USTAVNI OSNOV ZA DONOŠENJE ZAKONA
Ustavni osnov za donošenje ovog zakona sadržan je u odredbi člana 97. tačka 1. Ustava Republike Srbije, prema kome Republika Srbija, između ostalog, uređuje i obezbeđuje svoj međunarodni položaj i odnose sa drugim državama i međunarodnim organizacijama i u članu 99. stav 1. tačka 4. Ustava, prema kome Narodna skupština potvrđuje međunarodne ugovore kada je zakonom predviđena obaveza njihovog potvrđivanja.
RAZLOZI ZA POTVRĐIVANJE MEĐUNARODNOG SPORAZUMA
Republika Srbija je tradicionalno orijentisana ka sprečavanju širenja nuklearnog oružja i ka korišćenju nuklearne energije isključivo u miroljubive svrhe. Direktan osnov za sprečavanje širenja nuklearnog oružja predstavljaju tri međusobno povezana međunarodno-pravna akta. Ugovor o neširenju nuklearnog oružja („Službeni list SFRJ”, broj 10/70) i Sporazum između Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i Međunarodne agencije za atomsku energiju o primeni garantija u vezi sa Ugovorom o neširenju nuklearnog oružja („Službeni list SFRJ” broj 67/73) u Republici Srbiji su na snazi. Dodatni protokol uz Sporazum o primeni garantija u vezi sa Ugovorom o neširenju nuklearnog oružja (Dodatni protokol) je sačinjen u Beogradu 3. jula 2009. godine na osnovu odluke Vlade (Zaključak 05 Broj: 018-3444/2009 od 11. juna 2009. godine). Da bi i stupio na snagu, potrebno je da ga potvrdi Narodna skupština.
Ugovor o neširenju nuklearnog oružja je temelj za sprovođenje režima nuklearne neproliferacije. Na međunarodnom planu je na snagu stupio 1970. godine. Njegovi ciljevi su: sprečavanje širenja nuklearnog oružja i odnosne tehnologije, podsticanje korišćenja nuklearne energije isključivo u miroljubive svrhe i širenje ideje razoružanja. Ukupno 191 država, ne računajući međunarodne organizacije, čini ugovorne strane ovog međunarodnog ugovora. Ugovor uspostavlja sistem garantija koji je u nadležnosti Međunarodne agencije za atomsku energiju (MAAE).
Kako bi se sprovele odredbe Ugovora o neširenju nuklearnog oružja, MAAE je sa državama – ugovornim stranama, uz Ugovor o neširenju nuklearnog oružja, zaključila pojedinačne sporazume o garantijama. Među njima je i pomenuti Sporazum o garantijama koji je na snazi u Republici Srbiji („Službeni list SFRJ”, broj 67/73). Ovi sporazumi bliže definišu način vršenja obračuna i kontrole nuklearnog materijala i sprovođenje redovnih inspekcija koje za cilj imaju sprečavanje širenja nuklearnog oružja, potvrđuju da se deklarisani nuklearni materijal koristi isključivo u mirnodopske svrhe i regulišu i druge bitne elemente u vezi sa verifikacijom koju vrši MAAE.
Radi jačanja kontrole i verifikacionih mehanizama, Savet guvernera MAAE 1997. godine odobrava model, tada novog pravnog instrumenta – Dodatnog protokola uz sporazume koji između država i MAAE već regulišu inspekcijski nadzor (INFCIRC/540/Corr.). Dodatni protokol je pravni instrument koji predstavlja dopunu sporazumima o garantijama i predviđen je za sve države koje imaju bilo koji od tri postojeća tipa sporazuma sa MAAE (sveobuhvatni sporazum sa zemljama koje nemaju nuklearno oružje, sporazum na dobrovoljnoj bazi sa zemljama koje imaju nuklearno oružje i sporazumi o pojedinačnim merama za zemlje koje nisu potpisnice Ugovora o neširenju nuklearnog oružja). U Republici Srbiji se primenjuje Sveobuhvatni sporazum o primeni garantija. Odredbama Dodatnog protokola se Međunarodnoj agenciji za atomsku energiju dodeljuju dodatna ovlašćenja u vezi sa verifikacijom ispunjenosti obaveza države – ugovorne strane. Dodatni protokol je uveden sa ciljem da se sistem kontrole u zemljama ojača i proširi dopunskim merama kako bi se obezbedila integrisana i potpunija kontrola sprovođenja režima sprečavanja širenja nuklearnog oružja.
Ponovnim prijemom u članstvo MAAE, pored prava koja je stekla, Republika Srbija je, sukcesijom, prihvatila i obaveze koje su utvrđene Statutom MAAE („Službeni list FNRJ, Međunarodi ugovori“, broj 1/58), čime se obavezala da će nuklearnu energiju koristiti iskuljučivo u miroljubive svrhe i raditi na sprečavanju širenja nuklearnog oružja. Čl. 2, 3. i 12. Statuta predviđeno je da se verifikaciona funkcija MAAE obavlja putem redovnih inspekcijskih kontrolnih poseta koje se sprovode po određenim pravilima. Ove se inspekcije vrše u zemljama koje poseduju objekte i materijal koji podleže takvoj kontroli, sa ciljem da ne dođe do širenja nuklearnog oružja. Na toj je osnovi Republika Srbija sukcesijom prihvatila ranije ratifikovan Sporazum između SFRJ i MAAE o primeni garantija u vezi sa Ugovorom o neširenju nuklearnog oružja („Službeni list SFRJ“, broj 67/73) u skladu sa kojim se u našoj se zemlji (u Javnom preduzeću „Nukelarni objekti Srbije” i u Institutu za nuklearne nauke „Vinča” i drugim lokacijama i institucijama u kojima se koristi nuklearni materijal) odvijaju redovne kontrolne posete inspektora MAAE.
U Republici Srbiji postoje sledeći nuklearni objekti u kojima se vrše ili su vršene nuklearne aktivnosti i koji su predmet inspekcijskog nadzora:
teškovodni reaktor RA, snage 6,5 MW (u procesu dekomisije)
reaktor nulte snage RB
skladišta radioaktivnog otpada H1 (u procesu dekomisije), H2 i H3 i bezbedno skladište BS
pudnik uranijuma „Gabrovnica”, opština Knjaževac (zatvoren 1966. godine).
Pored nabrojanih nuklearnih objekata, nuklearni materijal se koristi i na drugim lokacijama (univerziteti, instituti, medicinske ustanove, industrija) koje mogu biti predmet inspekcijskog nadzora.
Inspekcije se sada odvijaju u skladu sa odredbama postojećeg Sporazuma o primeni garantija, a posete inspektora MAAE imaju ograničen karakter. Nakon što Zakon o potvrđivanju Dodatnog protokola stupi na snagu i njegove odredbe počnu da se primenjuju u celosti, MAAE i kod nas otpočinje vršenje detaljnijih inspekcija sa proširenim obimom pristupa, što do sada nije bio slučaj. Republika Srbija se obavezuje da će davati značajno više podataka sa MAAE o nuklearnim materijalima i vezanim aktivnostima. Inspekcija po Sporazumu o primeni garantija je imala za cilj kontrolu deklarisanih nuklearnih materijala i objekata. Dodatni protokol je pravni dokument koji daje nadležnost MAAE ne samo da verifikuje lokacijski kontrolisan nuklearni materijal koji je deklarisan, već i da obezbedi garancije nepostojanja neprijavljenog nuklearnog materijala i nuklearnih aktivnosti u državi. Protokol daje MAAE proširena prava pristupa informacijama i lokacijama.
Inspekcija će, u skladu sa Dodatnim protokolom, pored nadzora nad deklarisanim nuklearnim lokalitetima (lokalitet „Vinča”) i nuklearnim materijalima izvan lokaliteta, vršiti i nadzor nad naučno-istraživačkim aktivnostima vezanim za nuklearni gorivni ciklus i proizvodnjom, uvozom i izvozom specijalno proizvedene i namenjene opreme, koja može da se koristi u nekoj od faza nuklearnog gorivnog ciklusa. Inspekcije sa proširenim obimom pristupa će se sprovoditi na teritoriji čitave države. Ovo, između ostalog, podrazumeva evidentiranje i kontrolu svih materijala, objekata, tehnologija, znanja, informacija i dr. elemenata koji mogu da se upotrebljavaju u nekoj od faza nuklearnog gorivnog ciklusa, ili su potencijalno upotrebljivi u svrhe širenja nuklearnog oružja, kako bi se timovi inspektora MAAE uverili da do toga nije došlo, niti može doći. Time će i Republika Srbija, kao i većina zemalja u svetu, i u praksi pokazati da je deo međunarodnih nastojanja da se ojača globalna kontrola neširenja nuklearnog oružja. Po ratifikaciji Dodatnog protokola, Republika Srbija će biti u obavezi da u roku od 180 dana od dana stupanja na snagu Dodatnog protokola podnese inicijalnu deklaraciju u MAAE, kao i da nakon toga jednom godišnje (u slučaju kontrole uvoza/izvoza na tromesečnom nivou) dostavlja informacije MAAE o aktivnostima na koje se odnose odredbe Dodatnog protokola.
Dodatni protokol se sastoji od 18 članova i dva aneksa. Odnos između Dodatnog protokola i Sporazuma o primeni garantija je dat u članu 1. Dodatnog protokola, iz čijeg teksta proizlazi da ih treba čitati kao jedinstven dokument, a da su, u slučaju neslaganja u tumačenju, merodavne odredbe Dodatnog protokola.
Mere koje se predviđaju Dodatnim protokolom mogu se podeliti u tri grupe: a.) one koje se tiču informacija, b.) koje se odnose na pristup i c.) koje su u vezi sa administrativnim aranžmanima.
Mere iz grupe a.) podrazumevaju obavezu države da se jasno deklariše po pitanju svih aspekata svog nuklearnog gorivnog ciklusa i istraživanja i razvoja nuklearnog gorivnog ciklusa, da definiše svaki nuklearni lokalitet u zemlji i prijavi sve objekte koji se nalaze na tom lokalitetu, kao i bilo koje druge lokacije na kojima postoji nuklearni materijal namenjen za upotrebu koja u osnovi nema nuklarni karakter, o rudnicima i proizvodnji uranijuma i torijuma, lokacijama dalje prerade nuklearnog otpada, proizvodnji i izvozu osetljivih tehnologija koje mogu biti u vezi sa nuklearnim aspektima (čl. 2. i 3.).
Mere iz grupe b.) podrazumevaju proširen pristup za inspektore MAAE lokacijama koje je država prijavila, kao i pristup za uzimanje uzoraka na lokacijama koje država nije prijavila, kao i vremenske rokove i način obaveštavanja o inspekcijskoj poseti. (čl. 4 – 10).
Mere iz grupe c.) se odnose na aranžmane koji, između ostalog, obuhvataju pojednostavljeno imenovanje inspektora, višekratne dugoročne ulazne vize i pristup MAAE modernim sredstvima komunikacije, na pr. satelitski sistem, kako i zaštitu poverljivih informacija (čl. 11 – 15).
Aneksi I i II su sastavni deo Dodatnog protokola. U Aneksu I navedene su aktivnosti koje je potrebno prijaviti, dok se u Aneksu II nalazi opis specijalno namenjene opreme i nenuklearnih materijala čiji uvoz i izvoz se prijavljuje.
Stupanjem na snagu Zakona o potvrđivanju Dodatnog protokola, kao i njegovim sprovođenjem, Republika Srbija ostvaruje, kako međunarodno-političke, tako i druge direktne nacionalne dobrobiti:
potvrđivanje tradicionalne orijentacije Republike Srbije ka korišćenju nuklearne energije isključivo u miroljubive svrhe i njenog opredeljenja ka sprečavanju širenja nuklearnog oružja
omogućavanje lakšeg pristupa zemlje uvozu i tehnologijama vezanim za nuklearne aktivnosti
ostvarivanje pomoći u sprečavanju nenamernog razvijanja mreže za nelegalnu trgovinu nuklearnim materijalima
uspostavljanje univerzalnog nacionalnog standarda za verifikaciju i izvršavanje preuzetih obaveza u pogledu sprečavanja širenja nuklearnog oružja
napredovanje zemlje u procesu postizanja integrisanih garantija i otvaranje prostora za dalje smanjivanje broja tradicionalnih inspekcija MAAE
ispunjavanje međunarodnih obaveza i usklađivanje sa međunarodnim preporukama i EU zakonodavstvom.
Zaključno sa 7. julom 2017. godine Dodatni protokol se primenjuje u 129 država, plus Euratom, dok je još 18 država ili nije potpisalo Dodatni protokol ili još uvek nije obavilo nacionalnu proceduru za njegovo stupanje na snagu. Među njima je i Republika Srbija, koja je ovaj međunarodni akt potpisala 2009. godine, ali ga još nije potvrdila, tako da njegove odredbe još uvek nisu zvanično na snazi. Dodatni protokol je na snazi u svim državama – bivšim republikama SFRJ, kao i u svim drugim zemljama iz našeg okruženja. Kako je i Euratom ugovorna strana Dodatnog protokola (potpisan 22. septembra 1998. godine, a na snazi od 30. aprila 2004.), potvrđivanje ovog zakona, pored ostalih razloga, ide u prilog napretku u procesu usklađivanja zakonodavstva Republike Srbije kao zemlje – kandidata za prijem u članstvo Evropske unije, sa legislativom Evropske unije. Ovo je i naša ugovorna obaveza prema članu 3. važećeg Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju između Evropskih zajednica i njihovih država članica, s jedne strane i Republike Srbije, s druge strane (na snazi na međunarodnom planu od 1. septembra 2013. godine).
III. STVARANJE FINANSIJSKIH OBAVEZA ZA REPUBLIKU SRBIJU IZVRŠAVANJEM MEĐINARODNOG SPORAZUMA
Za izvršavanje Dodatnog protokola između Republike Srbije i Međunarodne agencije za atomsku energiju uz sporazum između Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i Međunarodne agencije za atomsku energiju o primeni garantija u vezi sa ugovorom o neširenju nuklearnog oružja potrebno je obezbediti sredstva u okviru redovnog finansiranja Agencije za zaštitu od jonizujući zračenja i nuklearnu sigurnost Srbije i Javnog preduzeća Nuklearni objekti Srbije, Vinča, a u cilju obezbeđivanja sigurnosti i kontrole nuklearnog ottpada u Republici Srbiji.
IV. PROCENA POTREBNIH FINANSIJSKIH SREDSTAVA ZA IZVRŠAVANJE MEĐUNARODNOG SPORAZUMA
Za izvršavanje Dodatnog protokola između Republike Srbije i Međunarodne agencije za atomsku energiju uz sporazum između Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i Međunarodne agencije za atomsku energiju o primeni garantija u vezi sa ugovorom o neširenju nuklearnog oružja nije potrebno obezbediti dodatna finanijska sredstva iz budžeta Republike Srbije. Finansiranje sprovođenja njegovih odredaba vršiće se redovnim sredstvima planiranim godišnjim budžetom Republike Srbije kroz redovno finansiranje ministarstava nadležnih za nuklearnu sigurnost, kontrolu izvoza i uvoza, zaštitu od jonizujućih zračenja, kao i Agencije za zaštitu od jonizujućih zračenja i nuklearnu sigurnost Srbije i drugih nadležnih organa i organizacija. Ispunjavanje zahteva iz Dodatnog protokola vršiće se i kroz angažovanje međunarodnih donatorskih sredstava.