ne nalaze se nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja. Zaštićena i evidentirana nepokretna kulturna dobra (u daljem tekstu: NKD) su:
1) spomenici kulture:
manastirska celina Grlište sa crkvom Sv. Petra i Pavla (KO Grlište, grad Zaječar) (zaštićeno dobro prema odluci Izvršnog saveta Skupštine opštine Zaječar, br. 011 – 18 od 30. januara 1985. godine);
zgrada narodnog kupatila u Planinici (KO Planinica, grad Zaječar), (zaštićeno dobro na osnovu odluke Izvršnog saveta Skupštine opštine Zaječar, br. 011 – 20 od 31. januara 1985. godine);
zgrada stare kafane u selu Zagrađu (KO Zagrađe, grad Zaječar), (zaštićeno dobro na osnovu odluke Izvršnog saveta Skupštine opštine Zaječar, br. 011 – 26 od 31. januara 1985. godine);
Crkva Sv. Arhanđela Gavrila i Crkva Sv. Kirika sa temeljima starijeg objekta (KO Koželj, opština Knjaževac);
Crkva Sv. Ilije (KO Bučje, opština Knjaževac).
2) prostorno kulturno-istorijske celine:
dve kuće i Gornjikrajska česma u Gornjoj Beloj Reci (KO Gornja Bela Reka, grad Zaječar), (zaštićeno dobro prema odluci Skupštine opštine Zaječar, br. 011 – 24 od 31. januara 1985. godine);
kuća Sergeja Paulovića, njegov ambar i koš, „Vidojina kuća” – Kuća Milorada Pavlovića i Kuća Stamena Nešića sa ambarom u selu Lasovu (KO Lasovo, grad Zaječar), (zaštićeno dobro prema odluci Skupštine opštine Zaječar, br. 011 – 25 od 31. januara 1985. godine);
3) arheološka nalazišta sa spomeničkim svojstvima:
Latinsko groblje; Plandište; lokalitet u dvorištu kuće br. 223.; Suvi peć (KO Gornja Bela Reka, grad Zaječar);
lokalitet Banjica (Crkvište Sv. Arhanđela); Put Grlište – Lenovac; Zastenj (KO Grlište, grad Zaječar);
lokalitet Crkvište (Manastirište), lokalitet Gradište, lokalitet Bačište, lokalitet Gornje poljane (KO Zagrađe, grad Zaječar);
Crkvište (Manastirište Sv. Bogorodice); Piskavica; Piskavica klisura – Sinjac; Latinska kula; Đušina Padina (KO Lasovo, grad Zaječar);
Gradište; Gradište II; Kostanovac; lokalitet u selu Lenovac; Jamine; Cigansko groblje; Imanje Zorka Ilića „Piskavica klisura”; Arnautsko groblje (KO Lenovac, grad Zaječar);
Gradište (Latinski grad); Crkvište (Deda Vanin manastir); Manastirište Sv. Jovan; Staro groblje; Stajkovići; Mrtvilo; u selu Leskovac (KO Leskovac, grad Zaječar);
lokalitet Livade; lokalitet Grabčina; lokalitet Čuka; na brdu iznad sela Planinica (KO Planinica, grad Zaječar);
lokalitet Govedarnik – Crkvište (KO Koželj, opština Knjaževac);
lokalitet Selište; lokalitet Miloševa crkva; lokalitet Cigansko groblje (KO Bučje, opština Knjaževac).
4) istorijski spomenici:
spomen-ploče poginulim borcima u NOR-u i učesnicima Timočke bune i spomenik poginulim borcima u Prvom svetskom ratu (KO Gornja Bela Reka i grad Zaječar);
spomen-ploče poginulim borcima u NOR-u, žrtvama fašističkog terora; spomenik poginulim ratnicima u Prvom svetskom ratu; spomen-česme na mestu gde je održana Okružna partijska konferencija i Todoru Cvetkoviću Tolčetu (KO Grlište, grad Zaječar);
spomen-piramida na mestu pogibije Miodraga Stanimirovića; spomen-česma poginulim borcima u Prvom i Drugom sv. ratu i žrtvama fašističkog terora, spomenik Petku Bimbaši (junak iz I srpskog ustanka), (KO Zagrađe, grad Zaječar);
spomenik poginulim ratnicima u I svetskom ratu (KO Lasovo, grad Zaječar);
spomenik borcima I i II svetskog rata i žrtvama fašističkog terora; spomen-piramide sa pločama Ž. Milutinoviću i u čast borbi od 1. oktobra 1943. godine (KO Leskovac, grad Zaječar);
spomen-česma borcima poginulim u NOR-u i žrtvama fašističkog terora; spomenik palim borcima u I svetskom ratu i spomen-ploča posvećena Hajduk Veljku (KO Lenovac, grad Zaječar);
spomen-piramida poginulim borcima u NOB-u; spomenik poginulim ratnicima u I svetskom ratu (KO Marinovac, grad Zaječar);
spomenik poginulim ratnicima u I svetskom ratu (KO Planinica, grad Zaječar);
spomen-ploča NOO, spomen-ploča palim borcima 1941-1945. godine (KO Koželj, opština Knjaževac);
spomen-ploča palim ratnicima u prvom svetskom ratu (KO Vlaško polje, opština Knjaževac);
spomenik palim ratnicima u prvom svetskom ratu (KO Bučje, opština Knjaževac).
Objekti narodnog graditeljstva obuhvataju krst zapis u dvorištu škole i kuće sa doksatima u zaseoku Stubal (KO Marinovac, grad Zaječar). S obzirom na izostanak sistematskih rekognisciranja ovih objekata i oslanjanje na terenska istraživanja iz 1970. godine, neki od objekata narodnog graditeljstva koji se navode verovatno više i ne postoje.
U zoni II akumulacije „Grlište” se nalazi jedno NKD – Manastirska celina Grlište sa crkvom Sv. Petra i Pavla (KO Grlište, grad Zaječar).
3.1.9. Zaštita životne sredine
Stanje kvaliteta životne sredine na području sliva akumulacije „Grlište” procenjeno je u odnosu na potencijalne zagađivače u prostoru, a kroz analizu kvaliteta vode akumulacije, kvaliteta površinskih i podzemnih voda i kvaliteta zemljišta i vazduha. Tom procenom utvrđeno je da se plansko područje može svrstati u delimično ugroženu, a na pojedinim lokalitetima i neugroženu kategoriju kvaliteta životne sredine. Na području Prostornog plana ne nalaze se veći zagađivači koji bi mogli ugroziti područje sliva iznad granica maksimalno dozvoljenih koncentracija.
Kvalitet voda akumulacije i tokova koji je prihranjuju vodom (Grliška reka direktno, a indirektno i Lenovačka i Lasovačka reka), kao i vode u javnom vodovodu je zadovoljavajući. U vodi za piće nema opasnih materija iznad koncentracija koje su zakonski propisane kao maksimalne. Voda akumulacije i njenih pritoka, u zavisnosti od sezone pripada I i II kategoriji kvaliteta. Kvalitet vode je narušen tokom prolećnih i letnjih meseci, kada se pojačava eutrofikacija jezera. Po pokazateljima sadržaja fosfora, akumulacija je u mezotrofnom stanju, ali se uočava proces pogoršanja kvaliteta. U toplom delu godine pokazatelji se sve više približavaju pokazateljima početka eutrofnih stanja.
Kvalitet vode akumulacije, pritoka i čitavog sliva narušava se aktivnostima u objektima naselja Leskovac, kao i otpadnim vodama naselja Lenovac (u zoni I akumulacije), Lasovo i Gornja Bela reka (puštanje suspendovanih organskih materija i deterdženata u akumulaciju i vodotoke u slivu, u koncentracijama koje su više od maksimalno dozvoljenih u vodi za piće; nepostojanje sistema odvođenja otpadnih voda koje fekalnim bakterijama direktno zagađuju akumulaciju i ceo sliv); neadekvatnim odlaganjem čvrstog i kabastog otpada u zonama I i II akumulacije; nekontrolisanim turističkim i rekreativnim korišćenjem jezera; neplanskom i nedozvoljenom izgradnjom manjeg broja objekata u zonama I i II akumulacije; poljoprivrednim aktivnostima na slivu koje za posledicu imaju prekomerni unos nutrijenata u akumulaciju (štale, tovilišta); postojećim seoskim grobljem u zoni II akumulacije (u selu Leskovac); privrednim aktivnostima u slivu akumulacije; erozivnim procesima (na obradivim površinama, hrastovim šumama na južnoj ekspoziciji, pašnjacima i šikarama, lokacijama nekadašnjih vinograda, i to kod Marinovca, Gornje Bele Reke i Lenovca, kao i na delu siparskog odseka Tupižnice ka Lasovu i dr, tako da je 72% ukupne područja sliva zahvaćeno erozijom III kategorije).
I pored navedenih vidova zagađivanja, kvalitet vode je u kategoriji za koju je dovoljan jednostavan fizički tretman i dezinfekcija u cilju snabdevanja vodom stanovnika. Vodotoci u slivu su predmet povremenih fizičko-hemijskih, bioloških ili mikrobioloških kontrola kvaliteta. Ne postoje programi kontinuirane kontrole kvaliteta reka na osnovu kojih bi se mogle preduzeti mere zaštite ili interventne mere sanacije zagađenja.
Kvalitet zemljišta na području Prostornog plana direktno je ugrožen nedostatkom vodonepropusnih sengrupa u zonama I i II akumulacije i na celom slivu. Zemljište se direktno zagađuje hemijskim sredstvima iz poljoprivrede (pesticidima i đubrivom). Zemljište nije značajnije kontaminirano otpadom sa deponija, budući da se u zonama I i II sanitarne zaštite akumulacije uglavnom odlaže ambalažni otpad (plastika i staklo) koji ne može značajnije uticati na direktno zagađenje zemljišta.
Na području Prostornog plana nije povećan nivo aerozagađenja ni buke, osim u koridorima državnih puteva.
Na području Prostornog plana se ne nalaze postrojenja koja podležu obavezama SEVESO II direktive.
3.1.10. Korišćenje i uređenje prostora od interesa za odbranu zemlje i u vanrednim situacijama
Na Na području Prostornog plana nema objekata posebne namene od značaja za odbranu zemlje.
Ključni infrastrukturni objekat na području Prostornog plana je akumulaciono jezero „Grlište” sa branom, čije ugrožavanje je moguće ratnim razaranjima, prirodnim katastrofama i elementarnim nepogodama sa značajnim posledicama po stanovništvo, naselja, infrastrukturu i stanje životne sredine. Plavni talas u slučaju probijanja brane je propisno obeležen na terenu, a u obuhvatu ovog prostornog plana potencijalnim plavljenjem direktno je ugroženo naselje Grlište, dok su u bližem okruženju Prostornog plana ugroženi infrastrukturni sistemi i suprastruktura u dolini Timoka, na području naselja Grljan i grada Zaječara.
Najveću opasnost predstavlja moguće zagađivanje izvorišta vodosnabdevanja toksičnim i drugim opasnim materijama usled saobraćajnih nezgoda, ratnog dejstva ili terorističkog napada i drugih spoljnih uticaja. Područje je takođe izloženo potencijalnom hazardu od elementarnih nepogoda, u prvom redu, opasnostima od poplava u gornjem delu sliva, atmosferskih nepogoda, odronjavanja i klizanja zemljišta, požara, zemljotresa i dr. Potencijalna ugroženost od seizmičkog hazarda je prosečna s obzirom da intenzitet na području Prostornog plana, za povratni period od 100 godina ima srednju vrednost od 6°MCS, sa tendencijom rasta ka zapadnom delu područja.
3.2. POTENCIJALI I OGRANIČENJA
3.2.1. Posebna namena područja – Vodoprivreda
Osnovni potencijali za korišćenje i zaštitu voda i razvoj vodne infrastrukture na području Prostornog plana su: hidrografski sistem na širem području Prostornog plana, sa tri veća vodotoka – Crni, Beli i Veliki Timok, sa Grliškom rekom kao najvećom pritokom i sa više manjih pritoka; već realizovan vodovodni sistem, koji je izrastao u Zaječarski supsistem u okviru Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje vodom; akumulacija „Grlište”, koja je realizovana u fazi 1 sa zapreminom 12×106 m3, sa branom koja je dispoziciono tako rešena da se može nadvisiti u fazi 2, kako bi se povećao kapacitet tog izvorišta (omogućava spajanje u tehnološku celinu tri supsistema – Zaječarskog, Crnog Timoka i Knjaževačkog); akumulacija „Bogovina” (zaštita od povodanja koji nastaju na Crnom Timoku, poboljšanje kvaliteta vode u malovodnim situacijama (oplemenjavanje malih voda), kao i za najoperativnije delovanje u havarijskim situacijama i kriznim ekološkim stanjima na Crnom Timoku i Timoku); izvorišta Knjaževačkog vodovodnog supsistema i planirane akumulacije „Gradište” na Aldinačkoj reci, u opštini Knjaževac i „Okolište” na Svrljiškom Timoku (poboljšanje režima malih voda i ublažavanje povodnja na delu toka Belog Timoka, na području grada Zaječara i u zoni delovanja Grliške akumulacije); brojni manji izvori pukotinskog tipa izdani u planinskom području koji, iako su malog kapaciteta, predstavljaju vredan resurs jer obezbeđuju vodu za manja planinska seoska naselja na tom području, čime ova izvorišta postaju upravljački kompatibilna sa izvorištem na Grliškoj reci, kao glavnim izvorištem sadašnjeg vodovodnog supsistema Zaječara; potencijali za korišćenje reka za rekreaciju na vodi; za navodnjavanje okolnih površina primenom metoda „kap po kap” za ekonomski atraktivne kulture koje se sve više traže (povrtarske kulture uz primenu plastenika i staklenika, plantažni voćnjaci i vinogradi).
Razvoj vodne infrastrukture na području Prostornog plana podvrgnut je brojnim ograničenjima, među kojima su najvažnija sledeća: velika vremenska neravnomernost voda koje se formiraju na slivovima Crnog, Belog i Velikog Timoka, što otežava uslove za uređenje, korišćenje i zaštitu voda, a u nekim okolnostima čak i onemogućava njihovo korišćenje. Posebno su nepovoljni veliki odnosi između velikih voda verovatnoće 1% (sa kojima se planiraju sistemi zaštite od poplava) i mesečnih malih voda verovatnoće 95% (merodavnih za planiranje mera zaštite kvaliteta voda), koji se kreću i preko 1:1000, kao i vrlo duga trajanja malih voda; neodržavanje vodnog zemljišta i nekontrolisana izgradnja; male mogućnosti za poboljšanje režima malih voda u malovodnim periodima. Grliška akumulacija u ovoj fazi razvoja nema mogućnosti korišćenja u tu svrhu, a neće biti mnogo povoljnija situacija ni nakon realizacije faze 2, jer je vodnost sliva Grliške reke mala (1,48 m3/s) za poboljšanje režima malih voda. Ograničenje je i u nedostatku uslova za otvaranje novih industrijskih kapaciteta i loša sanitacija naselja (postojanje divljih deponija na obalama i u koritima reka, ispuštanje otpadnih voda u vodotoke).
3.2.2. Zaštita prirode, prirodnih vrednosti i predela
Potencijali zaštite i održivog korišćenja prirodnih dobara su: ekosistemska i specijska raznovrsnost izražena kroz prisustvo različitih tipova staništa (livadskih, pašnjačkih, šumskih, kamenjarskih i dr.); više biljnih zajednica među kojima su posebno značajne reliktne polidominantne vrste, znatan broj vrsta u glavnim taksonomskim kategorijama biljnog i životinjskog sveta (posebno viših biljaka, insekata u speleološkim objektima i ptica); respektabilan fond gljiva, jestivog i lekovitog bilja, sisarske i pernate lovne divljači; kompleksi šumskih sastojina hrastovog i bukovog pojasa; geomorfološki, hidrološki i geološki fenomeni geonasleđa, čiji su nastanak i obeležja najvećim delom uslovljeni karstnim litološkim kopleksom (Tupižnička ledenica i drugi speleološki objekti, oblici površinskog karsta i fluvio-karsta, izvori i vrela, krečnjački odseci); atraktivni i živopisni predeli izvanredne raznolikosti (divlji krševiti i delom pastoralni predeli Tupižnice i klisurastih dolina, pitomi predeli pobrđa, akumulacija i dr.); opredeljenje da se Tupižnica ustanovi za zaštićeno područje; prirodne vrednosti koje predstavljaju osnovu održivog razvoja, pre svega turizma, poljoprivrede i organske proizvodnje hrane, ograničenog korišćenja mineralnih sirovina, šuma, divljači i dr.
Ograničenja zaštite i održivog korišćenja prirodnih dobara su: nedovoljna opremljenost područja putevima, uređenim stazama, vidikovcima, centrima za posetioce i drugim elementima i objektima za turističku prezentaciju i interpretaciju prirodnih vrednosti koje se predlažu za zaštitu; promene hidroloških funkcija i izgleda karstnih vrela i izvora radovima na kaptiranju i odvođenju voda za potrebe lokalnog vodosnabdevanja; nedostatak kapaciteta i materijalno-finansijskih resursa organa lokalne samouprave za učešće u uspostavljanju i sprovođenju zaštite; nezainteresovanost stanovništva za zaštitu ili sumnjičavost u odnosu na ciljeve i proklamovane korisne efekte od zaštite.
3.2.3. Prirodni resursi
Poljoprivredno zemljište
Osnovni potencijali poljoprivrede i održivog korišćenja poljoprivrednog zemljišta su: prirodni uslovi i raspoloživi poljoprivredni resursi, sa značajnim udelom prirodnih i semiprirodnih sistema u ukupnoj površini (nešto više od 50% područja Prostornog plana nalazi se pod šumom, livadama i pašnjacima) pogodnim za proizvodnju stočnih proizvoda i obnovu pašnjačkog stočarstva u letnjem periodu, posebno ovaca, koza i konja; nezagađena životna sredina koja sa ostalim agroekološkim pogodnostima nudi mogućnost organske proizvodnje i plasmana poljoprivredno-prehrambenih proizvoda biljnog i stočnog porekla, nastalih u režimu tradicionalne proizvodnje i uslovima nezagađene životne sredine; mogućnost razvoja nedovoljno zastupljenih proizvodnih programa, za kojima postoji potražnja, kakvi su pčelarstvo, proizvodnja i prerada kozjeg mleka i jarećeg mesa, sakupljanje pečuraka, lekovitog bilja i šumskih plodova.
Osnovna ograničenja vezana za razvoj poljoprivrede, odnosno očuvanje, zaštitu i adekvatno korišćenje poljoprivrednog zemljišta proističu iz: siromaštva seoskog stanovništva; usitnjenosti porodičnih gazdinstava na kojima se poljoprivrednom proizvodnjom ne mogu obezbediti sredstva za ulaganje u razvoj, unapređivanje i ukrupnjavanje gazdinstava; nizak nivo opremljenosti poljoprivrednom mehanizacijom, neophodnom čak i na malim posedima radi kvalitetne i blagovremene obrade zemljišta, transporta i skladištenja; nepovoljna starosna i obrazovna struktura poljoprivrednog stanovništva, posebno individualnih poljoprivrednika aktivnih na sopstvenom gazdinstvu; intenzivno demografsko pražnjenje seoskih naselja; visoka zastupljenost brdsko-planinskih predela sa nepovoljnim pedološkim i klimatskim uslovima za obavljanje poljoprivredne proizvodnje; slaba razvijenost saobraćajne i komunalne infrastrukture.
Šume i šumsko zemljište, lovna i ribolovna područja
Osnovni potencijal za zaštitu i uređenje šuma, šumskog zemljišta i lova jesu povoljni uslovi za razvoj autohtonih vrsta šuma sa prioritetno zaštitnom funkcijom i zadovoljavajuće zdravstveno stanje sastojina na većem delu šumskog područja, kao i prisustvo različitih vrsta faune. Posebno je važno očuvanje i aktiviranje potencijala kroz: održivu eksploataciju šumskih proizvoda; korišćenje šuma za naučno-istraživačke i obrazovno-vaspitne svrhe, organizovano korišćenje ostalih šumskih proizvoda (jestivih gljiva, lekovitog bilja, sakupljanje i otkup šumskih plodova, puževa i dr.). Najveći brdsko-planinski deo obuhvaćenog područja Prostornog plana u gradu/opštinama Zaječar, Boljevac i Knjaževac pogodan je za lovišta (između II i III bonitetne klase), posebno za zeca, zatim za fazana, poljsku jarebicu i srnu, a na Tupižnici ima uslova za uzgoj jelena i muflona.
Ograničenja koja se nameću u ovoj oblasti odnose se na: nedovoljno regulisan pravni status površina pod šumom; nepoznavanje potpunog stanja šuma sopstvenika; nedovoljnu institucionalnu i kadrovsku pokrivenost; nedovoljnu aktivnost u pristupu odgovarajućim fondovima razvoja šumarstva na međunarodnom nivou.
Mineralne sirovine
Osnovni potencijali zaštite i eksploatacije geoloških resursa su evidentirana ležišta i rudne pojave metaličnih i nemetaličnih sirovina, lokalnog građevinskog kamena i mineralnih voda.
Ograničenje eksploatacije mineralnih sirovina neophodno je usled poštovanja režima sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja i poštovanja režima zaštite prirode na području planiranom za zaštitu – planina Tupižnica.
3.2.4. Privredni razvoj
Osnovni potencijali za razvoj privrede su prirodni resursi (za razvoj poljoprivrede, šumarstva i lovstva i vodoprivrede), prirodne vrednosti i uslovi (za razvoj određenih vidova turizma, pre svega seoskog, planinskog i eko-turizma sa pratećim uslužnim delatnostima). Potencijal predstavlja mogućnost ostvarivanja saradnje na lokalnom i regionalnom nivou, kroz izgradnju infrastrukture i drugih javnih sadržaja na ruralnom području, ulaganje u turizam, zaštitu izvorišta, prirode i kulturne baštine i dr. U neposrednom okruženju planskog područja, najveći potencijal za razvoj privrede predstavlja dalji razvoj malih i srednjih preduzeća (u daljem tekstu: MSP – osnovni oblik organizovanja firmi i generator razvoja, konkurentnosti i zapošljavanja, prioritetno u proizvodnji i preradi poljoprivrednih proizvoda i sektoru usluga) i postojećih uspešnih firmi u gradu Zaječaru kao i razvoj turizma na primarnoj turističkoj destinaciji Stara planina.
Osnovna ograničenja za privredni razvoj su: ekonomska nerazvijenost i slabo diverzifikovana privredna struktura planskog područja, čiju okosnicu čine tradicionalne delatnosti koje same ne omogućavaju egzistenciju i unapređenje kvaliteta života, niti povratak lokalnog stanovništva; nedovoljno afirmisan koncept održivog turizma i njegova integracija sa komplementarnim delatnostima i prirodnom i kulturnom baštinom (posebno u pogledu korišćenja, prezentacije i finansiranja zaštite izvorišta i prirodnih dobara od strane turizma); nedovoljno izgrađena i razvijena ruralna infrastruktura; stanje privrede u okruženju sa visokom stopom nezaposlenosti, niskim nivoom investiranja i opremljenosti, nepovoljnim uslovima finansiranja i dr.
3.2.5. Turizam
Potencijali za razvoj turizma na području Prostornog plana su vezani za ribolovni, a zatim za lovni, izletnički, seoski i manifestacioni turizam, odnosno ograničeni su na potencijale za letnju ponudu motivisanu jezerom Grlište i većim rekama, Tupižnicom i selima, kao i na pretežno zimsku ponudu lovišta. Na ovim motivima ima mogućnosti za razvoj regionalnog i lokalnog izletničkog sportsko-rekreativnog turizma (iz Zaječara, Bora, Boljevca, Knjaževca), tranzitnog turizma (poseta jezeru i Tupižnici sa tranzitnog timočkog pravca, posebno značajnog za povezivanje Niša, autoputeva E80 i E75, kao i Stare planine sa Dunavom), seoskog turizma, lovnog i ribolovnog turizma, kao i nekih oblika turizma posebnih interesa (eko-turizam, geoturizam, speleologija, alpinizam, slobodno penjanje, paraglajding, zmajarstvo i dr.).
Na postojećoj akumulaciji, a još više u okviru realizacije njene faze 2, pored sportskog ribolova (sportsko-rekreativnog i takmičarskog), na delu obale ima relativno dobrih uslova za ograničene sportsko-rekreativne sadržaje aktivnosti na vodi – kupanje, sportsko plivanje, veslanje, jedrenje, ronjenje i dr, a u podbranskom prostoru za sadržaje akva-sitija, pod uslovom da se urede pristupi, sportski poligoni, ribolovne staze i reviri i dr. Na jezeru takođe postoje uslovi za uzgoj i lov plovuša. Za sportski ribolov su interesantni i tokovi Lasovačke i Lenovačke reke, a klisura donjeg toka Lasovačke reke predstavlja atraktivan prirodni predeo.
Tupižnica, u celini predložena za zaštitu, sa svojim geonasleđem (profili sa faunom iz perioda krede) i kraškim oblicima – zapadnim odsekom visine do 470 m, preko 30 pećina i jama (među njima posebno Tupižnička ledenica predložena za zaštitu kao spomenik prirode), kraškim vrelima (posebno Lenovačko vrelo i vrelo u Gornjoj Beloj Reci), kraškim platoom i dr, pogodna je za aktivnosti posebnih interesa – speleologiju i druge oblike istraživanja krasa, alpinizam i slobodno penjanje, paraglajding, zmajarstvo i dr. Kraški plato je pogodan za male sportove, a veći deo planine za uređenje izletničko-planinarskih staza.
Od naselja u obuhvaćenom delu grada Zaječara, za turizam je posebno pogodno Grlište, a zatim Lenovac i Lasovo koji su u bližem saobraćajnom kontaktu i sa jezerom i sa Tupižnicom. Pogodnosti postoje i u Gornjoj Beloj Reci uz uslov povezivanja sa Tupižnicom i u Marinovcu uz uslov povezivanja sa akumulacijom. U odnosu na pristupačnost sa DP IB-14 (prekategorisan DP I reda br. 25) i položaj van sliva akumulacije (koje ova naselja ne ugrožavaju), ističu se posebno Grlište, a zatim Marinovac i Zagrađe u gradu Zaječaru i donekle Koželj u opštini Knjaževac. Za turizam je delom interesantno i selo Bučje ispod Tupižnice u opštini Knjaževac, takođe van sliva akumulacije. NKD koja povećavaju privlačnost sela na području Prostornog plana su: manastir Sv. Petra i Pavla u Grlištu, etno-celine stambenih i ekonomskih objekata u Lasovu i Gornjoj Beloj Reci, stara kafana u Zagrađu, uz memorijalne spomenike i dr. Posebno je interesantan Lenovac, rodno mesto Hajduk Veljka, sa njegovim zabranom, starim vodenicama i dr, uz mogućnost manifestacija vezanih za ovog junaka.
U bližem okruženju područja Prostornog plana postoje sledeći turistički resursi, suprastruktura i infrastruktura: Park prirode Stara planina, u kome su na teritoriji grada Zaječar u skladu sa Uredbom o utvrđivanju Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina iz 2008. previđene dve zone prirodnih dobara u II stepenu zaštite – Suvodol oko istoimenog manastira (u okviru KO Selačka, grad Zaječar) i Novo korito (manji deo u KO Selačka i veći deo u KO Ošljane i Novo Korito, opština Knjaževac), kao i dva seosko-turistička naselja (Selačka i Mali Izvor u gradu Zaječaru), uz postojeću crkvu u Minićevu, Beli Timok i tranzitni pravac DP IB reda br. 5 (R-25), grad Knjaževac i dr; grad Zaječar sa kulturnom baštinom, manifestacijama, javnim službama i servisima, kao i granični prelaz Vrška Čuka; Feliks Romulijana i Gamzigradska Banja; Boljevac i Rtanj; Sokobanja sa Ozrenom i Devicom; tranzitni pravac Paraćin – Zaječar – Bugarska i dr.
Ograničenja za razvoj turizma na području Prostornog plana su i prirodna i antropogena, takva da se turizam ne može uvrstiti u vodeće razvojne aktivnosti ovog prostora, već pre kao dopuna aktivnostima poljoprivrede, šumarstva i dr. Ograničenja su delom u geografskom i saobraćajnom položaju, a više u skromnim turističkim resursima za jednosezonsko korišćenje akumulacije, niske planine Tupižnice i nekoliko sela u letnjem i lovišta u zimskom periodu, koji daju području lokalni turistički rang, sa mogućnošću da u tranzitnom i lovnom turizmu ostvari regionalni rang. Određena prirodna ograničenja za razvoj turizma na području predstavljaju prirodne pojave i procesi erozije, bujica i poplava, vremenskih nepogoda, biljnih i životinjskih štetočina i dr, koje su delom izazvane i uticajem antropogenih faktora.
Akumulacija „Grlište”, iako najveća u gradu Zaječaru, ima konkurenciju u dve manje akumulacije (Rgotinska i Sovinac – van područja Prostornog plana) i njeno korišćenje je ograničeno režimima sanitarne zaštite zona I i II akumulacije.
Za turističko aktiviranje sela, najveća ograničenja su u njihovoj nedovoljnoj povezanosti sa glavnim saobraćajnicama, akumulacijom i Tupižnicom. U fazi 2 akumulacije, potapa se pristupni put naselju Gornja Bela Reka; Marinovac nema saobraćajnu vezu sa jezerom, a potplaninska sela Tupižnice slabo su povezana sa njenim kraškim platoom. Takođe, sela su u izraženom procesu depopulacije, starenja i siromašenja, što dodatno ograničava njihove mogućnosti da se uključe u razvoj turizma i drugih aktivnosti. U vezi sa ovim, sela su nedovoljno komunalno opremljena i bez osnovnih javnih službi i servisa.
Lovišta, kao značajan turistički resurs nisu komercijalizovana, te zbog nedostatka sredstava nije ostvaren značajniji nivo njihove uređenosti i opremljenosti, kao ni zastupljenosti divljači. Takođe nedostaju novi rezervati za uzgoj divljači. Na Tupižnici nisu urađene izletničko-planinarske staze.
3.2.6. Stanovništvo, naselja i socijalni razvoj
Osnovni potencijali za demografski, socijalni i razvoj naselja na području Prostornog plana su: jačanje edukacije stanovništva u oblasti alternativne seoske ekonomije, turističke delatnosti, zaštite prirode i izvorišta voda; mogućnosti za veće zapošljavanje stanovništva i razvoj multifunkcionalne poljoprivrede; uspostavljanje veze sa dijasporom stanovništva poreklom iz ovih područja u smislu prenosa znanja, tehnologija, radnog iskustva i ulaganja kapitala; korišćenje raspoloživih kapaciteta objekata javnih službi i viška nenastanjenih objekata za višenamensku funkciju (ambulanta, dnevni centar, prostorija za kulturno-edukativne i zabavne aktivnosti); značaj kulturnog bogatstva i prirode u celini za određene rekreativne sadržaje (biciklizam, pešačenje, turizam posebnih interesa i dr.).
Ključna ograničenja su: izrazita depopulacija; dominacija starog stanovništva i veoma oslabljena mogućnost prirodnog populacionog obnavljanja; nepovoljna obrazovna struktura; niska gustina naseljenosti; povećanje siromaštva; nerazvijenost i slaba diferenciranost mreže naselja; potreba za preseljenjem naselja Leskovac i dela naselja Lenovac u slučaju stvaranja uslova za izgradnju faze 2 akumulacije „Grlište”; zapuštenost objekata javnih službi koji su u funkciji; nedovoljna dostupnost i efikasnost pružanja usluga osetljivim i marginalizovanim grupama korisnika, posebno staračkim domaćinstvima i deci; neprilagođenost usluga javnih službi specifičnim potrebama lokalne zajednice.
3.2.7. Infrastrukturni sistemi
Saobraćaj
Osnovni potencijali saobraćajnog razvoja područja Prostornog plana su: relativno dobro razvijena mreža DP II reda; DP IB reda br.35 (R-25 Zaječar – Niš), (potencijalni koridor autoputa), te blizina DP IB reda br. 23 (M-5) (E-761) Zaječar – Paraćin; blizina graničnog prelaza Vrška čuka; blizina aerodroma Niš, sportskih aerodroma Bor i Paraćin – Davidovac, aerodroma planiranog u Minićevu; turistički potencijali područja i okruženja koji mogu afirmisati razvoj drumskog i drugih vidova saobraćaja; razvoj biciklističkih (Eurovelo 6 i 11), pešačkih i ribolovačkih staza.
Osnovna ograničenja su: slab kvalitet DP II reda; nedovoljna razvijenost mreže opštinskih kategorisanih puteva; mogućnost promene režima saobraćaja na DP IIA reda br. 169 (R-248) i na delu mreže opštinskih puteva, usled izgradnje II faze akumulacije „Grlište” i poštovanja propisa o sanitarnoj zaštiti izvorišta vodosnabdevanja; prolazak DP II reda kroz naselja čime se smanjuje bezbednost saobraćaja i povećava ekološko opterećenje u naseljima; nedovoljna razvijenost drugih vidova saobraćaja – javnog, biciklističkog i drugog, posebno u cilju turističke afirmacije područja i njegovog okruženja.
Energetika i energetska infrastruktura
Ključni potencijali energetske infrastrukture zasnivaju se na proizvodnji energije iz obnovljivih izvora energije (u daljem tekstu: OIE), naročito energije malih hidroelektrana (u daljem tekstu: MHE), vetroenergije, geotermalne, biomase i solarne energije.
Osnovni problemi i ograničenja energetske infrastrukture ogledaju se u: starosti energetskih objekata, opreme i mreže; tehničkim gubicima u transportu i distribuciji električne energije; veoma niskom stepenu korišćenja obnovljivih energetskih izvora, nepotpunim finansijskim instrumentima za korišćenje obnovljivih izvora energije; neizgrađenoj gasovodnoj mreži.
Elektronske komunikacije i poštanski saobraćaj
Osnovni potencijal za razvoj elektronskih komunikacija na području Prostornog plana predstavlja: postojeća magistralna mreža optičkih kablova, intenzivan razvoj mobilne telefonije i izgradnja prvih ruralnih radio-telefonskih sistema. Planiranim razvojem mobilne telefonije obezbediće se kvalitetno pokrivanje područja osnovnim telefonskim signalom i obezbediti mogućnost korišćenja svih savremenih usluga preko GSM mreže. Postojeća mreža emisionih stanica obezbeđuje dobro pokrivanje radiodifuznim signalom svih delova područja. Ono što predstoji u ovoj oblasti je digitalizacija postojeće mreže, što će da omogući znatno kvalitetniji prijem svih vrsta radiodifuzije.
Osnovno ograničenje za razvoj elektronskih komunikacija predstavlja tehničko-tehnološko stanje mreže: prisustvo velikog broja analognih centrala (I-58 i I-500) i starijih digitalnih sistema (SI2000), koji moraju hitno da se menjaju, ili paralelno montiraju nova čvorišta. Pored toga, na celom području potrebno je izgraditi veliki broj optičkih kablova (oko 70 km). Ograničenje za razvoj predstavlja slaba izgrađenost pristupne mreže naročito u brdsko-planinskim i perifernim delovima područja, niske gustine naseljenosti na pretežnom delu područja, relativno nizak nivo ekonomske razvijenosti lokalnih zajednica i sl.
Ograničenje za razvoj poštanskog saobraćaja predstavlja neadekvatan prostorni razmeštaj poštanskih jedinica, odnosno njihova udaljenost od ruralnih naselja.
Komunalna infrastruktura
Potencijali za razvoj objekata zajedničke komunalne potrošnje i komunalne infrastrukture su povremeno organizovano čišćenje privremenih deponijskih prostora u zonama I i II akumulacije „Grlište” (posebno u području neposredno uz branu i na improvizovanim plažama koje se koriste za sport i rekreaciju građana) i mogućnost za evakuaciju otpada iz seoskih domaćinstava u slivu akumulacije putem mobilnih transfer stanica.
Ograničenja za razvoj objekata zajedničke komunalne potrošnje su: odlaganje otpada u akumulaciju i spiranje divljih deponija sa padina u zonama I i II akumulacije; deponovanje komunalnog otpada u zonama I i II akumulacije kao i na neuređenim i nesanitarnim deponijama u slivu akumulacije, lokacija groblja u zoni II akumulacije; neregulisano pitanje prikupljanja i deponovanja otpada sa ruralnog područja sliva; nezadovoljavajući način održavanja grobalja, neregulisane nadležnosti javnog sektora za upravljanje seoskim grobljima, mali i nezadovoljavajući kapacitet groblja; neadekvatno odlaganje životinjskih leševa i dr.
3.2.8. Zaštita NKD
Iako područje ne raspolaže sa NKD od izuzetnog i velikog značaja, postojeća NKD (spomenici kulture i prostorno kulturno-istorijske celine) i dobra koja uživaju prethodnu zaštitu imaju širok hronološki raspon i predstavljaju potencijal za razvoj turističke ponude.
Ograničenja su: nedovoljan stepen istraženosti i zaštite, promena izgleda i funkcije objekata narodnog graditeljstva; usporeno utvrđivanje statusa i kategorizacije nepokretnih kulturnih dobara i zastoj u stručnom rekognosciranju nedovoljno istraženih delova područja Prostornog plana; nedovoljna zaštita, neadekvatna prezentacija i interpretacija nepokretnih kulturnih dobara; nepokretna kulturna dobra još uvek nemaju tretman razvojnog resursa i ekonomskog dobra; nerazvijenost stimulacija za privatne vlasnike kulturnih dobara jedna je od glavnih prepreka za njihovo adekvatno održavanje i prezentaciju; identifikacija i vrednovanje etnološkog nasleđa je u početnoj fazi (izrada Atlasa narodnog graditeljstva); i nepostojanje planova upravljanja nepokretnim kulturnim dobrima kojima bi se precizirali uslovi i podrške za njihovo korišćenje i prezentaciju.
3.2.9. Zaštita životne sredine
Za afirmaciju zaštite i očuvanje kvaliteta životne sredine i održivog razvoja na području sliva akumulacije „Grlište”, potencijali u pogledu kvaliteta parametara životne sredine (voda, zemljište, vazduh i dr.) ogledaju se u sledećem: kvalitet životne sredine može se smatrati povoljnim (kategorija nezagađene i manje zagađene životne sredine) na većem delu područja; kvalitet vode u akumulaciji je relativno očuvan zbog malog broja objekata u zonama I i II akumulacije; kvalitet vazduha na području Prostornog plana je relativno očuvan, budući da nema ozbiljnijih privrednih kapaciteta i industrijskih zagađivača; nizak nivo komunalne buke, velike površine pod šumama kao potencijal za razvoj zdrave životne sredine i očuvanje biodiverziteta, predeli i ekosistemi koje je neophodno valorizovati kako bi se procenio njihov ekološki potencijal, područje sa manjim potencijalnim teritorijama za evropsku ekološku mrežu Natura 2000; delimična spremnost struktura lokalnih vlasti za rešavanje osnovnih ekoloških problema.
Osnovna ograničenja u pogledu kvaliteta životne sredine su: nedozvoljeno deponovanje komunalnog, kabastog i opasnog otpada u akumulaciju, vodotoke i podzemne vode; neadekvatno odvođenje i odsustvo tretmana otpadnih voda; neplanska izgradnja u zonama I i II akumulacije; nekontrolisane aktivnosti u ribarstvu, sportu i rekreaciji u zoni I akumulacije, korišćenje motornih čamaca za prevoz preko akvatorije jezera; rizici od izlivanja opasnih materija na deonicama državnih i opštinskih puteva u zonama sanitarne zaštite akumulacije; izražena erozija zemljišta na oko 75% sliva akumulacije.
3.3. SWOT ANALIZA
Na osnovu analize potencijala i ograničenja područja Prostornog plana i planiranog razvoja posebne namene, izdvojene su osnovne snage, slabosti, mogućnosti i pretnje razvoju akumulacije „Grlište” (Tabela I-6).
Tabela I-6: SWOT analiza
SNAGE (postojeće)
SLABOSTI (unutrašnje)
Izvorište regionalnog sistema vodosnabdevanja u okviru Timočkog regionalnog sistema koji snabdeva grad Zaječar;
Realizovani vodovodni sistem – zaječarski supsistem u okviru Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje vodom;
Relativno povoljan geostrateški položaj koji obuhvata brdsko-planinsko područje Tupižnice u južnom delu i nizijski deo doline Belog Timoka i njegovih pritoka Grliške reke sa akumulacijom „Grlište”;
Delimična razvijenost MSP;
Pogodnosti za poljoprivrednu proizvodnju – mogućnosti proizvodnje hrane, tradicija u proizvodnji stočarskih proizvoda, vina, voća i uslovi za razvoj organske proizvodnje;
Značajne mineralne sirovine (zlato i plemeniti metali na području Dobro polje i Gornja Bela Reka i deo rudnika Dobra Sreća);
Značajan turistički potencijal – raznovrsni turistički resursi, ekološki očuvano područje, atraktivnosti kulturnih i prirodnih vrednosti u okruženju;
Šumsko bogatstvo područja sliva akumulacije „Grlište”;
Relativno dobra saobraćajna povezanost područja sliva akumulacije „Grlište” sa okruženjem;
Izgrađene regionalne i lokalne institucije za podršku razvoju i strategije lokalnog razvoja u Zaječaru;
Preovlađujuće kvalitetna životna sredina.
Nerealizovan sistem sanitarne zaštite akumulacije, koncentrisani zagađivači su kanalizacije Leskovca, Lenovca, Lasova i Gornje Bele Reke i druga sanitarno neuređena seoska naselja;
Velika vremenska neravnomernost voda koje se formiraju na slivovima Crnog, Belog i Velikog Timoka; nepovoljni veliki odnosi između velikih i mesečnih malih voda;
Neodržavanje vodnog zemljišta u zakonski propisanim uslovima; manja nelegalna gradnja u zoni II akumulacije;
Nepostojanje uslova za realizaciju većih sistema za navodnjavanje u dosta aridnoj dolini Belog Timoka;
Početak eutrofikacije i pogoršanje kvaliteta vode u akumulaciji u malovodnim periodima;
Nizak standard stanovništva i relativno visoka nezaposlenost;
Zaostajanje razvoja u ruralnom području, usitnjenost poseda, zastarelost mehanizacije, slaba organizovanost plasmana poljoprivrednih proizvoda;
Starenje stanovništva i loša starosna struktura poljoprivrednog stanovništva, loša edukacija meštana;
Nedovoljna infrastrukturna opremljenost naselja i slabo održavanje infrastrukture;
Nedovoljno razvijeni kapaciteti lokalne samouprave za podršku preduzetništvu;
Nerešen problem komunalnih deponija i upravljanja otpadom (u zonama I i II akumulacije);
Nedovoljno korišćenje podsticajnih sredstava iz domaćih i stranih fondova.
MOGUĆNOSTI (razvojni potencijali)
PRETNJE (razvoju)
Mogućnost da se u II fazi nadvisi Grliška akumulacija, kako bi se povećao kapacitet tog izvorišta i spajanje u tehnološku celinu tri supsistema – Zaječarskog, Crnog Timoka i Belog Timoka (Knjaževačkog), što bi taj deo Srbije učinilo jednim od najfunkcionalnije i vodom najpouzdanije obezbeđenih područja Srbije;
Mogućnosti očuvanja poljoprivrednog i šumskog zemljišta restriktivnim korišćenjem agrohemijskih sredstava i realizacijom antierozivnih radova na celom području sliva;
Sprečavanje zasipanja akumulacije putem protiverozionih radova na slivnom području;
Razvoj turističkih aktivnosti baziranih na postojećim područjima zaštite prirode i nepokretnih kulturnih dobara, bez ugrožavanja zona sanitarne zaštite;
Mogućnosti za unapređenje infrastrukturne i komunalne opremljenosti (posebno sanitacija naselja i realizacija PPOV), ostvarenje funkcionalne celovitosti područja i uređenje građevinskog zemljišta u naseljima i zonama planiranim za razvoj;
Adaptacija upravljačkog mehanizma akumulacijom kao instrumenta za prevazilaženje suprotnosti između upravljača izvorišta i interesa lokalne zajednice;
Mogućnost razvoja MSP – proizvodnih i pratećih uslužnih delatnosti u skladu sa režimima sanitarne zaštite akumulacije i uz ispunjavanje propisanih ekoloških kriterijuma;
Razvoj ekološki prikladne multifunkcionalne poljoprivrede, u skladu sa režimima sanitarne zaštite akumulacije koja doprinosi očuvanju prirodne sredine, ruralnog nasleđa, pejzažnih vrednosti i drugih lokalno specifičnih agroekoloških dobara, mogućnost razvoja ratarstva, vinogradarstva i voćarstva;
Mogućnost poboljšanja kvaliteta životne sredine uspostavljanjem režima sanitarne zaštite akumulacije na celom području sliva i definisanjem sistema monitoringa vode, vazduha i zemljišta na celom području sliva.
Dalja nekontrolisana izgradnja novih objekata u zoni II akumulacije;
Dalje nesanitarno deponovanje otpada i neadekvatna evakuacija otpadnih voda iz postojećih objekata u akumulaciju ili iz zona I i II akumulacije;
Neplanski razvoj turističko-rekreativnih aktivnosti (kupališnog turizma, ribolova);
Dalja eutrofikacija jezera koja nastaje kao rezultat erozivnih procesa i nasipanja, kao i odlaganja organskih materija u jezero;
Alternative privrednog razvoja koje nisu zasnovane na principima održivog razvoja i stroge zaštite akumulacije „Grlište”;
Dalje ugrožavanje životne sredine u zonama zaštite jezera i u slivu Grliške reke i njenih pritoka;
Ograničeni finansijski resursi, nerazvijeni modaliteti javno-privatnog partnerstva u aktiviranju i korišćenju resursa i investicijama;
Nepovoljni demografski procesi u ruralnim sredinama i porast siromaštva.
II. PRINCIPI, CILJEVI I OPŠTA KONCEPCIJA PROSTORNOG RAZVOJA
1. PRINCIPI PROSTORNOG RAZVOJA
Osnovni principi zaštite, uređenja i održivog razvoja područja Prostornog plana koje raspolaže značajnim, ali nedovoljno zaštićenim i aktiviranim prirodnim potencijalima i teritorijalnim kapitalom, jesu:
zaštita i unapređenje životne sredine posebno kvaliteta izvorišta voda akumulacije „Grlište”;
zaštita i održivo korišćenje vodnog, poljoprivrednog i šumskog zemljišta, posebno od neplanske izgradnje u zonama I i II akumulacije;
povećanje uređenosti, konkurentnosti i efikasnosti teritorijalnog razvoja; prostorno-funkcionalna integrisanost i usklađen integrisan razvoj i zaštita izvorišta sa pripadajućim, susednom i ostalim jedinicama lokalne samouprave u okruženju;
unapređenje teritorijalne kohezije, kapaciteta područja i policentričan teritorijalni razvoj (posebno jačanje veze urbanih i seoskih naselja), unapređenje saobraćajne pristupačnosti i uređenje površina za potrebe razvoja stimulativnog poslovnog okruženja;
razvoj kulturnog i regionalnog identiteta; permanentna edukacija građana i administracije i učešće javnosti u odlučivanju;
princip supsidijarnosti i javno-privatnog partnerstva; princip veće transparentnosti u donošenju odluka;
zaštita javnog interesa, javnih dobara i dobara u opštoj upotrebi (prioritetno izvorišta akumulacije „Grlište”); relativizacija konflikata u korišćenju izvorišta i održivom razvoju lokalnih zajednica;
ublažavanje i sprečavanje depopulacije i poboljšanje starosne strukture stanovništva merama ekonomske, socijalne i drugih politika kojima se utiče na brži ekonomski prosperitet i razvoj sela, jačanje ekonomske pozicije poljoprivrede i poljoprivrednih proizvođača, razvoj infrastrukturnog i podizanje komunalnog i javnog standarda u malim naseljima.
2. OPŠTI I OPERATIVNI CILJEVI PROSTORNOG RAZVOJA
2.1. OPŠTI CILJEVI PROSTORNOG RAZVOJA
Polazeći od odredbi PPRS, VOS i posebnih namena područja Prostornog plana (izvorište voda, poljoprivredno – stočarsko i šumsko područje, prirodne i turističke vrednosti i dr.), a imajući u vidu preporuke i standarde Evropske unije o održivom razvoju u oblasti politike voda i zaštićenim područjima, utvrđuju se sledeći opšti ciljevi zaštite, uređenja i održivog razvoja područja:
održivo korišćenje vodnih resursa, obezbeđenje trajne i integrisane zaštite i unapređenja kvaliteta voda regionalnog izvorišta, te stvaranje uslova za izgradnju II faze akumulacije „Grlište” – kao važnog objekta u slivu Timoka, i to: Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom (sa tri supsistema – Zaječarskog, Knjaževačkog i Crnog Timoka – Bor i Boljevac, koji će se tokom vremena magistralnim dovodima spojiti u jednu funkcionalno-upravljačku celinu u cilju povećanja pouzdanosti i funkcionalnosti); Timočkog rečnog sistema za integralno korišćenje, uređenje i zaštitu voda Belog Timoka i Timoka (zaštita od poplava, zaštita kvaliteta voda, višenamensko korišćenje voda);
očuvanje i obezbeđenje prostora za funkcionisanje i izgradnju vodoprivredne infrastrukture i objekata; uspostavljanje zona sanitarne zaštite akumulacije i utvrđivanje režima zaštite, korišćenja i uređenja tih prostora; uspostavljanje efikasnije kontrole zaštite, korišćenja i izgradnje prostora u zonama zaštite izvorišta akumulacije;
stvaranje uslova za pravovremeno preseljenje stanovništva, izmeštanje sakralnih, komunalnih, infrastrukturnih i drugih objekata iz zone potapanja i zone I akumulacije u slučaju aktiviranja druge faze razvoja akumulacije „Grlište”;
usklađivanje razmeštaja aktivnosti i fizičkih struktura sa režimima zaštite akumulacije, prirodnih i kulturnih dobara, odnosno obezbeđivanje uslova za dalje funkcionisanje postojećih i planiranih privrednih aktivnosti, naselja i infrastrukturnih sistema, kao i obezbeđenje uslova za njihovo izmeštanje ukoliko se njihova funkcija ne može uskladiti sa funkcijom akumulacije i režimima zaštite voda, prirodnih i kulturnih dobara;
zaštita, očuvanje, unapređenje i održivo korišćenje prirodnih vrednosti, odnosno integriteta, lepote i raznolikosti predela;
usmeravanje demografskih procesa u pravcu ublažavanja depopulacionih trendova i povećanja udela mlađih kontingenata stanovništva diverzifikacijom ekonomskih aktivnosti, stvaranjem uslova za zapošljavanje i radno angažovanje, revitalizacijom seoskih naselja, povećanjem saobraćajne dostupnosti i kvaliteta življenja;
stvaranje uslova za realizaciju kompenzacija lokalnom stanovništvu u skladu sa ograničenjima režima zaštite voda, kroz razvoj infrastrukture i objekata, aktivnosti i funkcija javnog značaja povećanjem zaposlenosti i dohodaka seoskog stanovništva, paralelnom podrškom agrarnom restrukturiranju i diverzifikaciji ekonomskih aktivnosti na selu, posebno u oblasti ekološki prihvatljivog turizma i drugih komplementarnih delatnosti, koje su primerene funkcijama izvorišta i prostorno distribuiranih u skladu sa režimima zona sanitarne zaštite akumulacije „Grlište” (alternativna seoska ekonomija, razvoj turizma, razvoj MSP i dr.);
stvaranje uslova za odmor, rekreaciju i edukaciju posetilaca o prirodnim i kulturnim vrednostima područja, organizovanjem sadržajno zaokružene turističko-rekreativne ponude usklađene sa režimima zaštite akumulacije i integrisane u ponudu turističke destinacije Stara planina, grada Zaječara i dr;
odgovorno upravljanje prostornim razvojem, uređenjem i zaštitom izvorišta akumulacije „Grlište” u skladu sa realnim potencijalima i ograničenjima prirodnih i stvorenih vrednosti i utvrđivanje elemenata za integralno (višenamensko) korišćenje i zaštitu vodnih resursa na osnovu pravedne i izbalansirane politike usklađivanja nacionalnih/regionalnih interesa za korišćenje voda s dugoročnim interesima i potrebama ekonomskog i socijalnog razvoja lokalnih zajednica.
2.2. OPERATIVNI CILJEVI PROSTORNOG RAZVOJA
Operativni ciljevi zaštite i korišćenja voda i razvoja vodoprivredne infrastrukture su:
zaštita sliva izvorišta vode regionalnog značaja akumulacije „Grlište” primenom mera uređenja i zaštite prostora; poboljšanje parametara kvaliteta vode u akumulaciji trajnim obezbeđenjem I i I/II klase kvaliteta svih vodotoka u slivu i pritokama sva tri Timoka (prema VOS, odnosno nizvodno van sliva i područja Prostornog plana u IIa klasi kvaliteta za Beli Timok i Crni Timok i Timok u klasi IIa ili IIb u ekstremnim malovodnim situacijama);
snabdevanje vodom grada Zaječara i ostalih naselja u opštini, sa obezbeđenošću većom od 97%, uz obaveznost isporuke vode od minimum 70% u odnosu na tražene količine i u periodima neophodnih redukcija (sa planiranim bruto normama potrošnje od 300 L/korisnik na dan, koliko se sada planira i u najrazvijenijim vodovodima, što podrazumeva obavezu da gubici u mreži ne prelaze 15÷18%);
povećanje pouzdanosti lokalnih vodovoda za snabdevanje sela van domašaja regionalnog sistema i zaštita lokalnih izvorišta;
uređenje vodnih režima i zaštita od poplava u dolini Timoka, i to sa stepenom od Qvv1%, tj. od stogodišnjih velikih voda za grad Zaječar, a manjih naselja u dolini i na pritokama sa stepenom od Qvv2%, tj. od pedesetogodišnjih velikih voda (prema PPRS); poboljšanje režima malih voda i ostvarivanje pune ekološke zaštite vodotoka ispuštanjem minimalnog održivog protoka vode iz akumulacije;
sanitacija naselja koja se nalaze u slivu akumulacije „Grlište” i izgradnja zajedničkog PPOV opšteg tipa za Zaječar i okolna naselja (Zvezdan, Grljan);
antieroziona zaštita sliva primenom: bioloških mera zaštite (pošumljavanje, melioracija pašnjaka) i tehničkih mera; realizacija planiranih radova na zaštiti akumulacije od eutrofikacije;
stvaranje uslova za razvoj sistema za navodnjavanje i intenzivnu proizvodnju ekonomski profitabilnih povrtarskih kultura u dolini sva tri Timoka.
Operativni ciljevi zaštite prirode, prirodnih vrednosti i predela su:
održanje specijske raznovrsnosti divlje flore i faune;
identifikacija staništa koja čine osnovu za funkcionalno zasnivanje nacionalne ekološke mreže i upravljanje tom mrežom; očuvanje staništa, jačanje, brojčano snaženje i prostorno širenje populacija zaštićenih, odnosno retkih, ugroženih i kritično ugroženih biljnih i životinjskih vrsta;
identifikacija međunarodno značajnih ekoloških područja, odnosno staništa od značaja za zaštitu evropske divlje flore i faune po programu Natura 2000;
održanje ekosistemske raznovrsnosti i zaštita prirodnih i agroekosistema od invazivnih vrsta biljaka i životinja, kao i od drugih vrsta, sorti i rasa koje unose nepoželjne promene u prirodni i agrobiodiverzitet;
upravljanje razvojem i uređenjem predela integrisano sa zaštitom prirodnih i kulturnih vrednosti i održivim razvojem područja;
konzervacija delova područja u zatečenom, približno izvornom stanju radi zaštite integriteta i spontanog funkcionisanja njihovog ukupnog prirodnog kompleksa (kao stroge rezervate za naučne, obrazovne i kulturne potrebe, naročito rezervate šumske vegetacije, staništa značajnih biljnih zajednica i populacija biljaka i životinja, posebno na planinskim delovima područja) za naučne, obrazovne i kulturne potrebe;
očuvanje starih, po dimenzijama i vrsti reprezentativnih i u drugom pogledu značajnih stabala drveća i njihovih grupacija;
proglašavanje većih zaštićenih područja prirodnih dobara, uspostavljanje režima i sprovođenje mera zaštite i organizovanje upravljanja tim područjima;
istraživanje, očuvanje, prezentacija i održivo korišćenje lokaliteta, prirodnih objekata i pojava koji svojim geološkim, geomorfološkim, hidrografskim ili drugim obeležjima predstavljaju istaknute, retke i privlačne vrednosti geonasleđa.
Operativni ciljevi razvoja privrede su:
zaštita egzistencijalnih interesa lokalnog stanovništva obezbeđenjem dopunskih i alternativnih izvora prihoda stanovništva u turizmu, uslugama i drugim ekonomskim aktivnostima i povećanje dostupnosti i uređenosti prostora; disperzija MSP i mikrobiznisa u naseljima u skladu sa raspoloživim resursima, ograničenjima i uslovima zaštite izvorišta;
podrška razvoju preduzetništva i MSP u proizvodnji i uslugama; ekonomsko-ekološka rehabilitacija prerađivačkih kapaciteta, primenom ekološki efikasnih tehnologija, štednjom sirovina, energenata i vode, smanjenjem industrijskog otpada i transporta;
obezbeđivanje prihvatljivih i povoljnih izvora kreditiranja, uz stvaranje preduzetničke i dinamičke poslovne klime;
podrška razvoju multifunkcionalne poljoprivrede zasnovane na tradicionalnoj proizvodnji visokovrednih lokalnih proizvoda i pružanju agroekoloških usluga; povećanje fizičkog obima ukupne i tržišne proizvodnje jagnjećeg, junećeg i konjskog mesa, kravljeg i ovčijeg mleka i njihovih prerađevina, autohtonih vrsta koštičavog i bobičavog voća, lekovitog i aromatičnog bilja, šumskih plodova, ribe i dr;
jačanje politike zapošljavanja, edukacije, prekvalifikacije i kreiranje promena na tržištu rada; edukacija stanovništva u oblasti alternativne seoske ekonomije, turističke delatnosti (kultura stanovanja, negovanje pejsaža i okućnice, kulinarstvo, marketing, komunikacija, kulturni ambijent i sl.), zaštite prirode i izvorišta voda.
Operativni ciljevi korišćenja i zaštite prirodnih resursa su:
uređenje i gazdovanje poljoprivrednim i šumskim zemljištem prema režimima i uslovima zaštite izvorišta;
sprečavanje neplanskog zauzimanja poljoprivrednog zemljišta u nepoljoprivredne namene i preduzimanje mera za: očuvanje ili sukcesivno povećanje njegove prirodne plodnosti; plansko uređenje i efikasniju kontrolu izgradnje, naročito u zoni II akumulacije i u rubnim zonama naselja; obezbeđenje regionalne agrarne politike za ukrupnjavanje poljoprivrednih gazdinstava i formiranje manjeg broja savremeno opremljenih farmi uz ekonomsku valorizaciju agroekoloških pogodnosti za proizvodnju i preradu poljoprivrednih proizvoda;
zaustavljanje procesa degradacije pedološkog sloja preduzimanjem kompleksnih mera zaštite od erozije;
poboljšanje opštih uslova življenja na selu: unapređivanjem proizvodnje (organske tj. biološke ili ekološke) hrane, prerade i plasmana tradicionalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, prepoznatljivog geografskog porekla i kvaliteta (regionalno brendiranje), u sadejstvu sa razvojem turizma, domaće radinosti, zanatstva i trgovine, obnovom i uređenjem sela;
zaštita, očuvanje i unapređenje stanja šuma i šumske infrastrukture na području sliva;
povećanje stepena šumovitosti pošumljavanjem autohtonim vrstama drveća slivnog područja u okviru bioloških antierozivnih radova i vanslivnog područja na šumskom zemljištu VI, VII i VIII bonitetne klase;
višenamensko rekreativno korišćenje ukupnih potencijala šumskog područja; usaglašavanje interesa šumarstva i lovstva sa razvojem turizma; preventivna zaštita šuma od različitih ugrožavajućih faktora, a naročito od požara;
zaštita, gajenje i racionalno korišćenje divljači, postizanje optimalne brojnosti i gustine populacije; poboljšanje prirodnih uslova staništa za sve vrste divljači i zaštita retkih i proređenih vrsta (trajno zaštićene vrste);
sanacija i rekultivacija delova područja gde se odvija, odnosno gde je završena eksploatacija mineralnih sirovina; istraživanje i utvrđivanje mogućnosti eksploatacije ekonomski interesantnih rezervi mineralnih sirovina u skladu sa režimima zaštite izvorišta.
Operativni ciljevi razvoja turizma su:
razvoj integrisane turističke ponude područja usklađene s režimima i merama zaštite kvaliteta vode, prirodnih i kulturnih vrednosti;
stvaranje uslova za zadovoljavanje celogodišnje, prvenstveno izletničke tražnje urbanog stanovništva bližih većih gradova za specijalizovanim sportsko-rekreativnim, zdravstveno-rekreativnim i kulturološkim i zabavnim aktivnostima i sadržajima ponude u prostoru;
razvoj turizma i rekreacije na vodi, obalama akumulacije i njenih većih pritoka (u skladu sa režimima sanitarne zaštite izvorišta), seoskog, ekološkog, lovnog, planinskog i tranzitnog turizma;
modernizacija, komunalno opremanje i komercijalizacija postojećih i potencijalnih smeštajnih kapaciteta, posebno u seoskim domaćinstvima, kao i vikend kućama;
poboljšanje efikasnosti upravljanja razvojem turizma, prioritetno koordinacijom aktivnosti i usklađivanjem interesa zaštite akumulacije i prirode i razvoja turizma;
Operativni ciljevi razvoja stanovništva, mreže naselja i socijalnog razvoja su:
smanjenje emigracionih kretanja, poboljšanje ekonomske strukture stanovništva i povećanje prostorne pokretljivosti stanovništva;
zadržavanje i naseljavanje kontingenata mlađeg, posebno ženskog stanovništva stimulisanjem lokalnog zapošljavanja i samozapošljavanja i uvođenjem programa formalnog i neformalnog obrazovanja kojima bi se omogućila prekvalifikacija, dokvalifikacija i drugi oblici usavršavanja radne snage, tj. razvoj sistema stalne obuke na radu i obrazovanja za rad;
unapređenje saobraćajne dostupnosti, infrastrukturne i komunalne opremljenosti centara zajednice sela, naselja u zoni II akumulacije, naselja sa turističkim i drugim specifičnim funkcijama, razvojem i revitalizacijom vodoprivredne infrastrukture i komunalne opreme do nivoa kvaliteta koji obezbeđuje zaštitu izvorišta, životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara i vrednosti i omogućava poboljšanje uslova življenja;
povećanje dostupnosti i kvaliteta usluga javnih službi, fleksibilnijom organizacijom, razvojem mobilnih službi i specijalizovanih programa dečje, zdravstvene i socijalne zaštite i kulture.
Operativni ciljevi razvoja saobraćajne, energetske infrastrukture, elektronskih komunikacija i komunalne infrastrukture su:
poboljšanje kvaliteta i razvoj mreže državnih i opštinskih puteva kao i drugih tehničkih sistema u skladu sa uspostavljenim režimima zaštite izvorišta, prirodnih i kulturnih dobara, sa ciljem racionalnije organizacije prostora, integralnog razvoja i uređenje područja;
razvoj saobraćajne i rekreativne infrastrukture u funkciji turizma (biciklističkih, pešačkih, ribolovnih staza i dr.);
obezbeđenje dovoljnog, sigurnog, kvalitetnog i ekonomičnog snabdevanja električnom energijom svih potrošača;
realizacija elektronskih komunikacija i informacionog sistema u funkciji akumulacije;
tehničko osavremenjavanje postojeće i izgradnja kvalitetne i pouzdane elektronske komunikacione mreže i ujednačavanje dostupnosti poštanskog saobraćaja, naročito za slabo naseljeni deo područja;
zatvaranje i sanacija postojećih deponija i rekultivacija zemljišta uz usmeravanje otpada ka transfer stanici (van slivnog područja), odnosno ka regionalnoj sanitarnoj deponiji;
ustanovljavanje decentralizovanog sistema upravljanja otpadom u seoskim naseljima sistemom mobilnih centara;
sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava i njegovo usmeravanje ka regionalnom skladištu/centru za opasan otpad.
Operativni ciljevi zaštite NKD su:
zaštita, uređenje i prezentacija NKD koja su ustanovljena i predviđena za zaštitu;
očuvanje autentičnosti i uređenje zaštićene okoline NKD i njihovog prirodnog okruženja;
turistička interpretacija nepokretnog i nematerijalnog kulturnog nasleđa;
uključivanje kulturnog nasleđa u puteve kulture.
Operativni ciljevi zaštite životne sredine su:
sanacija i rekultivacija zone II akumulacije i drugih površina u slivu degradiranih ljudskim aktivnostima;
utvrđivanje sistema mera za ograničavanje uticaja aktivnosti koje su u konfliktu sa zaštitom sliva akumulacije, prirode i životne sredine (aktivnosti eksploatacije mineralnih sirovina, razvoj pojedinih vidova turizma i industrijskih pogona, deponije i dr.);
razvoj integralnog katastra zagađivača na teritoriji sliva;
povećanje obima investicija za zaštitu životne sredine;
integralna zaštita voda, vazduha i zemljišta sprečavanjem incidentnih nekontrolisanih ispuštanja zagađujućih materija, kontrolisanim i sanitarno bezbednim prikupljanjem i prečišćavanjem otpadnih voda, prikupljanjem i evakuacijom čvrstog otpada i razvojem sistema monitoringa kvaliteta životne sredine;
unapređenje čistoće priobalja akumulacije i okruženja naselja, saobraćajnih koridora i zona rekreacije;
poboljšanje informisanja i primarna edukacija stanovništva i posetilaca o zaštiti akumulacije i životne sredine;
povećanje učešća javnosti u donošenju odluka koje mogu imati uticaja na kvalitet akumulacije i životne sredine.
3. REGIONALNI ASPEKT RAZVOJA PODRUČJA POSEBNE NAMENE I FUNKCIONALNE VEZE I MEĐUODNOSI SA OKRUŽENJEM
Područje Prostornog plana nalazi se u Timočkoj krajini u regionu Istočne Srbije. U obuhvatu je Zaječarskog administrativno-upravnog okruga: delovi grada Zaječara i opština Knjaževac i Boljevac.
Veze sa drugim delovima Republike Srbije ostvaruju se prvenstveno državnim putevima I reda DP IB reda br. 35 (R-25 Zaječar – Niš), odnosno preko DP IB reda br. 23 (M-5) (E-761) Zaječar – Paraćin, koji se pružaju ka autoputu E-75 (Koridoru X) integrišući područje Prostornog plana sa Zaječarom, Knjaževcem i Nišem i pravcem ka Dunavu. Ovo je Timočka razvojna osovina (kao regionalni funkcionalno-urbani sistem), kojoj značaj daje i planirani autoput od Niša prema Kladovu (između panevropskih infrastrukturnih koridora X na jugu i VII na severu), kojom se ostvaruje veza sa moravskom i dunavskom razvojnom osovinom.
Za prostorno-funkcijsku transformaciju područja Prostornog plana najznačajniji su uticaji sledećih centara u okruženju: Zaječara (gradskog centra, regionalnog značaja) i Knjaževca (opštinskog centra subregionalnog značaja), u velikoj meri grada Niša (centra državnog i makroregionalnog značaja), kao urbanih aglomeracija sa koncentracijom kapitala i radnih mesta, sektora usluga, kojima se u prethodnom periodu vršio uticaj na demografsku i socio-ekonomsku transformaciju područja Prostornog plana.
Razvoj i zaštita područja posebne namene je od izuzetnog regionalnog značaja imajući u vidu da je akumulacija „Grlište” jedan od ključnih objekata u sastavu dva vodoprivredna regionalna sistema na slivu Timoka, i to Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom i Timočkog rečnog sistema za integralno korišćenje, uređenje i zaštitu voda Belog Timoka i Timoka. Od posebne važnosti je mesto akumulacije u regionalnom sistemu za snabdevanje naselja vodom, koji se pored Zaječarskog supsistema sastoji iz Knjaževačkog i Crnog Timoka – Bor i Boljevac, koji će se tokom vremena magistralnim dovodima spojiti u jednu funkcionalno-upravljačku celinu u cilju povećanja pouzdanosti i funkcionalnosti vodoprivrednog sistema. Upravljanje vodnim resursima i zaštita voda u slivu akumulacije obezbediće se koordinacijom aktivnosti ključnih aktera iz domena vodoprivrede na republičkom i lokalnom nivou upravljanja i unapređenjem saradnje obuhvaćenih i drugih zainteresovanih jedinica lokalne samouprave.
Pored toga, regionalna saradnja će se odnositi i na očuvanje prirode, prirodnih resursa i životne sredine, održivi razvoj ruralnih područja, turizma i infrastrukturnih sistema, kao i zajednički nastupanje kod republičkih fondova, pretpristupnog IPA fonda i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju razvojnih programa u zaštićenim područjima, privredne i druge saradnje i jačanje partnerstva na nivou lokalnih samouprava.
Uspostavljanje strukturno kvalitetnijih regionalnih veza može se ostvariti povezivanjem urbanih centara u šire urbane asocijacije, pre svega sinhronizovanim razvojem komplementarnih delatnosti iz oblasti rada (komplementarna privreda – usaglašavanje proizvodnih programa i privrednih kapaciteta i integrisanje turističke ponude, racionalno korišćenje prirodnih i socijalnih resursa, slobodno kretanje radne snage, zajedničko nastupanje na tržištu i dr.), usluga i javno-socijalne infrastrukture (saobraćaj, zdravstvo, visoko obrazovanje, informacije i dr.).
4. OPŠTA KONCEPCIJA RAZVOJA SLIVA AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
Strateško opredeljenje je da se obezbede uslovi za trajnu zaštitu i korišćenje izvorišta republičkog značaja i za održivi razvoj područja sliva akumulacije „Grlište”.
Osnovne koncepcijske postavke i opredeljenja zaštite, uređenja i održivog razvoja područja Prostornog plana jesu:
zaštita sliva akumulacije „Grlište” ostvarivaće se uspostavljanjem i poštovanjem režima zona I, II i III akumulacije na oko 46% površine područja, očuvanjem i unapređenjem kvaliteta voda pritoka i akumulacije u I i I/II klasi. Prioritet je uspostavljanje efikasnije kontrole zaštite, korišćenja i izgradnje prostora u zonama sanitarne zaštite akumulacije uz obezbeđenje institucionalno-organizacione podrške i umrežavanje svih relevantnih aktera kojim se obezbeđuje javni interes zaštite voda i omogućava razvoj lokalnih zajednica. Predviđeno je aktiviranje druge faze razvoja akumulacije „Grlište” dogradnjom postojeće brane ukoliko se ukaže potreba u razvoju Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom i odgovarajućom studijskom dokumentacijom dokaže ekonomska opravdanost i prihvatljivost uticaja na okruženje.
zaštita prirodnih vrednosti i dobara ostvarivaće se formiranjem i funkcijama mreže zaštićenih i ekološki značajnih područja, očuvanjem zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta divlje flore i faune, fenomena geonasleđa i ključnih obeležja predela.
područje Prostornog plana nalazi se u neposrednom kontaktu sa primarnom turističkom destinacijom Stara planina. Turistička ponuda biće tehničko-tehnološki i organizaciono unapređena i funkcionalno zaokružena, posebno u pogledu uređenja, opremanja sela i korišćenja sadržaja ponude u priobalju akumulacije „Grlište” i integrisana sa ponudom neposrednog okruženja, brdsko-planinskog pojasa Stare planine i Tupižnice, gradom Zaječarom i dr. Plansko opredeljenje je da će turizam predstavljati alternativnu delatnost i vid kompenzacije lokalnom stanovništvu za različita ograničenja u razvoju koja nameću režimi zaštite izvorišta i prirodnog nasleđa i resursa. Aktiviraće razvoj komplementarnih aktivnosti i struktura (posebno u proizvodnji organske hrane, autentičnih etno-proizvoda, tradicionalnih zanata, javnih službi, infrastrukture i dr.) i podržati zaštitu i prezentaciju prirodnih i kulturnih vrednosti.
privredni razvoj područja ostvarivaće se stimulisanjem privrednog rasta u delatnostima komplementarnim zaštiti izvorišta i prirodnih vrednosti. Prioritet ima razvoj vodoprivrede i komplementarne delatnosti: održivog turizma, organske poljoprivrede, šumarstva i usluga. Ostvarivanje ovih opredeljenja podrazumeva primenu evropskih direktiva o vodama i principa održivog razvoja u zaštićenim područjima, koji može da aktivira teritorijalni kapital područja, efikasno sprovođenje reformskih procesa i da doprinese jačanju konkurentnosti privrede. Podsticanje razvoja konkurentne i održive poljoprivrede i ruralnog turizma omogućiće poboljšanje kvaliteta življenja seoskog stanovništva i ostvarivanje zaštite i održivog korišćenja poljoprivrednog zemljišta i predela. Prioritet je razvoj poljoprivrednih proizvoda posebnih odlika kvaliteta do nivoa prepoznatljivog geografskog imena porekla (stočarski proizvodi, voće) i jačanje veza poljoprivrede i komplementarnih delatnosti (turizam, ugostiteljstvo i sl.).
viši kvalitet dostupnosti i integrisanosti područja Prostornog plana sa okruženjem ostvariće se: osavremenjavanjem i rehabilitacijom državnih puteva, posebno: DP IB reda br. 35 (R- 25 Zaječar – Niš) i DP IB reda br. 23 (R- 5, E-761 Zaječar – Paraćin) kako bi se omogućila bolja veza sa autoputem E-75 i „Dunavskom magistralom” i železničke pruge, razvojem javnog saobraćaja, uređenjem biciklističkih, pešačkih i ribolovnih staza. Za bolje povezivanje područja sa okruženjem, perspektivno će važnu ulogu imati i realizacija: planiranog timočkog autoputa (približno u koridoru postojećeg DP IB reda br. 35, van područja sliva), izgradnja i uređenje aerodroma Bor za prihvat srednjih i manjih letilica i dr. Podjednakog je značaja razvoj i viši kvalitet lokalne mreže puteva (uključujući i panoramske puteve), koja omogućava pristup i povezivanje ruralnih, turističkih, zaštićenih i nedovoljno aktiviranih brdsko-planinskih područja, sa državnim putevima i centrima u mreži naselja.
budući razvoj naselja biće u velikoj meri opredeljen prostorno-funkcijskim odnosima i vezama sa okruženjem područja Prostornog plana. Bolja konstitucija i funkcijsko umrežavanje sistema urbanih i mikrorazvojnih centara ostvarivaće se jačanjem i razvojem funkcija gradskog i opštinskih centara i mikrorazvojnih centara, prioritetno na Timočkoj razvojnoj osovini (u širem koridoru DP IB reda br. 35) i u brdsko-planinskoj zoni.
poboljšanje energetske infrastrukture i elektronskih komunikacija imaće poseban značaj ne samo za podizanje standarda stanovništva, već i za razvoj mreže naselja i turizma i komplementarnih delatnosti na ruralnom području. Prioritet u rešavanju komunalnih problema ima uspostavljanje sistema upravljanja otpadom, zatvaranje svih postojećih nesanitarnih deponija i smetlišta, čišćenje rečnih korita i infrastrukturnih koridora (u prvom redu na području sliva) od neadekvatno i nepropisno odloženog komunalnog otpada i preusmeravanje ukupnih tokova otpada ka planiranoj regionalnoj deponiji za Zaječarski upravni okrug.
osnovno koncepcijsko opredeljenje jeste očuvanje kvalitetne i pretežno kvalitetne životne sredine na području sliva akumulacije i viši kvalitet životne sredine na preostalim delovima područja Prostornog plana, uspostavljanjem i funkcionisanjem monitoringa parametara životne sredine, ograničavanjem i eliminisanjem mogućih negativnih uticaja i rizika od zagađivanja i degradacije izvorišta i prostora. Prioritet ima uspostavljanje institucionalno-organizacionih rešenja za koordinaciju aktivnosti i objedinjeno preduzimanje akcija na ostvarivanju Prostornog plana između ovlašćenih preduzeća za upravljanje i korišćenje akumulacije, zaštitu prirode, gazdovanje državnim šumama, upravljanje turističkim prostorima, s jedne strane i sa druge strane, obezbeđenja saradnje i uključivanja lokalnog nivoa upravljanja, regionalnih institucija/organizacija, privatnog i trećeg sektora u implementaciju planskih rešenja. Značajnim se smatra funkcijsko povezivanje i jačanje kapaciteta i partnerstava grada Zaječara i opština regiona i uključivanje lokalnog stanovništva u aktivnosti upravljanja korišćenjem, zaštitom, uređenjem i održivim razvojem sliva akumulacije i područja prirodnih i kulturnih vrednosti. Očekuje se da će podsticajnu ulogu imati ostvarivanje dobiti za lokalne zajednice po osnovu ostvarivanja posebne namene područja.
4.1. POLAZIŠTA I PRINCIPI ZA RELATIVIZACIJU KONFLIKTNIH INTERESA
Eksploatacija akumulacije „Grlište” izazvala je određene konflikte u prostoru između razvojnih interesa vodoprivrede, s jedne strane, i interesa razvoja privrede i lokalnih zajednica, s druge, zbog ograničenja koja proizvode režimi sanitarne zaštite izvorišta. Promenjeni su uslovi privređivanja, egzistencija i perspektivnost življenja i rada lokalnog stanovništva. Zbog toga je za planiranje i sprovođenje zaštite i razvoja područja Prostornog plana neophodno utvrditi strategiju relativizacije suprotnih interesa korišćenja i zaštite vodnih resursa u odnosu na socioekonomski razvoj.
Konfliktni interesi su:
Konflikt 1 –
između izgradnje (manjeg broja vikend objekata, stambenih i ekonomskih objekata domaćinstava) van postojećih građevinskih područja naselja, posebno u delovima zone II akumulacije; neuređenost naselja i nepostojanje planske dokumentacije uslovilo je loše stanje sanitacije naselja, pojave nesanitarnog deponovanje otpada što je direktno dovelo do zagađenja vodotokova i akumulacije; između postojećih opštinskih puteva kroz zone I i II akumulacije i zaštite akumulacije od ispiranja kolovoza izvan bankina u pravcu jezera;
Konflikt 2 –
između interesa zaštite izvorišta i korišćenja poljoprivrednog i šumskog zemljišta; značajan doprinos u produkciji zagađenja potiče od poljoprivredne proizvodnje upotrebom veštačkih đubriva i pesticida, koji površinskim slivanjem ili podzemnim tokovima dospevaju u akumulaciju izazivajući njenu eutrofikaciju; zasipanje akumulacije usled erozionih procesa različitog intenziteta;
Konflikt 3 –
između neplanskog razvoja sportsko-rekreativnih aktivnosti i zaštite akumulacije;
Konflikt 4 –
između potencijalne izgradnje planiranog termoenergetskog objekta u gradu Zaječaru, na ugalj (prema PPRS) i zaštite akumulacije (utvrđivanje prioriteta između eksploatacije uglja i regionalnog vodosnabdevanja);
Konflikt 5 –
između upravljača zaštitom i korišćenjem izvorišta i interesa lokalne zajednice za socio-ekonomski razvoj.
Planiranje namene površina u slivu akumulacije „Grlište” treba da pomiri interese sanitarne zaštite akumulacije koja služi za snabdevanje vodom naselja i privrede Zaječara i drugih naselja, ali i da omogući nesmetan razvoj naselja na slivnom području. Taj zadatak je sada složeniji nego što je bio na početku formiranja akumulacije, jer su zbog nerealizovanih mera zaštite u jezeru započeli procesi eutrofikacije. Ključni preduslovi za poboljšanje stanja kvaliteta izvorišta su: uspostavljanje propisanih zona sanitarne zaštite i striktno poštovanje njihovih režima zaštite, neutralisanje svih koncentrisanih zagađenja i smanjenje unosa nutrijenata iz rasutih zagađivača, pre svega poljoprivrede. U takvim okolnostima se mogu pomiriti interesi svih korisnika prostora u slivu, bez većih restrikcija koje bi imale negativan efekat na razvojne komponente tog brdsko-planinskog područja.
Polazišta za relativizaciju ispoljenih i potencijalnih konfliktnih interesa između posebnih namena i u odnosu na održivi razvoj područja i lokalnih zajednica su:
obezbeđenje odgovarajućih kompenzacija lokalnom stanovništvu na ime ograničenja u proizvodnji nastalih uspostavljanjem režima zaštite izvorišta, sprovođenje mera zaštite prostora i izvorišta voda i realizacije novih razvojnih ekološki prihvatljivih aktivnosti, sa neposrednom materijalnom podrškom, u okviru investicionih i eksploatacionih troškova izvorišta (potencijalno i elektroprivrede);
uklanjanje objekata koji nisu u funkciji vodoprivrede iz zone I akumulacije, neodobravanje legalizacije postojećih i zabrana izgradnje novih koji nisu u funkciji vodoprivrede, a u zoni II akumulacije neodobravanje legalizacije postojećih i zabrana izgradnje objekata koji ugrožavaju zdravstvenu ispravnost vode na izvorištu, kao i utvrđivanje i poštovanje uslova i pravila izgradnje i rekonstrukcije objekata u skladu sa režimima zaštite;
planski razvoj turizma i alternativne seoske ekonomije, usklađenih sa režimima zaštite akumulacije i prirode, edukacija i informisanje lokalnog stanovništva i posetilaca o vrednostima i ciljevima zaštite izvorišta i održivog razvoja područja;
unapređenje infrastrukturne i komunalne opremljenosti (posebno sanitacija naselja i realizacija PPOV) i uređenje građevinskog zemljišta u naseljima i zonama planiranim za razvoj; restriktivan pristup u planiranju proširenja postojećih industrijskih zona i lokaliteta u granicama sliva izvorišta; striktno poštovanje propisa koji se odnose na zaštitu izvorišta i životne sredine u svim industrijskim postrojenjima;
sprečavanje zasipanja akumulacije na osnovu protiverozionih radova na slivnom području;
izrada studijske dokumentacije ekonomske opravdanosti i prihvatljivosti uticaja na okruženje aktiviranja II faze razvoja akumulacije „Grlište”; izrada prethodne studije opravdanosti i strateške procene uticaja potencijalne izgradnje termoenergetskog objekta na ugalj u gradu Zaječaru, na izvorište akumulacije, predeo i životnu sredinu;
prevazilaženje suprotnosti između upravljača izvorišta i interesa lokalne zajednice: putem adaptacije upravljačkog mehanizma; sprovođenje odredaba Prostornog plana; podrškom lokalnim akcionim grupama za razvoj turizma, poljoprivrede i drugih aktivnosti usklađenih sa režimima sanitarne zaštite akumulacije.
III. PLANSKA REŠENJA
1. RAZVOJ VODOPRIVREDNE INFRASTRUKTURE
Akumulacija „Grlište” je ključni objekat u slivu Timoka koji omogućava da se postupno, po fazama, na tom području realizuju dva velika sistema koji su planirani u PPRS i VOS:
Timočki regionalni sistem za snabdevanje naselja vodom najvišeg kvaliteta;
Timočki rečni sistem za korišćenje, zaštitu voda, uređenje vodnih režima i zaštitu od poplava, u okviru koga se realizuje višenamenski sistem za ispunjenje tih funkcija.
Ova dva sistema su međusobno kompatibilna, tako da predstavljaju integralni razvojni projekat u oblasti voda. Razvijaju se postupno, po podsistemima i supsistemima koji se realizuju po fazama, pri čemu je zaječarski supsistem, zahvaljujući akumulaciji „Grlište”, dobio osnovnu konfiguraciju.
1.1. TIMOČKI REGIONALNI SISTEM ZA SNABDEVANJE NASELJA VODOM
Timočki regionalni sistem za snabdevanje naselja vodom imaće dva važna podsistema: podsistem Crnog Timoka i podsistem Belog Timoka. Za oba podsistema, akumulacija „Grlište” je važno izvorište, kako za prelazne periode, tako i u kasnijim fazama. Akumulacija „Grlište” i PPV „Kraljevica” imaju mogućnost komplementarnog rada sa ostalim podsistemima i izvorištima u Timočkom regionalnom sistemu.
U okviru podsistema Crnog Timoka već se uspostavlja konfiguracija dva vodovodna supsistema: Borski supsistem i supsistem Boljevca. Oba supsistema se sada naslanjaju na prelazno rešenje, koje se zasniva na korišćenju lokalnih karstnih izvora i na dopremanju nedostajuće količine vode sa kaptiranog vrela „Mrljiš”, koje se nalazi na prostoru buduće akumulacije „Bogovina”. Imajući u vidu snažnu funkcionalnu i upravljačku interakciju akumulacije „Grlište” sa tim supsistemima i njihovim izvorištima, njihova uloga se sagledava ovim prostornim planom.
U okviru podsistema Belog Timoka do sada su se razvila dva supsistema: Zaječarski i Knjaževački. Ovi sistemi su sada nezavisni, ali se u daljim fazama predviđa njihovo spajanje u jedan funkcionalni i upravljački povezan sistem, koji bi imao izvorišta različitih karakteristika (podzemna karstna vrela i akumulacije), koja se mogu skladno funkcionalno dopunjavati zavisno od stanja vodnosti na njima.
Zaječarski supsistem zadržava svoju sadašnju osnovnu konfiguraciju, sa sva tri izvorišta. Izvorište u aluvionu Belog Timoka, izvorište „Tupižnica”, udaljeno oko 26 km jugoistočno od grada, gde je kaptirano karstno vrelo vrlo promenljive izdašnosti (25 – 2.500 L/s) i izvorišta na Grliškoj reci. U uslovima nedovoljno pouzdanog snabdevanja, zbog veoma promenljivih izdašnosti dva izvorišta podzemnih voda, grad Zaječar je problem morao da rešava urgentno uključivanjem u sistem i izvorišta na Grliškoj reci. Zbog hitnosti rešenja, tada teškog stanja u vodosnabdevanju naselja pijaćom vodom, odlučeno je da se sistem realizuje u dve faze. U prvoj fazi je izgrađena brana „Grlište” sa KNU=194,6 mnm, zapremine akumulacije 12×106 m3 i površine od oko 110 ha. Maksimalni bruto kapacitet prerade sirove vode na postrojenju je 700 L/s, odnosno 600 L/s koliko se može uputiti prema sistemu. Nepovoljno je što je akumulacija dosta plitka, što je čini pogodnom za razvoj procesa eutrofikacije. Dubina vode u gornjem delu akumulacije je mala (3÷4 m), dok se tek u najnizvodnijem delu u zoni brane povećava do oko 20 m. Vodozahvat je rešen u vidu selektivnog zahvata na kotama 178, 183 i 188 mnm, čime se omogućava da se voda zahvata iz sloja akumulacije koji pokazuje najpovoljnije biološke i hemijske karakteristike vode i koja je u određenom momentu najpogodnija za preradu po projektovanom tehnološkom postupku na postrojenju za prečišćavanje. Voda zahvaćena iz akumulacije „Grlište” transportuje se do PPV „Kraljevica” (van područja Prostornog plana) cevovodom dužine oko 12,6 km. Trasa ukopanog cevovoda ne predstavlja prostorno ograničenja, ali se mora obezbediti slobodan koridor po 2,5 m sa obe strane, kako bi se moglo nesmetano pristupiti cevovodu u fazi održavanja i popravke kvarova.
1.2. RAZVOJ I UREĐENJE SLIVA AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
Osnovna funkcija, ključnog objekta prelaznog sistema u procesu realizacije regionalnog sistema za snabdevanje vodom, akumulacije „Grlište” faza 1 je da u visokom procentu (većem od 97%), zadovolji potrebe u okviru zaječarskog supsistema, posebno u malovodnim periodima kada protoci na dva izvorišta podzemnih voda spadnu na male vrednosti (manje od oko 60 L/s). U ovakvim okolnostima akumulacija je od velike važnosti, jer uspeva da preko PPV „Kraljevica” pokrije sve nedostajuće količine vode.
Planske propozicije razvoja Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom, zaštite i uređenja izvorišta vodosnabdevanja „Grlište” su:
dalji razvoj supsistema i formiranje Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom. Iako se u doglednoj budućnosti ne može očekivati realizacija novih izvorišta u okviru Timočkog sistema, biće neophodno njegovo dalje proširivanje. Izgradnjom akumulacije „Gradište” na Aldinačkoj /Žukovskoj reci, zatim magistralnog cevovoda dolinom Belog Timoka i povezivanje supsistema Zaječara i Knjaževca, ovi supsistemi bi upravljački i funkcionalno prerasli u jedinstven podsistem Belog Timoka. Tako povezani supsistemi imali bi najvišu moguću pouzdanost i upravljački bi se dopunjavali, odnosno izvorišta „Sinji Vir”, „Gradište” i „Grlište” radili bi na optimalan način, tj. prema stanju vodnosti u njima. Na njih bi se nadovezala i akumulacija „Bogovina” na Crnom Timoku, čijom bi se realizacijom stvorio pouzdan Timočki regionalni sistem za snabdevanje vodom naselja.
zaštita akumulacije „Grlište”, sprovođenjem svih planiranih i zakonskih mera zaštite akumulacije „Grlište” , u skladu sa Pravilnikom o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08), kako bi se očuvao kvalitet vode. Imajući u vidu neizvesnost realizacije faze 2 ove akumulacije, prostor mogućeg proširenja plavne zone u fazi 2 razvoja se tretira kao zona II akumulacije. Svi objekti u naselju Leskovac se sanitarno uređuju prema režimima koji važe za zonu II akumulacije;
realizacija PPOV, sanitacija naselja i uređenje sliva, u funkciji zaštite akumulacije i stvaranja uslova za znatno povoljniji razvoj seoskog turizma i moderne poljoprivrede. U mestima gde je to moguće, planira se kanalisanje i realizacija kompaktnih (tercijarnih) PPOV sa biodiskovima. Razmotriće se mogućnost za objedinjavanje dva ili više obližnjih naselja u isti sistem, sa zajedničkim PPOV. S obzirom da su veći koncentrisani zagađivači naselja Leskovac, Lenovac i Gornja Bela Reka, ta naselja treba da budu povezana u sistem na zajedničko PPOV ili da svako naselje ima svoje PPOV. Imajući u vidu smanjenje broja stanovnika u naseljima neposredno uz akumulaciju, područje sliva, kao i Prostornog plana uopšte, problem sanitacije se može uspešno rešiti izradom propisanih, vododrživih sengrupa i rezervoara za sakupljanje otpadnih voda, koji se kontrolisano prazne i odnose u centralno PPOV.
smanjenje gubitaka vode u sistemu, merama obnove delova mreže sa najvećim gubicima i sa najvećim rizikom od kvarova cevovoda. Ovim merama se gubici mogu smanjiti na oko 18% (granica definisana u VOS). U cilju smanjenja specifične potrošnje treba ukinuti paušalna plaćanja i uvesti obavezu da svi potrošači moraju imati ugrađene i uredno baždarene i održavane vodomere.
snabdevanje vodom seoskih naselja iz sistema „Grlište”, pojačano održavanje i kontrola kvaliteta lokalnih vodovoda koji treba da se poveri stručnim organizacijama. Ukoliko se neki od lokalnih vodovoda priključuje na zaječarski supsistem treba da budu zadovoljeni sledeći uslovi: postavljanje vodomera u svim domaćinstvima (bez paušalnih plaćanja koje dovodi do krajnje neracionalne potrošnje vode), uspostavljanje mernog sistema na ulazu u lokalni vodovod kako bi se kontrolisali bilansi dovedene vode i potrošnje, smanjenje gubitaka u lokalnim vodovodima na manje od 20% i dr.
dostizanje realne specifične potrošnje (bruto specifična potrošnja od 300 L/korisnik∙dan), koju treba primenjivati za dugoročne bilansne analize potrošnje, za sva naselja priključena na zaječarski supsistem, ali i za lokalne vodovode seoskih naselja. Ovo je realna specifična potrošnja u uslovima racionalizacije potrošnje i smanjenje gubitaka na oko 15÷18%. Izuzetak će biti veća gazdinstva sa stočnim farmama koja imaju veći broje grla stoke, koja će se tretirati kao posebni potrošači i za koje će se posebno računati potrošnja na bazi realnih zahteva, tj. na osnovu usvojene proizvodne tehnologije. Okvirno se može računati sa oko 60 L/e.g. stoke na dan (e.g. – ekvivalentno grlo = 1 krava = 4 svinje = 30 komada živine). Planirane potrebe za vodom u naseljima u obuhvatu zaječarskog supsistema date su u sumarnom iznosu za celo konzumno područje supsistema (Tabela III-1), uz specifičnu bruto potrošnju od 300 L/stanovnik na dan i uz činjenicu da gubici u mreži ne prelaze 18%;
Tabela III-1: Prosečne potrebe za vodom visokog kvaliteta i tehnološke potrebe u supsistemu Zaječara u uslovima najveće potrošnje – ukupno (106 m3/god.)
Potrošačko područje
Voda visokog kvaliteta za snabdevanja naselja
– prosečno
Voda visokog kvaliteta za stočne farme i prehrambenu proizvodnju
Industrija – voda za tehnološke potrebe
Ukupno
h106 m3/god.
Grad Zaječar
7,22
3,50*
4,50*
15,22
Napomena: veličine označene sa * date su samo na nivou procene, radi sagledavanja bilansnih mogućnosti izvorišta za podmirenja i tih potreba u najudaljenijim vremenskim presecima, ukoliko se pojave kao zahtev za vodom.
formiranje merno-informacionog sistema, koji je važan preduslov za sve aktivnosti na racionalizaciji potrošnje vode i svođenje specifične potrošnje na prihvatljiv nivo (300 L/korisnik/dan) čime sistem postaje upravljački potpuno osmotriv. Ulaganje u merno-informatičko osavremenjavanje vodovoda je investicija koja se najbrže isplati uštedama u ekspoataciji i smanjenjem gubitaka vode u sistemu.
uspostavljanje realne cene vode, kako bi se realizovale navedene planske propozicije, a koja pored svih troškova proizvodnje, obuhvata i troškove investicionog i tekućeg održavanja, zaštite izvorišta i sliva, troškove kanalizacionog sistema i dr.
1.3. TIMOČKI REČNI SISTEM ZA INTEGRALNO KORIŠĆENJE, UREĐENJE I ZAŠTITU VODA BELOG TIMOKA I TIMOKA
U okviru ovog rečnog sistema (zaštita od poplava, zaštita kvaliteta voda i višenamensko korišćenje voda) Grliška akumulacija je jedan od objekata koji će upravljački delovati u okviru sistema od više budućih akumulacija u slivu Timoka: akumulacije „Bogovina” na Crnom Timoku, akumulacije „Gradište” na Aldinačkoj reci i akumulacija „Okolište” na Svrljiškom Timoku. Njima će se upravljati u okviru jedinstvenog rečnog sistema, a u funkcionalnoj i upravljačkoj interakciji sa Grliškom akumulacijom. Ove akumulacije obezbediće sledeće višenamenske efekte:
regulaciju vodnih režima, tako što se delovanjem akumulacionog prostora ublažavaju poplavni talasi (tzv. aktivne mere zaštite od poplava predviđene PPRS). U tom pogledu najveći efekat će imati akumulacija „Bogovina”, dok se efekat akumulacije „Grlište” svodi na uobičajenu transformaciju talasa velike vode bez posebno rezervisanog prostora za tu svrhu, koja nije velika, ali je važna jer se sam vrh povodnja ublažava za oko 10% (zavisno od trenutnog stanja nivoa akumulacije);
sprovođenja vodoprivrednih mera zaštite kvaliteta voda Belog Timoka (akumulacije „Grlište” i „Okolište”), Crnog Timoka („Bogovina”) i Velikog Timoka nizvodno od Zaječara, tako što se u kriznim malovodnim periodima u toplom delu godine namenski ispušta voda, čime se značajno poboljšavaju pokazatelji kvaliteta i štite vodeni ekosistemi, pre svega ihtiofauna. Akumulacija „Grlište” nema dovoljnu zapreminu da dugoročnije služi za tu svrhu, ali je veoma korisna za interventna delovanja u kriznim ekološkim stanjima, a posebno u slučaju neophodnosti brzog protivhavarijskog delovanja, u slučaju akcidenata koji bi doveli do zagađenja voda Belog Timoka i Timoka;
omogućavaju višenamensko korišćenje voda (navodnjavanje manjih površina, ribarstvo, MHE, turistička valorizacija akumulacija i nizvodnih delova sva tri Timoka (Beli Timok, Crni Timok i Veliki Timok), sa uređenim koritom i stabilizovanim nivoima na najatraktivnijim delovima toka).
Akumulacija „Grlište” može da ima izvesne, korisne efekte na ublažavanje poplavnih talasa i u ovoj fazi 1 realizacije, ali u slučaju pogrešnog upravljanja evakuatorima može i da ozbiljno pogorša stanje u periodima povodnja. Razlog je neuobičajena dispozicija preliva: šahtni preliv dimenzionisan na maksimalni kapacitet evakuacije računske velike vode od 900 m3/s opremljen je ustavama. Takva dispozicija je ovde odabrana da bi se u uslovima fazne gradnje ostvarila što veća zapremina akumulacije već u fazi 1. Takva dispozicija je veoma osetljiva sa stanovišta pouzdanosti i zahteva veoma brižljivo upravljanje, jer se pogrešnim manevrom otvaranja može, veštački, izazvati poplavni talas blizak hiljadugodišnjoj velikoj vodi (Q0,1% = 264 m3/s). Da bi se eliminisala ovakva opasnost korisnik brane i akumulacije je obavezan da:
uspostavi model operativnog upravljanja akumulacijom, koji bi bio zasnovan na odgovarajućem monitoringu koji omogućava prognozu formiranja talasa velikih voda i određuje u realnom vremenu operativno najbolji manevar ustavama kojima se ublažava talas;
projektom upravljanja definiše jasne bezbednosne procedure upravljanja evakuatorima kako bi se izbegle ljudske greške koje mogu da pogoršaju režime velikih voda;
komandne preklopnike za upravljanje evakuatorima posebno zaštiti (npr. poklopcima), da nisu dostupni bez ključa, uz obezbeđenje posebne bezbednosne i stručne provere onih koji imaju pravo da realizuju tu delikatnu operaciju;
ugradi fizičke i upravljačke graničnike, koji neće dozvoliti da se operacija otvaranja ustava obavi brzo i preko neke vrednosti koja je još uvek pouzdana za nizvodna područja;
manevre otvaranja ustava u periodu povodnja kontroliše računarskim programom koji upozorava na pogrešno donetu odluku i da sprovodi po posebnoj proceduri, koju obavljaju istovremeno dve osobe u komandnom centru, isključivo na osnovu apriorne provere takve operacije u posebnom projektu upravljanja.
Imajući u vidu sezonski karakter regulisanja protoka, sa dužim periodima kada akumulacija nije ispunjena, kao i dispoziciju evakuacionih organa, sa temeljnim ispustom velikog kapaciteta (188 m3/s) koji omogućava efikasno pretpražnjenje akumulacije, uz odgovarajući monitoring u slivu i primenu modela operativnog upravljanja akumulacijom mogu se ostvariti efekti ublažavanja poplavnih talasa, kao vid aktivne zaštite od velikih voda.
Minimalni održivi protok koji je definisan na samo 57 L/s je mali, tako da se ne može govoriti o ulozi akumulacije u poboljšanju režima malih voda. S obzirom, da je održivi protok mali (iznosi samo 3,8% od srednjeg višegodišnjeg proseka, dok se bar 10% smatra najnižom granicom prihvatljivosti), neophodno je njegovo značajno povećanje kako bi se uklopio u kriterijume koji se zahtevaju na deonicama reka nizvodno od brana. Voda koja se ispušta iz brane može se uspešno iskoristiti za realizaciju MHE, koja bi obezbeđivala energiju za vlastite potrebe vodovoda. Međutim, dispozicija brane, sa snažnim ispustom, omogućava da se u kriznim havarijskim situacijama na Belom i Velikom Timoku namenskim ispuštanjem vode iz akumulacije sanira i/ili ublaži ekološko stanje.
Zbog erozionih procesa u slivu, akumulacija je podvrgnuta procesima zasipanja. Investitor je u obavezi da te procese prati sistematskim merenjima, svakih pet godina.
2. REŽIMI ZAŠTITE, UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA
Prostornim planom se utvrđuje prostor za branu i akumulaciju „Grlište”, površine oko 1,41 km2 (Faza 1) u okviru zaječarskog vodovodnog supsistema, na području sledećih KO: Grlište – 0,79 km2 i Leskovac – 0,62 km2, sve na teritoriji grada Zaječara.
U Prostornom planu, u glavi I. POLAZNE OSNOVE, odeljak POLOŽAJ, PROSTORNI OBUHVAT I GRANICE PROSTORNOG PLANA, GRANICE CELINA I POTCELINA POSEBNE NAMENE, pododeljak 1.4. GRANICE CELINA I POTCELINA POSEBNE NAMENE, uspostavljene su zone sanitarne zaštite akumulacije „Grlište” (Faza 1) kao izvorišta Timočkog regionalnog sistema za snabdevanje vodom, tj. zaječarskog vodovodnog supsistema, i to: zona I, zona II i zona III akumulacije „Grlište”.
Režimi sanitarnog nadzora utvrđeni su u skladu sa Rešenjem o određivanju zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja akumulacije „Grlište” (br: 530-01-84/2013-10 od 18. marta 2013. godine) i Pravilnikom o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja.
Prostornim planom se za sve tri zone uspostavljaju režimi zaštite i korišćenja prostora. U slučaju preklapanja zona sanitarne zaštite akumulacije „Grlište” i zona zaštite i rezervisanja prostora, ustanovljenih za posebne namene po različitim osnovama, primenjuje se stroži režim zaštite i korišćenja prostora.
2.1. ZONA I AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
U zoni I akumulacije „Grlište” (ukupne površine oko 1,4 km2) uspostavlja se režim strogog sanitarnog nadzora sa zabranom izgradnje novih objekata i postrojenja koji nisu u funkciji vodoprivrede, čuvanja i održavanja objekata brane i akumulacije. Svi objekti koji su nelegalno sagrađeni u zoni I akumulacije biće uklonjeni o trošku vlasnika, a teren sanitarno saniran i zatravljen. Deponije šljunka, peska i zemlje iz iskopa koje se sada nalaze u ovoj zoni biće uklonjene, a teren saniran i zatravljen. Postojeće divlje deponije otpada će se ukloniti i zemljište sanirati. Zabranjuje se odlaganje svih vrsta otpada u ovoj zoni sanitarne zaštite akumulacije. Domaćinstva u naselju Leskovac koja se nalaze neposredno kraj jezera (zona I), biće preseljena na novu lokaciju, van zone I akumulacije.
Izuzetno, zadržava se postojeći opštinski put L-4 (Leskovac-Lenovac) kroz zonu I akumulacije u ukupnoj dužini od oko 1,3 km kroz naselje Leskovac. Zbog pretnje od havarije vozila i dospeća štetnih materija sa kolovoza u jezero, na ovim deonicama puta uspostavlja se strog režim zaštite, uređenja i korišćenja, koji pored organizacionih i fizičkih mera protiv iskliznuća vozila podrazumeva i odvođenje otpadnih voda do taložnika (separatora).
Dozvoljava se uređenje priobalja za planirane pešačke i biciklističke staze, kupališta i pristane, odmorišta i vidikovce za potrebe turističko-rekreativnog korišćenja akumulacije, uz prethodno pribavljanje mišljenja nadležnih ministarstava odnosno javnog vodoprivrednog preduzeća (vodni uslovi) i upravljača vodovodnog sistema (JKP „Vodovod”, Zaječar), u koordinaciji sa ostalim korisnicima akumulacije (nadležnim organom jedinice lokalne samouprave i dr.) za sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda i uz obezbeđenje organizovanog prikupljanja i odvoženja otpada. Na akumulaciji se mogu koristiti plovila na električni pogon, vesla i jedra i odvijati rekreativni ribolov (uz strogo ograničeno korišćenje hrane za primamljivanje ribe). Zabranjen je kavezni uzgoj ribe i ribolov mrežama, a poribljavanje akumulacije se može obavljati isključivo na osnovu ihtioloških studija i projekata urađenih od strane za to licencirane institucije. Nije dozvoljen prilaz motornim vozilima, napajanje stoke i sl.
2.2. ZONA II AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
Na prostoru zone II akumulacije „Grlište” (ukupne površine oko 7 km2), uspostavlja se režim kontrolisanog korišćenja prostora i stalnog sanitarnog nadzora sa zabranom izgradnje objekata koji ugrožavaju zdravstvenu ispravnost vode na izvorištu.
Zadržavaju se postojeći stambeni i ekonomski objekti domaćinstava (sa stalnim prebivalištem), koji su postojali pre izgradnje akumulacije, uz obavezu upravljača vodovodnog sistema da u roku od 12 meseci od dana stupanja na snagu ove uredbe obezbedi sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje svih otpadnih voda na građevinskoj (katastarskoj) parceli (vodonepropusne septičke jame sa dve ili tri komore, koje će prazniti javno komunalno preduzeće po automatizmu, bez uticaja vlasnika, kao i pod uslovom bezbednog prikupljanja osoke iz štala kako ne bi nekontrolisano isticala u okruženje, odnosno njenim korišćenjem van zone II na sanitarno bezbedan način) u kom slučaju se omogućava i rekonstrukcija ili zamena postojećih stambenih i ekonomskih objekata za sopstvene potrebe domaćinstava novim objektima istih gabarita.
Zadržavaju se i ostali postojeći objekti (kuće za odmor i drugi objekti) sagrađeni u zoni II nakon formiranja akumulacije: (a) sa urednim dozvolama pod uslovom da imaju obezbeđeno sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje svih otpadnih voda na građevinskoj (katastarskoj) parceli; (b) pod uslovom da u roku od 12 meseci od dana stupanja na snagu ove uredbe Prostornog plana vlasnici/korisnici tih objekata obezbede sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje svih otpadnih voda na građevinskoj (katastarskoj) parceli i uz obezbeđenje organizovanog prikupljanja i odvoženja otpada.
Izuzetno, zadržavaju se postojeći opštinski putevi L-4 (Leskovac – Lenovac), L-5 (Leskovac – Gornja Bela Reka) i L-29 (Lubnica – Leskovac) kroz zonu II akumulacije u dužini od oko 5,7 km. Zbog pretnje od havarije vozila i dospeća štetnih materija sa kolovoza u jezero (zagađene naftnim derivatima, teškim metalima i dr.), na ovim deonicama puteva uspostavlja se režim zaštite, uređenja i korišćenja: koji dozvoljava motorni saobraćaj i teretni transport (isključivo pod pratnjom i uz ograničenja brzine); sa odbojnicima i povišenim ivičnjacima puta za zaštitu od mogućih havarijskih iskliznuća vozila, sprečavanje ispiranje kolovoza izvan bankina u pravcu jezera; odvođenje otpadnih voda do taložnika (separatora).
Izgradnja novih saobraćajnica ograničava se na kategoriju javnih, poljskih i šumskih puteva. Duž svih postojećih i planiranih puteva obezbeđuje se infrastruktura za prikupljanje atmosferskih voda sa separatorima naftnih derivata.
U skladu sa saglasnošću (koje je projektantu i investitoru gasovoda) dalo JKP „Vodovod”, Zaječar, ovim prostornim planom omogućava se da koridor i definisano tehničko rešenje transnacionalnog gasovoda prolazi kroz zonu II akumulacije „Grlište” u dužini od oko 500 m. Pri realizaciji izgradnje gasovoda primeniće se posebne mere zaštite koje podrazumevaju pojačanu izolaciju u odnosu na standardne tehničke performanse gasovoda (čelične cevi sa polietilenskom izolacijom, ukopane na 1m dubine) kako se ne bi ugrozio kvalitet vode na izvorištu. U postplanskom periodu (u slučaju realizacije faze 2 akumulacije „Grlište”) preispitaće se trasa gasovoda, tj. potreba da se uradi bajpas gasovoda na delu zone II akumulacije.
Izgradnja distributivne elektroenergetske, elektronske komunikacione mreže, lokalne vodovodne i kanalizacione infrastrukture se usklađuje sa režimom zaštite akumulacije.
Zadržava se postojeća struktura poljoprivrednih površina, uz poštovanje principa obrade i setve prema nagibu i tipu zemljišta i primenu odgovarajućih meliorativnih i agrotehničkih mera (melioracija zeolitom i/ili dolomitom, prema stepenu kiselosti zemljišta). U pogledu vrsta kultura prednost imaju pašnjaci i livade sa plemenitim travama, lekovitim biljem, mahunarkama i dr. Zabranjena je upotreba agrohemikalija, tečnog i čvrstog stajnjaka. Upotreba sredstava za zaštitu bilja i mineralnih đubriva mora biti usaglašena, po vrsti i količini, sa agropedološkim uslovima i mogućnostima zaštite voda. Korišćenje šuma je u funkciji antierozivne zaštite, te je dozvoljena samo sanitarna seča, uz očuvanje osnovne strukture šumske mase kao zaštitnog elementa terena u ovoj zoni zaštite.
Zabranjeno je formiranje deponija komunalnog otpada, proširenje i formiranje novih grobalja. Zatvoriće se postojeća lokalna groblja bez izmeštanja grobnica. Zabranjena je ispaša stoke zakopavanje uginule stoke, formiranje stočnih pijaca i vašarišta.
Dozvoljava se uređenje pešačko-izletničkih, biciklističkih i ribolovnih staza i planirano uređenje priobalja akumulacije (za prilaz plažama, revirima za sportski ribolov, otvoreni sportski tereni, odmorišta i vidikovci, ekološki punktovi u funkciji zaštite izvorišta i turističko-rekreativne prezentacije akumulacije) uz prethodno pribavljanje mišljenja javnog vodoprivrednog preduzeća i vodnih uslova, saglasnosti i dozvole nadležnog organa jedinice lokalne samouprave za sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda i uz obezbeđenje organizovanog prikupljanja i odvoženja otpada.
Zabranjena je eksploatacija kamena, šljunka, peska i svi drugi rudarski radovi.
2.3. ZONA III AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
U zoni III akumulacije „Grlište” (površine oko 175 km2) uspostavlja se režim kontrolisane izgradnje i korišćenja prostora koji obezbeđuje zaštitu kvaliteta voda i zdravstvenu ispravnost vode izvorišta. Radi se samo o pojačanim merama sanitacije, a ne o restrikciji koja bi ugrožavala razvoj naselja. U ovoj zoni nije dozvoljeno nekontrolisano deponovanje komunalnog i drugog otpada, lociranje i uređenje deponija čvrstog otpada, deponovanje, skladištenje i transport opasnih materija i materija koje se ne smeju direktno ili indirektno unositi u vode.
Omogućava se da koridor i definisano tehničko rešenje transnacionalnog gasovoda kroz Srbiju prolazi kroz zonu III akumulacije „Grlište” u dužini od oko 15,5 km. Pored cevovoda, dozvoljena je i izgradnja objekata u funkciji gasovoda: blok stanice (BS-2) i prijemnog čistačkog mesta (u daljem tekstu: PČM, prvog lupinga gasovoda), oba u KO Bačevica. Pri realizaciji gasovoda primeniće se posebne mere zaštite koje podrazumevaju pojačanu izolaciju u odnosu na standardne tehničke performanse gasovoda (čelične cevi sa polietilenskom izolacijom, ukopane na 1m dubine) kako se ne bi ugrozio kvalitet vode na izvorištu.
Nije dozvoljeno građenje proizvodnih pogona, termoenergetskih i drugih objekata, kao ni obavljanje rudarskih i drugih radova čije otpadne vode sadrže zagađujuće materije ili na bilo koji način ugrožavaju kvalitet i režim voda. Dozvoljena je realizacija objekata viših nivoa finalizacije sa „čistim” tehnologijama koje nemaju čvrste ili tečne otpadne i opasne materije. Dozvoljeno je graditi male zanatsko-industrijske pogone (objekti za preradu poljoprivrednih proizvoda, mini-hladnjače, sušare, mlinove i sl.), uz obavezu da se otpadne vode prečiste do propisane klase kvaliteta pre ispuštanja u recipijent. U slučaju postojanja kamenoloma, preduzeće se tehničke mere koje sprečavaju da otpadne materije dospeju u vodotok bilo u rasutom (materijal otkrivke, sitne frakcije iz separacija) ili u tečnom stanju (suspendovan nanos nastao ispiranjem frakcija).
Korišćenje i uređenje poljoprivrednog i šumskog zemljišta zasnivaće se na programu uređenja tih zemljišta u zonama zaštite izvorišta voda. Nije dozvoljena intenzivna upotreba pesticida, herbicida i veštačkih đubriva na zemljištu koje se koristi u poljoprivredne svrhe.
U naseljima i zonama sa stambenim, turističkim i ekonomskim objektima, kod kojih se na bilo koji način mogu ugroziti izdanske, površinske vode i akumulacija, obezbediće se sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje ili odvođenje otpadnih voda van sliva akumulacije, što uslovljava realizaciju kanalizacionih sistema i odgovarajućih PPOV. Za naselja, u kojima zbog konfiguracije terena i razuđenosti, realizacija kanalizacionog sistema nije realna – primenjuje se sanitacija na nivou domaćinstava ili grupe kuća, putem propisnih sengrupa i rezervoara/taložnica za sakupljanje otpadnih voda. Sprovešće se kompletna sanitacija naselja uz zabranu deponovanja komunalnog i drugog otpada, te materija koje se ne smeju direktno ili indirektno unositi u vode. Izvršiće se lociranje i uređenje deponija čvrstog otpada, kao i sanacija postojećih mini farmi, tako da ispunjavaju sve sanitarno-tehničke uslove koji obezbeđuju potpunu sigurnost od zagađivanja voda i tla. Transport opasnih materija dozvoljen je isključivo uz kontrolisan prevoz i pod pratnjom. Razvoj i uređenje lokalne saobraćajne i tehničke infrastrukture realizovaće se bez posebnih zahteva u pogledu zaštite akumulacije.
Za potrebe turističko-rekreativnog korišćenja sliva akumulacije „Grlište”, dozvoljava se realizacija izletničkih, ribolovnih, pešačkih i biciklističkih staza sa manjim objektima za informisanje i predah turista (informativni punktovi, odmorišta, vidikovci, nadstrešnice za sklanjanje od nevremena) i zona turističke izgradnje, pod uslovom sanitarno bezbednog prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, a tamo gde je moguće i odvođenja otpadnih voda van sliva akumulacije.
2.4. PODRUČJE IZVAN ZONA SANITARNE ZAŠTITE AKUMULACIJE „GRLIŠTE”
Područje Prostornog plana izvan zona sanitarne zaštite akumulacije „Grlište” (oko 217 km2) obuhvata prostor vanslivnih površina, i to:
KO nizvodno od brane, na kojima se nalaze: (a) deo zone pod uticajem poplavnog talasa iz akumulacije „Grlište” u slučaju probijanja brane (sa građevinskim područjem, poljoprivrednim i šumskim površinama KO Grlište; deonicom opštinskog puta Grlište – DP IB reda br. 35. Zaječar – Knjaževac, magistralni cevovod sirove vode, magistralni i privodni optički kabl; dalekovodi 400 kV, 110 kV, 35 kV i 10kV; planirani podbranski akva-punkt. U delu zone pod uticajem poplavnog talasa nalazi se i koridor transnacionalnog gasovoda;
dela KO Vlaško Polje (opština Knjaževac), koji je van sliva akumulacije „Grlište”, a koji je obuhvaćen slivom akumulacije „Bovan” (za koju je urađen Prostorni plan područja posebne namene);
delova KO (na području grada Zaječar i opštine Boljevac), koje su van sliva akumulacije „Grlište”, a preko kojih prolazi koridor transnacionalnog gasovoda kroz Srbiju i koje su obuhvaćene odgovarajućim Prostornim planom područja posebne namene.
Van zona sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”, odnosno na vanslivnim površinama područja Prostornog plana, sprovode se planska rešenja odgovarajućih prostornih planova područja posebne namene, odnosno prostornih planova jedinica lokalne samouprave.
3. UTICAJ POSEBNE NAMENE NA RAZVOJ POJEDINIH OBLASTI
3.1. ZAŠTITA, UREĐENJE I KORIŠĆENJE PRIRODNIH SISTEMA
3.1.1. Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta i razvoj poljoprivrede
Korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta na području Prostornog plana zasniva se na integralnom upravljanju prirodnim resursima, uz poštovanje principa održivosti poljoprivrednog i ruralnog razvoja, a u cilju opšteg poboljšanja stanja životne sredine, rehabilitacije tla, vode, vazduha i prirodnih predela, kao i očuvanja flore i faune i njihovih staništa. Ovakav koncept ostvaruje se međusobnim usklađivanjem mera koje se odnose na: povećanje konkurentnosti, podršku restrukturiranju poljoprivrednog sektora, poboljšanje stanja životne sredine i prirodnih predela, podršku upravljanju poljoprivrednim i šumskim zemljištem, diverzifikaciju ruralne ekonomije i unapređenje kvaliteta življenja u ruralnim oblastima.
Održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta na slivnom području akumulacije „Grlište” ostvaruje se u sistemu tradicionalne poljoprivrede, nastalom u zajedničkom dejstvu lokalnog socijalnog i ekološkog sistema. Time se obezbeđuje visok stepen ekološke racionalnosti proizvodnje korišćenjem lokalnih prirodnih resursa i znanja, uključujući upravljanje agrobiodiverzitetom. Ovo se konkretno odnosi na prihvatanje konzervacionih tehnika obrade zemljišta i proizvodnih praksi niskog intenziteta, uz kontrolisanu upotrebu hemijskih sredstava, usklađenu sa ekološkim zahtevima područja, očuvanje i obnavljanje autohtonih sorti i rasa, uzgoj stoke na tradicionalni način i proizvodnju lokalnih poljoprivrednih proizvoda, tipičnih za ovu oblast. Posebne mere se zahtevaju i za očuvanje tradicionalnih poljoprivrednih gazdinstava i ruralne arhitekture, upotreba tradicionalnih građevinskih materijala i stilova gradnje, očuvanje kulturne baštine i tradicionalnog znanja lokalnog stanovništva i promocija lokalnih proizvoda.
Tradicionalna poljoprivreda, kao multifunkcionalna delatnost, obezbeđuje održivo korišćenje i zaštitu poljoprivrednog zemljišta, pospešuje primenu integralnog i organskog sistema proizvodnje, štiti biodiverzitet (uključujući agrobiodiverzitet), neguje i promoviše proizvodnju i plasman tradicionalnih lokalnih proizvoda i osigurava prihode malih proizvođača.
U skladu sa prirodnim uslovima i resursnim i agroekološkim kapacitetom prostora, kao i sa tehničko-tehnološkim i socioekonomskim obeležjima područja Prostornog plana, mogu se izdvojiti sledeći poljoprivredni rejoni:
Timočki vinogradarski rejon – obuhvata delove južnog – knjaževačkog podrejona, sa zaječarskim, vrbičkim i boljevačkim vinogorjem. Rejon se odlikuje izuzetno povoljnim mikroklimatskim, pedološkim i konfiguracijskim uslovima za gajenje vinove loze i viševekovnom tradicijom u proizvodnji kvalitetnih vina. Uspešno prilagođavanje proizvodnje grožđa i vina zahtevima tržišne konkurentnosti je uslovljeno osavremenjavanjem sortimenta gajene vinove loze i unapređenjem tehničko-tehnoloških uslova proizvodnje i prerade grožđa.
Polimorfni rejon – obuhvata brdske atare, locirane dominantnim delom u visinskom pojasu 350-600 m n.v. Osnovne karakteristike ovog rejona su: visoko učešće domaćinstava s gazdinstvom; polivalentna struktura i tradicionalna tehnologija poljoprivredne proizvodnje; mali broj mlađih poljoprivrednika i nedovoljna infrastrukturna opremljenost sela. Glavna razvojna ograničenja predstavljaju usitnjeni zemljišni posedi u nepovoljnim pedološkim uslovima. U razvojnom pogledu, prioritetno je povećanje lokalne zaposlenosti, obezbeđenjem podrške mlađem, preduzetničko orijentisanom stanovništvu. U poljoprivrednoj proizvodnji treba, u prvom redu, podržavati osnivanje komercijalnih voćnjaka i stočnih farmi, u skladu s lokalnim pogodnostima i tradicijom, uz obezbeđenje uslova za proizvodnju širokog asortimana odgovarajućih prerađevina zaštićenog imena geografskog porekla, oslanjajući se pri tome na primenu metoda integralne zaštite i prihranjivanja biljaka, odnosno promovisanje organske proizvodnje, kao i na tehnološko inoviranje tradicionalnih postupaka u preradi, shodno običajima sela i kraja, u sprezi s razvojem seoskog i eko turizma. Uporedo s tim, treba podržavati izgradnju i/ili renoviranje odgovarajućih kapaciteta za prikupljanje, skladištenje, čuvanje, preradu i pakovanje lokalnih stočnih i biljnih proizvoda, posebno obnovu i intenziviranje tradicionalnog mešovitog (govedarstvo-ovčarstvo-kozarstvo) stočarstva, mlečno-mesnog tipa, s govedarstvom kao vodećom granom, uz iskorišćavanje heterogenih pogodnosti za uzgoj konja u turističke i rekreativne svrhe, razvoj pčelarstva i proširenje asortimana pčelinjih proizvoda, osnivanje ribnjaka, farmersko gajenje divljači i sl. To podrazumeva i unapređenje krmne baze, pre svega, melioracijama lokalnih livada i pašnjaka, unapređenjem tehnologije proizvodnje i konzerviranja stočne hrane, organizovanjem zajedničkog letnjeg izgona/uzdiga stoke na obližnje planinske pašnjake i sl.
Rejon pašnjačkog stočarstva – obuhvata atare koji se dominatnim delom prostiru na terenima iznad 600 m n.v. Shodno geomorfološkim uslovima, odlikuje se visokom zastupljenošću travnih ekosistema u strukturi korišćenja ukupnog prostora i poljoprivrednog zemljišta, a većim delom i znatnim prirodnim ograničenjima za vođenje intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Njegov najveći potencijal čine prirodni pašnjaci, koji se većinom prostiru na povoljnom reljefu, bogati su vodom i pogodni za ispašu. Osnovno ograničenje za održivo korišćenje ovih potencijala, a time i za očuvanje biodiverziteta i drugih lokalnih prirodnih vrednosti, predstavljaju daleko pomereni procesi depopulacije planinskih sela, koje potencira nerazvijena saobraćajna infrastruktura, slaba dostupnost zdravstvenoj zaštiti i drugim sadržajima društvenog standarda. Sa razvojnog stanovištva, prioriteti su: podrška mladim poljoprivrednicima u preuzimanju staračkih gazdinstava; obnova pašnjačkog stočarenja; poboljšanje nivoa tehničke opremljenosti, posebno u pogledu sakupljanja, transporta i čuvanja sena i drugih vrsta kabaste stočne hrane; subvencionisanje gazdinstava koja su suočena s težim prirodnim, infrastrukturnim i drugim uslovima za održavanje poljoprivrednog zemljišta u njegovoj nameni; promovisanje sistema organske proizvodnje, posebno ovčijeg mesa i mleka i njihovih prerađevina, uz istovremeno preduzimanje aktivnosti za dobijanje oznake hrane definisanog geografskog porekla. U tim okvirima se mogu iskoristiti i lokalno heterogene pogodnosti za uzgajivanje konja, proizvodnju retkih vrsta žita (raž, proso, heljda i dr.), plantažno gajenje lekovitog bilja, sakupljanje šumskih plodova i sl.
Pored režima zaštite i korišćenja prostora iz glave III. PLANSKA REŠENJA, odeljak 2. REŽIMI ZAŠTITE, UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA ovog prostornog plana, daju se sledeće preporuke korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta:
U zoni I oko akumulacije zemljište se može ograničeno koristi u poljoprivredi, u skladu sa predviđenim antierozivnim merama (za senokos, osnivanje višegodišnjih zasada određenih vrsta voća i lekovitog bilja). Zabranjuje se primena mineralnih đubriva, pesticida, osoke i stajnjaka. Dozvoljeno je površinsko đubrenje kompostom.
U zoni II akumulacije zemljište će se koristiti prema uslovima mikrorejonizacije u skladu sa programom uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta.
U zoni III akumulacije primenjuju se principi racionalnog korišćenja poljoprivrednog zemljišta. Pošumiće se poljoprivredne površine koje su sklone eroziji i koje pokrivaju niskoproduktivni pašnjaci (najčešće rankeri i smeđa kisela zemljišta na nagibima većim od 30%). Poljoprivredne površine na nagibima između 20% i 30%, će se meliorisati zeolitom i/ili dolomitom, u zavisnosti od kiselosti reakcije zemljišta (uz prethodno pedološko kartiranje zemljišta). Nakon melioracija, ova zemljišta je potrebno zatraviti smešom trava (čije je seme prethodno inokulirano mikroorganizmima azoto-fiksatora, fosfo-fiksatora i drugih fiksatora) ili ih terasiranjem pretvoriti u površine za zasad voća. Poljoprivredne površine van rečnih zaravni, sa nagibom do 20% mogu se nesmetano obrađivati kao oranice, isključivo po izohipsama. Na ovim površinama, takođe, treba koristiti zeolit, a po potrebi i dolomit, kao i seme pilirano mikroorganizmima. Zaštitu bilja vršiti ekološkim mikrobiološkim preparatima i fizičkim pomagalima. Zemljište rečnih terasa može se koristiti za poljoprivrednu proizvodnju bez ograničenja u obradi tla i zaštiti useva, s tim što ih treba đubriti zeolitom. Sejanje useva vršiti mikrobiološki piliranim semenom, a štititi mikrobiološkim i fizičkim preparatima.
Zaštita i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta u navedenim ruralnim rejonima zasnivaće se na primeni postojećih i razvoju novih mera i instrumenata agrarne politike i politike ruralnog razvoja, kao i na međunarodnim i evropskim programima.
Sredstvima iz agrarnog budžeta bi prioritetno trebalo obuhvatiti sprovođenje sledećih mera zaštite, uređenja i unapređenja produktivnosti poljoprivrednog zemljišta na području Prostornog plana:
antierozione mere i radove;
zatravljivanje i pošumljavanje marginalnih oranica;
melioraciju livada i pašnjaka na pretežno brdsko-planinskom terenu i njihovo korišćenje određivanjem odgovarajućeg broja grla na ispaši.
Za ostvarivanje održivog ruralnog razvoja značajno je obezbeđenje podrške budžetskih sredstava resornog ministarstva za: povećanje konkurentnosti (subvencionisanje nabavke poljoprivredne mehanizacije, opreme i uvođenja standarda i podizanje dugogodišnjih zasada), podršku zaštiti životne sredine i ruralnih predela (uzgoj autohtonih rasa stoke, organsku proizvodnju i šumarstvo), diversifikaciju aktivnosti u ruralnoj ekonomiji (brendiranje poljoprivrednih proizvoda, ruralni turizam, domaću radinost, stare zanate, obnovu autentične arhitekture, organizovanje i jačanje kapaciteta mreže za ruralni razvoj) i tržišne mere podrške (genetsko unapređenje stočarstva, premije za otkup mleka, podsticaji pčelarskoj proizvodnji, investicije u modernizaciju proizvodnje i prerade poljoprivrednih proizvoda). Zbog velikog broja gazdinstava sa sitnim posedima i nezadovoljavajućom starosnom strukturom, od posebnog je značaja i obezbeđenje dohodovne podrške nekomercijalnim gazdinstvima.
3.1.2. Zaštita i korišćenje šuma i šumskog zemljišta i razvoj lovstva
Planske aktivnosti aktivnosti u okviru gazdovanja šumama su:
antierozioni radovi na području sliva akumulacije „Grlište”, koji ukupno obuhvataju oko 2.400 ha bioloških radova (pošumljavanje i melioracija livada i pašnjaka) i oko 12.600 m³ građevinskih radova u bujičnim vodotocima, pri čemu je prioritetno pošumljavanje površine od oko 11,44 km²;
prirodna obnova, očuvanje i zaštita postojećih površina pod šumama;
zaštita i negovanje visokog uzgojnog oblika, pre svega šume bukve;
rekonstrukcija visokih razređenih sastojina bukve na mestima gde su one usled seče pretvorene u neuredne prebirne šume ili u slučaju podmlađivanih sastojina koje nisu obnovljene;
nega očuvanih izdanačkih šuma bukve, kitnjaka i cera, koji bi se preveli u visoki uzgojni oblik u narednih 40 godina;
melioracija izdanačkih krajnje degradiranih šuma, potpunom zamenom sastojine veštačkim unošenjem iste vrste;
melioracija šikara i šibljaka njihovim uklanjanjem i veštačkim pošumljavanjem staništa odgovarajućom vrstom.
Uspostavljaju se sledeći režimi korišćenja i uređenja šuma i šumskog zemljišta:
korišćenje i uređenje šuma i šumskog zemljišta u zoni I akumulacije imaće isključivo funkciju zaštite;
u zoni II akumulacije predviđena je obnova degradiranih šuma i melioracija pašnjaka. Korišćenje i uređenje šuma i šumskog zemljišta uskladiće se sa merama antierozivne zaštite i očuvanja vodnog režima i takođe će imati prioritetnu funkciju zaštitne šume;
zemljišta u zoni III akumulacije koristiće se uz poštovanje opštih principa zaštite od erozije i racionalnog gazdovanja.
Sprovođenje planskih propozicija korišćenja i zaštite šuma podrazumeva prethodnu:
izradu osnova za gazdovanje šumama za gazdinske jedinice sa aspekata vodozaštitne uloge ovih šuma;
izradu programa gazdovanja za privatne šume, kojim bi se pouzdanije utvrdilo stanje ovih šuma, a planovi gazdovanja uradili uvažavajući opšte (vodozaštitne) i posebne posedničke interese za svaki deo šume;
izradu plana detaljne namene površina polazeći od boniteta osnovne namene za svaku katastarsku parcelu pojedinačno.
Šume u funkciji zaštite zastupljene su na površini od oko 12,2 km2 i u funkciji zaštite zemljišta od erozije. U odnosu na ukupnu površinu pod šumama na području Prostornog plana to je oko 7%.
Tabela III-2: Šume u funkciji zaštite zemljišta od erozije
Opština/grad
Područje zone III akumulacije
Područje van sliva
km2
1.
Boljevac
0,35
1,38
1,73
2.
Zaječar
5,41
1,57
6,98
3.
Knjaževac
0,43
3,01
3,44
Ukupno
6,19
5,96
12,15
U Tabeli III-2 dat je prikaz zastupljenosti ovih šuma po jedinicama lokalne samouprave u odnosu na zone sanitarne zaštite akumulacije. U zonama I i II akumulacije nema zaštitnih šuma, dok je u zoni III akumulacije zastupljeno oko 51% svih zaštitnih šuma na području prostornog plana.
Šume zaštite zemljišta od erozije u zoni III akumulacije zastupljene su na prostoru opštine Boljevac, u okviru KO Bačevica na području Mečiji vrh, oko izvorišta Bačevićke reke. Na prostoru grada Zaječara nalaze se najviše na području planine Tupižnica, u okviru sledećih KO: Gornja Bela Reka, Lasovo, Lenovac, Leskovac i Marinovac. Na teritoriji opštine Knjaževac, zaštitne šume nalaze se takođe na području Tupižnice, u okviru KO Bučje i KO Koželj.
Na području Prostornog plana, van sliva akumulacije (planina Tupižnica), zastupljene su šume u funkciji zaštite od erozije na području KO: Bučje i Koželj (opština Knjaževac), te Marinovac (grad Zaječar), na površi od oko 4 km2. Na manjim lokalitetima ovih šuma ima u okviru KO Dobrujevac (Duboki potok, pritoka Arnaute, opština Boljevac), KO Dobro Polje u području Prekostenske reke, opština Boljevac i KO Vlaško Polje (izvorišni deo Lukine i Vlaškopoljske reke, opština Knjaževac).
Razvoj lovnog područja podrazumeva:
povećanje brojnosti populacije sitne i pernate divljači (zec, fazan, poljska jarebica), kao i krupne divljači (srna) u skladu sa bonitetom staništa;
poboljšanje strukture (polne i starosne) populacije krupne divljači;
očuvanje retkih i ugroženih vrsta lovne divljači i ostale faune;
preduzimanje mera u cilju obezbeđivanja uslova za opstanak i razvoj populacije određene vrste divljači, kao i cenu zaštitu od protivzakonitog korišćenja.
Razvoj geološkog nasleđa sprovodiće se:
zaštitom i turističkom prezentacijom objekata geonasleđa na Tupižnici.
3.1.3. Zaštita i korišćenje mineralnih sirovina
Korišćenje i zaštita geoloških resursa sprovodiće se:
mogućom eksploatacijom geotermalnih i mineralnih voda;
intenziviranjem geoloških istraživanja u perspektivnim područjima eksploatacije van sliva akumulacije: bakra, srebra, zlata i drugih plemenitih metala, diorita i granodiorita;
stimulisanjem rudarstva malih kapaciteta kojim se ne ugrožava zdravstvena ispravnost vode na izvorištu (u zoni III akumulacije u skladu sa režimima zaštite i van sliva akumulacije) i optimalnog korišćenja malih ležišta, što je posebno interesantno kod plemenitih metala i kvalitetnijeg građevinsko-tehničkog kamena, u skladu sa režimima zaštite akumulacije „Grlište”.
3.2. EKONOMIJA I PRIVREDNI SISTEMI
3.2.1. Razvoj i razmeštaj privrednih aktivnosti
U neposrednom okruženju područja Prostornog plana, privreda će se razvijati pod preduslovima: daljeg restrukturiranja i prilagođavanja privredne strukture tržišnim uslovima privređivanja, sledeći potencijale i ograničenja za razvoj pojedinih privrednih i uslužnih delatnosti; ravnomernijeg razmeštaja kapaciteta, shodno lokaciono-razvojnom potencijalu i ograničenjima prostora, uz stavljanje akcenta na razvoj MSP koja su fleksibilnija i efikasnija od velikih firmi koje je teško restrukturirati (osim onih koje su uspešno privatizovane); poboljšanja tehnološkog nivoa privrede, lobiranja i povećanja ulaganja na republičkom nivou, kako bi se aktivirali postojeći potencijali i zaustavili dosadašnji negativni trendovi, izgradila neophodna infrastruktura i poboljšali socijalni uslovi života; sprovođenja politike zapošljavanja, edukacije, prekvalifikacije i dr.
Pod pretpostavkom da će postepeno biti ispunjeni preduslovi privrednog razvoja područja Prostornog plana i okruženja, koji se odnose na realizaciju neophodne infrastrukture (posebno putne i ruralne) i stvaranje dinamičnog poslovnog ambijenta (shodno potencijalima, ograničenjima i mogućnostima grada Zaječara), mogu se definisati prioritetne razvojne delatnosti:
poljoprivreda, zasnovana na unapređenim tradicionalnim vidovima, uz stvaranje uslova za efikasniju proizvodnju, formiranje mikropogona za preradu poljoprivrenih proizvoda, plasman proizvoda, razvoj stočarstva – povećanjem prosečne veličine poseda i brendiranjem stočnog fonda i proizvoda, udruživanjem proizvođača i dr. Najznačajniju šansu ovakvog razvoja poljoprivrede predstavljaće njena integracija sa turizmom kroz direktan plasman proizvoda, angažovanje u seoskom turizmu, motivisanje mladih za povratak i dr;
turizam, sa potencijalima baziranim na očuvanoj prirodnoj sredini i povoljnim uslovima za razvoj eko-turizma, kulturološkog, seoskog i ostalih vidova turizma, uz integrisanje sa ponudom neposrednog okruženja (Starom planinom, gradom Zaječarom i dr). Aktiviranje turizma će doprineti razvoju komplementarnih delatnosti (sa pratećim uslugama za podmirivanje potreba turista i izletnika) i poboljšavanju standarda i zaposlenosti lokalnog stanovništva, istovremeno doprinoseći rešavanju pojedinih razvojnih problema, podizanju atraktivnosti područja za investiranje i poboljšanje demografske strukture stanovništva, kao i motivisanju mladih za ostanak i povratak na ruralno područje;
MSP, kao osnovni oblik organizovanja firmi i generator razvoja, konkurentnosti i zapošljavanja (prioritetno u proizvodnji i preradi poljoprivrednih proizvoda, turizmu, trgovini i sektoru usluga); posebno je bitno aktivirati mikro-biznise i tzv. porodične firme (domaće radinosti i dr.) kao osnovne karike u privrednom lancu;
ostale delatnosti: vodoprivreda i šumarstvo i lovstvo;
u okruženju područja Prostornog plana, biće posebno važan rad postojećih uspešnih firmi.
Osnovni oblik buduće alokacije privrednih delatnosti predstavljaće disperzija turističkih i uslužnih kapaciteta MSP u okviru naselja na ruralnom području. Osnovni kriterijumi za usmeravanje razmeštaja privrednih delatnosti su: prostorno-ekološka prihvatljivost (uz selektivan razmeštaj u skladu sa režimima zaštite izvorišta i prirode); povezivanje sa sistemima u proizvodno-uslužnom lancu; podizanje nivoa tehničko-tehnološke opremljenosti; intenziviranje saradnje između privreda grada, opština i regiona; infrastrukturno opremanje naselja; ekonomsko-programska valorizacija prostora, odnosno identifikacija potencijalnih profitabilnih investicionih programa na nivou pojedinih delatnosti i/ili naselja u skladu sa raspoloživim potencijalima.
Interes za razvojem MSP na ruralnom području biće realizovan: izgradnjom mikro pogona u okviru postojećeg stambenog tkiva seoskih naselja, u skladu sa režimima zaštite, poštovanjem pravila izgradnje i uređenja prostora i uslova zaštite životne sredine; aktiviranjem i poboljšanjem infrastrukturne opremljenosti postojećih lokacija i napuštenih objekata (npr. sušara, otkupnih stanica, zemljoradničkih zadruga, skladišta i dr.).
Planske propozicije podrške razvoju alternativne ekonomije seoskog domaćinstva jesu:
izbor programa i organizacije proizvodnje (koji omogućavaju da se dopunskim angažovanjem ostvari dodatni prihod bez ometanja osnovne delatnosti domaćinstva ili da u određenoj fazi razvoja postanu bazno opredeljenje domaćinstva);
kvalitetu organizacione i logističke podrške koji obezbeđuje realizator programa (inicijalni kapital za kreditiranje proizvodnje, otkup i plasman na tržištu).
Osnovni akteri razvoja alternativne ekonomije seoskog domaćinstva biće:
seoska domaćinstva, kao male samostalne proizvodno-poslovne jedinice/pogoni za proizvodnju, locirane u naseljima i zaseocima na planskom području;
prerađivačke jedinice (finalna prerada, pakovanje i skladištenje) locirane na pogodnim lokacijama u zoni III akumulacije;
organizacione jedinice kao nosioci integracije i zajedničkih funkcija (edukacija domaćinstava, komercijala, tehnologija, kontrola kvaliteta, plasman proizvoda, marketing, organizacija posla i dr.), locirane u naseljima sa potencijalnom funkcijom dvojnih komplementarnih centara za poljoprivrednu proizvodnju i organizovano snabdevanje poljoprivrednim proizvodima turističkih naselja.
Kooperacija i koordinacija aktera u razvoju alternativne seoske ekonomije zasnivaće se na sledećim principima: svako domaćinstvo je samostalni ekonomski entitet koji snosi deo rizika poslovanja na tržištu; finalni proizvodi sa kojima se domaćinstva pojavljuju na tržištu imaju zajedničke tehnološke (jedinstven tehnološki proces i kvalitet proizvoda u potpunosti kontrolisan od organizacione jedinice) i tržišne karakteristike (zajednički nastup na tržištu preko organizacione jedinice); sistem predstavlja specifičnu formu integrisanja malih ekonomskih jedinica (domaćinstava/preduzeća) u tržišno relevantnog i konkurentnog subjekta.
3.3. TURIZAM I REKREACIJA
Planske propozicije organizacija prostornog razvoja turizma na području Prostornog plana su:
Područje akumulacije Grlište u okviru grada Zaječara – ovo područje predviđa se kao izletnički i tranzitni sportsko-rekreativni akva-stadion, namenjen lokalnim izletnicima iz Zaječara, Bora, Knjaževca i Boljevca, odnosno iz seosko-turističkih naselja područja, kao i tranzitnim turistima na pravcu DP IB reda br. 35, uz mogućnost da preraste u regionalni sportsko-rekreativni kompleks na sredokraći ovog tranzitnog pravca između Niša, Stare planine i Dunava (sa glavnim vodenim i kopnenim sadržajima u podbranskom delu jezera). Na akumulaciji su predviđena dva sportsko-rekreativna punkta, i to:
sportsko-rekreativni punkt na južnoj obali srednjeg dela akumulacije u okviru KO Leskovac i KO Grlište, u sklopu zona I i II akumulacije, kapaciteta do 1.000 jednovremenih posetilaca (u zoni I i delu zone II – sa plažom za kupanje, poligonima za sportsko plivanje, veslanje, jedrenje na jedrilici i dasci, ronjenje i dr, bez upotrebe motornih vozila i plovila (izuzev na električni pogon); u većem delu zone II – sa kampom kapaciteta 100 korisnika u šatorima i terenima za male sportove, bez upotrebe motornih vozila (izuzev na električni pogon) i neophodnim ugostiteljskim, servisnim i sanitarnim sadržajima, čije otpadne vode se evakuišu van sliva); van punkta, duž obale, predviđene su uređene ribolovne staze i reviri; punktu se pristupa novim putem – planiranom južnom obilaznicom akumulacije iz pravca Grlišta i Lenovca, sa lokalnim odvojkom do parkinga na granici zone II, a odatle pešice; deo gostiju punkta koristiće smeštaj u naseljima Grlište, Gornja Bela Reka i Lenova;.
podbranski akva-punkt kapaciteta do 2.000 jednovremenih posetilaca između naselja Grlište i brane u okviru KO Grlište, uz južnu obilaznicu akumulacije, van sliva (sa mogućim sadržajima za kupanje, plivanje, vaterpolo, skokove u vodu, rekreativno-zabavnim programom akvagana, kanu spusta i dr, dečijim programom, terenima za male sportove i dr, sa kampom za auto-prikolice i šatore kapaciteta do 500 korisnika, uz odgovarajuće zabavne, ugostiteljske i servisne objekte, parking i dr.); deo gostiju punkta koristiće smeštaj u naseljima Grlište i Gornja Bela Reka;
Održivi turizam i zaštita akumulacije „Grlište” zahtevaju rigorozne mere prema objektima u zonama zaštite (uklanjanje svih turističkih objekata iz zone I, a za objekte u zoni II izgraditi zajedničke, nepropusne sengrupe i sistematski ih čistiti, u organizaciji komunalnih službi grada, o trošku vlasnika), uz sprečavanje dalje izgradnje svih objekata (uključujući i objekte stalnih stanovnika) dok se ne izgradi kanalizacija u planski regulisanom građevinskom području, a ostali objekti ne obezbede se sengrupima na prethodno naveden način.
Turistička i seosko-turistička naselja u okviru grada Zaječara i opštine Knjaževac – u ovim naseljima na području Prostornog plana predviđeno je ukupno 1.000 ležaja, i to: (a) u Grlištu kao glavnom turističkom mestu područja 450 ležaja u turističkim apartmanima, pansionima i privatnom smeštaju; (b) u Lenovcu i Gornjoj Beloj Reci po 100 ležaja u pansionima i privatnom smeštaju, uz uslov prethodnog propisnog regulisanja otpadnih voda; (v) u Lasovu i Marinovcu po 100 ležaja u pansionima i privatnom smeštaju; (d) u Zagrađu 50 ležaja u privatnom smeštaju; (g) u opštini Knjaževac ukupno 100 ležaja na motivima Tupižnice i lovišta – u Bučju i Koželju po 50 ležaja;
Naselja će biti povezana sledećim novim putevima: Gornja Bela Reka sa Grlištem i Lenovcem novom južnom obilaznicom akumulacije; novi lokalni grebenski put (makadamski, prvenstveno za letnje korišćenje) istočnim i jugoistočnim razvođem sliva povezivaće južnu obilaznicu (od odvojka za punkt na jezeru) sa Marinovcem i platoom Tupižnice u okviru grada Zaječara i opštine Knjaževac, kao i sa Bučjem u opštini Knjaževac.
U Grlištu su predviđeni kompletni, a u ostalim seosko-turističkim naseljima neophodni sadržaji javnih službi i servisa, kao i tereni za male sportove (sem u Grlištu, gde su sportski objekti sadržani u podbranskom akva-punktu).
Područje Tupižnice u okviru grada Zaječar i opštine Knjaževac – Na platou Tupižnice u okviru grada Zaječara i opštine Knjaževac predviđen je letnji sportsko-rekreativni punkt kapaciteta do 1.000 jednovremenih korisnika (teren za fudbal/atletiku i tereni za male sportove, trim staze, poligoni za paraglajding i zmajarstvo i dr, kao i sadržaji ugostiteljstva, servis punkta, parking i dr.), a na širem planinskom prostoru mreža izletničko-planinarskih staza za pešake, jahače i planinske bicikliste, sa vidikovcima, odmorištima, skloništima i dr. U zimskom periodu, na platou Tupižnice, u povoljnim snežnim uslovima, može se organizovati nordijsko skijanje. Punkt je namenjen dnevnim izletnicima iz seosko-turističkih naselja i obližnjih gradova, a delom i tranzitnim turistima na DP IB reda br. 35. Moguć je i razvoj novog pravca turizma – geoturizma sa ciljem promovisanja znanja o geoobjektima (objektima geonasleđa).
Lovišta u okviru grada Zaječara i opština Boljevac i Knjaževac – Lovišta Lovačkog saveza, organizovana po lovačkim društvima u Zaječaru, Boljevcu i Knjaževcu, biće delom komercijalizovana, uz uređenje i održavanje zatvorenih lovnih porostora, a otvorena lovišta će se bolje urediti i opremiti i uz njih će se obezbediti proširivanje rezervata za uzgoj divljači i dr.
3.4. DEMOGRAFSKI I SOCIJALNI RAZVOJ I MREŽA NASELJA
3.4.1. Stanovništvo i socijalni razvoj
Stanovništvo
Kad je reč o budućem demografskom razvoju malih populacija koje su suočene sa dugotrajnim i kontinuiranim demografskim narušavanjem, a upravo je takva karakteristika stanovništva na području Prostornog plana, može se očekivati da će u budućnosti endogeni faktori imati ključnu ulogu u formiranju demografske slike i nastavku procesa depopulacije. Pri tom će negativan prirodni priraštaj ostvariti još naglašeniji uticaj na ukupan tok kretanja stanovništva, dok će se tempo iseljavanja smanjiti, ali prvenstveno zbog smanjivanja veličine kontingenta potencijalno emigracionog stanovništva. Pod pretpostavkom izostanka značajnijih uticaja faktora egzogenog karaktera, Projekcijom stanovništva do 2025. godine, na području Prostornog plana predviđa ukupno smanjenje na oko 2.000 stanovnika (Tabela III-3).
Projekcija ne uzima u obzir eventualno preseljenje stanovništva iz naselja Leskovac i dela naselja Lenovac u slučaju da se stvore uslovi za izgradnju faze II akumulacije „Grlište”, što bi u pogledu promene veličine ukupne populacije na području Prostornog plana imalo mali uticaj ukoliko bi se stanovništvo ova dva naselja preselilo van slivnog područja akumulacije „Grlište”.
Tabela III-3: Projekcija stanovništva do 2025. godine
Naselje/grad/opština/područje Prostornog plana
Popis 2002. godine
Popis 2011. godine (prvi podaci)
Projekcija st. 2017. godine
Projekcija st. 2025. godine
Indeks promene st. 2025/11 godine
Bačevica
409
345
287
238
69,0
Vrbovac
190
118
93
67
56,8
Dobro Polje
415
306
280
225
73,6
Dobrujevac
236
158
150
140
88,6
opština Boljevac (deo)
1.250
927
810
670
72,3
Gornja Bela Reka
185
121
82
54
44,5
Grlište
857
667
583
488
73,1
Zagrađe
241
166
137
107
64,2
Lasovo
358
240
184
131
54,7
Lenovac
204
145
68
37
25,2
Leskovac
128
74
56
36
48,3
Marinovac
305
211
119
90
42,7
Planinica
305
202
151
108
53,5
grad Zaječar (deo)
2.583
1.826
1.380
1.050
57,5
Bučje
369
246
207
151
61,4
Vlaško Polje
172
108
116
95
88,0
Koželj
181
90
77
44
48,9
opština Knjaževac (deo)
722
444
400
290
65,3
Ukupno područje Prostornog plana
4.555
3.197
2.591
2.010
62,9
Socijalni razvoj
Planske propozicije razvoja mreže javnih službi zasnovane su na postojećoj mreži javnih službi, očekivanim demografskim promenama i funkcijama centara u mreži naselja. Potencira se veća dostupnost i kvalitet usluga uvođenjem novih formi pružanja usluga prilagođenih potrebama korisnika (formiranje mobilnih službi, organizovanje specijalizovanog prevoza za decu predškolskog i školskog uzrasta, mobilna kulturna ponuda i dr.). Uslov za veću dostupnost i pokrivanje svih naselja planskog područja osnovnim uslugama javnih službi je poboljšanje međunaseljske saobraćajne mreže.
U pogledu socijalne zaštite, akcenat je na razvoju mreže koja omogućava veću teritorijalnu i funkcionalnu dostupnost usluga, podržava život u zajednici i obezbeđuje integralnu i neodložnu socijalnu zaštitu korisnika, a naročito staračkih poljoprivrednih domaćinstava kojima je ovaj vid pomoći od izuzetnog značaja. S tim u vezi, u naseljima koja imaju ulogu seoskih centara planira se obezbeđenje prostora za organizovanje dnevnih centara za pružanje raznovrsnih usluga nestacionarnog tipa kao oblik osnovne usluge socijalne zaštite na seoskom području.
Organizacija objekata osnovnog obrazovanja zasnivaće se na područnim školama sa osmorazrednom i četvororazrednom nastavom u seoskim centrima i na povećanju kvaliteta njihove opremljenosti i dostupnosti. Preporučuje se višenamensko korišćenje postojećih objekata za mobilne ekipe dečjih vrtića, obrazovanje odraslih, ustanove kulture i drugo, kao i da se u pojedinim područnim školama uvedu novi programi i obezbede mobilne nastavne ekipe, kako bi se učenicima ovih osnovnih škola približili novi oblici nastave i znanja koji su pristupačni u matičnim osnovnim školama.
Organizacija objekata primarne zdravstvene zaštite i obezbeđenje njihove dostupnosti za sve stanovnike kako bi se smanjile nejednakosti između korisnika na planskom (ruralnom) području i onih u opštinskim centrima i gradovima, obezbeđuje se kroz zadržavanje svih postojećih ambulanti i angažovanje mobilnih zdravstvenih timova za pružanje kvalitetne preventivne i prehospitalne hitne medicinske pomoći.
3.4.2. Razvoj i uređenje mreže naselja i ruralni razvoj
Grad Zaječar, kao regionalni centar u blizini područja Prostornog plana, imaće i u budućnosti najveći uticaj na razvoj mreže naselja na području Prostornog plana.
U postojećoj mreži naselja, za podršku ruralnom razvoju značajan je razvoj funkcija seoskih centara, tj. razvijenijih seoskih naselja: Grlište, Lasovo, Dobro Polje i Bučje. Razvoj seoskih naselja, negovanje i promovisanje vrednosti ruralnih područja (prirodnih vrednosti, kulturno-istorijskog identiteta i dr.) uz jačanje ekonomske snage seoskih domaćinstava predstavlja važno pitanje budućeg razvoja planskog područja. Sve koncepcije i planska rešenja koja vode ka razvoju sela i ruralnih područja, usmeravaće se na rešavanje pitanja zadržavanja stanovništva i poboljšanja uslova življenja na selu u promovisanje multifunkcionalne poljoprivrede, usklađeno sa režimima i merama zaštite izvorišta vodosnabdevanja.
U uslovima urbane polarizacije i depopulacije ruralnih područja i konstantne ekonomske krize, postojeći stambeni fond treba tretirati kao jedan od razvojnih resursa naselja. Seoskom stanovništvu je potrebno omogućiti kvalitetnu izgradnju ili rekonstrukciju stambenih i objekata seoske ekonomije, uz poštovanje uslova sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”, tradicionalnih obrazaca uređenja predela, organizacije i bioklimatske izgradnje objekata i uvođenje savremenih tehnologija građenja (povećanje energetske efikasnosti).
U slučaju da se stvore uslovi za izgradnju faze 2 akumulacije „Grlište”, potrebno je izmeštanje naselja Leskovac i dela naselja Lenovac za koje će se raditi poseban plan preseljenja.
3.5. PROSTORNI RAZVOJ SAOBRAĆAJA I INFRASTRUKTURNIH SISTEMA
3.5.1. Saobraćaj
Razvoj saobraćaja na području Prostornog plana podrazumeva stvaranje uslova za njegovo bezbedno odvijanje i potpunu funkcionalnost, u skladu sa režimima i merama zaštite izvorišta vodosnabdevanja:
izgradnju opštinskog puta Grlište – Gornja Bela Reka – Lenovac, u funkciji južne obilaznice akumulacije, najvećim delom u koridorima postojećih nekategorisanih puteva, na pravcu: opštinski put za Grlište – Deda Rašino brdo – Osenje –Lipak – Čuka – Vrtača – Gornja Bela Reka – niz Gornju reku – kota 328 – Reljevo brdo – Žučkovac – kota 372 – Hajduk Veljkov zabran – DP IIA reda br. 169;
dalju modernizaciju, pojačano održavanje, rehabilitaciju i rekonstrukciju postojećih DP II reda;
modernizaciju, rekonstrukciju i dogradnju postojećih opštinski puteva, a naročito puta Grlište -Leskovac;
formiranje biciklističkih i pešačkih staza na pravcu Tupižnica – jezero „Grlište” i po obodu sliva;
izgradnju infrastrukture za sprečavanje ispiranja kolovoza izvan bankina u pravcu jezera i odvođenje otpadnih voda do taložnika (separatora) za opštinske puteve L-4 (Leskovac – Lenovac) kroz zone I i II akumulacije „Grlište” i L-5 (Leskovac – Gornja Bela Reka) i L-29 (Lubnica – Leskovac) kroz zonu II akumulacije „Grlište”.
3.5.2. Elektroenergetska infrastruktura i obnovljivi izvori energije
Razvoj energetske infrastrukture zasnivaće se na uspostavljanju efikasnog sistema upravljanja i korišćenja energetskih objekata i mreže, kao i na korišćenju alternativnih izvora energije.
Razvoj elektroenergetske mreže i objekata (po naponskim nivoima) obuhvata:
rekonstrukciju postojećih DV 10/0,4 kV;
rekonstrukciju postojećih TS 10/0,4 kV;
izmeštanje i izgradnju novih DV10/0,4 kV i TS 10/0,4 kV.
U postplanskom periodu predviđa se izmeštanje postojećih i izgradnja novih elektroenergetskih kapaciteta, odnosno demontaža i ukidanje elektroenergetskih objekata koji gube svrhu iseljavanjem potrošača električne energije zbog izgradnje faze 2 akumulacije „Grlište” (naselje Leskovac i deo naselja Lenovac), kako bi se omogućilo nesmetano i uredno napajanje električnom energijom potrošača u širem obuhvatu Prostornog plana.
Predviđena je izgradnja transnacionalnog gasovoda, koja će kroz područje Prostornog plana proći cevovodom u dužini od oko 28 km (od čega kroz zonu III akumulacije oko 15,5 km i kroz zonu II oko 500 m), kako je prikazano na Referalnoj karti 2. Na području Prostornog plana, pored cevovoda, u KO Bačevica planirana je izgradnja blok stanice (BS-2) i PČM (prvog lupinga gasovoda). Za sada nije planirano direktno snabdevanje Timočke krajine iz transnacionalnog gasovoda.
Koncepcijom razvoja nacionalne gasovodne mreže, područje Prostornog plana (kao dela Timočke krajine), snabdevaće se gasom iz planiranog gasovoda (Niš) Niška Banja – Knjaževac – Zaječar i dalje ka Boru i ka Negotinu (Prahovu). Jedna od glavnih merno-regulacionih stanica (u daljem tekstu: GMRS) ovog gasovoda planirana je u gradu Zaječaru.
Perspektivno, prema PPRS i RPPTK data je mogućnost izgradnje termoelektrane-toplane (u daljem tekstu: TETO) u Zaječaru. Prema Prostornom planu grada Zaječara, ovaj objekat je lociran u zoni sela Grljan u okviru buduće industrijske zone grada Zaječara. Izgradnja ovog objekta i planiranih industrijskih objekta mora biti uslovljena izradom odgovarajuće dokumentacije i procene uticaja na postojeću akumulaciju Grlište i Timočki regionalni sistem vodosnabdevanja u celini.
Predviđeno je korišćenje obnovljivih izvora energije (u daljem tekstu: OIE), u prvom redu hidroenergije izgradnjom MHE, kao i ostalih vidova energije (energija vetra, geotermalna energija, sunčeva energija, biomasa i dr.).
Predviđene su potencijalne lokacije za tri MHE ukupne snage od oko 1 MW i ukupne proizvodnje od oko 2.350 MWh (Tabela III-4). Prostornim planom ostavlja se mogućnost provere potencijala i buduće izgradnje MHE, u skladu sa PPRS i važećim propisima. Izgradnja MHE je planirana isključivo za korišćenje hidropotencijala sa malim ulaganjima, prema planskoj dokumentaciji, tako da ne ugrožavaju ekološku ravnotežu, a da budu od koristi za povećanje sigurnosti snabdevanja električnom energijom. Dimenzionisanje MHE će striktno biti u skladu sa prirodnim protocima i padovima vodotoka. Izgradnja MHE prema utvrđenim potencijalima povećaće sigurnost u napajanju električnom energijom naselja i alternativne seoske ekonomije na području Prostornog plana. Povezivanje planiranih MHE na elektroenergetski sistem generalno će se vršiti vazdušnim ili kablovskim DV na postojeću ili planiranu DV 10(20) kV mrežu i objekte. Detaljniji uslovi izgradnje i povezivanja MHE sa elektroenergetskom mrežom (trasa dalekovoda, naponski nivo i mesto povezivanja) utvrdiće se sa nadležnim elektrodistributivnim preduzećem i preduzećem nadležnim za gazdovanje objektima vodoprivrednih sistema, te uslovima zavoda nadležnih za zaštitu prirodnih i kulturnih dobara.
Tabela III-4: Potencijalne MHE na području Prostornog plana
Naziv
Vodotok
V, hm3
Instalisana snaga, kW
Godišnja proizvodnja, MWh
Grlište
Grliška reka
41.2
600
1.600
Gornja Bela Reka
Gornja reka
/
168
260
Lenovac
Negalica
2.1
255
490
Ukupno
1023
2.350
Prikazani podaci podložni su promenama i biće provereni izradom odgovarajuće investiciono-tehničke dokumentacije
Pored proizvodnje električne energije iz MHE, predviđa se i korišćenje drugih OIE, i to:
energije vetra, izgradnjom vetroelektrana odgovarajuće snage u potencijalnim zonama šireg područja sliva, u okviru kojih će se detaljnije izvršiti izbor mikrolokacija;
geotermalne energije, putem iskorišćenja niskotemperaturnih termalnih voda, korišćenjem toplotnih pumpi za potrebe grejanja i balneološko-rekreativnih potreba, ali i za toplotne potrebe grada i opštinskih centara, kao i naselja koja su povoljno locirana sa stanovišta mogućnosti uvođenja centralizovanog korišćenja geotermalne energije;
solarne energije, primenom raznih vrsta pasivnih solarnih sistema (u kojima objekat predstavlja prijemnik koji zahvata i čuva najveći deo energije) i aktivnih solarnih sistema (koji zahvataju energiju instalisanjem posebne opreme), koji bi se koristili samo u okviru građevinskih područja naselja;
biomase, kao OIE, koja nema negativan uticaj na prirodnu sredinu ukoliko se pravilno eksploatiše (npr. korišćenje drvnih otpadaka iz šumarstva i prerade drveta), odnosno ako se šumama propisno gazduje i ako se planski postupa sa izvorima biomase.
OIE se mogu realizovati ukoliko nisu u suprotnosti sa režimima i merama sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”, zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara.
3.5.3. Elektronske komunikacije i poštanski saobraćaj
Planirani razvoj fiksne telefonske mreže i mobilne telefonije zasniva se na:
poboljšanju postojećeg stanja telekomunikacione mreže osavremenjavanjem pristupnih mreža, kao i zamenom postojećih analognih i zastarelih digitalnih komutacija (centrala), odnosno paralelno uvođenje novih multiservisnih čvorova (MSAN) u Lenovcu, Bučju, Dobrom polju i Osniću (centrala na granici područja koja opslužuje njegov deo). Time će se omogućiti ukidanje dvojnika, poboljšavanje pristupa internetu i mreži za prenos podataka u svim mestima u kojima postoji telefonska mreža;
izgradnji novih komutacionih objekata u sledećim naseljima i delovima naselja: Vrbovac, Bačevica, Lasovo, Leskovac; Gornja Bela Reka, Zagrađe, Marinovac i Vlaško polje;
izgradnji optičkih kablova za naselja u kojima se grade komutacije, kao i za postojeće komutacije koje nemaju optičke kablove;
izgradnji ruralnog radiotelefonskog sistema (CDMA) za naselja za koja se ne grade komutacije i ređe naseljene delove ostalih naselja;
izgradnji planiranih baznih stanica mobilnih operatera „Telekom Srbija” a.d. – MTS, VIP mobile d.o.o. i „Telenor Group”;
digitalizaciji radio difuzne mreže.
U cilju poboljšanja postojećeg stanja poštanskog saobraćaja, potrebno je:
uvođenje mobilnih poštanskih šaltera koji bi po određenom rasporedu, obilazili udaljena sela;
uvođenje svih novih poštanskih usluga u poštanskom saobraćaju.
3.5.4. Upravljanje čvrstim otpadom i komunalna infrastruktura
U zonama I i II akumulacije planska opredeljenja u pogledu upravljanja komunalnim otpadom su: zatvaranje, čišćenje, remedijacija i rekultivacija svih smetlišta (posebno u zonama koje su korišćene u sportsko rekreativne i turističke svrhe), zabrana otvaranja novih deponijskih prostora i sankcija spontanog nagomilavanja komunalnog otpada (u priobalju, rečnim koritima, koridorima putne infrastrukture) u ovim zonama i sistematsko prikupljanje otpada koji se taloži u akvatoriji i njegova bezbedna evakuacija van zona I i II sanitarne vodozaštite. Prioritet ima i detaljno geološko i hidrotehničko istraživanje i analiza kvaliteta podzemnih voda u neposrednoj blizini svih smetlišta, zbog procene ekološke ugroženosti voda akumulacije.
U zoni III akumulacije preporučuje se izgradnja manjeg broja reciklažnih dvorišta u kojima će deponovanje otpada biti strogo kontrolisano. U reciklažnim dvorištima bi se obavljalo sakupljanje i separacija otpada na organske i neorganske komponente (sa kratkim vremenom skladištenja). Iz reciklažnih dvorišta bi organske komponente bile dalje odvožene na kompostiranje dok bi se neorganske komponente balirale i vozile do mesta konačne prerade ili odlaganja van područja sliva akumulacije, tj. preusmeravaće se ukupni tokovi otpada na regionalni sistem prikupljanja i prerade u gradu Zaječaru (na regionalnu deponiju za Zaječarski okrug – Halovo ili druga alternativna lokacija).
Lokacije reciklažnih dvorišta u zoni III akumulacije moraju da zadovoljavaju sledeće osnovne uslove: da se nalaze na obodima naselja, sa pristupom na javnu saobraćajnicu; da se nalaze na postojećim lokacijama divljih smetlišta, ukoliko one zadovoljavaju kriterijume propisane ovim pravilima; da su udaljena najmanje 500 m od zona zaštite kulturno-istorijskih spomenika ili zona zaštite prirode; da se nalaze van tokova površinskih ili podzemnih voda, na suvom i oceditom terenu van depresija, zaštitnih i poplavnih područja, kao i šumskih područja u eksploataciji; da je kapacitet dimenzionisan u odnosu na broj stanovnika seoskog naselja, količinu otpada po stanovniku i frekvenciju odnošenja komunalnog otpada, uz uslov da je za 1.000 stanovnika ukupna površina platoa ne manja od 5 ari (devet kontejnera od 1,1 m3); da u slučaju linijski dispergovanog seoskog naselja ili ako je udaljenost reciklažnog dvorišta od krajnjih korisnika veća od 1.000 m moguće predvideti i dve ili više lokacija.
U slučajevima kada zbog nepristupačnosti seoskog naselja ili neekonomičnosti izgradnje u nekim selima nije moguće izraditi reciklažno dvorište, otpad je moguće evakuisati putem mobilnih transfer stanica (kamioneti manje zapremine sa mogućnošću selektovanja komunalnog otpada u okviru samog vozila) koji bi obilazili udaljena seoska naselja. Mobilne transfer stanice mogu obilaziti i postojeća naselja ili grupacije kuća u zoni II akumulacije.
U zoni III akumulacije, organski otpad moguće je prerađivati na parceli domaćinstva njegovim odlaganjem u zasebne rupe u zemlji, ograđivanjem i prekrivanjem radi dobijanja komposta. Otpad poreklom iz stočarske proizvodnje, ukoliko ima karakteristike organskog otpada neophodno je zasebno transportovati van granica sliva na sabirne stanice za opasni otpad (Niški okrug). Otpad poreklom iz poljoprivredne proizvodnje koji sadrži tragove hemijskih preparata mora biti evakuisan van granica slivnog područja.
Proširenje postojećih groblja moguće je samo u zoni III akumulacije, i to u skladu sa propisima zaštite akumulacije (uz poštovanje sanitarnih standarda). Postojeće seosko groblje u naselju Leskovac, koje je delom u zoni II sanitarne zaštite neophodno je konzervirati i obezbediti u skladu sa režimima zaštite. Zabranjuje se proširenje ovog groblja.
Bezbedno uklanjanje životinjskog otpada obavljaće se van sliva akumulacije, u regionalnom centru za preradu i spaljivanje u Nišu.
3.6. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE, PRIRODNIH I NEPOKRETNIH KULTURNIH DOBARA I ZAŠTITA OD ELEMENTARNIH NEPOGODA I OBEZBEĐENJE INTERESA ZA ODBRANU
3.6.1. Zaštita životne sredine
Plansko opredeljenje zasniva se na komplementarnosti zaštite životne sredine i posebne namene područja (sliv akumulacije) i integrisanju aspekta životne sredine u planska rešenja u vezi sa zaštitom i korišćenjem prirodnih resursa, namenom, uređenjem i izgradnjom prostora, privrednim i turističkim razvojem i razmeštajem infrastrukturnih sistema i naselja, upravljanjem otpadom.
Kategorizacija kvaliteta životne sredine
Prostornim planom utvrđuje se kategorizacija životne sredine na osnovu stanja kvaliteta životne sredine na području sliva akumulacije „Grlište”, a prema ranije definisanoj kategorizaciji u PPRS i RPPTK, i to:
1) potencijalno nezagađena područja (područja potencijalno kvalitetne životne životne sredine) su područja i lokaliteti sa potencijalno neizmenjenom životnom sredinom i prirodnim resursima, sa rizikom pojave elementarnih nepogoda i to zona I akumulacije (neposredna zona zaštite);
2) nezagađena područja (područja kvalitetne životne sredine) su područja i lokaliteti sa skoro neizmenjenom ili neizmenjenom prirodnom sredinom, uz izvesni rizik od pojave elementarnih nepogoda – područja koja se predlažu za zaštitu, i to: planina Tupižnica, područje Markov kamen, Tupižnička ledenica i kompleksi šuma u ruralnom zaleđu područja sliva i dr;
3) mali stepen zagađenosti (područje pretežno kvalitetne životne sredine) imaju delovi područja i lokaliteti u zoni II akumulacije, sa relativno neizmenjenom prirodnom sredinom, ruralne sredine u zoni III zaštite i van sliva akumulacije sa pojavama neadekvatne upotrebe agrohemijskih sredstava koja prouzrokuje zagađivanje zemljišta; područje nizvodno od brane koje je u zoni mogućeg poplavnog talasa iz akumulacije „Grlište” usled eventualne havarije brane;
4) srednji stepen zagađenosti (područje ugrožene životne sredine) sa srednjim uticajem na zagađenje životne sredine, postojeći objekti u ruralnim naseljima (Leskovac i Baranovac) sa nerešenim pitanjem odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda, postojeći deponijski prostori, lokalni (javni i nekategorisani) putevi u zonama I i II akumulacije; lokacija postojećeg groblja u zoni II akumulacije; postojeći privredni kapaciteti na teritoriji sliva;
5) viši stepen zagađenosti (područje zagađene i degradirane životne sredine) – lokacije sa epizodnim zagađenjima životne sredine (vazduha, zemljišta i reka, sa mogućnošću ugrožavanja bukom i neprijatnim mirisima), u ovoj kategoriji zagađenosti nalaze se koridori DP IB reda br. 35 i DP IIA reda br. 169 (sa mogućnošću incidentnog izlivanja štetnih materija direktno u akumulaciju, kao i neadekvatnim odvođenjem voda sa kolovoza koje se izlivaju direktno u akumulaciju); manji privredni kapaciteti u slivu.
U odnosu na sistematizaciju datu kroz PPRS, kao i stanje na terenu, na području Prostornog plana ne nalaze se teritorije koje imaju visok stepen zagađenosti (područje izuzetne zagađenosti životne sredine).
Uspostavljanjem zona sa režimima zaštite akumulacije i njenog sliva tj. primenom i efikasnom kontrolom sprovođenja uspostavljenih ograničenja za razvoj specifičnih aktivnosti na ovom području, kao i objekata i radova koji mogu imati uticaja na zagađivanje vode akumulacije, obezbediće se i viši kvalitet životne sredine i direktno smanjiti rizik od zagađivanja i degradacije akumulacije „Grlište” kao i njenog neposrednog sliva.
Za područja sa neznatnim stepenom zagađenosti predviđa se održavanje postojećeg stanja kvaliteta životne sredine, dok je za ostale kategorije neophodna primena planskih mera zaštite životne sredine usmerenih ka smanjenju ili potpunoj neutralizaciji efekata ljudskih aktivnosti u zoni I i II zaštite sliva akumulacije.
Integralna zaštita prirodnih resursa i životne sredine biće zasnovana na sprovođenju sledećih mera:
1) Mere zaštite podzemnih i površinskih voda
Sprovođenjem režima zaštite po zonama obezbediće se zaustavljanje sadašnjeg procesa eutrofikacije i stabilizovanje kvaliteta vode na nivou umerene mezotrofije, kao i dovođenje kvaliteta vode u akumulaciji u propisanu I klasu kvaliteta. Na celom slivu preduzimaće se sledeće mere:
utvrđivanja i koordinacije mera za površinske i podzemne vode koje pripadaju istom ekološkom, hidrološkom i hidrogeološkom slivu (slivu Grliške reke); sprečavanja ili smanjenja uticaja nezgoda kod kojih dolazi do iznenadnog zagađivanja voda;
izveštavanje o planiranim merama zaštite životne sredine i napredovanju njihovog sprovođenja, radi uključivanja javnosti u proces donošenja i ostvarivanja upravljanja rečnim slivovima;
sistematsko praćenje kvaliteta voda: redovno praćenje vrednosti pokazatelja kvaliteta voda i redovno praćenje sastava otpadnih voda pre ispuštanja u akumulaciju;
stroga kontrola postojećih izvora zagađenja iz privrednih kapaciteta; prepoznavanje i uklanjanje izvora zagađivanja reka koje prihranjuju akumulaciju: ispitivanjem kvaliteta otpadnih voda i praćenjem havarijskih zagađenja): ispitivanjem kvaliteta otpadnih voda i praćenjem havarijskih zagađenja (prema članu 106. Zakona o vodama);
utvrđivanje uzroka, vrste i opsega zagađivanja, ocena stepena ugroženosti ekološke funkcije voda, zdravlja i života ljudi, kao i mogućnosti širenja zagađenja; izrada katastra zagađivača.
Mere zaštite kvaliteta vazduha
Mere zaštite kvaliteta vazduha obuhvataju:
smanjenje emisija zagađujućih materija iz postojećih izvora zagađivanja (privrede, saobraćaja), pretežno u okruženju područja Prostornog plana, propisivanjem i strogom kontrolom graničnih vrednosti imisija zagađujućih materija od strane lokalnih jedinica uprave iz stacionarnih i pokretnih izvora zagađivanja, na osnovu utvrđenih evropskih i nacionalnih standarda, i to: (a) razvojem i implementacijom savremenijih mera zaštite u okviru privrednih postrojenja; (b) primenom ekološki povoljnije tehnologije i sistema za prečišćavanje vazduha u privredi u cilju zadovoljenja graničnih vrednosti emisije; (v) smanjenjem emisije ugljen monoksida kao produkta nepotpunog sagorevanja fosilnih goriva u zoni DP IB reda br. 35 i prekategorisani DP IIA reda br. 169; (g) zatvaranjem i sanacijom postojećih smetlišta; sve navedene intervencije pozitivno će uticati i na kvalitet vode u akumulaciji koja se posredno zagađuje;
praćenje kvaliteta vazduha kontrolom njegovom kvaliteta na više mernih mesta na području Prostornog plana u skladu sa Evropskom direktivom o proceni i upravljanju kvalitetom ambijentalnog vazduha (96/62/ES), Zakonom o zaštiti vazduha („Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 10/13) i Uredbom o uslovima za monitoring i zahtevima kvaliteta vazduha („Službeni glasnik PC”, br. 11/10, 75/10 i 63/13);
izradu katastra zagađivača vazduha za sve opštine u slivu akumulacije, kojoj će prethoditi popisivanje postojećih izvora zagađenja i vrednosti emisije.
3) Mere zaštite zemljišta
Mere zaštite zemljišta realizovaće se kroz:
sistematsko praćenje kvaliteta zemljišta na celom slivu, posebno u zoni I i II zaštite akumulacije;
očuvanje ekonomskih i ekosistemskih funkcija zemljišta sprovođenjem tehničkih i bioloških radova i mera zaštite na evidentiranim erozionim terenima;
zabrana primene azotnih đubriva i pesticida, posebno u zonama I i II zaštite akumulacije;
sprečavanje zagađenja toksičnim materijama koje se koriste u poljoprivredi: lekovi, boje, pesticidi, mineralna đubriva;
priprema preventivnih i operativnih mera zaštite, reagovanja i postupaka sanacije zemljišta u slučaju havarijskog izlivanja opasnih materija u okolinu iz vozila koja vrše transport u infrastrukturnim koridorima;
preduzimanje antierozionih mera u delovima naselja na padinama koje su ugrožene od erozija i poplava – tehničkih radova sa ciljem sprečavanja naglog oticanja vode, zaustavljanja njenog erozionog dejstva i pripreme terena za podizanje šumskih ili poljoprivrednih kultura, bioloških radova sa ciljem suzbijanja erozije zemljišta i povećanja sposobnosti zemljišta za pošumljavanje, melioraciju šuma i šikara; na bujičnim vodotocima u gornjim delovima sliva zaštita će se vršiti aktivnim merama ublažavanja poplavnih talasa.
Osnovna mera koju treba sprovoditi na celom području Prostornog plana jeste uspostavljanje i funkcionisanje monitoringa parametara životne sredine.
3.6.2. Zaštita prirodnih vrednosti
Zaštita prirodnih vrednosti i dobara zasniva se na rezervisanju prostora planiranih za zaštitu prirode i za utvrđivanje ekološki značajnih područja nacionalne i evropske ekološke mreže.
Za planiranu zaštitu područja prirodnih vrednosti rezerviše se prostor:
planine Tupižnice, površine oko 6.707 ha na teritorija grada Zaječara i opštine Knjaževac, koji obuhvata područje ove planine u celosti, od podnožja zapadnog odseka iznad izvorišnog dela Lasovačke reke, do gornje linije naselja u podgorini na jugu i istoku (Bučje, Koželj, Marinovac, Gornja Bela Reka) i levog razvođa Lasovačke reke, na severu;
područja Markov kamen – Bukovo u selu Vrbovcu, površine oko 1.457 ha na teritoriji opštine Boljevac, koje obuhvata uzvišenje Markov kamen na razvođu sliva, šumski kompleks Bukovo i blago nagnute površine kultivisanog poljoprivrednog zemljišta iznad sela Vrbovac i predstavlja izvanredan reprezent privlačnih šumsko-pastoralnih i ratarskih predela područja Prostornog plana;
Tupižničke ledenice, površine 5 ha na teritoriji opštine Knjaževac, u KO Koželj, koji obuhvata taj speleološki objekat i njegovu bližu okolinu.
Na području Prostornog plana ukupno se rezerviše prostor od 8.169 ha za područja planirana za zaštitu prirodnih dobara, što čini oko 20,5% područja Prostornog plana. Navedeni prostor se rezerviše kao područje planirano za zaštitu, do donošenja akta o njegovom proglašenju za zaštićeno područje i zoniranju režima zaštite (u skladu sa članom 35. st. 7, 8. i 9. Zakona o zaštiti prirode). Istovremeno će se poštovati potencijali postojećih i budućih geoloških istraživanja, kao i postojeće i moguće eksploatacije mineralnih sirovina i geotermalnih resursa.
Obuhvat i granice zona sa režimima zaštite su ovim prostornim planom okvirno date za prostor koji se rezerviše za planiranu zaštitu područja prirodnih dobara. Obuhvat i granice zona sa odgovarajućim režimom zaštite biće precizirane aktom o proglašenju ovih zaštićenih područja. Akti o proglašenju zaštićenih područja će se, prema članu 42. Zakona o zaštiti prirode, doneti u saradnji sa Zavodom za zaštitu prirode Srbije, budućim upravljačem zaštićenih prirodnih dobara i lokalnim samoupravama (koje će učestvovati u pripremi predloga konačne granice zaštićenih područja na njihovoj teritoriji), uz plansku preporuku – pravilo da granica, gde je moguće, prati parcele u državnom vlasništvu, ne deli parcele, odnosno da se na terenu što jasnije može uočiti prateći markantne fizičko-geografske objekte i pojave (vodotok, odsek i sl.) ili infrastrukturne sadržaje (put i sl.).
Vrste divlje flore i faune koje imaju poseban zaštitni status na nacionalnom nivou utvrđene su Pravilnikom o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva („Službeni glasnik RS”, br. 5/10 i 47/11). Procenjuje se da se na području Prostornog plana nalazi strogo zaštićenih oko 20 vrsta biljaka (uključujući i gljive, lišajeve i mahovine) i oko 45 vrsta životinja iz navedenog pravilnika, najviše ptica (oko 20 vrsta), zatim sisara (oko 15 vrsta, uključujući slepe miševe) i gmizavaca i vodozemaca (pet vrsta). Zaštita se sprovodi zabranom korišćenja, uništavanja i preduzimanja aktivnosti kojima se mogu ugroziti vrste i njihova staništa, kao i preduzimanjem mera na upravljanju populacijama. Izuzetno, te vrste mogu se koristiti pod uslovima i na način propisan Zakonom o zaštiti prirode i na osnovu dozvole ministarstva nadležnog za poslove zaštite prirode.
Na području Prostornog plana nalazi se i oko 70 zaštićenih vrsta biljaka i preko 50 zaštićenih vrsta životinja, najviše ptica, insekata i sisara. Zaštićene vrste mogu se koristiti pod uslovima i na način propisan Zakonom o zaštiti prirode i na osnovu dozvole ministarstva. Korišćenje nekih zaštićenih vrsta uređeno je dodatno i Zakonom o divljači i lovstvu („Službeni glasnik RS”, broj 18/10) i Zakonom o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda („Službeni glasnik RS”, broj 128/14) i propisima donetim na osnovu tih zakona.
Uz istočnu granicu područja Prostornog plana, izdvojeno je međunarodno značajno područje – područje za dnevne leptire (PBA Stara planina 36).
Procenjuje se da se na području Prostornog plana nalaze manja potencijalna područja evropske ekološke mreže Natura 2000 koja će se u Republici Srbiji zasnovati do pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji, i to na osnovu Direktive o staništima (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora).
3.6.3. Zaštita NKD
Plansko opredeljenje je očuvanje i zaštita svih dobara sa spomeničkim vrednostima, nezavisno od njihovog formalnog statusa (kategorisano, evidentirano, registrovano i identifikovano), zbog njihove buduće zaštite i korišćenja za razvoj turizma i drugih aktivnosti. Za sva NKD na području Prostornog plana treba utvrditi status njihove zaštite i kategorizaciju, dok na nedovoljno istraženim delovima područja treba nastaviti kontinuirano rekognosciranje i istraživanje materijalnog i nematerijalnog nasleđa.
Zaštita i prezentacija NKD mora biti u funkciji posebne namene ovog prostora i na način koji neće direktno ugrožavati zone zaštite akumulacije. U skladu s tim, prioritet ima preduzimanje mera tehničke zaštite i rekonstrukcija NKD, prezentacija i interpretacija kulturnog nasleđa.
Prioritet ima istraživanje i zaštita narodnog graditeljstva u slivu akumulacije „Grlište”, koje bi trebalo očuvati u izvornoj nameni. Prioritet bi trebalo da ima očuvanje, obnova i uređenje tradicionalnih seoskih naselja i celina (sela, zaselaka i izdvojenih sklopova), narodnog graditeljstva i tradicionalnih oblika privređivanja u ruralnom predelu, radi povećanja njihove atraktivnosti za razvoj i uključivanja u turističku ponudu.
Osnovno plansko opredeljenje stoga jeste održivo korišćenje kulturnih dobara kao razvojnog resursa i ekonomskog dobra, što se posebno odnosi na manastirsku celinu Grlište sa crkvom Sv. Petra i Pavla (KO Grlište, grad Zaječar), u zoni II akumulacije „Grlište”. Preduslov za ostvarivanje ovog opredeljenja je stručna ocena koja kulturna dobra mogu biti u režimu ekonomskog korišćenja, na koji način (kapitalizacija objekta, izdavanje i sl.) i pod kojim ekonomskim i konzervatorskim uslovima. Ovaj pristup omogućava da se istorijske celine i ambijenti, kao i pojedinačne građevine sa spomeničkim obeležjima, zajedno sa svojim okruženjem na adekvatan način (tj. u skladu sa njihovim prostornim, arhitektonskim, etnološkim i istorijskim obeležjima) uključuju u budući razvoj. Najpoželjnije je održivo korišćenje kulturnog nasleđa za razvoj kulturnog turizma koji ne narušava zone zaštite akumulacije, radi ostvarivanja očekivanog doprinosa turizma zaštiti i očuvanju nasleđa i razvoju lokalnih zajednica, bez narušavanja statusa zaštite akumulacije.
Mere i uslovi zaštite i korišćenja NKD i njihove zaštićene okoline
NKD i njihova zaštićena okolina utvrđena ovim prostornim planom, do utvrđivanja njihovog statusa zaštite i kategorizacije, štite se i uređuju u skladu sa sledećim opštim merama zaštite i uslova čuvanja:
mere tehničke zaštite i drugi radovi na spomenicima kulture i njihovoj zaštićenoj okolini mogu da se izvode samo pod uslovima i na način utvrđen Zakonom o zaštiti kulturnih dobara;
neophodno je stvoriti optimalne uslove za čuvanje i trajnu zaštitu i prezentaciju dobra koja uživaju prethodnu zaštitu, koja se ne smeju koristiti u svrhe koje nisu u skladu sa njihovom prirodom, namenom i značajem ili na način koji može dovesti do njihovog oštećenja ili ugroziti njihova spomenička svojstva;
izgradnja infrastrukturnih, stambenih i drugih objekata predviđenih ovim prostornim planom i odgovarajućim urbanističkim planom u zaštićenoj okolini NKD vrši se pod uslovima koji će se utvrđivati po svakom pojedinačnom zahtevu od strane nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture (u Nišu) shodno zakonskim ovlašćenjima;
zabranjuje se prevođenje svih nadzemnih instalacija u zaštićenoj okolini NKD;
ako se prilikom poljoprivrednih ili drugih radova naiđe na materijalne ostatke prošlosti – dobra koja uživaju prethodnu zaštitu prema Zakonu o kulturnim dobrima, radovi se moraju prekinuti kako bi se dobro sačuvalo od eventualnog oštećenja i o tome obavestiti nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture (Niš).
Pored opštih mera iz prethodnog stava, utvrđuju se sledeće posebne mere zaštite i uslovi čuvanja arheoloških lokaliteta i njihove zaštićene okoline utvrđene ovim prostornim planom, do utvrđivanja njihovog statusa zaštite i kategorizacije, i to:
sakralna zdanja u ruševinama, gde za to postoje mogućnosti, poželjno je u celosti obnoviti, prema podacima o prvobitnom izgledu ili analogijama, a u skladu sa uslovima nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture;
crkve u arheološkim ostacima – crkvine, potrebno je nakon istraživanja restaurirati ili konzervirati, radi očuvanja digniteta nekadašnjeg sakralnog prostora;
konzervacija i prezentacija arheoloških ostataka na otvorenom prostoru mora biti takva da obezbedi potpunu sigurnost od propadanja, a eventualna prezentacija ostataka evidentiranih arheoloških lokaliteta ili onih koje će se otkriti tokom budućih istraživanja moguća je uz zaštitna nadziđivanja. Posebno treba voditi računa da prezentacija sakralnih građevina ne utiče na režime zaštite akumulacije;
arheološki lokaliteti se ne smeju uništavati i na njima vršiti neovlašćena prekopavanja, iskopavanja i duboka zaoravanja (preko 30 cm);
za položaj trase i izvođenje podzemnih električnih vodova i drugih instalacija (vodovoda, kanalizacije, optičkih kablova) pribavljaju se uslovi i saglasnost nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture i obezbeđuje stalni arheološki nadzor u toku izvođenja radova;
u neposrednoj okolini ovim prostornim planom definisane ili utvrđene zaštićene okoline arheoloških lokaliteta investicioni radovi sprovode se uz povećane mere opreza i obezbeđenje arheološkog nadzora;
dozvoljava se infrastrukturno opremanje i uređenje ovim prostornim planom definisane ili utvrđene zaštićene okoline arheoloških lokaliteta prema posebnim uslovima i uz saglasnost nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture;
zabranjuje se neovlašćeno prikupljanje pokretnih arheoloških površinskih nalaza.
3.6.4. Zaštita od akcidenata, elementarnih nepogoda i obezbeđenje interesa za odbranu zemlje
Plan korišćenja i uređenja prostora u vanrednim situacijama zasniva se na primeni sledećih propozicija:
uspostavlja se režim ograničene gradnje na delu postojećeg građevinskog područja u naselju Grlište (KO Grlište) koje je u zoni pod uticajem poplavnog talasa usled probijanja brane. U delu građevinske zone koja je pod mogućim uticajem poplavnog talasa izgradnja novih objekata moguća je isključivo kao zamena postojećih objekata, odnosno kao rekonstrukcija i adaptacija objekata u gabaritima postojećih objekata. Zabranjuje se proširenje građevinskog područja u zoni pod mogućim uticajem poplavnog talasa. Dozvoljava se izgradnja turističkih, sportsko–rekreativnih i infrastrukturnih objekata u ovoj zoni.
smanjenje rizika od poplava obezbediće se merama adekvatnog upravljanja evakuatorima (utvrđenim u glavi III. PLANSKA REŠENJA, odeljak 1. RAZVOJ VODOPRIVREDNE INFRASTRUKTURE, pododeljak 1.3. TIMOČKI REČNI SISTEM ZA INTEGRALNO KORIŠĆENJE, UREĐENJE I ZAŠTITU VODA BELOG TIMOKA I TIMOKA ovog prostornog plana), a od poplavnog talasa u slučaju rušenja brane obezbediće se: oskultacionim osmatranjem i sistematskom kontrolom vodozahvatnih objekata i brane, izradom studije rizika sa analizama mogućih seizmičkih deformacija terena i unapređenjem infrastrukture za obaveštavanje, uzbunjivanje i evakuaciju stanovništva.
pri realizaciji faze 2 akumulacije „Grlište” izvršiti novo obeležavanje terena u slučaju probijanja brane i organizovati adekvatne aktivnosti i mere.
privredni subjekti na području Prostornog plana pripremiće planove delovanja u slučaju tehnoloških akcidenata (izlivanja tehnoloških voda, požara, eksplozija, emisije štetnih gasova i dr.) u saradnji sa lokalnim institucijama i organima.
predviđena saobraćajna pristupačnost šumskim područjima biće realizovana izgradnjom mreže javnih, službenih i šumskih puteva; formiraće se mreža malih akumulacija na vodotocima uz postojeće i planirane kolske puteve (javne, službene i šumske) radi obezbeđenja ravnomernog zahvata vode za gašenje požara; pri pošumljavanju novih površina (prema šumskim osnovama) rasporedom protivpožarnih pruga i progala predvideće se će planske protivpožarne barijere; uspostaviće se redovno protivpožarno osmatranje.
obezbeđenje planiranog razvoja saobraćaja i veza osnovni su uslovi za organizovanje aktivnosti u vanrednim situacijama. U planiranju sistema veza uvažen je njihov poseban značaj za izdvojena ruralna područja, uz primenu visokofrekventnih veza i obezbeđivanje radio, TV i prijema interneta. Predviđen je razvoj sistema unutrašnjih veza koji ima poseban značaj u vanrednim situacijama.
autonomnost snabdevanjem energijom u vanrednim situacijama obezbeđuje se korišćenjem alternativnih izvora: hidropotencijala planinskih vodotoka i geotermalnih voda, biomasa, bio–gasa dobijenog tretmanom biološke komponente komunalnog otpada i dr.
prema konceptu razvoja turizma, intencija je funkcionalno integrisanje većine aktivnosti naselja (pre svega poljoprivrede i male privrede) i neposredno uključenje u turističku ponudu, čime se omogućava razvoj naselja i povećanje broja stalnih stanovnika, manjim delom prirodnom reprodukcijom i većim delom doseljavanjem. Planirani javni objekti i smeštajni turistički sadržaji mogu se u vanrednim situacijama upotrebiti za potrebe sanitetskog zbrinjavanja i lečenja, s obzirom da nisu predviđeni u velikim građevinskim koncentracijama i da su po pravilu zaklonjeni morfološkim oblicima i šumom.
zaštita od zimskih nepogoda u južnom brdsko–planinskom delu Prostornog plana (zavejavanje, led, lavina, snegoizvale, vetroizvale i dr.) i od letnjih nepogoda (oluja, bujice praćene odronima i sl.) biće ostvarena izgradnjom i uređenjem planiranih sadržaja suprastrukture i infrastrukture, pošumljavanjem i zatravljivanjem goleti i predviđenim vodoregulacijama.
ukupna zaštita od vanrednih situacija svih vrsta biće objedinjena u jedinstvenu službu osmatranja, javljanja i preduzimanja prethodnih intervencija. Neophodan preduslov za adekvatnu zaštitu je institucionalna organizovanost, koja će biti teritorijalno organizovana i distribuirana prema obuhvatu prostora koji se štiti. Od posebnog značaja je uspostavljanje jedinstvenog informacionog sistema o prostoru kao efikasne mere i sredstva za planiranje, upravljanje i usmeravanje konkretnih aktivnosti u vanrednim situacijama.
3.7. OSNOVNA NAMENA PROSTORA S BILANSOM POVRŠINA POSEBNE NAMENE
Upotreba prostora na području Prostornog plana (površine 400 km2) ima sledeću strukturu:
poljoprivredno zemljište oko 218 km2 (oko 54,5 %);
šume i šumsko zemljište oko 174 km2 (43,5 %);
ostalo zemljište (izgrađeno, neplodne i vodene površine i vlažna područja ) oko 8 km2 (2%).
Promene u bilansu osnovne namene prostora su planskim rešenjima usmerene ka optimizaciji namene zemljišta i prirodnih uslova, uz nužno zauzimanje zemljišta za potrebe izgradnje infrastrukture, sportsko–rekreativnih punktova, seosko–turističkih naselja, planinskih turističkih centara i obezbeđenje ostalih dugoročnih stambeno–komunalnih i ekonomskih potreba lokalnih zajednica (Tabela III-5).
Planirane promene u bilansu namene prostora do 2025. godine najviše će se odraziti na poljoprivredno zemljište koje će se smanjiti za oko 24 km2 (11%) i iznosiće oko 194 km2 ili oko 49% područja Prostornog plana. Te promene će se realizovati u zoni III akumulacije „Grlište” i delom van sliva ove akumulacije, na zemljištu V-VIII bonitetne klase, prvenstveno na račun pošumljavanja u cilju zaštite slivnog područja akumulacije. Šumske površine će se povećati za oko 23 km2 (13%) i iznosiće oko 197 km2 ili oko 49% područja Prostornog plana. Šumske površine će se povećavati u ukupnom iznosu u svim zonama sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”, kao i van sliva akumulacije, prvenstveno na račun slabo produktivnih poljoprivrednih zemljišta i u manjoj meri u zonama I i II akumulacije na račun ostalog zemljišta. Ostalo zemljište će se povećati za oko 0,25 km2 (3%) i iznosiće oko 8,3 km2 ili oko 2% područja Prostornog plana. Građevinsko zemljište, koje obuhvata površine za izgradnju i uređenje prostora za stanovanje, javne objekte i površine, turizam i infrastrukturu, poveća će se za oko 0,04 km2 u zoni III akumulacije i za oko 0,2 km2 van sliva akumulacije. Građevinska područja naselja/zaselaka određena su kao orijentacione prostorne celine, koje obuhvataju građevinsko zemljište i okućnice sa obradivim zemljištem. Planirana gradnja biće većim delom u okviru definisanih granica građevinskog područja naselja, a izgradnja putne mreže vršiće se pretežno na trasama postojećih lokalnih, šumskih i nekategorisanih puteva. Bilans vodenih površina i vlažnih područja je oko 1,15 km2.
Tabela III-5: Prikaz bilansa namene prostora po zonama sanitarne zaštite akumulacije „Grlište” i na području Prostornog plana u km2
Godina
Namena prostora
Poljoprivredno
Šumsko
Ostalo
Ukupno
Zona I akumulacije „Grlište” (1)
2011.
0,19
0,04
1,18
1,41
2025.
0,19
0,05
1,17
2025/2011
–
+0,01
-0,01
Zona II akumulacije „Grlište” (2)
2011.
4,26
2,49
0,21
6,96
2025.
3,80
2,93
0,23
2025/2011
-0,46
+0,44
+0,02
Zona III akumulacije „Grlištev (3)
2011.
92,89
79,42
2,21
174,52
2025.
82,15
90,12
2,25
2025/2011
-10,74
+10,7
+0,04
Ukupno sliv akumulacije „Grlište” (1+2+3)
2011.
97,34
81,95
3,60
182,89
2025.
86,14
93,1
3,65
2025/2011
-11,2
+11,15
+0,05
Van sliva (4)
2011.
120,85
91,99
4,47
217,31
2025.
108,31
104,33
4,67
2025/2011
-12,54
+12,34
+0,2
Ukupno područje Prostornog plana (1+2+3+4)
2011.
218,19
173,94
8,07
400,2
2025.
194,45
197,43
8,32
2025/2011
-23,74
+23,49
+0,25
Posmatrano po zonama sanitarne zaštite akumulacije, doći će do neznatnih promena u nameni u zoni I akumulacije (površine oko 1,4 km2), gde će se ostalo zemljište smanjiti za 0,01 km2, kao i u zoni II akumulacije (površine oko 7 km2), gde će se ostalo zemljište povećati za oko 0,02 km2. Najznačajnije promene u nameni će biti u zoni III akumulacije (površine oko 175 km2), gde će se poljoprivredno zemljište smanjiti za oko 11,2 km2, namenjeno povećanju šumskih površina i ostalog zemljišta.
Na području Prostornog plana van sliva akumulacije „Grlište” (površine oko 217 km2) doći će do smanjenja poljoprivrednog zemljišta za oko 12,5 km2 na račun povećanja šumskih površina i ostalog zemljišta.
IV. PRAVILA UPOTREBE ZEMLJIŠTA, UREĐENJA I GRAĐENJA
Pravila uređenja i građenja utvrđena Prostornim planom su obavezujuća za izdavanje lokacijskih uslova u zoni njegove direktne primene, za objekte u funkciji vodoprivrede koji se nalaze u zonama I i II akumulacije „Grlište”. Pravila koja se odnose na režime zaštite, uređenja i korišćenja u zonama sanitarne zaštite izvorišta su obavezujuća za usklađivanje donetih, odnosno za izradu i donošenje prostornih planova jedinica lokalne samouprave i urbanističkih planova na obuhvaćenim delovima teritorija grada/opština u granicama sliva akumulacije „Grlište”. Ostala pravila su usmeravajuća za izradu prostornih planova jedinica lokalne samouprave i urbanističkih planova na preostalom delu područja Prostornog plana.
U zoni II akumulacije „Grlište” za građevinska područja naselja, do donošenja predviđenih urbanističkih planova iz glave V. IMPLEMENTACIJA PROSTORNOG PLANA, odeljak 2. SMERNICE ZA IZRADU PLANSKE DOKUMENTACIJE I SPROVOĐENJE PROSTORNOG PLANA, pododeljak 2.1. SPROVOĐENJE I RAZRADA PROSTORNOG PLANA PROSTORNIM I URBANISTIČKIM PLANOVIMA, URBANISTIČKO-TEHNIČKOM DOKUMENTACIJOM I PROGRAMIMA ovog prostornog plana i za delove njihovih zaselaka i dispergovanih grupacija domaćinstava, na osnovu planskih rešenja i pravila ovog prostornog plana mogu se izdati lokacijski uslovi samo za izgradnju novih na temeljima postojećih objekata.
Prostornim planom naznačena su:
orijentaciona građevinska područja naselja koja obuhvataju izgrađene građevinske površine sa okućnicama, obradivim zemljištem i šumom, pogodne za potencijalno proširenje naselja i izgradnju objekata u funkciji „alternativne” seoske ekonomije, komunalnih objekata i sadržaja u oblasti sporta, rekreacije i turizma;
turistička područja i lokacije izvan naselja koja će se koristiti za potrebe turizma, i to: sportsko-rekreativni punkt na akumulaciji „Grlište” u zonama I i II akumulacije; letnji sportsko-rekreativni punkt na platou Tupižnice u zoni III akumulacije; planirani akva-punkt (van sliva u podbranskom delu).
Utvrđuju se pravila zaštite, uređenja i izgradnje na području Prostornog plana (u daljem tekstu: Pravila) za sledeće celine:
zone sanitarne zaštite sliva akumulacije „Grlište”;
zone zaštite prirodnih i kulturnih dobara;
centralne delove naselja na slivu akumulacije „Grlište”, izuzev za naselje Leskovac u zoni II akumulacije „Grlište”, za koje se Pravila bliže utvrđuju odgovarajućim urbanističkim planom, kao i za druge delove atara/naselja/građevinska područja koji nisu obuhvaćeni prostornim celinama iz tač. 1), 2) i 3) ove glave;
zone turističkih naselja/punktova u slivu akumulacije „Grlište”, izuzev za planirane sportsko-rekreativne punktove na akumulaciji „Grlište” u KO Leskovac i Grlište (u zonama I i II akumulacije) i letnji sportsko-rekreativni punkt na platou Tupižnice u KO Gornja Bela Reka (grad Zaječar) i KO Koželj (opština Knjaževac u zoni III akumulacije „Grlište”) za koje se Pravila bliže utvrđuju odgovarajućim urbanističkim planom;
zone turističkih naselja/punktova van sliva akumulacije „Grlište”, izuzev za planirani podbranski akva-punkt, za koji se Pravila bliže utvrđuju odgovarajućim urbanističkim planom.
Prostornim planom područja posebne namene sliva akumulacije „Bovan” bliže su utvrđeni režimi zone III zaštite tog izvorišta (koji se delom primenjuje na obuhvaćenoj celoj KO Vlaško Polje, van područja sliva akumulacije „Grlište”).
Prostornim planom područja posebne namene transnacionalnog gasovoda kroz Republiku Srbiju bliže se utvrđuju pravila izgradnje infrastrukturnog sistema gasovoda i pratećih objekata u njegovoj funkciji, kao i režimi korišćenja prostora u pojasevima zaštite gasovoda na delovima KO: Grlište, Gornja Bela Reka, Leskovac, Lenovac, Vrbovac, Bačevica, Dobro Polje i Dobrujevac koji su u obuhvatu Prostornog plana područja posebne namene transnacionalnog gasovoda.
Prostornim planom teritorije grada Zaječara, Prostornim planom opštine Knjaževac i Prostornim planom opštine Boljevac, bliže su utvrđeni:
1) zone i pojasevi s posebnim režimima i pravilima izgradnje i uređenja prostora, i to:
zone zaštite prirodnih i NKD,
zaštitni pojasevi infrastrukturnih sistema,
zone i pojasevi zaštite od izvora zagađenja životne sredine,
započete i inicirane zone izgradnje,
zone i lokaliteti za MSP;
2) pravila izgradnje i uređenja nekategorisane putne mreže;
3) pravila uređenja i građenja za objekte stambene i poslovne namene;
4) pravila uređenja i građenja za objekte privredne namene,
koji se primenjuju pri izdavanju lokacijskih uslova za izgradnju novih na temeljima postojećih objekata u građevinskim područjima naselja u zoni II akumulacije „Grlište”, do donošenja predviđenih urbanističkih planova iz glave V. IMPLEMENTACIJA PROSTORNOG PLANA, odeljak 2. SMERNICE ZA IZRADU PLANSKE DOKUMENTACIJE I SPROVOĐENJE PROSTORNOG PLANA, pododeljak 2.1. SPROVOĐENJE I RAZRADA PROSTORNOG PLANA PROSTORNIM I URBANISTIČKIM PLANOVIMA, URBANISTIČKO-TEHNIČKOM DOKUMENTACIJOM I PROGRAMIMA ovog prostornog plana i za delove njihovih zaselaka i dispergovanih grupacija domaćinstava, kada su u skladu sa obavezujućim pravilima koja se odnose na režime zaštite, uređenja i korišćenja u zonama sanitarne zaštite izvorišta iz ovog prostornog plana.
1. PRAVILA UREĐENJA I GRAĐENJA ZA ZONE SA POSEBNIM REŽIMOM ZAŠTITE
1.1. ZONE SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA VODOSNABDEVANJA
Izgradnja i uređenje zona zaštite sliva akumulacije „Grlište” utvrđeni su propozicijama u glavi III. PLANSKA REŠENJA, odeljak 2. REŽIMI ZAŠTITE, UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA ovog prostornog plana.
Zaštita vodnog zemljišta (u daljem tekstu: VZ) sprovodi se na način koji je definisan PPRS i Zakonom o vodama. Za neregulisane vodotoke se do završetka kartiranja svih zona koje se plave velikim vodama verovatnoće do 1% uspostavlja vodno zemljište na pojasu širine 10 m duž obala vodotoka. Za VZ duž vodotoka utvrđuju se sledeća pravila uređenja i izgradnje prostora:
zabranjena je gradnja stalnih objekata i legalizacija postojećih objekata, osim hidrotehničkih objekata, ali se može koristiti za poljoprivrednu proizvodnju, plantažne zasade (šume, voćnjaci, vinogradi) i sportsko-rekreativne otvorene površine;
ne dozvoljava se podužno vođenje saobraćajnih i infrastrukturnih sistema; u slučaju da je neophodna izgradnja pojedinih deonica infrastrukturnih sistema sa podužnim položajem trase ista se uslovljava izvođenjem linijskih odbrambenih sistema za zaštitu od poplavnih voda verovatnoće 0,5%;
na prelasku plavnih zona objekti linijskih i komunalnih infrastrukturnih sistema (saobraćajnice, objekti za prenos energije, cevovodi) moraju se visinski izdići i dispoziciono tako rešiti da budu zaštićeni od poplavnih voda verovatnoće 0,5% (tzv. dvestogodišnja velika voda);
regulaciju reka u zoni naselja, pored funkcionalnih kriterijuma, treba primeriti skladnom povezivanju naselja sa akvatorijom, a duž obala reka se mora ostaviti slobodan prostor od najmanje 7 m širine.
1.2. ZONE ZAŠTITE PRIRODNIH DOBARA I KULTURNIH DOBARA
Izgradnja i uređenje područja prirodnih dobara planiranih za zaštitu tretiraće se u skladu sa odredbama iz glave III. PLANSKA REŠENJA, odeljak 3. UTICAJ POSEBNE NAMENE NA RAZVOJ POJEDINIH OBLASTI, pododeljak 3.6. ZAŠTITA, ŽIVOTNE SREDINE, PRIRODNIH I NEPOKRETNIH KULTURNIH DOBARA I ZAŠTITA OD ELEMENTARNIH NEPOGODA I OBEZBEĐENJE INTERESA ZA ODBRANU, tačka 3.6.2. Zaštita prirodnih vrednosti ovog prostornog plana.
Uređenje NKD i njihove zaštićene okoline tretiraće se na način koji neće direktno ugrožavati zone sanitarne zaštite akumulacije ili narušavati kvalitet vodotoka u slivu, u skladu sa odredbama iz glave III. PLANSKA REŠENJA, odeljak 3. UTICAJ POSEBNE NAMENE NA RAZVOJ POJEDINIH OBLASTI, pododeljak 3.6. ZAŠTITA, ŽIVOTNE SREDINE, PRIRODNIH I NEPOKRETNIH KULTURNIH DOBARA I ZAŠTITA OD ELEMENTARNIH NEPOGODA I OBEZBEĐENJE INTERESA ZA ODBRANU, tačka 3.6.3. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara ovog prostornog plana. Ovim prostornim planom su utvrđene opšte i posebne mere zaštite, uslovi čuvanja i rekonstrukcije NKD, kao i prezentacije i interpretacije kulturnog nasleđa u funkciji posebne namene prostora. Do utvrđivanja granica i zona sa diferenciranim režimima zaštite, izgradnje i uređenja prostora, zaštićenom okolinom utvrđenih i predviđenih za utvrđivanje NKD, koja uživa isti status zaštite kao dobro, smatraće se cele katastarske parcele na kojima se to dobro nalazi, a po potrebi i sve katastarske parcele koje se sa njima graniče.
OSNOVNA PRAVILA IZGRADNJE I UREĐENJA NASELJA I OBJEKATA JAVNE I PRIVREDNE NAMENE
Prostornim planom se utvrđuju osnovna pravila izgradnje i uređenja prostora, i to za:
1) centralne delove naselja na području sliva akumulacije „Grlište”, u kojima će prioritet imati obezbeđenje sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja, i to: (a) gradnjom komunalnih objekata za eliminisanje tečnih i čvrstih otpadnih materija u skladu sa uspostavljenim režimima zaštite; (b) sanitacijom đubrišta, bazena za osoku, poljskih klozeta i sl; (v) gašenjem/konzervacijom lokalnih grobalja koja se nalaze u zoni II akumulacije „Grlište”; (g) kod sanatacije prioritet imaju naselja i objekti domaćinstava sa okućnicama u zoni II akumulacije „Grlište”;
2) druge delove atara naselja, građevinska područja zaselaka i dispergovanih grupacija domaćinstava, u kojima će prioritet imati: rekonstrukcija i izgradnja stambenih i ekonomskih objekata, pod uslovom da ispunjavaju propisane sanitarno-higijenske i druge komunalne uslove, kao i da nisu u suprotnosti sa uspostavljenim režimima zaštite, pri čemu se, preporučuje korišćenje temelja napuštenih objekata i okućnice postojećih domaćinstava; nove površine za stanovanje i druge namene mogu se formirati i van postojećih građevinskih područja naselja (koja su izvan zona I i II akumulacije „Grlište”) na osnovu rešenja prostornih planova jedinica lokalne samouprave i urbanističkih planova koja su usklađena sa planskim rešenjima i režimima zaštite utvrđenim ovim prostornim planom, Prostornim planom područja posebne namene sliva akumulacije „Bovan” i Prostornim planom područja posebne namene transnacionalnog gasovoda kroz Republiku Srbiju. Uređenje i izgradnja naselja, komunalnih (naseljske ulice, autobuska stajališta, groblja i dr.) i objekata druge namene bliže će se definisati odgovarajućim prostornim planom jedinica lokalne samouprave i odgovarajućim urbanističkim planom ili posebnim programom. Do njihovog usklađivanja ili donošenja, ovim prostornim planom utvrđuju se sledeća pravila:
uspostavlja se pojas regulacije duž javnih puteva i ulica sa sledećim širinama: oko 25 m za DP I reda, oko 20 m za DP II reda, oko 15 m za opštinski/lokalni put, oko 10 m za nekategorisani put i sabirne ulice, od 8 m za stambene ulice i od 6 m za ostale naseljske saobraćajnice;
uređenja pojasa regulacije ulica i javnog puta u putnom zešljištu: (a) u izgrađenom prostoru naselja uz kolovoz se izvodi autobusko stajalište najmanje širine 3 m, obostrani trotoari najmanje širine od po 1.5 m, a samo izuzetno jednostrani trotoar širine najmanje 2 m; (b) van izgrađenog prostora naselja izvode se obostrane bankine širine po 1,5 m s tvrdim zastorom; (v) u kojem se (pre upuštanja u prirodne recipijente kanaletom, sa unutrašnje strane bankina i sabirnim kolektorima), regulisano vrši zahvatanje i odvođenje atmosferskih voda, uz tretman kroz: separator naftnih derivata, uz eventualni prijem slivnih voda iz stambenog dela dvorišta;
uređenja postojećih građevinskih površina u naseljima (građevinske parcele i katastarske parcele ili njihovi delovi sa izgrađenim objektima) kojima se predviđa: (a) adaptacija/rekonstrukcija postojećih kuća (i pratećih objekata u funkciji domaćinstva: vajati, mlekare, koševi i dr.) sa okućnicom kao i korišćenje temelja napuštenih objekata za podizanje novih; (b) izgradnja novih objekata u okviru postojećeg domaćinstva u funkciji turizma, i to „gostinske smeštajne jedinice” kao savremenog oblika vajata (optimalno oko 40 m2 za dve sobe sa po tri ležaja i zajedničkim kupatilom i po mogućnosti sa zasebnim ulazom) i „gostinske kuće” (optimalno oko 50-60 m2 za objekat sa dve sobe sa po tri ležaja, dnevnim boravkom i kupatilom); (v) izgradnja u tradicionalnom arhitektonskom stilu i spratnošću P+PK;
fekalne vode domaćinstava u naseljima neposredno uz akumulaciju, kao i na području sliva, te Prostornog plana uopšte, obezbeđuju se vodonepropusnim sengrupima odgovarajućeg kapaciteta i odgovarajućim tretmanom kontrolisanog pražnjenja i odnošenja u centralno PPOV; za otpadne vode ekonomskog dela domaćinstva predvideti vodonepropusne bazene i jame za previranje stočnog otpada;
formiranje novih seoskih grobalja je moguće isključivo van zona I i II akumulacije, odnosno van zona zaštićenih i planiranih za zaštitu kulturnih i prirodnih dobara i u skladu sa relevantnim standardima definisanim Zakonom o sahranjivanju i grobljima („Službeni glasnik SRS”, br. 20/77, 24/85 i 6/89 i „Službeni glasnik RS”, br. 53/93, 67/93, 48/94, 101/05 – dr. zakon, 120/12 – US i 84/13 – US ), (kapacitet grobalja određuje se za period od minimum 20 godina);
formiranje stalnih i privremenih, sanitarno obezbeđenih seoskih deponija čvrstog komunalnog otpada na lokacijama isključivo van zona I i II akumulacije, zona zaštićenih i planiranih za zaštitu kulturnih i prirodnih dobara, zona razvoja turizma, stalnih i povremenih vodotoka i lokalnih izvorišta u skladu sa propisima relevantnim za ovu oblast; neophodno je obezbeđenje periodičnog pražnjenja (jednom mesečno) sa transportom ka deponiji, odnosno transfer stanici regionalne komunalne deponije;
skladištenje tečnog goriva (lož ulje i sl.) i drugih naftnih derivata mora biti sanitarno obezbeđeno za slučaj nekontrolisanog isticanja ili prolivanja;
nosioci privrednih i drugih aktivnosti koje mogu ugroziti izvorište, odnosno narušiti kvalitet životne sredine u celini, u obavezi su da se , u skladu sa članom 8. Zakona o proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 36/09), obrate nadležnom organu za poslove zaštite životne sredine sa zahtevom o određivanju potrebe izrade Studije procene uticaja na životnu sredinu; objekti poslovne namene koji su kompatibilni sa stanovanjem i ukoliko nemaju negativnog uticaja na životnu sredinu mogu se graditi u zonama pretežno stambene i stambeno-poslovne namene (van zona I i II akumulacije);
objekti javne namene mogu da se grade u zonama sa pretežno stambenom i stambeno-poslovnom namenom, kao i na postojećim i planiranim parcelama za javne namene utvrđenim odgovarajućim urbanističkim planom, pri čemu se ovi objekti moraju projektovati i graditi tako da osobama sa invaliditetom, deci i starim osobama omoguće nesmetan pristup, kretanje, boravak i rad;
za izgradnju novih objekata javne i privredne namene obavezna je izrada plana detaljne regulacije, odnosno urbanističkog projekta, koji se u slučaju fazne izgradnje, rade za celinu kompleksa sa jasno naznačenim fazama izgradnje koje se mogu realizovati na način da svaka faza može da funkcioniše samostalno i kao deo celine.
1.4. OSNOVNA PRAVILA UREĐENJA I GRAĐENJA ZA OBJEKTE TURISTIČKE NAMENE
1.4.1. Osnovna pravila uređenja i izgradnje turističkih prostora
Pravila uređenja turističkih prostora utvrđuju se: 1) kao preporučujuća, za turističke sadržaje u okviru naselja i koncentrisane ponude u prostoru/turističke infrastrukture, za koje je predviđena razrada u odgovarajućim urbanističkim planovima i urbanističkim projektima; 2) neposredno, za ostale manje turističke sadržaje dispergovane ponude u prostoru/turističke infrastrukture.
Planski dokumenti na kojima će biti zasnovano uređenje turističkih sadržaja planiranih destinacija u okviru postojećih naselja, novih naseljskih turističkih lokaliteta i punktova, koncentrisane i disperzne ponude u prostoru jesu:
plan detaljne regulacije za: deo građevinskog područja naselja Leskovac u zoni II akumulacije „Grlište”; i sportsko-rekreativne punktove na: (a) akumulaciji „Grlište” (u zoni II akumulacije), (b) platou Tupižnice (u zoni III akumulacije); (v) podbranski akva-punkt;
odredbe o uređenju i izgradnji turističkih sadržaja u okviru plana detaljne regulacije za turističko naselje Grlište;
šematski prikazi uređenja naselja i pravila uređenja i izgradnje prostornog plana jedinice lokalne samouprave – za smeštajne kapacitete u sklopu seoskog domaćinstva u seosko-turističkim naseljima van zona I i II akumulacije „Grlište”: (1) grada Zaječara – Lenovac, Gornja Bela Reka, Lasovo, Zagrađe i Marinovac; (2) opštine Knjaževac – Bučje i Koželj ili po potrebi odgovarajućim urbanističkim planovima (posle 2017. godine);
uslovi uređenja u okviru ovog prostornog plana – za disperzne nordijske ski-staze na Tupižnici, planinarske i izletničke staze sa pratećim objektima, poligone posebnih interesa, lovišta i druge sadržaje disperzne ponude u prostoru na području sliva akumulacije „Grlište”, Tupižnice i ostalih prostora u okviru grada Zaječara i opština Knjaževac i Boljevac.
Usmeravajuća pravila uređenja turističkih sadržaja u okviru naselja i koncentrisane ponude u prostoru/turističke infrastrukture za koje je predviđena razrada u odgovarajućim urbanističkim planovima ili urbanističkim projektima sadrže sledeće odredbe:
u planu detaljne regulacije za turističko naselje Grlište – u izgradnji suprastrukture treba primenjivati pretežno koncentrisani koncept, radi ostvarivanja energetske efikasnosti izgradnje i korišćenja objekata, kao i omogućavanja većih rekreativnih i zelenih površina; bruto gustina izgrađenosti turističkog smeštaja treba da se kreće od 70 do 120 ležaja/ha; srazmerno broju ležaja treba predvideti odgovarajuće kapacitete javnih službi i servisa (zdravstva, kulture, administracije, sporta i rekreacije, ugostiteljstva, trgovine, tehničkih servisa, javnog saobraćaja, parkinga, garaža i dr.); turistički smeštaj treba odvojiti zelenilom ili mirnim pešačkim zonama od buke glavnih saobraćajnica, zabavnih i rekreativnih sadržaja; naselje će biti opremljeno propisnim pristupnim putevima sa dvostranim prilazom, sistemima vodovoda, kanalizacije (sa uređajima za prečišćavanje otpadnih voda), elektro-energije i telekomunikacija; dvorišta novih i rekonstruisanih objekata treba urediti po uzoru na tradicionalne etno-ambijente i dr;
za punktove na akumulaciji i planinski punkt na Tupižnici – (a) sportsko-rekretivni punkt na obali akumulacije „Grlište” biće organizovan na sledeći način: u zoni I akumulacije i pojasu zone II akumulacije širine od 100 m – kao uređena plaža sa poligonima sportova na vodi, bez ikakvih smeštajnih, ugostiteljskih i sanitarnih sadržaja (sem tuševa) i bez upotrebe motornih vozila i plovila (sem na električni pogon), uz uklanjanje svih postojećih objekata sem hidrotehničkih objekata u funkciji akumulacije; u daljem pojasu širine od 400 m zone II akumulacije – sa otvorenim sportskim terenima u zelenilu, kampom za šatore, koncentrisanim ugostiteljskim i sanitarnim sadržajima, potrebnim tehničkim servisom (u funkciji održavanja plaže, vodenih poligona, kampa i sportskih terena) i bez upotrebe motornih vozila (sem na električni pogon), uz rigorozan uslov da se sve otpadne vode i čvrsti otpaci eliminišu van sliva (otpadne vode fekalnom kanalizacijom, a dok se ona ne izgradi – nepropusnim sengrupima ili cisternama sa organizovanim pražnjenjem od strane komunalne organizacije u gradu Zaječaru); (b) podbranski akva-punkt biće organizovan kao koncentrisan kompleks sportova na vodi, sa većim kampom (za kamp-prikolice i šatore), ugostiteljskim, zabavnim i servisnim sadržajima (u prizemnim objektima etno-arhitekture), parkingom i dr; (v) planinski punkt na Tupižnici biće organizovan kao koncentrisan kompleks otvorenih sportskih terena sa parkingom, ugostiteljskim i neophodnim servisnim sadržajima.
U zonama turističke namene dozvoljava se izgradnja turističkih nestacionarnih objekata klupskog tipa (za potrebe rekreacije i sporta, druženja i zabave turista, sportista i rekreativaca). Tipovi klupske namene mogu biti: ribolovni klub sa specijalitetima od ribe, jedriličarski ili marina klub, etno klub, biciklistički klub, dečji klub, lovački klub sa specijalitetima od divljači, sportski klubovi i dr. Pravila uređenja i građenja za ovaj tip turističkih objekata su: minimalna površina parcele je 40.0 a; objekat se postavlja na obodu slobodnog zelenog prostora; maksimalna bruto građevinska površina (u daljem tekstu: BRGP) iznosi do 300 m2, a visina objekta do 7.0 m; pristup parceli se obezbeđuje direktnim izlazom na javni put, minimalne širine prilaza 5.0 m; parkiranje se obezbeđuje na sopstvenoj građevinskoj parceli. U zonama turističke namene, preporučuje se gradnja turističkih objekata uz poštovanje principa: integracije ekoloških i turističke aktivnosti sa komercijalnim poslovanjem; bio-klimatske arhitekture i ekoloških kriterijuma sa malim stepenom uticaja na sredinu; korišćenja OIE i naprednih tehnika gradnje koje koriste sunce za grejanje i vetar za klimatizaciju, kao i lokalne građevinske materijale; usaglašenosti sa pejzažom i dr.
Uslovi uređenja i izgradnje disperznih turističkih sadržaja (van naselja i koncentrisane ponude u prostoru) za koje se ne rade urbanistički planovi i urbanistički projekti utvrđuju se ovim prostornim planom:
disperzne nordijske ski-staze na Tupižnici postavljaće se pretežno na postojećim šumskim i poljskim putevima i stazama; disperzne nordijske ski-staze su širine od najmanje 3 m i maksimalnog nagiba do 20%;
izletničke i planinarske staze za pešake, konjanike i planinske bicikliste na Tupižnici i drugim prostorima koristiće prvenstveno postojeće šumske i poljske puteve i staze, uz uređenje novih deonica, bez ugrožavanja terena i šume, sa markacijom i pratećim objektima; na posebnim terenima, gde nisu neposredno ugroženi turisti, divljač i priroda, mogu se organizovati i staze za džipove i kros-motocikle; izletničke i planinarske staze za pešake, konjanike i planinske bicikliste su minimalnog profila od 2 m, nagiba do 60%; staze za džipove i kros-motocikle su profila od 4 m i nagiba do 60%;
poligoni posebnih interesa organizovaće se kao koncentrisani punktovi sa neophodnim pratećim objektima, na odgovarajućim lokacijama pristupačnim preko izletničkih i planinarskih staza; na poligonima posebnih interesa (za paraglajding, zmajeve i dr.) gradiće se samo mali prizemni rustični objekti bivaka i skloništa;
ribolovne staze i reviri na akumulaciji „Grlište”, Grliškoj reci i ostalim većim vodotocima podrazumevaju naturalno uređenje delova obale sa neophodnim pratećim objektima, uz povezivanje sa odgovarajućim izletničkim i planinarskim stazama, u skladu sa odgovarajućim ribolovnim osnovama; ribolovne staze i reviri su profila od 2 m sa pristupima obali i malim prizemnim rustičnim objektima skloništa;
uređenje lovišta obuhvata organizovanje lovnih rezervata sa hranilištima i skloništima za divljač, uređenje lovnih terena sa lovačkim objektima i dr, u skladu sa odgovarajućim lovnim i šumskim osnovama; objekti lovišta u funkciji uzgoja i zaštite divljači, lova i smeštaja lovaca biće rustični, od lokalnih materijala i uklopljeni u prirodu.
Zabranjuje se izgradnja novih vikend kuća na području sliva akumulacije „Grlište” i u zonama zaštite drugih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara na području Prostornog plana. Zadržavaju se postojeće vikend kuće van zona I i II sanitarne zaštite akumulacije koje su izgrađene i dozvoljava se prenamena i dogradnja za stalno stanovanje na osnovu pravila ovog prostornog plana (glava III. PLANSKA REŠENJA, odeljak 2. Režimi zaštite, uređenja i korišćenja prostora ovog prostornog plana).
V. IMPLEMENTACIJA PROSTORNOG PLANA
1. INSTITUCIONALNI OKVIR IMPLEMENTACIJE I UČESNICI U IMPLEMENTACIJI
Imajući u vidu principe i preporuke Evropske unije u oblasti politike voda, koje su usmerene ka obavezi očuvanja i unapređenja kvaliteta voda u slivovima akumulacija, predložen je okvir primene Prostornog plana kao područja na kome je pored razvoja vodoprivredne infrastrukture, neophodno obezbediti zaštitu životne sredine (posebno ekološki osetljivih staništa), prirodih vrednosti i kulturnih vrednosti kao i održivi razvoj lokalne zajednice (turizma i rekreacije i drugih komplementarnih ekološki prihvatljivih delatnosti).
Integralno upravljanje vodnim resursima, prostornim razvojem, uređenjem i zaštitom sliva akumulacije „Grlište” u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim Prostornim planom, kao i odredbama PPRS i VOS, podrazumeva: obezbeđenje trajne zaštite i unapređenja kvaliteta površinskih i podzemnih voda za potrebe održivog, izbalansiranog i pravednog korišćenja vodnih resursa; očuvanje rezervisanog prostora za funkcionisanje postojeće i dalji razvoj vodoprivredne infrastrukture i objekata; uspostavljanje zona sanitarne zaštite akumulacije i poštovanje režima zaštite, korišćenja i uređenja tih prostora; utvrđivanje elemenata za integralno upravljanje i zaštitu voda, na osnovu pravedne i izbalansirane politike usklađivanja nacionalnih/regionalnih interesa za korišćenje vodnih resursa s interesima lokalnih zajednica; stvaranje uslova za realizaciju kompenzacija lokalnom stanovništvu kroz razvoj infrastrukture, aktivnosti i funkcija javnog značaja kao i stimulaciju postojećih i razvoj novih delatnosti kompatibilnih sa funkcijama i zaštitom izvorišta; uspostavljanje efikasnije kontrole zaštite, korišćenja i izgradnje prostora i dr.
1.1. PODRŠKE IMPLEMENTACIJI PROSTORNOG PLANA
1.1.1. Podrška informacionog, monitoring i kontrolnog sistema
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem prostora u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim Prostornim planom podrazumeva razvoj informacionih i monitoring sistema i unapređenje kontrolnih sistema u različitim oblastima, koje će u skladu sa zakonom obezbediti:
– za razvoj informacionih i monitoring sistema
Republička direkcija za vode, Javno vodoprivredno preduzeće „Srbijavode” (u daljem tekstu: JVP „Srbijavode”, Vodoprivredni centar „Sava-Dunav” (u daljem tekstu: VPC „Sava-Dunav”), u saradnji sa JKP „Vodovod”, Zaječar i ostalim opštinskim/gradskim javnim komunalnim preduzećima za vodovod i kanalizaciju, izradom katastra zagađivača voda; praćenjem zasipanja akumulacije; periodičnim ispitivanjem abiotičkih i biotičkih karakteristika akumulacije i nizvodnog toka Grliške reke i izradom ekonomskih analiza korišćenja vode;
ministarstvo nadležno za vodoprivredu, tj. Republička direkcija za vode, u saradnji sa JVP „Srbijavode”, VPC „Sava-Dunav” i JKP „Vodovod”, Zaječar nadležnim za održavanje i upravljanje akumulacijom „Grlište”, uspostavljanjem sistema monitoringa kvaliteta vode i sistema monitoringa upravljanja akumulacijom „Grlište”, kao i pripremom za njeno uključivanje u Vodoprivredni informacioni sistem (VIS) Srbije; a u saradnji sa Republičkim hidrometeorološkim zavodom (u daljem tekstu: RHMZ) uspostavljanjem monitoringa meteoroloških parametara u zoni akumulacije;
ministarstvo nadležno za poslove nadzora i monitoringa vodoprivrednih objekata kontinualnim oskultacionim osmatranjem i sistematskom kontrolom vodozahvatnih objekata i brane Grlište”;
ministarstvo nadležno za poljoprivredu i zaštitu životne sredine, u saradnji sa upravama grada Zaječara, te opštinama Knjaževac i Boljevac, izradom katastra zagađivača poljoprivrednog zemljišta i vodotoka za sliv akumulacije „Grlište” i uspostavljanjem monitoringa korišćenja poljoprivrednog zemljišta;
nadležna ministarstva, u saradnji sa Skupštinom grada Zaječara izradom katastra zagađivača akumulacije u zoni I i zoni II akumulacije „Grlište”, uklanjanjem nelegalno izgrađenih objekata iz zone I akumulacije i uspostavljanjem monitoringa korišćenja zemljišta u skladu sa režimima utvrđenim ovim prostornim planom;
Skupština grada Zaječara u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom (u daljem tekstu: RGZ), inoviranjem katastarskog premera i ažuriranjem podataka o objektima u zoni I i zoni II akumulacije „Grlište” i površinama zemljišta po vlasnicima i kulturama;
ministarstvo nadležno za šumarstvo, tj. Uprava za šume u saradnji sa RGZ uspostavljanjem inventara šuma (u državnom vlasništvu i šume sopstvenika), a u saradnji sa JP „Srbijašume” uspostavljanjem informacionog i monitoring sistema o šumama;
Zavod za zaštitu prirode Srbije i Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš ažuriranjem registara prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara;
ministarstvo nadležno za integralno planiranje razvoja turizma, u saradnji sa upravama grada Zaječara, te opština Knjaževac i Boljevac, formiranjem informacionog sistema o turizmu i uticajima turizma na životnu sredinu aktivnostima, sadržajima i ostalim elementima turističke ponude na njihovim teritorijama (sliv akumulacije, prirodna dobra planirana za zaštitu i sl.);
– za unapređenje kontrolnih sistema
ministarstvo nadležno za sanitarnu zaštitu pojačanim nadzorom nad sprovođenjem mera sanitarne zaštite izvorišta akumulacije „Grlište”;
ministarstva nadležna za vodoprivredu i zaštitu životne sredine (Republička direkcija za vode), sanitarnu zaštitu, u saradnji sa upravama grada Zaječara, te opština Knjaževac i Boljevac, pojačanim nadzorom nad radom objekata i postrojenja za prečišćavanje i distribuciju vode za piće i objekata i postrojenja za prikupljanje i prečišćavanje otpadnih komunalnih i zagađenih atmosferskih voda na području sliva akumulacije „Grlište”;
uprave grada Zaječara, te opština Knjaževac i Boljevac u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poljoprivredu i vodoprivredu, pojačanim nadzorom nad korišćenjem, zaštitom i uređenjem poljoprivrednog zemljišta, poribljavanjem vodotoka i akumulacije i ribarstvom, primenom sredstava za zaštitu bilja i drugih hemijskih sredstava i pojačanim veterinarsko-sanitarnim nadzorom;
ministarstvo nadležno za šumarstvo, tj. Uprava za šume pojačanim nadzorom nad gazdovanjem šumama i ostvarivanjem vodozaštitne funkcije šuma;
ministarstva nadležna za životnu sredinu i prostorno planiranje i uprave grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac pojačanim nadzorom nad obavljanjem i kontrolom uticaja aktivnosti na prostoru akumulacije (poribljavanje, sportski ribolov, akvaturizam i sl.) i sliva (saobraćaj, poljoprivreda, turizam i dr.) na kvalitet resursa i životne sredine;
Uprava grada Zaječara pojačanim nadzorom i sprečavanjem nelegalne izgradnje u zonama I i II akumulacije;
Gradska uprava grada Zaječara pojačanim nadzorom nad stanjem komunalnih objekata, pružanjem komunalnih usluga i obavljanjem komunalnih delatnosti, prioritetno prikupljanja i odnošenja otpada iz zona I i II akumulacije „Grlište”;
gradska/opštinske uprave pojačanim nadzorom i sprečavanjem nelegalne izgradnje prostora rezervisanog za razvoj turizma do njegovog privođenja planiranoj nameni.
1.1.2. Preporuke za unapređenje institucionalno-organizacione podrške
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem prostora u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim Prostornim planom podrazumeva i niz institucionalno-organizacionih mera koje bi trebalo da preduzimaju uprave grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac i privatan sektor, u saradnji sa republičkim resornim organima, republičkim i regionalnim organizacijama, nevladinim organizacijama i asocijacijama građana, i to:
organizaciono i kadrovsko jačanje gradskih/opštinskih službi (a potencijalno i uprava i/ili organizacija na regionalnom nivou upravljanja) radi kontrole korišćenja, izgradnje i uređenja prostora, upravljanja zaštitom životne sredine i razvoja partnerstva s nevladinim organizacijama i drugim subjektima zainteresovanim za unapređenje životne sredine;
iniciranje koordiniranog upravljanja životnom sredinom uprava grada/opština u slivnom području akumulacije „Grlište” (kao i van sliva, ako su korisnici regionalnog sistema vodosnabdevanja);
poboljšanje koordinacije gradskih/opštinskih javnih preduzeća (za komunalne delatnosti, urbanizam i katastar) u pogledu objedinjavanja aktivnosti na poboljšanju infrastrukturne opremljenosti i komunalne uređenosti područja;
razvoj i modernizacija veterinarske i savetodavne poljoprivredne službe; uz obezbeđenje stručnog savetodavstva i informativno-edukativne podrške za permanentno informisanje i obrazovanje poljoprivrednih proizvođača u pogledu zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta, primene sredstava za zaštitu bilja i drugih hemijskih sredstava i drugih mera zaštite voda i životne sredine;
institucionalno organizovanje subjekata razvoja turizma radi ustanovljenja i koordinacije integralnog razvoja turističke ponude područja sliva akumulacije „Grlište” (informatičko-marketinška podrška povezivanju ponuda jezera i drugih motiva u okruženju – Tupižnica, Park prirode i turistička regija Stara planina, Romulijana Gamzigrad, Ravna – Timacum Minus, Kučajske planine, Rtanj i klupsko organizovanje turističkih aktivnosti sportsko-rekreativne ponude u prostoru, modernizacija i udruživanje turističkih organizacija i dr.);
formiranje poljoprivredno-turističkih zadruga sela koje mogu organizovati i kontrolisati kvalitet uslužno-turističkih programa domaćinstava udruženih u seosku kooperativu i dr.
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem područja Prostornog plana bi trebalo da se zasniva na koordinisanom delovanju lokalnih samouprava na području sliva akumulacije „Grlište” i drugih korisnika regionalnog sistema vodosnabdevanja, putem javnog institucionalno-organizacionog aranžmana za implementaciju kompenzacionih šema i programa (iz javnih prihoda grada/opština korisnika voda akumulacije „Grlište” i/ili iz dela ekonomske cene pružanja vodoprivrednih usluga). Deo poslova za implementaciju prioritetnih investicija od zajedničkog interesa za više jedinica lokalne samouprave može se poveriti i Regionalnoj agenciji za razvoj Istočne Srbije (RARIS).
1.2. UČESNICI U IMPLEMENTACIJI PROSTORNOG PLANA
Ključni učesnici u ostvarivanju Prostornog plana, u skladu sa svojim nadležnostima i delokrugom rada su: republički resorni organi, javna preduzeća i posebne organizacije; Skupština grada Zaječara i skupštine opština Knjaževac i Boljevac, kao i uprave lokalnih samouprava koje su ili će biti korisnici vodoprivrednog sistema „Grlište”.
Ključni učesnici na republičkom nivou upravljanja su ministarstva sa odgovarajućim direkcijama i upravama nadležnim za poslove vodoprivrede, zdravlja, poljoprivrede, šumarstva, saobraćaja i izgradnju objekata, kao i javna preduzeća nadležna za poslove vodoprivrede, šumarstva, elektroprivrede i puteve. U ostvarivanju Prostornog plana odgovarajuće učešće imaće i ministarstva nadležna za poslove zaštite životne sredine i prostornog planiranja, turizma i privrede; JKP „Vodovod”, Zaječar nadležno za održavanje i upravljanje akumulacijom „Grlište”, kao i zavodi nadležni za zaštitu prirode i spomenika kulture.
U ostvarivanju Prostornog plana odgovarajuće učešće uzeće i mesne zajednice, gradska/opštinska javna komunalna preduzeća, direkcije za urbanizam i građevinsko zemljište i druge direkcije i ustanove s područja grada Zaječara i opština Knjaževac i Boljevac.
Pored navedenih učesnika neophodno je animirati i organizovati učešće drugih aktera u ostvarivanju ovog prostornog plana, u prvom redu vlasnike nepokretnosti, privredna preduzeća, asocijacije proizvođača, nevladine organizacije i druge aktere.
2. SMERNICE ZA IZRADU PLANSKE DOKUMENTACIJE I SPROVOĐENJE PROSTORNOG PLANA
Prostorni plan će se sprovoditi dvojako:
1) indirektno (posredno):
primenom planskih rešenja drugih prostornih planova područja posebne namene čiji se obuhvat delom preklapa sa područjem ovog prostornog plana, i to: (a) Prostornog plana područja posebne namene sliva akumulacije „Bovan” (KO Vlaško Polje u opštini Knjaževac); (b) Prostornog plana područja posebne namene transnacionalnog gasovoda kroz Republiku Srbiju na delu u obuhvatu ovog prostornog plana na području (delovi KO: Grlište, Gornja Bela Reka, Leskovac i Lenovac, u gradu Zaječaru; kao i KO Vrbovac, Bačevica, Dobro Polje i Dobrujevac, u opštini Boljevac);
primenom i razradom planskih rešenja ovog prostornog plana u prostornim planovima jedinica lokalne samouprave za teritorije grada Zaječara i opština Knjaževac i Boljevac;
razradom planskih rešenja urbanističkim planovima i sektorskim planovima; i
direktno (neposredno):
izdavanjem informacije o lokaciji i lokacijskih uslova na osnovu planskih rešenja i propozicija ovog prostornog plana u zoni njegove direktne primene, za objekte u funkciji vodoprivrede koji se nalaze u zonama I i II akumulacije „Grlište” (faza 1).
2.1. SPROVOĐENJE I RAZRADA PROSTORNOG PLANA PROSTORNIM I URBANISTIČKIM PLANOVIMA, URBANISTIČKO-TEHNIČKOM DOKUMENTACIJOM I PROGRAMIMA
Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije „Bovan” usklađen je sa ovim prostornim planom i sprovodi se u granicama obuhvata tog planskog dokumenta koji se odnosi na režim šire zone sanitarne zaštite sliva akumulacije „Bovan”. Prostorni plan područja posebne namene transnacionalnog gasovoda kroz Republiku Srbiju usklađen je sa ovim prostornim planom i sprovodi se u granicama obuhvata tog planskog dokumenta u delu koji se odnosi na izgradnju infrastrukturnog gasovoda i pratećih objekata u njegovoj funkciji, kao i formiranje i uspostavljanje režima korišćenja pojaseva zaštite gasovoda.
Skupštine opština/grada uskladiće u celosti prostorne planove jedinica lokalne samouprave i urbanističke planove na obuhvaćenom delu teritorije svojih opština/grada sa planskim koncepcijama, rešenjima i propozicijama ovog prostornog plana pre njihovog donošenja, odnosno donete prostorne i urbanističke planove u roku od 12 meseci od dana stupanja na snagu ovog ove uredbe. Do usklađivanja sa ovim prostornim planom, prostorni planovi obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave i urbanistički planovi van granica zona I i II akumulacije „Grlište” (faza 1) mogu se sprovoditi u delovima koji su usklađeni sa planskim koncepcijama, rešenjima i propozicijama ovog prostornog plana.
Na osnovu ovog prostornog plana skupštine grada Zaječara i opštine Knjaževac doneće u periodu do 2017. godine sledeće urbanističke planove:
Plan detaljne regulacije za deo građevinskog područja naselja Leskovac u zoni II akumulacije „Grlište”;
Plan detaljne regulacije za turističko naselje Grlište;
Plan detaljne regulacije za izgradnju pribranske MHE (u KO Grlište);
Planove detaljne regulacije za planirane turističke punktove, i to za: sportsko-rekreativni punkt na akumulaciji „Grlište” u okviru KO Leskovac i KO Grlište (u zonama I i II akumulacije); letnji sportsko-rekreativni punkt na platou Tupižnice u okviru KO Gornja Bela Reka (grad Zaječar) i KO Koželj (opština Knjaževac u zoni III akumulacije); podbranski akva-punkt na akumulaciji „Grlište” (van zona sanitarne zaštite u KO Grlište);
Plan detaljne regulacije za planirane linijske i komunalne infrastrukturne sisteme u zoni II akumulacije „Grlište” za koje je potrebno utvrđivanje javnog interesa;
Plan detaljne regulacije za manastirsku celinu Grlište sa crkvom Sv. Petra i Pavla (uz obaveznu saradnju sa nadležnim zavodom za zaštitu spomenika kulture).
Do donošenja planova generalne i detaljne regulacije iz prethodnog stava, nadležan organ može da izda informaciju o lokaciji i lokacijskih uslova za rekonstrukciju ili zamenu postojećih novim objektima na osnovu režima zaštite, rešenja i pravila ovog prostornog plana. Na osnovu planskih rešenja i propozicija utvrđenih ovim prostornim planom, nadležan organ izdavaće informaciju o lokaciji i lokacijske uslove za izgradnju novih na temeljima postojećih objekata u zoni II akumulacije „Grlište” (u skladu sa pravilima za ovu zonu iz glave III. PLANSKA REŠENJA, odeljak 2. REŽIMI ZAŠTITE, UREĐENJA I KORIŠĆENJA PROSTORA ovog prostornog plana) za čije delove nije predviđena izrada odgovarajućih urbanističkih planova navedenih u prethodnom stavu.
Građevinska područja naselja i lokacije turističkih punktova data su orijentaciono na Referalnoj karti 1 Prostornog plana. U zoni II akumulacije „Grlište”, građevinska područja naselja bliže će biti utvrđena odgovarajućim urbanističkim planovima (na osnovu ovog prostornog plana), a u zoni III prostornim planovima jedinica lokalne samouprave.
U periodu posle 2017. godine, nadležne skupštine grada/opština doneće po potrebi odgovarajuće urbanističke planove za centralne delove seosko-turističkih naselja za koja su utvrđeni šematski prikazi uređenja u sklopu prostornih planova jedinica lokalne samouprave: 1) grada Zaječara – Grlište, Lenovac, Gornja Bela Reka, Lasovo, Marinovac i Zagrađe; 2) opštine Knjaževac – Bučje i Koželj, kojima će se po potrebi, bliže definisati turistički kompleksi u okviru seosko-turističkih naselja.
Nadležni organi uprave grada Zaječara, na osnovu ovog prostornog plana, odnosno donetog urbanističkog plana, doneće srednjoročni i godišnje programe uređenja građevinskog zemljišta za naselje Leskovac.
Na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine (čl. 35. i 36.), Zakona o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, u toku implementacije Prostornog plana preporučuje se izrada strateških procena uticaja na životnu sredinu za navedene urbanističke planove, uz prethodno pribavljeno mišljenje nadležnog organa za poslove zaštite životne sredine.
2.2. SPROVOĐENJE PROSTORNOG PLANA U SEKTORSKIM PLANOVIMA
I PROGRAMIMA
Sprovođenje i razradu planskih koncepcija, rešenja i propozicija utvrđenih Prostornim planom u sektorskim planovima i programima u skladu sa zakonom obezbeđuju:
ministarstvo nadležno za vodoprivredu, tj. Republička direkcija za vode, u saradnji sa JVP „Srbijavode”, VPC „Sava-Dunav” i JKP „Vodovod”, Zaječar, nadležnim za održavanje i upravljanje akumulacijom „Grlište”; usklađivanjem i sprovođenjem programa antierozivne zaštite sliva akumulacije i programa monitoringa kvaliteta vode u slivu akumulacije „Grlište”;
ministarstvo nadležno za zdravlje koje je izdalo rešenje o određivanju zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja akumulacije „Grlište” po zahtevu organa lokalnih samouprava grada Zaječara, te opština Boljevac i Knjaževac, a na osnovu Elaborata o zonama sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja akumulacije „Grlište”;
skupštine obuhvaćenih opština/grada donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja vodovodne i kanalizacione infrastrukture; planova upravljanja otpadom; plana proglašenja erozivnih područja i operativnog plana zaštite od poplava za vode II reda;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poljoprivredu i šumarstvo, asocijacijama poljoprivrednih proizvođača i vlasnicima zemljišta, donošenjem integralnih programa uređenja poljoprivrednog zemljišta u zonama II i III akumulacije „Grlište”, programa revitalizacije pašnjačkog stočarenja i programa razvoja organske proizvodnje hrane;
JP „Srbijašume” revizijom osnova gazdovanja šumama za gazdinske jedinice koje su obuhvaćene ovim prostornim planom, a u saradnji sa vlasnicima zemljišta izradom programa gazdovanja šumama;
JP „Putevi Srbije” nadležno za upravljanje državnim putevima, u saradnji sa nadležnim upravama opština/grada, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa izgradnje, rehabilitacije i održavanja državnih puteva;
skupštine obuhvaćenih opština/grada, uz pomoć nadležnog ministarstva, turističkih organizacija, različitih nevladinih i drugih organizacija, donošenjem programa održivog razvoja turizma;
uprave obuhvaćenih opština/grada, u saradnji s ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine, usklađivanjem i realizacijom lokalnih akcionih programa zaštite životne sredine preko lokalnih Agendi 21 (tzv. LEAP);
skupštine obuhvaćenih opština/grada donošenjem i sprovođenjem lokalnih planova upravljanja otpadom i u saradnji sa drugim lokalnim samoupravama, regionalnih planova upravljanja otpadom;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem programa i plana monitoringa životne sredine (vazduha, buke, zemljišta i dr.) i programa praćenja dokumentacije o strateškim procenama uticaja planova i procenama uticaja projekata na životnu sredinu.
3. PRIORITETNA PLANSKA REŠENJA I PROJEKTI
Polazeći od planskih ciljeva i rešenja, prioritetne aktivnosti na implementaciji Prostornog plana utvrđuju se za prvu fazu implementacije do 2017. godine, i obuhvataju:
1. Razvoj, uređenje i zaštitu vodoprivrednog objekta „Grlište” i regionalnih vodoprivrednih sistema
Plansko rešenje 1:
Održivo korišćenje i zaštita akumulacije „Grlište” i zaječarskog vodovodnog supsistema
Prioritetne aktivnosti:
Regulisanje aktivnosti na dobijanju vodne dozvole i upravljanju akumulacijom od strane JKP „Vodovod” Zaječar, kao preduslova održivog korišćenja i zaštite;
Ugradnja limnigrafa za kontinuirano praćenje dotoka vode, nivoa vode u jezeru, protoka vode nizvodno od brane, vodnih bilansa, obnova, zamena i osavremenjavanje instrumenata za praćenje funkcionisanja brane; kao mere za bezbednije upravljanje akumulacijom;
Izrada upravljačkog modela za optimizaciju rada evakuacionih organa na brani „Grlište” u periodu velikih voda, u cilju smanjenja poplavnih talasa na deonici Belog Timoka u zoni Zaječara;
Uvođenje merno-informacionog sistema sa merenjem protoka u najvažnijih granama sistem i pritisaka u najvažnijim čvorovima, po kriterijumu da se sistem učini upravljački potpuno osmotrivim; uvođenje vodomera svim potrošačima (eliminisanje paušalne naplate potrošnje);
Rekonstrukcija vodovodnog supsistema Zaječara kako bi se gubici sveli na manje od 20%, uz zamenu svih deonica mreže koje su od azbest-cementnih cevovoda;
Izgradnja pribranske MHE na ispustu za minimalni održivi protok (sa kapacitetom 80-350 l/s) koja ne postavlja nikakve prostorne zahteve, jer se realizuje u vodnom zemljištu; i
Početak postupnog podizanja cene vode do nivoa koji obezbeđuje prostu reprodukciju, održavanje vodovoda i kanalizacije i zaštitu izvorišta akumulacije „Grlište”.
2. Zaštita životne sredine i izvorišta vodosnabdevanja
Plansko rešenje 1:
Zaštita životne sredine i akumulacije „Grlište” od zagađivanja
Prioritetne aktivnosti:
Uspostavljanje propisanih režima i obeležavanje zona I i II akumulacije „Grlište” (prve faze realizacije); odnosno imajući u vidu neizvesnost druge faze realizacije akumulacije, čitav prostor mogućeg proširenja zone potapanja u fazi 2 vezano za KMU od 215 m n.v se tretira kao zona II akumulacije (faza 1);
Potpuno uređenje zone I akumulacije uklanjanjem svih nelegalno sagrađenih sadržaja;
Sprovođenje mera sanitarne zaštite akumulacije; potpuna sanitacija naselja Leskovac, Gornja Bela Reka, Lenovac, Lasovo i Vrbovac (redosled po urgentnosti) na nivou domaćinstava, u cilju sprečavanja oticanja otpadnih voda iz domaćinstava i štala prema rekama i akumulaciji; čišćenja svih deponija i stvaranje organizacije za uredno odnošenje otpada; i
Zaštita rezervisanog prostora za zone I i II za drugu fazu razvoja akumulacije „Grlište” zabranom izgradnje novih objekata i linijskih infrastrukturnih sistema, izuzev izgradnje deonice transnacionalnog gasovoda kroz Republiku Srbiju za koji se primenjuju posebne mere pojačane izolacije u odnosu na standardne tehničke performanse gasovoda kako se ne bi ugrozio kvalitet vode na izvorištu.
Plansko rešenje 2:
Antierozivna zaštita sliva akumulacije „Grlište”
Prioritetne aktivnosti:
Saniranje svih erozionih žarišta I i II kategorije na slivu Grliške reke na padinama Tupižnice, Slemena i Velike Ježevice;
Završetak svih planiranih antierozivnih mera (posebno nerealizovanih bujičnih pregrada na Negolici, Lenovačkoj, Baćevićkoj, Lasovačkoj reci i Lupoglavu) radi zaštite akumulacije i uređenja teritorije;
Antierozivni radovi na području sliva akumulacije „Grlište”, koji ukupno obuhvataju oko 24 km2 bioloških radova (prioritetno pošumljavanje od oko 11 km² i melioracija livada i pašnjaka) i oko 12.600 m³ građevinskih radova u bujičnim vodotocima (u skladu s tehničkom dokumentacijom na nivou idejnog i glavnog projekta); i
regulacija manjih vodotoka u zonama očuvanih ekosistema po principima „naturalne regulacije”.
Plansko rešenje 3:
Očuvanje kvaliteta životne sredine i upravljanje kvalitetom vode u slivu izvorišta i nizvodnom delu toka Grliške reke i Belog Timoka
Prioritetne aktivnosti:
Izrada plana zaštite i upravljanja kvalitetom voda u skladu sa ovim Prostornim planom;
Povećanje minimalnog održivog protoka iz akumulacije „Grlište” sa 57 l/s na oko 150 l/s (ili oko 10% od srednjeg višegodišnjeg proseka) kako bi se uklopio u kriterijume poboljšanja režima malih voda koji se zahtevaju na deonicama reka nizvodno od brana;
sprečavanje razvoja procesa eutrofikacije Grliške akumulacije, sanitacijom naselja u slivu, posebno neposredno uz jezero, što se (imajući u vidu smanjenje broja stanovnika) može uspešno rešiti izradom propisanih, vododrživih sengrupa, koji se kontrolisano prazne i odnose u centralno PPOV (van sliva);
Izgradnja sistema sa biološkim prečišćavanjem otpadnih voda za manja naselja, farme, prerade voća i slične delatnosti.
3. Korišćenje i zaštita poljoprivrednog i šumskog zemljišta i šuma
Plansko rešenje 1:
Unapređenje stanja poljoprivrednog zemljišta
Prioritetne aktivnosti:
Agropedološka analiza obradivog zemljišta i definisanje agrotehničkih uslova gazdovanja zemljištem u zoni II akumulacije;
Preduzimanje antierozivne zaštite na osnovu integralnih programa uređenja poljoprivrednog zemljišta;
Sanitarno bezbedno skladištenje, rukovanje i korišćenje otpada iz stočarske i ratarske proizvodnje i seoskih domaćinstava;
Razvoj tradicionalne poljoprivrede, konzervacionih tehnika obrade zemljišta i proizvodnih praksi niskog intenziteta, uz kontrolisanu upotrebu hemijskih sredstava, usklađenu sa ekološkim zahtevima područja, očuvanje i obnavljanje autohtonih sorti i rasa, uzgoj stoke na tradicionalni način i proizvodnja lokalnih poljoprivrednih proizvoda, tipičnih za ovu oblast; i
Melioracija livada i pašnjaka na pretežno brdsko-planinskom terenu i njihovo korišćenje određivanjem odgovarajućeg broja grla na ispaši.
Plansko rešenje 2:
Promena namene korišćenja poljoprivrednih površina usmerena ka produktivnijem, potpunijem i racionalnijem korišćenju zemljišta
Prioritetne aktivnosti:
Pošumljavanje niskoproduktivnih pašnjaka i poljoprivrednih površina sklonih eroziji (najčešće na nagibima većim od 30%, rankerima i smeđe kiselim zemljištima).
Plansko rešenje 3:
Povećanje stepena šumovitosti i uzgoj divljači na obuhvaćenim lovištima
Prioritetne aktivnosti:
Pošumljavanje zemljišta slabijeg proizvodnog potencijala (u javnom i privatnom vlasništvu) prema dinamici utvrđenoj planom razvoja šumskog područja i osnovama gazdovanja šumama i programima gazdovanja šumama, uz prethodnu saglasnost vlasnika/korisnika zemljišta;
Povećanje brojnosti i strukture populacije sitne i pernate divljači (zec, fazan, poljska jarebica), kao i krupne divljači (srna, divlja svinja) u skladu sa bonitetom staništa, kao i očuvanje retkih i ugroženih vrsta lovne divljači i ostale faune; i
Uređenje lovišta i novih rezervata za uzgoj divljači.
4. Poboljšanje putne infrastrukture i dostupnosti područja
Plansko rešenje 1:
Poboljšanje uslova za bezbedno i funkcionalnije odvijanje saobraćaja i povezivanje sadržaja turističke ponude
Prioritetne aktivnosti:
Modernizacija, rekonstrukcija i dogradnja postojećih opštinski puteva radi obezbeđenja zaštite vode akumulacije pri akcidentnim situacijama, kao i pri redovnom korišćenju opštinskih puteva u zoni II akumulacije;
Izgradnja opštinskog puta Grlište – Gornja Bela reka – Lenovac, najvećim delom u koridorima postojećih nekategorisanih puteva;
Dalja modernizacija, pojačano održavanje, rehabilitacija i rekonstrukcija postojećih DP II reda;
Poboljšanje javnog saobraćaja u funkciji turizma i potreba lokalnog stanovništva i aktivnosti; i
Formiranje biciklističkih i pešačkih koridora na pravcu Tupižnica – jezero „Grlište” i po obodu sliva.
5. Unapređenje uslova razvoja privrednih delatnosti na području sliva i okruženju
Plansko rešenje 1:
Razvoj tradicionalne poljoprivrede i komplementarnih delatnosti
Prioritetne aktivnosti:
Razvoj poljoprivrede, uz stvaranje uslova za efikasniju organsku proizvodnju, formiranje (porodičnih) mikropogona za preradu poljoprivrenih proizvoda, plasman proizvoda kroz integraciju sa turizmom, razvoj stočarstva – povećanjem prosečne veličine poseda i brendiranjem stočnog fonda i proizvoda, zaštitu biodiverziteta (uključujući i agrobiodiverzitet) i dr.;
Izrada i sprovođenje programa za primenu metoda organske/ekološke proizvodnje hrane (voća, povrća, šumskih plodova, mlečnih proizvoda i dr.), primena standarda EU, strogo kontrolisanog/integralnog prihranjivanja i zaštite bilja, adekvatne ishrane i nege stoke, antierozivne obrade zemljišta i sl.; preduzimanje aktivnosti za dobijanje oznake definisanog geografskog porekla;
Unapređenje postojećih i razvoj novih ekološki prihvatljivih privrednih delatnosti, njihovim ravnomernijim i selektivnim razmeštajem u skladu s uspostavljenim režimima zaštite izvorišta i životne sredine i tržišnim uslovima;
Razvoj vodoprivrede, turizma, šumarstva i lovstva na području sliva kao i postojećih uspešnih firmi, malih i srednjih preduzeća u okruženju područja Prostornog plana;
Obezbeđenje dopunskih ili alternativnih izvora prihoda stanovništva pružanjem turističkih usluga, angažovanjem na podizanju, nezi i planskoj eksploataciji šuma, u lovstvu, kontrolisanom sakupljanju i preradi šumskih plodova i lekovitog bilja; i
Edukacija stanovništva u oblasti zaštite voda, alternativne seoske ekonomije i turističke delatnosti.
Plansko rešenje 2:
Razvoj turističke ponude i aktiviranje turističkih potencijala
Prioritetne aktivnosti:
Izrada i sprovođenje programa integralnog razvoja turizma i rekreacije za akumulaciju „Grlište” i povezivanje sa ponudom neposrednog okruženja (Starom planinom i gradom Zaječar).;
Omogućavanje korišćenja za rekreaciju aktvatorije jezera i obalne linije (uključivši i celu širinu zone I akumulacije) što pruža znatno poboljšanje uslova za razvoj turizma i sportova na vodi (bez upotrebe motora sa unutrašnjim sagorevanjem);
Sanitarno uređenje objekata u zoni II i regulisanje izgradnje vikend kuća i ostalih turističke naselja u zoni III akumulacije;
Izradnja sportsko-rekreativnog punkta na akumulaciji „Grlište” u okviru KO Leskovac i KO Grlište (saobraćajni pristup do granice zone II akumulacije, sa parkingom, kupalištem sa plažom i uređenim ribolovnim stazama);
Trasiranje grebenskog makadamskog puta od jezera preko Marinovca do platoa Tupižnice, za letnje povezivanje jezera i naselja oko jezera, kao i doline Timoka sa Tupižnicom;
Izgradnja prve faze letnjeg sportsko-rekreativnog punkta na platou Tupižnice (parking, tereni za male sportove, osnovni ugostiteljski sadržaji, osnovna mreža izletničko-planinarskih staza) ;
Adaptacija i opremanje prve faze privatnog smeštaja u Grlištu, Gornjoj Beloj Reci i Lenovcu;
Razrada i primena pilot projekta ruralne ekonomije integrisane sa turizmom u Gornjoj Beloj Reci;
Organizovanje manifestacije u Lenovcu posvećene Hajduk Veljku; i
Očuvanje tradicionalnih poljoprivrednih gazdinstava i ruralne arhitekture, upotreba tradicionalnih građevinskih materijala i stilova gradnje, očuvanje kulturne baštine i tradicionalnog znanja lokalnog stanovništva i promocija lokalnih proizvoda u turizmu, razvoj nove turističke grane – geoturizma.
6. Razvoj energetskih i komunalnih sistema i objekata
Plansko rešenje 1:
Poboljšanje vodosnabdevanja stanovništva u slivu akumulacije
Prioritetne aktivnosti:
Rekonstrukcija i poboljšanje radnih performansi lokalnih vodovodnih sistema na slivu akumulacije „Grlište”; i
Revitalizacija i sanitarno uređenje izvorišta lokalnih sistema vodosnabdevanja.
Plansko rešenje 2:
Prikupljanje i sanitarno bezbedno odvođenje otpadnih voda
Prioritetne aktivnosti:
Sanitacija postojećih i izgradnja novih vodonepropusnih sengrupa za domaćinstva u neposrednoj blizini i u zoni II akumulacije, u cilju sprečavanja oticanja otpadnih voda iz domaćinstava i štala prema rekama i akumulaciji;
Sanitacija postojećih i izgradnja novih vodonepropusnih bazena i jama za osoku i čvrsti stajski otpad u neposrednoj blizini i u zoni II akumulacije u delovima naselja Leskovac, Lenovac i Grlište;
Sanitacija postojećih i izgradnja novih sanitarnih sengrupa za domaćinstva i vodonepropusnih bazena i jama za osoku i čvrsti stajski otpad u zoni III akumulacije u naseljima Gornja Bela Reka, Lenovac, Lasovo, Bačevica i Vrbovac;
Prikupljanje i sanitarno bezbedno odvođenje atmosferskih voda s puteva u zonama II i III akumulacije.
Plansko rešenje 3:
Sanitarno bezbedno sakupljanje, transport i deponovanje komunalnog otpada
Prioritetne aktivnosti:
Uklanjanje svih divljih deponija, sanitacija postojećih lokalnih seoskih smetlišta i formiranje sanitarno uređenih seoskih odlagališta komunalnog otpada van zone II akumulacije „Grlište” i prostora sa uspostavljenim režimima zaštite; i
Organizovanje komunalne službe za uredno odnošenje otpada ka gradskoj/regionalnoj komunalnoj deponiji.
Plansko rešenje 4:
Sanitarno bezbedno sahranjivanje
Prioritetne aktivnosti:
Obezbeđenje komunalno uređenih lokacija za nova groblja van zone II akumulacije; i
Obezbeđenje komunalno uređene lokacije za stočno groblje van zone III (sliva) akumulacije.
Plansko rešenje 5:
Energetika i energetska infrastruktura
Prioritetne aktivnosti:
izgradnja DV 110 kV „Zaječar 2 – Boljevac”;
rekonstrukcija postojećih i izgradnja novih trafostanica 10/0,4 kV; i
rekonstrukcija postojećih i izgradnja novih DV10/0,4 kV.
Plansko rešenje 6:
Primena OIE
Prioritetna aktivnost:
Proizvodnja električne energije iz MHE i korišćenje drugih OIE ukoliko nije u suprotnosti sa režimima i merama sanitarne zaštite akumulacije „Grlište”, zaštitom prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara.
Plansko rešenje 7:
Proširenje elektronske komunikacione mreže i poboljšanja poštanskog saobraćaja
Prioritetne aktivnosti:
Poboljšanje postojećeg stanja elektronske komunikacione mreže osavremenjavanjem pristupnih mreža, kao i zamenom postojećih analognih i zastarelih digitalnih komutacija (centrala), odnosno paralelno uvođenje novih multiservisnih čvorova u Lenovcu, Bučju, Dobrom polju i Osniću;
Izgradnji novih komutacionih objekata u naseljima: Vrbovac, Bačevica, Lasovo, Leskovac; Gornja Bela Reka, Zagrađe, Marinovac i Vlaško Polje;
Izgradnji optičkih kablova za naselja u kojima se grade komutacije, kao i za postojeće komutacije koje nemaju optičke kablove;
Izgradnji ruralnog radiotelefonskog sistema (CDMA) za naselja za koja se ne grade komutacije i ređe naseljene delove ostalih naselja;
Izgradnji planiranih baznih stanica mobilnih operatera „Telekom Srbije” a.d. – MTS, VIP mobile d.o.o. i Telenor Group; i
Otvaranje novih poštanskih jedinica i osavremenjavanje poštanskih usluga kao i uvođenje mobilnih poštanskih šaltera.
Plansko rešenje 8:
Poboljšanje elektronske komunikacione mreže
u funkciji posebne namene akumulacije „Grlište”
Prioritetna aktivnost:
Ugradnja limnigrafa za kontinuirano praćenje dotoka vode, nivoa vode u jezeru, protoka vode nizvodno od brane, osavremenjavanje instrumenata za praćenje funkcionisanja brane.
7. Poboljšanje usluga javnih službi
Plansko rešenje 1:
Povećanje dostupnosti i kvaliteta usluga javnih službi
Prioritetne aktivnosti:
Realizacija novih javnih sadržaja u cilju podizanja ukupnog životnog standarda u naseljima sa izraženim centralitetom;
Razvoj novih integrisanih usluga zdravstvene i socijalne pomoći staračkim domaćinstvima;
Modernizacija rada i pružanja usluga mesnih kancelarija;
Modernizacija rada mobilnih i stacionarnih službi veterinarske zaštite;
Obezbeđenje uslova za kvalitetan prijem TV, radio signala, signala mobilne telefonije i interneta u svim naseljima; i
Obezbeđenje uslova za redovno i kvalitetno održavanje lokalnih puteva i proširenje obuhvata prevoza đaka.
8. Zaštita prirodnih i kulturnih dobara
Plansko rešenje 1:
Zaštita, prezentacija i kontrolisano korišćenje akumulacije kao stabilnog vodnog ekosistema i prirodnih dobara planiranih za zaštitu
Prioritetne aktivnosti:
Kontrolisano poribljavanje akumulacije i pritoka;
Istraživanje i izrada studija zaštite za prostore koji su ovim Prostornim planom rezervisani za zaštitu prirodnih vrednosti; i
Donošenje akta o proglašenju Spomenika prirode „Tupižnička ledenica” na osnovu studije Zavoda za zaštitu prirode Srbije i shodno Zakonu o zaštiti prirode.
Plansko rešenje 2:
Zaštita i prezentacija nepokretnih kulturnih dobara
i njihove zaštićene okoline
Prioritetne aktivnosti:
Zaštita svih nepokretnih kulturnih dobara sa spomeničkim vrednostima, nezavisno od njihovog formalnog statusa;
Očuvanje, obnova i uređenje tradicionalnih seoskih naselja i celina (sela, zaselaka i izdvojenih sklopova), narodnog graditeljstva i tradicionalnih oblika privređivanja u ruralnom predelu; i
Održivo korišćenje kulturnog nasleđa za razvoj turizma.
9. Zaštita od elementarnih nepogoda i uslovi odbrane
Plansko rešenje 1:
Zaštita nizvodnog područja i stanovništva od poplavnog talasa pri rušenju brane „Grlište”
Prioritetna aktivnost:
Uspostavljanje režima ograničene gradnje na delu postojećeg građevinskog područja naselja Grlište koje je u zoni pod uticajem poplavnog talasa usled probijanja brane.
Smanjenje rizika od poplavnog talasa u slučaju rušenja brane oskultacionim osmatranjem i sistematskom kontrolom vodozahvatnih objekata i brane, izradom studije rizika sa analizama mogućih seizmičkih deformacija terena i unapređenjem infrastrukture za obaveštavanje, uzbunjivanje i evakuaciju stanovništva.
4. MERE I INSTRUMENTI ZA IMPLEMENTACIJU PROSTORNOG PLANA
Efikasnost implementacije Prostornog plana uslovljena je obezbeđenjem koordinacije predviđenih aktivnosti i različitih aktera/učesnika. Polazi se od iskustava zemalja Evropske unije da se uspešna koordinacija može obezbediti primenom multisektorskog pristupa – kombinacije mera i instrumenata različitih politika prema tematskim oblastima i problemima koji se planom rešavaju, kao i uspostavljanjem institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstva na različitim relacijama (javni – privatni sektor, javne – nezavisne institucije/organizacije, nivo upravljanja – javnost i dr.). Osnovne mere i instrumenti različitih politika za implementaciju planskih rešenja Prostornog plana bazirani su na postojećem sistemu upravljanja u Republici Srbiji, u određenoj meri se sugerišu mere i instrumenti koji će, prema očekivanjima, biti definisani i primenjivani tokom faze pristupanja Evropskoj uniji. Mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana su otvoreni za usklađivanje s promenama sistema upravljanja i planiranja u Republici Srbiji u toku ostvarivanja ovog prostornog plana.
Za ostvarivanje planskih koncepcija, rešenja i propozicija Prostornog plana najznačajnija je primena sledećih mera i instrumenata sektorskih politika:
1) razvoja regionalnih vodoprivrednih sistema i zaštite životne sredine, i to:
obezbeđenje finansijskih sredstava iz republičkog budžeta, preko ministarstva nadležnog za izgradnju, za uklanjanje objekata koji se nalaze u zoni I, kao i onih objekata u zoni II akumulacije koji ugrožavaju zdravstvenu ispravnost vode na izvorištu;
obezbeđenje finansijskih sredstava ministarstva nadležnog za vodoprivredu, tj. Republičke direkcije za vode, JKP „Vodovod” Zaječar, skupština grada Zaječara i opština Knjaževac i Boljevac i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava pretpristupnih programa Evropske unije, za realizaciju radova na kanalizacionoj mreži, PPOV i sanitaciji objekata i naselja u zonama II i III akumulacije „Grlište”;
usklađivanje prodajne cene vode i svih vodoprivrednih usluga prema načelu da se pokriju svi troškovi proste reprodukcije sistema i troškovi zaštite izvorišta vodosnabdevanja, kao i deo troškova proširene reprodukcije;
udruživanje sredstava javnih prihoda Republike Srbije i uprava grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac u oblasti vodoprivrede i zaštite životne sredine za realizaciju prioritetnih aktivnosti utvrđenih ovim prostornim planom;
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i javnih prihoda grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac u oblasti zaštite životne sredine i prirodnih dobara s privatnim sektorom za realizaciju planskih rešenja i prioritetnih aktivnosti utvrđenih ovim prostornim planom.
2) zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta i održivog razvoja poljoprivrede, i to:
obezbeđenje uslova za povoljnu kreditnu politiku za investiranje u: programe uređenja poljoprivredno-šumskog zemljišta; programe revitalizacije pašnjačkog stočarenja; i programe razvoja organske proizvodnje;
obezbeđenje poreske podrške diverzifikovanju seoske privrede i integralnom upravljanju prirodnim resursima, primenom sledećih mera: oročenom oslobađanju od poreza, kako za planiranu izgradnju turističkih objekata i drugih uslužnih delatnosti na selu, tako i za ulaganja u osnivanje malih i mikro preduzeća za otkup i preradu lokalnih poljoprivrednih proizvoda, otkup i primarnu preradu šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja, veterinarskih stanica, servisa za poljoprivrednu mehanizaciju i sl; poreskim stimulacijama za mlade poljoprivrednike koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva, kao i za proizvođače koji uvode metode organske proizvodnje, ulažu u unapređenje integralne proizvodnje voća, osnivaju matični zapat za pašnjačko stočarenje i sl; smanjenjem poreza na prenos apsolutnih prava korišćenja nepokretnosti pri kupovini poljoprivrednog zemljišta i napuštenih stambenih i ekonomskih zgrada u selima; smanjenjem/oslobađanjem od poreza na zakup poljoprivrednog zemljišta i dr;
obezbeđenje budžetske podrške Republike Srbije uvođenjem direktnih subvencija i podsticaja za ruralni razvoj, koji se odnose na: 1) održavanje i unapređenje poljoprivredne proizvodnje i plasmana; 2) obnovu i razvoj seoske infrastrukture; 3) razvoj i promociju ruralnih oblasti, zaštitu životne sredine i seoskih predela; 4) razvoj i promociju organske proizvodnje; prioritetno je korišćenje sredstava za sledeće namene: pošumljavanje terena ugroženih erozijom; podrška integralnim projektima za uspostavljanje pašnih proizvodnih sistema u brdsko-planinskim oblastima; košenje brdsko-planinskih livada za pripremu sena; podrška integralnim projektima ruralnog razvoja; izgradnja i opremanje centara za razvoj sela i sl; promovisanje i zaštita organskih proizvoda; promovisanje i zaštita lokalnih proizvoda; dogradnja i adaptacija objekata i nabavka opreme na gazdinstvima za bavljenje agro, ruralnim i drugim vidovima turizma i dr.
3) zaštite i korišćenja šuma, održivog razvoja šumarstva i lovstva, i to:
udruživanje sredstava javnih preduzeća i javnih prihoda grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac, u oblasti šumarstva i vodoprivrede s privatnim sektorom, za finansiranje: (a) unapređenje stanja postojećih šuma i povećanja stepena šumovitosti (JP „Srbijašume” i sopstvenici šuma na području Prostornog plana); (b) pošumljavanje i održavanje šuma zaštitnog karaktera u slivu akumulacije „Grlište” (Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine – Republička direkcija za vode, JVP „Srbijavode”, gradska/opštinske uprave i sopstvenici šuma na području Prostornog plana); (v) zaštite i očuvanja prirodnih dobara i biodiverziteta (Uprava za životnu sredinu u sastavu nadležnog ministarstva, upravljač zaštićenog područja, vlasnici nepokretnosti i nevladine organizacije);
aktuelizacija katastra nepokretnosti, uspostavljanje i inoviranje inventure šuma u državnom vlasništvu i šuma sopstvenika;
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnog ministarstva i sredstava korisnika lovišta, za potrebe ulaganja u zaštitu, proizvodnju i uzgoj divljači.
4) razvoja infrastrukturnih sistema i komunalnih objekata, i to:
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, javnog preduzeća nadležnog za upravljanje državnim putevima i javnih prihoda gradova i opština za državne i opštinske puteve, za projekte izgradnje i rehabilitacije saobraćajne mreže;
udruživanje sredstava javnih prihoda grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava pretpristupnih programa Evropske unije, za razvoj lokalne komunalne infrastrukture;
udruživanje sredstava javnih prihoda grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava pretpristupnih programa Evropske unije i sredstava Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD), Svetske banke za investicione programe i drugih kreditnih i sredstava iz donacija za sanitarno bezbedno deponovanje komunalnog otpada.
5) održivog razvoja turizma, i to:
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnog ministarstva i javnih prihoda grada Zaječara, kao i opština Knjaževac i Boljevac u oblasti turizma s privatnim sektorom;
obezbeđenje podrške stimulativnih i destimulativnih mera poreske politike: oslobađanje ili smanjenje poreza na dobit; oslobađanje ili smanjenje poreza na novozaposlene; diferencirane boravišne takse i turističke naknade; penali za izgradnju neadekvatnih kapaciteta na turističkim lokacijama; ubrzana amortizacija, koncesije, niže carine na uvoz opreme i dr;
razvoj modela ugovornog povezivanja/organizovanja, odnosno različiti vidovi klasterskog i destinacijskog udruživanja (republičkih, regionalnih i lokalnih) turističkih subjekata, u kreiranju ponude turističkih prostora; izbor upravljača i kontrola efikasnosti upravljanja održivim razvojem turizma, realizacijom programa razvoja turizma i projekata razvoja turističke infrastrukture i suprastrukture, odnosno uređenjem građevinskih područja/lokacija turističkih destinacija.
Ugovor o sistemu kompenzacija (uslova, obračuna, modaliteta i aranžmana) vlasnicima zemljišta i titularima svojine nad zemljištem za nastale štete, uskraćivanje i umanjenje dobiti (u razvoju poljoprivrede i sela, lokalnih infrastrukturnih sistema, komunalnih objekata, javnih službi, turizma i dr.) zbog ograničenja u razvoju lokalnih zajednica na području Prostornog plana radi sprovođenja režima i mera zaštite u zonama sanitarne zaštite republičkog izvorišta vodosnabdevanja, zajednički utvrđuju mesne zajednice u slivu akumulacije „Grlište” sa upravama grada Zaječara i opština Knjaževac i Boljevac, JVP „Srbijavode”, JKP „Vodovod” Zaječar i ostalim javnim preduzećima korisnika vodoprivrednog sistema „Grlište”, uz stručnu i organizacionu podršku nadležnih ministarstava, odgovarajućih uprava, agencija i/ili fondova. Takvim ugovorom stvorili bi se uslovi za realizaciju odgovarajućih kompenzacija lokalnom stanovništvu i preduzetnicima, razvoj infrastrukture, aktivnosti i funkcija javnog značaja, kao i za stimulaciju postojećih i razvoj novih ekološki prihvatljivih delatnosti kompatibilnih sa funkcijama i zaštitom izvorišta vodosnabdevanja.