O B R A Z L O Ž E NJ E
I. USTAVNI OSNOV
Ustavni osnov za donošenje ovog zakona sadržan je u članu 97. stav 1. tačka 10) Ustava Republike Srbije, prema kojem Republika Srbija, između ostalog, uređuje i obezbeđuje sistem u oblasti zdravstva.
II. PRAVNI OSNOV
Pravni osnov za donošenje ovog zakona sadržan je u članu 224. stav 2. Zakona o zdravstvenoj zaštiti („Službeni glasnik RS”, broj 107/05, 72/2009 – dr. zakon, 88/2010, 99/2010,57/2011, 119/2012, 45/2013 – dr. zakon, 93/2014, 96/2015 i 106/2015 ), kojim je propisano da se način, postupak i uslovi uzimanja i presađivanja organa, tkiva i ćelija, kao delova ljudskog tela, odnosno način, postupak i ulovi za lečenje neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutim oplođenjem, uređuje posebnim zakonom.
III. RAZLOZI ZA DONOŠENJE ZAKONA
Razlozi za donošenje novog zakona sadržan je u potrebi da se oblast biomedicinski potpomognutog oplođenja zasniva na najvišim standardima medicinske nauke i prakse, s obzirom na to da je biomedicinski potpomognuto oplođenje oblast medicine koja se intenzivno razvija i nudi velike mogućnosti za lečenje različitih oblika infertiliteta i steriliteta, kao i da se zdravstvenim ustanovama koje obavljaju ovu delatnost omoguće bolji uslovi za njeno obavljanje u skladu sa savremenim dostignućima u ovoj oblasti.
Oblast biomedicinski potpomognute oplodnje do sada je bila uređena Zakonom o lečenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oplođenja („Službeni glasnik RS”, broj 72/09), kao i podzakonskim aktima donetim na osnovu tog zakona. Ovaj zakon je delimično usaglašen sa evropskom regulativom u ovoj oblasti koja je važila u vreme njegovog donošenja. Nakon perioda primene ovog zakona u trajanju od šest godina utvrđena je potreba da se poboljšaju i preciziraju postojeći uslovi, organizacija i delatnost biomedicinski potpomognutog oplođenja, kao i nadzor nad obavljanjem delatnosti biomedicinski potpomognute oplodnje na teritoriji Republike Srbije.
Naime, važeći zakon uređujući oblast lečenja neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oplođenja, nije prepoznao značaj definisanja i uređenja delatnosti biomedicinski potpomognutog oplođenja kao i uslove pod kojima se ta delatnost može obavljati, a u koje spadaju testiranje, dobijanje, obrada, zamrzavanje, odmrzavanje, očuvanje, skladištenje i distribucija reproduktivnih ćelija, zigota i embriona, kao i uvoz, odnosno izvoz reproduktivnih ćelija, što je prouzrokovalo lošu dugogodišnju praksu da se u zdravstvenim ustanovama obavljaju postupci biomedicinski potpomognutog oplođenja, ali bez definisanja uslova na nacionalnom nivou kako će se oni obavljati, te je svaka zdravstvena ustanova koja sprovodi postupke biomedicinski potpomognutog oplođenja unutar svoje ustanove definisala te uslove prilagođavajući ih sebi, čime smo odmačinjali od jednog od osnovnih ciljava važećeg zakona, koji je ukazivao na potrebu da se stvore uslovi za obavljanje lečenja neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oplođenja u skladu sa savremenim standardima medicinske nauke i prakse.
Takođe, novi zakon je proširio definiciju postupaka biomedicinski potpomognutog oplođenja koji se važećim zakonom sprovodio u skladu sa savremenim standardima biomedicinske nauke samo u slučaju neplodnosti, dok je novim zakonom proširen i na slučajeve postojanja medicinskih indikacija za očuvanje plodnosti. Naime, pomenutim rešenjem se povećava šansa za uspešnost postupka BMPO za ona lica koja iz medicinskih razloga ne bi mogla biti u postupku BMPO u vreme njegovog sprovođenja.
Takođe, novina uvedena novim zakonom je da i privatna praksa učestvuje u pružanju zdravstvene usluge ove vrste ukoliko ispunjava uslove propisane zakonom. Naime, zbog povećanja učestalosti neplodnosti u našoj zemlji poslednjih godina i potrebe da se što veći broj parova uključi u postupke BMPO potrebno je učiniti dostupnijom ovu vrstu usluge većem broju parova. Gore pomenuto iziskuje potrebu angažovanja većeg broja zdravstvenih radnika i zdravstvenih saradnika koji se bave problemom neplodnosti, osnivanje većeg broja Centara za BMPO.
Takođe, novim zakonom je na jasan način uređen nadzor nad sprovođenjem ovog zakona koji je ostao u nadležnosti Uprave za biomedicinu, s tim da je preciziran inspekcijski nadzor nad radom zdravstvenih ustanova koje obavljaju delatnost biomedicinski potpomognutog oplođenja što nije slučaj u postojećem zakonu, te zbog tih nejasnoća, nepreciznosti i nedorečenosti oko vršenja inspekcijskog nadzora vrlo često je u praksi nastajala nejasna slika oko toga gde treba formirati inspekciju, u čijem sastavu i ko može da bude inspektor. Naime, formiranjem inspekcijskog nadzora u okviru Uprave za biomedicinu se obezbeđuje kontinuiranost stručnog nadzora u oblasti biomedicine koja je specifična zbog svakodnevnih uvođenja novih metoda i procedura rada, te se nameće potreba za nadzorom od strane stručnjaka sa najvećim iskustvom u praksi koji prate savremena dostignuća nauke u ovoj oblasti.
Pored gore pomenutog, utvrđena je i potreba da se određeni stručni termini drugačije i preciznije definišu, a u cilju potpune harmonizacije domaćeg prava u ovoj oblasti sa pravom Evropske Unije, na način kako to preporučuje Evropska Unija.
Donošenjem novog zakona stvoriće se uslovi za promociju donatorstva i podizanje svesti građana o značaju donatorstva, kao i organizovanje zdravstvene službe za obavljanje postupka biomedicinski potpomognutog oplođenja, čime će se povećati broj uspešnog lečenja postupcima biomedicinski potpomognutog oplođenja i unaprediti kvalitet pružene zdravstvene zaštite u skladu sa savremenim standardima medicinske nauke i prakse, odnosno sa propisima Evropske Unije u ovoj oblasti.
Budući da se sva nova rešenja predložena ovim zakonom odnose na materiju koja se nije mogla urediti drugim pravnim aktom, a imajući u vidu i obim predloženih izmena, donošenje novog Zakona o biomedicinski potpomognutoj oplodnji predstavlja jedinu mogućnost.
IV. OBJAŠNJENJE OSNOVNIH PRAVNIH
INSTITUTA I POJEDINAČNIH REŠENJA
1. Osnovne odredbe (čl. 1 – 3.)
U članu 1. propisano je je da se ovim zakonom uređuje način, postupak, uslovi i organizacija delatnosti biomedicinski potpomognutog oplođenja, vrste postupaka biomedicinski potpomognutog oplođenja, ostvarivanja prava na biomedicinski potpomognutu oplodnju, nadzor nad sprovođenjem ovog zakona i obavljanje određenih poslova državne uprave u oblasti biomedicniski potpomognutog oplođenja, kao i druga pitanja od značaja za sprovođenje delatnosti i postupaka biomedicinski potpomognutog oplođenja (u daljem tekstu: BMPO).
Članom 2. propisano je se ovaj zakon primenjuje na zdravstvene ustanove i privatnu praksu u kojima se obavljaju delatnosti BMPO, kao i na zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike koje obavljaju postupke BMPO. Ako je primena postupaka BMPO na drukčiji način uređena drugim zakonom primenjuju se odredbe ovog zakona i propisa donetih za sprovođenje ovog zakona. U pogledu organizacije zdravstvene službe i ostvarivanja prava iz zdravstvenog osiguranja primenjuju se odredbe zakona kojim se uređuje zdravstvena zaštita i zakona kojim se uređuje zdravstveno osiguranje, ako ovim zakonom nije drukčije uređeno. U pogledu vršenja roditeljskog prava primenjuje se zakon kojim se uređuju porodični odnosi, ako ovim zakonom nije drukčije uređeno.
U članu 3. dato je značenje izraza koje se koriste u ovom zakonu.
2. Načela postupka BMPO (čl. 4 – 12.)
Čl. 4 – 12. predloženo je da se BMPO zasniva na načelu opravdanosti, načelu zaštite ljudskog bića, načelu opštedruštvenog interesa, načelu zaštite prava deteta i lica povezanih sa BMPO, načelu ravnopravnosti, načelu slobode odlučivanja, načelu zaštite ljudskog dostojanstva, načelu zaštite privatnosti i načelu bezbednosti.
3. Delatnosti BMPO i organizacija zdravstvenih službi koje obavljaju delatnost BMPO (čl. 13 – 48.)
Članom 13. propisano je da su delatnosti BMPO testiranje, dobijanje, obrada, zamrzavanje, odmrzavanje, očuvanje, skladištenje i distribucija reproduktivnih ćelija, zigota i embriona, kao i uvoz, odnosno izvoz reproduktivnih ćelija. Takođe, u okviru delatnosti BMPO iz stava 1. ovog člana sprovode se postupci: unutar telesno oplođenje, i to: unošenje semenih ćelija u polne organe žene i unošenje jajnih ćelija zajedno sa semenim ćelijama u polne organe žene; kao i vantelesno oplođenje, i to: spajanje jajnih i semenih ćelija izvan tela žene u cilju stvaranja zigota, odnosno embriona i prenošenje istih u polne organe žene. Način, postupak i uslovi za obavljanje delatnosti testiranja, dobijanja, obrade, očuvanja, skladištenja, distribucije reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona, kao i uvoza/izvoza reproduktivnih ćelija propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 14. propisano je da delatnost BMPO mogu obavljati zdravstvena ustanova koja obavlja zdravstvenu delatnost u oblasti ginekologije iz Plana mreže zdravstvenih ustanova koji donosi Vlada (u daljem tekstu: Plan mreže); zdravstvena ustanova osnovana u privatnoj svojini koje obavlja zdravstvenu delatnost u oblasti ginekologije; kao i privatna praksa koja obavlja zdravstvenu delatnost u oblasti ginekologije; Delatnost banke reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona za heterolognu upotrebu obavlja samo zdravstvena ustanova koja obavlja zdravstvenu delatnost u oblasti ginekologije iz Plana mreže zdravstvenih ustanova koji donosi Vlada, a delatnost centara za BMPO obavljaju zdravstvene ustanove u državnoj i privatnoj svojini, odnosno privatna praksa.
Čl. 15 – 17 uređen je postupak izdavanja, odnosno oduzimanja dozvole za obavljanje delatnosti BMPO. Direktor Uprave za biomedicinu rešenjem izdaje, odnosno oduzima dozvolu za obavljanje delatnosti BMPO. Protiv navedenog rešenja se žalba može izjaviti ministru, dok je rešenje ministra konačno u upravnom postupku i protiv njega se može pokrenuti upravni spor. Dozvola za obavljanje delatnosti BMPO izdaje se na neodređeno vreme, ali može biti oduzeta iz razloga utvrđenih ovim zakonom. Takođe, propisano je da centri za BMPO, odnosno Banka koji si dobili dozvolu za obavljanje jedne od delatnosti BMPO, ne mogu bitno da menjaju način obavljanja delatnost bez prethodne pismene saglasnosti direktora Uprave za biomedicinu.
Članom 18. propisano je da centar za BMPO, odnosno Banka moraju uspostaviti sistem kvaliteta i upravljati kvalitetom po načelima dobre prakse. Sistem kvaliteta mora da sadrži najmanje standardne operativne procedure, smernice, priručnik za obuku, obrasce izveštavanja, zapise o davaocima, podatke o konačnom odredištu reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona.
Članom 19. propisano je ko mogu biti zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici koji mogu učestvovati u delatnosti BMPO, u centru za BMPO, odnosno Banci. Svi zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici, kao i svi drugi zdravstveni radnici, odnosno zdravstveni saradnici koji obavljaju poslove direktno vezane za delatnosti BMPO moraju biti kvalifikovani za obavljanje tih poslova, i redovno pohađati obuke o savremenim pristupima relevantnim za obavljanje tih poslova. Bliže uslove u pogledu radnog iskustva koje treba da ispune zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici, način formiranja tima za postupke BMPO, kao i sprovođenje usavršavanja propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 20. propisano je imenovanje lica zaduženog za obavljanje delatnosti BMPO od strane direktora u svakom centru za BMPO i Banci. Takođe, odredbama ovog zakona propisani su uslovi koje mora ispunjavati lice koje može biti imenovano kao lice zaduženo za obavljanje delatnosti BMPO, kao i poslovi i zadaci za koje je ovo lice odgovorno.
Članom 21. propisano je da su centar za BMPO, odnosno Banka, obavezni pre dobijanja reproduktivnih ćelija i embriona izvršiti izbor, testiranje i procenu davaoca. Za darovane embrione Banka mora izvršiti izbor, testiranje i procenu oba partnera od čijih reproduktivnih ćelija je stvoren embrion, prema uslovima za izbor, testiranje i procenu davaoca reproduktivnih ćelija za heterolognu upotrebu. Rezultati procene i testiranja moraju biti pismeno dokumentovani, a svaki nalaz koji odstupa od referentnog (normalna vrednost) mora biti saopšten davaocu u skladu sa ovim zakonom. Postupke, kriterijume i način izbora, testiranja i procene davaoca propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 22. propisano je da centar za BMPO, odnosno Banka mora voditi dokumentaciju o svojim aktivnostima koja sadrži najmanje podatke o vrsti i broju testiranih, dobijenih, obrađenih, očuvanih, skladištenih i distribuiranih ili na drugi način rešenih reproduktivnih ćelija, oplođenih jajnih ćelija i embriona, kao podatke o količini i načinu rešavanja reproduktivnih tkiva, kao i podatke o poreklu i upotrebi reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona za ljudsku upotrebu. Navedene podatke centar za BMPO, odnosno Banka dostavljaju Upravi za biomedicinu u godišnjem izveštaju o aktivnostima do marta tekuće godine za predhodnu godinu. Godišnji izveštaji o aktivnostima dostupni su javnosti.
Članom 23. propisano je da centar za BMPO, odnosno Banka, mora voditi medicinsku dokumentaciju o podacima koji su navedeni u odredbama ovog zakona.
Članom 24. propisano je da centar za BMPO, odnosno Banka dužna je da uspostavi efikasan i proveren sistem za praćenje i prijavu ozbiljnih neželjenih događaja i ozbiljnih neželjenih reakcija, kao i sistem za povlačenje iz upotrebe reproduktivnih ćelija, tkiva ili embriona koja su izazvala ili mogu izazvati ozbiljan neželjeni događaj ili ozbiljnu neželjenu reakciju. Centar za BMPO, odnosno Banka dužna je o svakom ozbiljnom neželjenom događaju i ozbiljnoj neželjenoj reakciji pismenim putem, bez odlaganja, obavesti Upravu za biomedicinu, kao i zdravstvenu ustanovu iz koje su dostavljene reproduktivne ćelije, tkiva ili embrioni, kao i bez odlaganja poduzme sve raspoložive mere za smanjenje štete nastale usled bilo kojeg ozbiljnog neželjenog događaja i ozbiljne neželjene reakcije o čemu pismenim putem obaveštava Upravu za biomedicinu. Centar za BMPO, odnosno Banka moraju uspostaviti tačnu, efikasnu i proverenu proceduru povlačenja reproduktivnih ćelija, tkiva ili embriona povezanih s neželjenim događajima, odnosno reakcijama. Godišnji izveštaj o prijavljenim ozbiljnim neželjenim događajima i ozbiljnim neželjenim reakcijama Uprava dostavlja Evropskoj komisiji do 30. jula tekuće godine za prethodnu godinu. Način i postupak praćenja ozbiljnih neželjenih događaja i ozbiljnih neželjenih reakcija, način vođenja evidencija i rokove u kojima treba obavestiti Upravu za biomedicinu, kao obrazac godišnjeg izveštaja iz stava 5. ovog člana, kao i način i postupak dostavljanja obrasca propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 25. propisano je da pravo na postupak BMPO imaju punoletna i poslovno sposobna žena i muškarac kojima je potrebna pomoć postupcima BMPO u lečenju neplodnosti, a koji vode zajednički život u skladu sa zakonom kojim se uređuju porodični odnosi – supružnici, odnosno vanbračni partneri i koji su sposobni da vrše roditeljsku dužnost i u takvom psihosocijalnom stanju na osnovu koga se opravdano može očekivati da će biti sposobni da obavljaju roditeljske dužnosti, u skladu sa zakonom, u interesu deteta. Pravo na postupke BMPO ima i punoletna i poslovno sposobna žena koja živi sama i koja je sposobna da vrši roditeljsku dužnost i u takvom psihosocijalnom stanju na osnovu koga se opravdano može očekivati da će biti sposobna da obavlja roditeljske dužnosti, u skladu sa zakonom, u interesu deteta. Takođe, odredbama ovog člana upropisano je da pravo na postupak BMPO u homolognoj oplodnji ima i poslovno sposobna žena, odnosno muškarac koji su upotrebu svojih reproduktivnih ćelija odložili zbog postojanja mogućnosti smanjenja ili gubitka reproduktivne funkcije, a koji ispunjavaju uslove propisane ovi zakonom. Postojanje medicinskih indikacija utvrdđuje nadležni specijalista.
Članom 26. uređeno je ko odlučuje o izboru postupaka BMPO. Takođe, u odredbama ovog člana propisano je da je nadležni specijalista koji učestvuje u odlučivanju izbora postupka BMPO, dužan je da obavesti lica koja se podvrgavaju postupku BMPO, pre davanja pismenog pristanka tih lica, o svim podacima koji se tiču postupka BMPO, a posebno o stanju njihovog zdravlja, dijagnozi, prognozi lečenja, mogućim posledicama i opasnostima za ženu, muškarca i dete, kao i mogućnosti pravnog i psihosocijalnog savetovanja.Pravno i psihosocijalno savetovanje je obavezno u postupcima sa darovanim reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima. Nadležni specijalista dužan je da licima koja se podvrgavaju postupku BMPO, saopšti i druge mogućnosti za rešavanje ili ublažavanje uzroka neplodnosti, uključujući i one koje taj centar za BMPO ne obavlja, kao i da ih upozna sa nemedicinskim izborom kao što su usvojenje ili napuštanje lečenja. Nadležni specijalista dužan je da licima pouči o čuvanju reproduktivnih ćelija i embriona, kao i da se upozna sa njihovom željom u pogledu roka čuvanja i odlukom o neupotrebljenim embrionima. Pre započinjanja postupka BMPO sa darovanim reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima, diplomirani pravnik, koji je član stručne komisije za upotrebu darovanih reproduktivnih ćelija u postupku BMPO, dužan je da supružnike, odnosno vanbračne partnere, odnosno ženu. upozna sa pravnim posledicama pristanka na postupak i rađanje deteta začetog putem BMPO sa doniranim reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima. Pre započinjanja postupka BMPO sa darovanim reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima, diplomirani psiholog koji je član stručne komisije za upotrebu darovanih reproduktivnih ćelija u postupku BMPO, dužan je da supružnike, odnosno vanbračne partnere, odnosno ženu, upozna sa mogućim psihičkim posledicama postupaka BMPO. O sprovedenim savetovanju, diplomirani pravnik, odnosno diplomirani psiholog sačinjavaju zapisnik. Takođe, propisano je se obaveštenja daju u pismenom obliku i sadrže izjavu o pristanku koja je uređena ovim zakonom, kao i povlačenje izjave pristanka koje potpisuju sva lica koja se podvrgavaju postupku BMPO i koje se čuva kao medicinska dokumentacija u skladu sa zakonom. Sadržaj obrasca gore pomenutog obaveštenja propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 27. propisano je da je za izvođenje BMPO potreban pismeni pristanak svih lica koja se podvrgavaju postupku BMPO, pre započinanja postupka BMPO, koji se daje se posebno za svako izvođenje BMPO. Pristanak kome nisu prethodila obaveštenja data na način i po postupku propisanom ovim zakonom, ništavan je.
Članom 28. propisano je da supružnici, odnosno vanbračni partneri, odnosno žena mogu da povuku ranije datu izjavu o pristanku sve dok se semene ili jajne ćelije, zigoti, odnosno embrioni ne unesu telo žene. Nakon povlačenja pristanka supružnici, odnosno vanbračni partneri, odnosno žena moraju dati pismeni pristanak o daljem postupanju sa reproduktivnim ćelijama, tkivima ili embrionima. Pre svakog unošenja semenih ćelija, zigota ili embriona nadležni specijalista mora proveriti da li izjava o pristanku postoji, odnosno da li je povučena.
Članom 29. propisano je da kada u postupku BMPO nije moguće koristiti sopstvene reproduktivne ćelije jednog od supružnika, odnosno vanbračnog partnera jer nema izgleda da bi do začeća moglo doći uz upotrebu reproduktivnih ćelija supružnika, odnosno vanbračnih partnera, kada su drugi postupci BMPO bili neuspešni, odnosno kada je to potrebno radi sprečavanja prenošenja teške nasledne bolesti na dete, u postupcima BMPO mogu se upotrebiti darovane reproduktivne ćelije. Za pomenute postupke dozvoljena je upotreba darovanih reproduktivnih ćelija samo kod jednog supružnika, odnosno vanbračnog partnera, kao i žene. Takođe, u postupku BMPO mogu se koristiti i darovani embrioni supružnika, osnosno vanbračnih partnera nastalih u postupku homologne oplodnje, kada supružnici, odnosno vanbračni partneri od kojih potiču embrioni ne žele da ih koriste za sopstvenu oplodnju, uz njihov izričit pismeni pristanak
Članom 30. propisano je da reproduktivne ćelije jednog davaoca, kao i darovani embrioni jednog para supružnika, odnosno vanbračnih partnera mogu se upotrebljavati za postupak BMPO za oplodnju jednog para supružnika, odnosno vanbračnih partnera, kao i jedne žene koja ispunjava uslove propisane zakonom. Ako nakon završenih postupaka BMPO ne dođe do rođenja deteta, reproduktivne ćelije davaoca, kao i darivani embrioni para supružnika, odnosno vanbračnih partnera se mogu upotrebiti za postupke BMPO sledećeg para supružnika, odnosno vanbračnih partnera, kao i sledeće žene koja ispunjava uslove propisane zakonom. U slučaju da dođe do rađanja deteta, odnosno dece darovanim reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima, preostale reproduktivne ćelije davaoca se mogu upotrebiti isključivo za ponovljeni postupak BMPO kod istog para supružnika, odnosno vanbračnih partnera, kao i iste žene.
Članom 31. propisano je da se svaki postupak BMPO sa darovanim reproduktivnim ćelijama vrši se na predlog doktora medicine – specijaliste ginekologije i akušerstva sa subspecijalizacijom. O predlogu specijaliste mišljenje daje stručna savetodavna komisija za upotrebu darovanih reproduktivnih ćelija u postupku BMPO koja se obrazuje u centru za BMPO. Stručnu komisiju čine doktor medicine specijalista ginekologije i akušerstva sa subspecijalizacijom iz fertiliteta i steriliteta, odnosno uže specijalizacije iz fertiliteta i steriliteta, embriolog, diplomirani psiholog i diplomirani pravnik koje imenuje direktor ovlašćene zdravstvene službe. Takođe, odredbama ovog člana propisano je da doktor ne može biti član stručne komisije kada se daje mišljenje za njegov predlog.
Članom 32. propisana je zabrana nuđenja, odnosno darivanje reproduktivnih ćelija, odnosno embriona radi sticanja imovinske ili bilo koje druge koristi, trgovina reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima, kao i upotreba reproduktivnih ćelija, odnosno embriona do kojih se došlo trgovinom u postupku BMPO, posredovanje u nuđenju, odnosno darovanju, odnosno trgovini reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima radi sticanja imovinske ili bilo koje druge koristi. Navedene zabrane ne odnose se na: naknadu zarade za vreme privremene sprečenosti za rad osiguranika koji je u vezi sa postupkom BMPO i naknadu troškova prevoza u vezi sa korišćenjem zdravstvene zaštite u postupku BMPO, kao i na naknadu u slučaju prekomerne štete koja je posledica uzimanja reproduktivnih ćelija. Zdravstveni radnik i zdravstveni saradnici koji učestvuje u postupku BMPO ukoliko posumnjaju da su reproduktivne ćelije, odnosno embrioni pribavljeni na jedan od navedenih načina dužani je da obustave učešće u postupku BMPO, kao i da odmah bez odlaganja usmeno ili pismeno obavesti nadležni državni organ, kao i Upravu za biomedicinu.
Članom 33. propisano je da je zabranjeno reklamirati, odnosno oglašavati potrebu za reproduktivnim ćelijama žene i muškarca, odnosno davanje reproduktivnih ćelija, sa ili bez nuđenja, odnosno davanja novčane naknade ili druge materijalne ili nematerijalne koristi, kao i oglašavanje, odnosno reklamiranje zdravstvenih ustanova i zdravstvenih radnika koji obavljaju postupak BMPO, kao i Banke u sredstvima javnog informisanja, kao i na drugim nosiocima oglasnih poruka, odnosno na bilo koji drugi način. Ova zabrana oglašavanja, odnosno reklamiranja ne odnosi se na promociju dobrovoljnog davalaštva reproduktivnih ćelija i tkiva, odnosno BMPO koja se organizuje i sprovodi u skladu sa zakonom. Na zabranu oglašavanja, odnosno reklamiranja primenjuju se odredbe zakona kojim se uređuje reklamiranje, odnosno oglašavanje zdravstvenih usluga i zdravstvenih ustanova i privatne prakse.
Čl. 34 – 35. propisano je ko može biti davalac reproduktivnih ćelija, odnosno embriona.
Članom 36. propisano je da je banka reproduktivnih ćelija i tkiva, odnosno embriona, dužna da obezbedi da se pre davanja reproduktivnih ćelija davalac upozna sa pravnim posledicama davanja reproduktivnih ćelija, odnosom prema začetom, odnosno rođenom detetu, kao i sa svrhom i vremenom čuvanja darivanih reproduktivnih ćelija, u skladu sa zakonom, a uz zagarantovanu anonimnost. Način saopštavanja i vrsta podataka iz propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 37. propisano je da je zdravstveni radnik dužan da davaocu reproduktivnih ćelija da potpune informacije o načinu zaštite i čuvanja, kao i načinu i postupku upotrebe njegovih podataka o ličnosti koji će se prikupljati, a u skladu sa zakonom kojim se uređuje zaštita podataka o ličnosti.
Članom 38. propisano je da se darovanje reproduktivnih ćelija obavlja samo na osnovu pismenog pristanka davaoca. Darovanje embriona može se obaviti samo na osnovu pismenog pristanka oba supružnika, odnosno vanbračnih partnera od čijih je reproduktivnih ćelija kreiran embrion. Izjava o pristanku daje se pred zdravstvenim radnikom, u Banci i predstavlja medicinsku dokumentaciju u skladu sa zakonom. Banka dostavlja podatke o davaocu i reproduktivnim ćelijama, odnosno embrionima Upravi za biomedicinu u roku od osam dana od dana davanja izjave o pristanku, odnosno od dana darovanja reproduktivnih ćelija, odnosno embriona. Sadržaj obrasca izjave o pristanku davalaca propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 39. propisano je da dati pismeni pristanak davalac može povući u svakom momentu do momenta početka upotrebe darovanih reproduktivnih ćelija, odnosno embriona bez navođenja razloga. Izjava o povlačenju pismenog pristanka daje se u pismenoj formi u Banci, pred zdravstvenim radnikom, odnosno zdravstvenim saradnikom. Povlačenjem pristanka za darovanje embriona smatra se izjava o povlačenju pristanka samo jednog supružnika, odnosno jednog vanbračnog partnera od čijih je reproduktivnih ćelija stvoren embrion. Povlačenje izjave o pristanku evidentira se u centru za BMPO, odnosno Banci u kojoj je pismeni pristanak ranije dat i koji odmah po potpisivanju povlačenja datog pismenog pristanka obaveštavaju Upravu za biomedicinu. Pre upotrebe darovanih reproduktivnih ćelija zdravstveni radnik, odnosno zdravstveni saradnik dužan je da proveri da li je izjava o pristanku povučena ili ne. U slučaju povlačenja izjave o pristanku, ranije darovane reproduktivne ćelije moraju se bez odlaganja uništiti, odnosno darovani embrioni se spontano razgrađuju i uništavaju, uz sačinjavanje zapisnika, a u skladu sa zakonom. Na zahtev davaoca centar za BMPO, odnosno Banka izdaje pismenu potvrdu o povlačenju ranije date izjave o pristanku, kao i potvrdu o uništavanju. Sadržaj obrasca izjave o povlačenju pristanka davaoca, kao i potvrdu propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Čl. 40 – 41. propisano je davalac nema pravne ili druge obaveze, kao ni prava prema detetu, odnosno deci začetoj i rođenoj upotrebom davanih reproduktivnih ćelija niti embriona u postupku BMPO.
Takođe, propisano je da je u postupku BMPO dozvoljeno upotrebljavati reproduktivne ćelije, odnosno embrione davalaca koji su živi.
Članom 42. propisano je da su centar za BMPO, odnosno Banka dužni da obezbede da se sve dobijene, obrađene, skladištene i distribuirane reprodukivne tkiva i ćelije i embrioni, kao i relevantni podaci o njima, kao i materijali koji su bili u kontaktu s njima, mogu slediti od davaoca do primaoca i obratno. Sledivost svih reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona obezbeđuje se uvođenjem sistema dodele jedinstvene identifikacione oznake za svako davanje i za sve reproduktivne ćelije, tkiva i embrione nastale iz davanja. Reproduktivna ćelije, tkiva i embrioni moraju biti označeni na način koji osigurava vezu s podacima o dobivanju, obradi, skladištenju i distribuciji. Centar za BMPO, odnosno Banka čuvaju sve podatke potrebne za obezbeđenje sledivosti reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona u svim fazama delatnosti BMPO. Dokumentaciju koju čine svi podaci potrebni za obezbeđenje sledivosti reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona u svim fazama delatnosti BMPO centar za BMPO odnosno Banka, dužna je čuvati čuva u pismenom ili elektronskom obliku 50 godina posle upotrebe reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona. Bliže uslove u pogledu načina i postupka obezbeđivanja i sprovođenja sledivosti i označivanja reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 43. propisano je da centar za BMPO, odnosno Banka zaključuje pismene ugovore sa trećim licima za obavljanje svih poslova koji utiču na kvalitet i bezbednost reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona a koji se obrađuju u saradnji sa trećim licima, posebno u sledećim slučajevima: kada centar za BMPO, odnosno Banka jednu od faza u obradi reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona poveri trećem licu; kada treće lice isporučuje proizvode ili usluge koji utiču na obezbeđivanje kvaliteta i bezbednosti reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona, uključujući i njihovo distribuiranje; kada centar za BMPO, odnosno Banka pružu usluge drugom centru za BMPO; kada centar za BMPO, odnosno Banka distribuira reproduktivne ćelije, tkiva i embrione koje je obradilo treće lice. Centar za BMPO, odnosno Banka dužni su da ocenjuju i biraju treća lica sa kojima zaključuju ugovore na osnovu njihove sposobnosti da zadovolje uslove propisane ovim zakonom i propisima donetim za sprovođenje ovog zakona. Centri za BMPO i Banka vode spisak svih ugovora koji su zaključeni sa trećim licima. U ugovoru se utvrđuju i obaveze trećih lica i detaljni standardni operativni postupci. Centri za BMPO i Banka dužni su da na zahtev Uprave za biomedicinu dostave kopije ugovora sa trećim licima.
Čl. 44 – 45. propisano je da Uprava za biomedicinu vodi jedinstveni registar postupaka BMPO za teritoriju Republike Srbije, kao i svi podaci koji moraju biti sadržani u njemu.
Članom 46. propisano je da se u postupku BMPO mogu oploditi sve jajne ćelije uzete u istom postupku. Ukupan broj ranih embriona koji se unose u telo žene ne sme preći onaj broj koji u skladu sa savremenom medicinskom naukom, profesionalnim iskustvom i praksom obećava uspešnost postupka BMPO i koliko je to moguće ograničava rizik višeplodne trudnoće. Preostali kvalitetni rani embrioni dobijeni u jednom postupku, čuvaju se i mogu se kasnije uneti u telo žene u novom postupku BMPO, u skladu sa ovim zakonom. O broju ranih embriona koji se unose u telo žene potrebna je zajednička pismena saglasnost oba supružnika, odnosno vanbračna partnera. Saglasnost o broju ranih embriona koji se unose u telo žene predstavlja medicinsku dokumentaciju i čuva se u skladu sa ovim zakonom.
Članom 47. propisano je da je u postupcima BMPO preimplantaciona genetska dijagnoza dozvoljena je isključivo u slučaju opasnosti od prenošenja nasledne bolesti, dijagnostike hromozomske i genetske bolesti ili ako je to potrebno zbog ponavljanog neuspešnog postupka BMPO. Dozvolu za dijagnostički postupak daje Uprava za biomedicinu Republike Srbije, na osnovu mišljenja multidisciplinarnog konzilijarnog veća za pitanja dijagnostike, osnovanog u skladu sa zakonom kojim se uređuje prevencija i dijagnostika genetičkih bolesti, genetički uslovljenjih anomalija i retkih bolesti.
Članom 48. propisano je da Ministarstvo zdravlja vrši promociju dobrovoljnog davalaštva reproduktivnih ćelija, odnosno embriona u skladu sa ovim zakonom, koje radi promocije obezbeđuje sve informacije u vezi sa davalaštvom reproduktivnih ćelija, odnosno embriona stručnoj i opštoj javnosti. Davanje gore pomenutih informacija ne smatra se reklamiranjem, odnosno oglašavanjem. Te informacije sadrže sve potrebne medicinske, zakonske, socijalne, etičke i druge podatke koji su od značaja za promociju, podatke koji se odnose na ovlašćene zdravstvene ustanove, kao i druge informacije od značaja za postupke BMPO. Program promocije donosi ministar nadležan za poslove zdravlja. Sredstva za sprovođenje programa obezbeđuju se u budžetu Republike Srbije.
4. Zabranjene aktivnosti u postupku BMPO (član 49.)
Članom 49. propisane su zabranjene aktivnosti u postupku BMPO.
5. Čuvanje i raspolaganje reproduktivnih ćelija i embriona (čl. 50 – 52.)
Članom 50. propisano je da muškarac, odnosno žena iz člana 25. stav 3. ovog zakona kojima prema saznanjima savremene medicinske nauke preti opasnost da će postati neplodni, mogu u centru za BMPO, odnosno Banci, uz pismeni pristanak čuvati svoje reproduktivne ćelije i reproduktivna tkiva za vlastito korišćenje kasnije. Pravo na čuvanje reproduktivnih ćelija, odnosno tkiva imaju i maloletna lica za koje postoji opasnost da će trajno ostati neplodna zbog medicinskih razloga, uz pismenu saglasnost oba roditelja, odnosno staratelja.
Članom 51. propisano je se semene ćelije, jajne ćelije i rani embrioni čuvaju u periodu za koji su supružnici, odnosno vanbračni partneri koji su uključeni u postupak BMPO dali pismenu saglasnost, u skladu sa ovim zakonom, ali ne duže od pet godina od dana njihovog davanja. Rok čuvanja se ne odnosi se na reproduktivna tkiva, kao ni na reproduktivna ćelije i tkiva koja se čuvaju neograničeno. Iz medicinski utvrđenih razloga, vreme čuvanja semenih ćelija i jajnih ćelija ili ranih embriona može se produžiti najviše za još pet godina, uz pismeni zahtev za produženjem od strane lica od koga potiču reproduktivne ćelije, odnosno neupotrebljeni rani embrioni. Po isteku roka od pet godina semene ćelije i jajne ćelije se uništavaju, a rani embrioni se spontano razgrađuju i uništavaju o čemu ovlašćeno lice centra za BMPO, odnosno Banke sastavlja zapisnik koji se čuva u skladu sa zahtevima sledivosti. Centar za BMPO, odnosno Banka posle isteka roka od pet godina dužni su da od lica od koga potiču reproduktivne ćelije, odnosno neupotrebljeni rani embrioni pismeno zahteva izjašnjavanje o daljem postupanju sa reproduktivnim ćelijama, odnosno neupotrebljenim ranim embrionima, kao i da li želi da ih daruje za postupak BMPO za druga lica, u naučnoistraživačke svrhe ili da se ćelije unište, odnosno da se neupotrebljeni rani embrioni spontano razgrade i unište. Ukoliko se lice od koga potiču reproduktivne ćelije, odnosno neupotrebljeni rani embrioni, u roku od šest meseci od dana dostavljanja pismenog zahteva ne izjasni o daljem postupanju sa reproduktivnim ćelijama, odnosno neupotrebljenim ranim embrionima, reproduktivne ćelije se uništavaju, a neupotrebljeni rani embrioni spontano razgrade i unište. Sadržaj obrasca zahteva propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
Članom 52. propisano je da se sa semenim ćelijama, neoplođenim jajnim ćelijama, zigotima i ranim embrionima ne može se raspolagati na način koji je u suprotnosti sa ovim zakonom. Reproduktivne ćelije ne mogu se upotrebiti posle smrti davaoca radi pravljenja embriona. „in vitro” embion može se koristiti samo uz pismeni pristanak davaoca samo za zakonom dozvoljenu namenu. Centar za BMPO, odnosno Banka ne sme pravnom ili fizičkom licu dati ili distribuirati reproduktivne ćelije, tkiva ni embrione suprotno odredbama ovog zakona. Lica od kojih potiču skladištene reproduktivne ćelije, tkiva ili embrioni mogu iz opravdanih razloga tražiti njihov premeštaj u drugi centar na teritoriji Republike Srbije radi korišćenja u postupku BMPO za sopstvenu potpomognutu oplodnju. Centar za BMPO kod koga se premeštaju reproduktivne ćelije i tkiva, odnosno embrioni dužan je da o tome obavesti Upravu za biomedicinu. Semenim ćelijama, neoplođenim janim ćelijama i ranim embrionima nemaju pravo raspolaganja ni osobe od kojih potiču, kao ni druga lica, u suprotnosti sa ovim zakonom. Zdravstvena ustanova u kojoj se obavljaju postupci BMPO, odnosno u kojoj se čuvaju reproduktivne ćelije ne sme bilo kom fizičkom ili pravnom licu dati, odnosno isporučiti reproduktivne ćelije u suprotnosti sa ovim zakonom.
6. Naučnoistraživački rad (član 53.)
Članom 53. propisano je da je na embrionima koji su tokom postupka BMPO postali suvišni dozvoljen je naučnoistraživački rad samo na osnovu zajedničkog pismenog pristanka supružnika, odnosno vanbračnih partnera koji se podvrgavaju postupku BMPO, dok je na reproduktivnim ćelijama dozvoljen naučnoistraživački rad na osnovu pismenog pristanka lica čije su reproduktivne ćelije.
7. Uvoz, odnosno izvoz reproduktivnih ćelija (član 54.)
Članom 54. propisano je ako se reproduktivna ćelije ne mogu obezbediti u Republici Srbiji može se izvršiti uvoz reproduktivnih ćelija. Uvoz, odnosno izvoz obavlja Banka koja ima odobrenje za obavljanje delatnosti uvoza i izvoza. U postupku uvoza, odnosno izvoza ćelija, mora se obezbediti sledivost od davaoca do primaoca i obrnuto. Dozvoljeno je uvoziti samo ćelije iz banke koja zadovoljava uslove kvaliteta i bezbednosti u skladu s ovim zakonom i podzakonskim aktima i koja ima odobrenje odgovarajućeg nadležnog tijela. Direktor Uprave za biomedicine daje dozvolu za svaki pojedinačni slučaj uvoza, odnosno izvoza ćelija, ceneći opravdanost izvoza, odnosno uvoza. Uslove za obavljanje delatnosti uvoza i izvoza, kao i način provere ispunjavanja uslova utvrđene ovim zakonom propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja.
8. Podaci o ličnosti i zaštita podataka (čl. 55 – 57.)
Čl. 55 – 57. propisano je da podaci o ličnosti o davaocima i primaocima reproduktivnih ćelija, tkiva i embriona prikupljaju se i upotrebljavaju samo za namenu utvrđenu ovim zakonom i zakonom koji uređuje evidencije u zdravstvu, te su poverljivi i moraju biti zaštićeni od neovlašćenog pristupa. Takođe, zabranjeno je svako neovlašćeno izdavanje podataka, brisanje ili izmena podataka u kartonu davaoca ili u informacionom sistemu, kao i svaki prenos ili ustupanje informacija. Doktoru medicine primaoca reproduktivnih ćelija mora se zbog medicinski opravdanog razloga omogućiti uvid u medicinske podatke davaoca. Bliže uslove i način zaštite podataka propisuje ministar nadležan za poslove zdravlja. Takođe, je utvrđeno da se podaci iz Državnom registra mogu koristiti kao zbirni statistički pokazatelji, kao i u pojedinačnim slučajevima propisani ovim zakonom. Podaci u Državnom registru su tajni i pristup pojedinačnim podacima imaju samo ovlašćene osobe koje vode Državni registar, ovlašćene osobe zaposlene u Centru za BMPO, odnosno Banci. Na podatke o ličnosti i odgovornost osoba koje imaju pristup jedinstvenoj bazi podataka primenjuje se zakon o zaštiti podataka.
Propisano je da se dete začeto postupkom BMPO reproduktivnim ćelijama davaoca ima pravo da iz medicinskih razloga traži od Uprave za biomedicinu podatke iz Državnog registra koji se odnose na davaoca kada navrši 15 godina života i koje je sposobno za rasuđivanje reproduktivnih ćelija, kada napuni 18 godina života, a izuzetno i kada napuni 16 godina života ako je steklo poslovnu sposobnost. Davanje podataka iz Državnog registra ne odnosi se na podatke o ličnosti davaoca, već samo na podatke od medicinskog značaja za dete, njegovog budućeg supružnika, odnosno vanbračnog partnera, kao i od značaja za njihovo potomstvo. Zakonski zastupnik, odnosno staratelj deteta uz odobrenje organa starateljstva može tražiti uvid u podatke, od Uprave za biomedicinu samo na osnovu dozvole nadležnog suda u vanparničnom postupku kada za to postoje opravdani medicinski razlozi. Zdravstveni radnik koji leči dete začeto postupkom BMPO može iz medicinskih razloga tražiti uvid u Državni registar koje vodi Uprava za biomedicinu, kako bi se otklonio rizik po zdravlje deteta. Lekar koji sprovodi postupak BMPO sa darovanim reproduktivnim ćelijama može tražiti uvid u podatke koje vodi Uprava za biomedicinu koji su od značaja za zdravlje i sigurnost lica koja se podvrgavaju postupku BMPO, odnosno kako bi se sprečila šteta po zdravlje supružnika, odnosno vanbračnih partnera i deteta koje će se roditi primenom postupka BMPO.
9. Nadležnosti Uprave za biomedicinu u oblasti BMPO (čl. 58 – 63.)
Čl. 58 – 63. propisano je postojanje organizaciona jedinica za transplantaciju ćelija tkiva, kao i za medicinski potpomognuto oplođenje u Upravi za biomedicinu, koja je osnovana Zakonom o transplantaciji organa. Organizaciona jedinica obavlja poslove državne uprave i nadzor nad sprovođenjem ovog zakona i podzakonskih akata, kao i inspekcijski nadzor nad radom u Centrima za BMPO, odnosno Banci.
Odredbama ovog poglavlja detaljno su razrađene odredbe koje se odnose na poslove organizacione jedinice za transplantaciju ćelija tkiva, kao i za medicinski potpomognuto oplođenje, kao i ovlašćenja ovlašćenih lica – inspektora za biomedicinu. Takođe, propisani su uslovi koje mora ispunjavati lice za obavljanje poslova inspektora za biomedicinu. Troškove nastale u postupku utvrđivanja ispunjenosti uslova za obavljanje delatnosti BMPO snosi podnosilac zahteva. Visinu ovih troškova propisuje ministar. Napred navedena sredstva podnosilac zahteva uplaćuje na odgovarajući račun za uplatu javnih prihoda budžeta Republike Srbije.
10. Kaznene odredbe (čl. 64 – 67.)
Odredbama čl. 64 – 67. predložene su kaznene odredbe za krivična dela i prekršaje za kršenje pojedinih odredbi ovog zakona, odnosno iznosi kazni u odnosu na učinioce krivičnih dela i prekršaja.
11. Prelazne i završne odredbe (čl. 68 – 73.)
Ovim odredbama uređeni su rokovi za usklađivanje organizacije rada zdravstvenih ustanova koje obavljaju postupak BMPO, kao i za donošenje propisa za sprovođenje ovog zakona.
Postupak BMPO započet pre stupanja na snagu ovog zakona završiće se po propisima koji su bili na snazi do dana stupanja na snagu ovog zakona.
Takođe, propisano je da do organizovanja obavljanja poslova inspektora za biomedicinu, poslove inspekcijskog nadzora obavlja zdravstvena inspekcija osnovana u skladu sa zakonom kojim se uređuje zdravstvena zaštita.
Danom stupanja na snagu ovog zakona prestaje da važi Zakon o lečenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognutog oplođenja („Službeni glasnik RS”, broj 72/09).
Propisano je i da ovaj zakon stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”, osim odredbe člana 19. stav 1. tačka 1) ovog zakona koja se primenjuje od 1. jula 2018. godine.
V. FINANSIJSKA SREDSTVA ZA SPROVOĐENJE ZAKONA
Za sprovođenje postojećeg Zakona o lečenju neplodnosti postupcima biomedicinski potpomognute oplodnje („Službeni glasnik RS“, br 72/09) u 2016. godini sredstva su obezbeđena u Finansijskom planu Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje u iznosu od 113.391.352,00 dinara i u budžetu Republike Srbije za 2016. godinu, na razdelu – Ministarstvo zdravlja, Glava 25.1 – Uprava za biomedicinu, Program 1801 – Uređenje i nadzor u oblasti zdravstva, programska aktivnost 0005 – Uređenje Uprave u oblasti biomedicine – ekonomska klasifikacija 423 – Usluge informisanja, u iznosu od 300.000, 00 dinara.
Za sprovođenje predloženog zakona, odnosno odredbe člana 48. u 2017. godini koji se odnosi na promociju dobrovoljnog davalaštva reproduktivnih ćelija, odnosno embriona planirana su sredstva u budžetu Republike Srbije, na razdelu Razdeo 25 – Ministarstvo zdravlja, Glava 25.1 – Uprava za biomedicinu, Program 1801 – Uređenje i nadzor u oblasti zdravstva, programska aktivnost 0005 – Uređenje uprave u oblasti biomedicine, ekonomska klasifikacija 423 – Usluge informisanja, u iznosu od 1.400.000 dinara. U 2018. godini, sredstva će biti planirana u postupku pripreme Zakona o budžetu – razdeo Ministartva zdravlja u skladu sa limitima koje odredi Ministarstvo finansija.
Za primenu predloženog zakona u 2018. godini u postupku pripreme Finansijskog plana Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje neohodno je planirati dodatna sredstva u iznosu od 500.000.000 dinara, a u skladu sa limitima koje odredi Ministarstvo finansija. Naime, prema planu zdravstvene zaštite za 2016. godinu i analizama izvršenim od strane Instituta za javno zdravlje Srbije „dr Milan Jovanović-Batut” utvrđeno je da će oko 6.200 žena (do navršenih 40 godina) na godišnjem nivou izvršiti preglede i lečenje u vezi steriliteta radi pokušaja vantelesnog oplođenja. Troškovi čuvanja jajnih ćelija, po trenutnim cenama reagenasa, iznose oko 80.000 dinara, a imajući u vidu broj žena i navedene troškove, potrebna sredstva na godišnjem nivou iznose oko 500.000.000 dinara.