Uredba o utvrđivanju Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga

Na osnovu člana 35. stav 3. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10-US i 24/11) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07, 65/08, 16/11, 68/12 – US i 72/12),

Vlada donosi

O UTVRĐIVANJU REGIONALNOG PROSTORNOG PLANA ZA PODRUČJE

NIŠAVSKOG, TOPLIČKOG I PIROTSKOG UPRAVNOG OKRUGA

Član 1.

Utvrđuje se Regionalni prostorni plan za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.

Član 2.

Prostornim planom utvrđuju se dugoročna koncepcija razvoja, organizacije, uređenja, zaštite i korišćenja područja Prostornog plana na teritoriji koja obuhvata područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga, i to: na teritoriji Nišavskog upravnog okruga, Grada Niša i cele opštine Ražanj, Aleksinac, Merošina, Doljevac, Gadžin Han, Svrljig; na teritoriji Topličkog upravnog okruga, cele opštine Prokuplje, Kuršumlija, Blace, Žitorađa; i na teritoriji Pirotskog upravnog okruga, cele opštine Bela Palanka, Babušnica, Pirot i Dimitrovgrad .

Član 3.

Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.

Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.

Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1:200.000, i to: referalna karta 1 – Osnovna namena prostora; referalna karta 2 – Mreža naselja i infrastrukturni sistemi i referalna karta 3 – Turizam i zaštita prostora.

Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 27 primeraka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.

Član 4.

Prostorni plan sprovodi se razradom planskih rešenja i propozicija prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima i drugim planovima i programima.

Član 5.

Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe, čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja (tri kompleta), Ministarstvu regionalnog razvoja i lokalne samouprave (jedan komplet), Ministarstvu saobraćaja (jedan komplet), Ministarstvu građevinarstva i urbanizma (jedan komplet), Ministarstvu energetike, razvoja i zaštite životne sredine (jedan komplet), Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (jedan komplet), Gradu Nišu (jedan komplet), Opštini Ražanj (jedan komplet), Opštini Aleksinac (jedan komplet), Opštini Merošina (jedan komplet), Opštini Doljevac (jedan komplet), Opštini Gadžin Han (jedan komplet), Opštini Svrljig (jedan komplet), Opštini Prokuplje (jedan komplet), Opštini Kuršumlija (jedan komplet), Opštini Blace (jedan komplet), Opštini Žitorađa (jedan komplet), Opštini Bela Palanka (jedan komplet), Opštini Babušnica (jedan komplet), Opštini Pirot (jedan komplet), Opštini Dimitrovgrad (jedan komplet) i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (tri kompleta).

Dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u Republičkoj agenciji za prostorno planiranje.

Član 6.

Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koji bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.

Član 7.

Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.

Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.

Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti, planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.

Član 8.

Radi utvrđivanja mera i aktivnosti za sprovođenje Prostornog plana Vlada, na predlog ministarstva nadležnog za poslove prostornog planiranja, u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu Prostornog plana, donosi Program implementacije Prostornog plana za period od pet godina.

Član 9.

Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.

05 broj 350- /2012

U Beogradu, ___________2012. godine

VLADA

PREDSEDNIK

REGIONALNI PROSTORNI PLAN ZA PODRUČJE NIŠAVSKOG, TOPLIČKOG I PIROTSKOG UPRAVNOG OKRUGA

UVOD

Usvajanjem Zakona o regionalnom razvoju („Službeni glasnik RS”, br. 51/09 i 30/10) napravljen je prvi korak u uspostavljanju efikasne regionalne organizacije države. Zakon omogućava uspostavljanje regiona (statistička funkcionalna teritorijalna celina, koja se sastoji od jedne ili više oblasti, uspostavljena za potrebe planiranja i sprovođenja politike regionalnog razvoja, u skladu sa nomenklaturom statističkih teritorijalnih jedinica na nivou 2) i oblasti (statistička funkcionalna teritorijalna celina, uspostavljena za potrebe planiranja i sprovođenja politike regionalnog razvoja, u skladu sa nomenklaturom statističkih teritorijalnih jedinica na nivou 3), ali bez pravnog subjektiviteta i u skladu sa nomenklaturom statističkih teritorijalnih celina 2 (NSTJ-2), odnosno celina 3 (NSTJ-3). Uredbom o nomenklaturi statističkih teritorijalnih jedinica utvrđeni su kriterijumi po kojima se vrši grupisanje po tri nivoa (NSTJ-1 između tri i sedam miliona stanovnika, NSTJ-2 između 800.000 i tri miliona stanovnika, NSTJ-3 između 150.000 i 800.000 stanovnika).

Na osnovu Odluke o izradi Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (NSTJ-3) („Službeni glasnik RS”, broj 31/10), zaključen je ugovor o izradi Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (u daljem tekstu: prostorni plan) između Republičke agencije za prostorno planiranje (kao Naručioca i Nosioca) i JP Zavod za urbanizam Niš (kao Izvršioca). U skladu sa Ugovorom o dugoročnoj poslovnoj saradnji između JP Zavod za urbanizam Niš i Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije, ostvarena je saradnja u realizaciji pojedinih aktivnosti na izradi prostornog plana.

Vremenski horizont Prostornog plana biće 2020. godina, odnosno, prostorni plan će obuhvatiti vremenski period od 2011. do 2020. godine.

Izrada Prostornog plana usklađena je sa Zakonom o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, 72/09, 81/09-ispravka, 64/10-US i 24/11), Pravilniku o sadržini načinu i postupku izrade planskih dokumenata („Službeni glasnik RS”, br. 31/10, 69/10 i 16/11), Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 88/10), Zakonom o regionalnom razvoju („Službeni glasnik RS” br. 51/09 i 30/10), Zakonom o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 36/09), Zakonom o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS” br. 36/09, 88/10 i 91/10), Zakonom o turizmu („Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 88/10), Zakonom o Prostornom planu Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 88/10), Uredbom o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02), aktuelnim nacionalnim strategijama Vlade Republike Srbije, regionalnim razvojnim planovima, programima i strategijama za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga i drugim normativnim aktima i dokumentima koji regulišu oblast prostornog planiranja.

Nacrt prostornog plana je pripremljen nakon postupanja po primedbama i sugestijama na „Koncept Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga”, od strane „Komisije za stručnu kontrolu regionalnog prostornog plana, programa implementacije regionalnog prostornog plana, prostornog plana područja posebne namene i programa implementacije prostornog plana područja posebne namene”, obrazovane Rešenjem pomoćnika ministra br. 119-01-7/2011-07 od 24. januara 2011. godine, a na osnovu ovlašćenja ministra životne sredine i prostornog planiranja datog Rešenjem br. 031-01-00007/2009-07 od 24. novembra 2009. godine, na sednici održanoj 3. marta 2011. godine.

Neposredan cilj izrade prostornog plana ogleda se u zaustavljanju negativnih demografskih trendova i daljeg socioekonomskog stagniranja, uz stvaranje neophodnih uslova za dalji prostorni razvoj na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou.

Osnovni zadatak prostornog plana je da ponudi koncepcije razvoja i planska rešenja koja će biti u stanju da adekvatno valorizaciju i očuvaju vrednosti, potencijale i komparativne prednosti ovog područja za dugoročni i uravnoteženi prostorni i ekonomski razvoj, zasnovan na postulatima održivog razvoja i zaštite životne sredine.

Donošenjem prostornog plana stvoriće se planski osnov za racionalnu organizaciju, izgradnju, uređenje i korišćenje prostora, zaštitu prirodnih i kulturnih dobara i zaštitu životne sredine. Unapređenjem infrastrukturne i komunalne opremljenosti naselja i privrednim i ekonomskim razvojem poboljšaće se kvalitet življenja stanovništva na području Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga. Prostorni plan daće smernice za institucionalnu, organizacionu, upravnu, kontrolnu i informatičku podršku u primeni i sprovođenju.

Prostorni plan je zasnovan na smernicama i rešenjima Prostornog plana Republike Srbije i svih prostornih planova užih i širih teritorijalnih celina koji tretiraju područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga, kao i na drugim dugoročnim strategijama, osnovama i politikama nacionalnog, regionalnog i lokalnog značaja, iz oblasti privrede, životne sredine i dr. Takođe je zasnovan na rezultatima istraživanja koja se odnose na ovo područje, studijskoj i dokumentacionoj građi formiranoj u prethodnom periodu koja se odnosi na razvoj područja i na analitičko – planskoj građi formiranoj u toku izrade prostornog plana.

Shodno članu 4. „Pravilnika o sadržini načinu i postupku izrade planskih dokumenata” („Službeni glasnik RS”, broj 31/10, 69/10 i 16/11), prostorni plan sadrži tekstualni i grafički deo. Tekstualni deo prostornog plana ima sledeći osnovni sadržaj: I Polazne osnove, II Principi, ciljevi i opšta koncepcija regionalnog prostornog razvoja, III Koncepcije, propozicije i planska rešenja prostornog razvoja i IV Mere i instrumenti za primenu i sprovođenje plana.

Grafički deo prostornog plana jesu tri referalne karte i to:

1) Referalna karta broj 1 „Osnovna namena prostora” – sadrži okvirno određene celine osnovnih kategorija zemljišta, i to poljoprivredno zemljište, šume i šumsko zemljište i vode i vodno zemljište, kao i građevinsko zemljište;

2) Referalna karta broj 2 „Mreža naselja i infrastrukturni sistemi”- sadrži mrežu naselja i centara, sadržaje javnih službi, raspored osnovnih privrednih delatnosti, infrastrukturne sisteme;

3) Referalna karta broj 3 „Turizam i zaštita prostora” – sadrži turističke zone i lokacije, zone ugroženosti i aktivnosti na zaštiti životne sredine, prirodna i nepokretna kulturna dobra sa propisanim zonama i režimima zaštite.

Referalne karte urađene su u razmeri 1 : 200 000.

Digitalne karte Prostornog plana su vektorski podaci koji su izrađeni u softverskom paketu zasnovanom na CAD tehnologiji.

Paralelno sa izradom prostornog plana izrađen je i „Izveštaj o strateškoj proceni uticaja prostornog plana na životnu sredinu”.

U pripremi i izradi prostornog plana uspostavljena je saradnja sa nadležnim organima: ministarstvima, posebnim organizacijama, javnim preduzećima i ustanovama nadležnim za poslove poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, saobraćaja, telekomunikacija, energetike, privrede i regionalnog razvoja, turizma, zaštite životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, zaštite spomenika kulture, zaštite prirode, kao i svim zainteresovanim organima i organizacijama, kao i stručnim službama gradskih i opštinskih uprava – grada Niša, gradske opštine – Medijana, Niška Banja, Palilula, Pantelej i Crveni Krst; opštine – Aleksinac, Svrljig, Doljevac, Gadžin Han, Merošina i Ražanj (na teritoriji Nišavskog upravnog okruga); opštine – Blace, Prokuplje, Žitorađa i Kuršumlija (na teritoriji Topličkog upravnog okruga); i opštine – Bela Palanka, Babušnica, Dimitrovgrad i Pirot (na teritoriji Pirotskog upravnog okruga).

Uspostavljena je i saradnja sa Oblasnom razvojnom asocijacijom „Jug”, čija će uloga posebno biti izražena u procesu implementacije planskih rešenja.

U pripremi Analitičko-dokumentacione osnove prostornog plana obuhvaćeno je područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga, kao i delovi susednih područja, koja u prostorno – funkcionalnom smislu tangiraju područje prostornog plana (energetika, saobraćaj, vodoprivreda, prirodne vrednosti, položaj turističkih regija itd).

I POLAZNE OSNOVE

1. POLOŽAJ I OSNOVNE ODLIKE PODRUČJA

Područje Prostornog plana nalazi se na jugoistoku Srbije, između 420 51′ i 430, 48′ severne geografske širine i 200 57′ i 230 03′ istočno od Griniča. Domen teritorijalnog prostiranja je uglavno sveden na niško-aleksinački deo udoline Južne Morave sa ražanjskom udolinom, i donjim delom doline reke Moravice, doline Toplice i Nišave sa Zaplanjem i Barbeškom udolinom, dolinu Lužnice sa Tegošnicom, severni deo Leskovačke kotline i Svrljišku kotlinu koja pripada slivu Timoka. Obuhvat čini funkcionalno područje na teritoriji tri upravna okruga sa 14 administrativnih područja opština i administrativnim područjem grada Niša – na kome je 5 gradskih opština, ukupne površine 7.717 km2, sa 756 katastarskih opština, 766 naselja, i 589 486 stanovnika ukupne gustine naseljenosti 74,6st/km2.

2. OBUHVAT I OPIS GRANICA PODRUČJA PROSTORNOG PLANA

Obuhvat područja Prostornog plana se sa severoistoka graniči Zaječarskim, sa severa Pomoravskim, sa zapada Rasinskim, sa jugozapada Kosovskomitrovačkim i Kosovskim, sa juga Jablaničkim upravnim okrugom, dok se sa istoka i jugoistoka graniči sa Republikom Bugarskom. Prostorni plan obuhvata cele teritorije upravnih okruga:

Nišavski upravni okrug (opštine Ražanj, Aleksinac, Merošina, Doljevac, Gadžin Han, Svrljig i grad Niš), površine 2.727 km2;

Toplički upravni okrug (opštine Prokuplje, Kuršumlija, Blace, Žitorađa), površine 2.229 km2;

Pirotski upravni okrug (opštine Bela Palanka, Babušnica, Pirot i Dimitrovgrad), površine 2.761 km2.

Granica Prostornog plana određena je spoljašnim granicama upravnog okruga i opština obuhvaćenih Prostornim planom.

Tabela 1. Obuhvat Prostornog plana

Područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga Upravni okrug Opština / grad Površina u km2. Broj stanovnika

Izvor: Republički zavod za statistiku

3. OBAVEZE, USLOVI I SMERNICE IZ PLANSKIH DOKUMENATA VIŠEG REDA I DRUGIH RAZVOJNIH DOKUMENATA

3.1. PROSTORNI PLAN REPUBLIKE SRBIJE

(„Službeni glasnik RS”, broj 88/10)

Prostornim planom Republike Srbije (u daljem tekstu: PPRS) utvrđuju se dugoročne osnove organizacije, uređenja, korišćenja i zaštite prostora Republike Srbije u cilju usaglašavanja ekonomskog i socijalnog razvoja sa prirodnim, ekološkim i kulturnim potencijalima i ograničenjima na njenoj teritoriji.

PPRS se razrađuje regionalnim prostornim planovima, prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima za područja utvrđena PPRS, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima, planovima i programima razvoja, propisima i opštim aktima donetim za njihovo sprovođenje.

Prostorni plan predstavlja osnov za definisanje strategija na državnom, regionalnom i lokalnom nivou u meri u kojoj imaju uticaj na prostorni razvoj Republike Srbije, njenih regiona i jedinica lokalne samouprave.

Kao strateški razvojni dokument, Prostorni plan Republike Srbije pripremljen je za vremenski period do 2021. godine. U Prostornom planu Republike Srbije predviđen je razvoj u oblasti privrede i infrastrukture, povećanja broja stanovnika i zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih vrednosti. Shodno postulatima održivog razvoja i zaštite životne sredine, predviđeno je održivo korišćenje prirodnih resursa – mineralnih sirovina, voda, poljoprivrednog, šumskog i građevinskog zemljišta uz unapređenje kvaliteta i racionalnost pri korišćenju, kao i uz veće korišćenje obnovljivih izvora energije. Predviđena je takođe i zaštita i unapređenje biodiverziteta, prirodnih i kulturnih dobara i predela. Privredni razvoj u Prostornom planu Republike Srbije se ostvaruje razvojem efikasne i održive privrede utemeljene na regionalnim i lokalnim kapacitetima i zasnovan je na razvoju industrijskih zona, malih i srednjih preduzeća i turizma. Prostornim planom predviđeno je unapređenje stanja, kvaliteta i pristupačnosti infrastrukturnih sistema – saobraćajnica, hidrotehničkih, energetskih i telekomunikacionih objekata i unapređenje upravljanja otpada. Ublažavanje negativnih tendencija demografskog razvoja, ravnomerniji teritorijalni razmeštaj stanovništva, praćen demetropolizacijom, unapređenje kvaliteta života, uravnotežen urbani razvoj, korišćenje kulturnog nasleđa kao razvojnog resursa, unapređenje životne sredine, zaštita i održivo korišćenje kulturnih i predeonih vrednosti i razvoj i uređenje sela uz funkcionalnu mrežu naselja, osnovni su koncepti PPRS.

Za područje ovog Regionalnog prostornog plana, posebno su relevantni sledeći ciljevi: decentralizacija i regionalni razvoj; prirodni resursi zaštita i unapređenje kvaliteta životne sredine biodiverziteta; zaštita i održivo korišćenje prirodnog, kulturnog nasleđa, i predela; demografski razvoj; policentričan urbani sistem; održivi urbani i ruralni razvoj; socijalni razvoj i socijalna kohezija; privreda; održivi transport, mreže i objekti; održiva tehnička infrastruktura; racionalno korišćenje građevinskog zemljišta i uspostavljanje ekonomski efikasnog i socijalno pravednog sistema upravljanja građevinskim zemljištem; i funkcionalne veze sa širim okruženjem.

Za područje ovog Regionalnog prostornog plana izdvajaju se sledeći strateški prioriteti do 2014. godine: izgradnja autoputa u dužini od 85,5 km: Niš – granica sa Bugarskom kod Dimitrovgrada (Koridor Xc); deonice državnog puta I reda (autoput) ruta 7 (SEETO): Niš – Prokuplje (E-80, M-25); rekonstrukcija, izgradnja i modernizacija pruga, stanica i drugih postrojenja, a u skladu sa potrebama i planovima razvoja gradova (putničke stanice će se opremati kao centri integrisani u urbano okruženje, teretni saobraćaj će se u skladu sa potrebama provesti izvan centralnih zona velikih gradova, robni terminali u velikim čvorovima i na mestima kontakta železnice sa putnim, vazdušnim i rečnim saobraćajem će se formirati kao logistički centri i uvođenjem sistema gradske i prigradske železnice); formiranje dvokolosečnih pruga „visoke performanse” na najvećoj dužini severno od Niša i elektrifikacija pruge Niš – Dimitrovgrad: Niš – Dimitrovgrad (remont postojeće pruge, elektrifikacija, savremena SS i TK postrojenja); proširenje i modernizacija aerodroma „Konstantin Veliki” u Nišu (civilno-vojni). Aerodrom „Konstantin Veliki” u Nišu će se razvijati za međunarodne, dolazne i odlazne turističke letove i kao alternativni aerodrom i u sistemu aerodroma za regionalni saobraćaj; Logistički centri međunarodnog-regionalnog karaktera predlažu se na prostoru Niša, čime bi se realizovala povezanost železnice sa drumom (Koridor X -X/c) i sa aerodromom „Konstantin Veliki”; obnova vodovodnih mreža svih vodovoda (smanjenje gubitaka na manje od 20%), stavljanje u funkciju akumulacija Selova; PPV: Selova; obnova PPV: Aleksinac; završetak projekta dovoda Zavojskog jezera; rekonstrukcija i proširenje obuhvata postojećih sistema kao priprema za izgradnju PPOV; realizacija PPOV u naseljima sa najvećim uticajima na izvorišta ili na ugrožene vodotoke: Brus, Blace, Kuršumlija, Prokuplje, Pirot, Niš; planirane akumulacije prvog prioriteta su Okolište, Odorovci i Dojkinci; rekonstrukcija trafostanice 400/220/110 kV „Niš 2”; izgradnja (rekonstrukcija u vodstruki) dalekovod 110 kV TS 400/220/110 kV „Niš 2”-TS 110/35 kV „Niš 1”; izgradnja priključka za TS 110/10 kV „Niš 5”; izgradnja magistralnih gasovoda Niš – Leskovac – Vranje i Niš – Dimitrovgrad; izgradnja produktovoda Smederevo – Jagodina – Niš; izgradnja objekata obnovljivih izvora energije za distribuiranu proizvodnje električne energije (toplane i kogenerativna postrojenja na biomasu, komunalni i industrijski otpad, male hidroelektrane po katastru MHE, solarne elektrane, vektroelektrane; korišćenje geotermalnih u pravcu proizvodnje toplotne energije za potrebe banjskog turizma, zagrevanje sanitarne vode ili prostorija, za potrebe poljoprivredne proizvodnje i dr.

U periodu posle 2014. godine, a u pravcu ostvarivanja ciljeva prostornog razvoja Republike Srbije, planska rešenja u oblasti putnog saobraćaja su aktivnosti na: koridoru državnog puta I reda, (autoputski koridor) Đerdap II – Zaječar – Niš; deonicama državnog puta I reda (autoput) ruta 7 (SEETO): Prokuplje – Kuršumlija – Priština (E-80, M-25) – Prizren – Vrbnica (granica sa Albanijom) (E-851); deonicama državnog puta I reda Pirot – Vlasotince -Leskovac – Lebane – Priština (M-9);

3.2. PROSTORNI PLAN INFRASTRUKTURNOG KORIDORA AUTOPUTA E-75DEONICA BEOGRAD – NIŠ („Službeni glasnik RS”, broj 69/03)

Površina obuhvata Prostornog plana infrastrukturnog koridora autoputa E-75 deonica Beograd – Niš je 1835,4 km2, od čega je 391,5 km2 (21,3 %) na prostoru Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (na delovima teritorije grada Niša i opština Ražanj i Aleksinac). Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora autoputa E-75, deonica Beograd-Niš je dugoročni razvojni dokument koji obuhvata vremenski horizont do 2020. godine.

Planovima razvoja saobraćajne mreže Evrope utvrđen je Panevropski multimodalni saobraćajni koridor „H” (Salzburg – Ljubljana – Zagreb – Beograd – Niš – Skoplje – Veles – Solun) sa dva kraka: Budimpešta – Novi Sad – Beograd („Xb”) i Niš-Pirot-Sofija („Xc”) u funkciji integrisanja saobraćajnog sistema Centralne i Istočne Evrope. Saobraćajna politika EU prema razvoju multimodalnih koridora, predstavlja nesumnjivi prioritet u strategiji dugoročnog razvoja saobraćajne infrastrukture na ovom području i sprovodiće se u sledećim oblastima: izgradnju deonica autoputa od: Niša do Dimitrovgrada; opremanje i uređenje koridora autoputa pratećim objektima, prema evropskim kriterijumima i standardima; rekonstrukciju i izgradnju dvokolosečne pruge za saobraćaj vozova brzinama preko 200 km/h na pravcu: granica Hrvatske – Beograd – Niš – Dimitrovgrad, granica Mađarske – Beograd i Niš – granica Republike Makedonije; rekonstrukciju i modernizaciju postojeće pruge korekcijom ograničavajućih delova i povezivanjem novim pružnim vezama delova mreže i priključnih pruga u skladu s novim železničkim tokovima za saobraćaj vozova brzinama od 120-160 km/h; povećanje kategorije opremljenosti aerodroma „Car Konstantin – Niš” i stope rasta domaćeg vazdušnog saobraćaja; razvoj multimodalnih tačaka i robno-transportnih centara (RTC-a); dogradnju postojećeg magistralnog gasovoda i kompletiranje razvodne gasovodne mreže duž trase magistralnog gasovoda; rekonstrukciju i revitalizaciju postojeće i izgradnju nove elektroprenosne mreže i transformatorskih postrojenja; i rezervisanje prostora za potencijalni koridor plovnog puta Dunav – Morava – Vardar.

Izgradnjom, opremanjem i uređenjem Infrastrukturnog koridora, poboljšaće se veze Niša i uopšte Pomoravlja sa ostalim delovima Republike Srbije pod uslovom rekonstrukcije i izgradnje: timočkog koridora Đerdap II (Prahovo) – Niš; koridora E-75 Niš – granica Republike Makedonije; i koridora E-80 Niš – Dimitrovgrad.

Izgradnja, opremanje i uređenje Infrastrukturnog koridora doprineće jačanju saobraćajnih, privrednih i drugih funkcija Beograda i Niša, Jagodine – Ćuprije – Paraćina, Aleksinca i većeg broja manjih gradova, a time i ostvarivanju ciljeva Prostornog plana Republike Srbije i ukupne strategije razvoja Republike Srbije koja se ogleda:

1) smanjenju negativnih tendencija u demografskim kretanjima u središnjoj i jugoistočnoj Srbiji, imajući u vidu da su ova područja među najznačajnijim ishodištima migracija; i

2) smanjenju procesa metropolizacije Republike Srbije, uz brži razvoj Niša, regionalnih centara i manjih gradova u regionalnim celinama istočno i zapadno od koridora.

Prostornim planom utvrđuju se osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja infrastrukturnog koridora, kao i sledeći magistralni infrastrukturni sistemi na pravcu Beograd – Niš: autoput E-75 (M-1); železnička pruga za velike brzine E-85 i modernizacija postojeće pruge; magistralni optički kablovi, kojima se zamenjuje postojeći koaksijalni kabl; magistralni gasovodi; dalekovodi 220 i 400 kV; objekti zaštite od voda – odbrambeni nasipi; i plovni put Rajna-Majna-Dunav-Morava-Vardar-Aksios.

3.3. PROSTORNI PLAN INFRASTRUKTURNOG KORIDORA NIŠ – GRANICAREPUBLIKE MAKEDONIJE („Službeni glasnik RS”, broj 77/02)

Područje Prostornog plana infrastrukturnog koridora Niš – Granica Republike Makedonije obuhvata prostor površine 1.186,5 km2, od čega je 213,7 km2 (18%) na prostoru Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (na delovima teritorije grada Niša i opština Doljevac, Merošina i Gadžin Han). Planovima razvoja Panevropske saobraćajne mreže utvrđen je multimodalni saobraćajni Koridor „10” (Salzburg-Ljubljana-Zagreb-Beograd-Niš-Skoplje-Veles-Solun) sa dva kraka Budimpešta-Novi Sad-Beograd („10.b”) i Niš-Pirot-Sofija („10.a”) u funkciji integrisanja saobraćajnog sistema Centralne i Istočne Evrope. Infrastrukturni koridor od Niša (Trupale) do granice Republike Makedonije, koji je obuhvaćen ovim prostornim planom, pripada multimodalnom saobraćajnom koridoru „10”. Izgradnjom Infrastrukturnog koridora poboljšaće se veze našeg istočnog Podunavlja sa južnom Srbijom i Makedonijom, pod uslovom rekonstrukcije i izgradnje timočkog koridora Đerdap II (Prahovo) – Niš, sa planskom idejom da Srbija, pored razvojne zone Novi Sad-Beograd, Smederevo na Dunavu, razvija privredno i saobraćajno značajnu zonu u timočkom Podunavlju (Kladovo-Prahovo), kao bližu Crnom moru (Istočnoj Evropi).

Izgradnja Infrastrukturnog koridora doprineće jačanju saobraćajnog značaja Niša, koji je u tom pogledu već sada drugi po rangu u Srbiji, a preko toga i jačanju privrednih i drugih funkcija Niša, dalje smanjenju procesa metropolizacije Srbije, uz brži razvoj Niša, regionalnih centara i manjih gradova u regionalnim celinama istočno i zapadno od koridora.

Prostorni plan obuhvata područje: autoputa E-75 (M-1), pruge za velike brzine E-85, gasovoda i optičkog kabla sa vodotokom Južne Morave i svim pratećim objektima i sadržajima (čvorišta, terminali, uslužni sadržaji i drugi objekti u funkciji magistralnih infrastrukturnih sistema).

3.4. PROSTORNI PLAN PODRUČJA INFRASTRUKTURNOG KORIDORA NIŠ – GRANICA BUGARSKE („Službeni glasnik RS”, broj 86/09)

Površina obuhvata Prostornog plana područja infrastrukturnog koridora Niš – Granica Bugarske (998,4 km2) se u potpunosti (100 %) nalazi na prostoru Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (na delovima teritorije grada Niša i opština Bela Palanka, Pirot i Dimitrovgrad). Planom Panevropske saobraćajne mreže utvrđen je multimodalni koridor „10” (Salcburg – Ljubljana – Zagreb – Beograd – Niš – Skoplje – Veles – Solun) sa krakom „C” Niš – Dimitrovgrad – Sofija, koji predstavlja okosnicu formiranja infrastrukturnog koridora Niš – granica Bugarske.

Izgradnja infrastrukturnog koridora Niš – granica Bugarske uticaće podsticajno na bolju saobraćajnu i privrednu povezanost Republike Srbije sa okruženjem kao i na brži razvoj regiona koji se naslanja na ovaj koridor. Preko ovog koridora i regionalne saobraćajne mreže ostvariće se bolje veze jugoistočne Srbije sa zapadnom, centralnom i južnom Srbijom i timočkim Podunavljem. Intenziviranje i povezivanje saobraćajnih tokova u koridoru uticaće na jačanje privrednih i drugih funkcija Niša, koji je već sada najznačajnije čvorište u Srbiji posle Beograda. Prostorni plan sadrži:

1) koridore magistralnih infrastrukturnih sistema, kako postojećih tako i planiranih, sa zaštitnim pojasom i pratećim objektima i to: autoputa E-80 (M.1.12), železničke pruge za vozove velikih brzina E-70, magistralnog gasovoda, magistralnih optičkih kablova, DV 400kV, 220kV i 110kV;

2) koridore alternativnih i regionalnih infrastrukturnih sistema i to: alternativnog putnog pravca autoputa E-80, regionalnih puteva, regionalne pruge;

3) zonu uticaja infrastrukturnog koridora širine 1-5 km od krajnjeg magistralnog infrastrukturnog sistema, izuzev na području Generalnog plana Niša, gde se obuhvat Prostornog plana svodi na mrežu koridora magistralnih infrastrukturnih sistema.

Ovim planom utvrđena su najznačajnija opredeljenja razvoja saobraćajnog sistema. Od kapitalnog značaja je i definisani koridor magistralnog gasovoda MG-10 Niš – granica Bugarske, kojim se obezbeđuje snabdevanje istočne Srbije gasom, a čijim tranzitom i račvanjem preko područja grada Niša ovo područje postaje energetsko čvorište Srbije.

3.5. PROSTORNI PLAN PODRUČJA POSEBNE NAMENE SLIVA AKUMULACIJE BOVAN(„Službeni glasnik RS” broj 14/09)

Površina obuhvata Prostornog plana područja posebne namene sliva akumulacije Bovan je 633,5 km2, od čega je 71 km2 (11,2 %) na prostoru Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (na delu teritorije opštine Aleksinac). Prostornim planom tretiran je prostor izvorišta površinskih voda na kom su utvrđene zone neposredne, uže i šire zaštite izvorišta. Za osnovni prirodni potencijal definisan je izuzetan prirodni ambijent Sokobanjske kotline sa Bovanskim jezerom i planinskim vencima koji je okružuju po obodu. Utvrđena je funkcija turizma kao kompatibilna osnovnoj nameni, usmerena ka razvoju lečilišnog, zdravstveno-rekreativnog, kongresnog i manifestacionog turizma na Sokobanjsko-Ozrenskom području koje je bogato sa termalnim izvorima i atraktivnim turističkim kapacitetima u Sokobanji. Prostornim planom područja posebne namene akumulacije Bovan utvrđena su pravila: korišćenja, uređenja i zaštite prirode, resursa i vrednosti; i uređenja i održivog prostornog razvoja (mreže naselja i stanovništva, ruralnih područja, privrednih delatnosti, javnih službi, infrastrukturnih sistema i dr.).

3.6. PROSTORNI PLAN PODRUČJA PARKA PRIRODE I TURISTIČKE REGIJE STARA PLANINA („Službeni glasnik RS” , broj 115/08)

Prostorni plan područja Parka prirode i turističke regije Stara planina 10.7% područja Regionalnog prostornog plana Nišavskog, Pirotskog i Topličkog upravnog okruga ili oko 825 km2 (na delovima teritorije opština Pirot i Dimitrovgrad) tretirano je kao kao prostor posebnih prirodnih vrednosti i turističjih vrednosti od nacionalnog značaja, na kom su utvrđene zone zaštite I, II, III Parka prirode kao i zone od interesa za razvoj turističko rekreativnih aktivnosti.

Utvrđena su pravila: korišćenja, uređenja i zaštite prirode, poljoprivrednog, šumskog, zemljišta i dr.; i uređenja i održivog prostornog razvoja (mreže naselja i stanovništva, ruralnih područja, privrednih delatnosti, javnih službi, infrastrukturnih sistema i dr.). Kao dominantna privredna aktivnost, kompatibilna sa zaštitom Parka prirode, predviđen je razvoj turizma u planinskoj zoni (turistički centri Topli Do, Mramor i Senokos i druga naselja, nekoliko sektora alpskih skijališta i dr.) i podplaninskoj zoni, uz integraciju sa brojnim turističkim resursima i prirodnim i kulturnim vrednostima u neposrednom okruženju. Kao dominantni vid turizma predviđen je stacionarni i izletnički planinski turizam, sa celogodišnjim korišćenjem kapaciteta ponude (u zimskom periodu alpsko skijanje i aktivnosti ostalih zimskih sportova, i u letnjem periodu brojni vidovi sportsko-rekreativnog turizma).

3.7. PROSTORNI PLAN PODRUČJA POSEBNE NAMENE SISTEMA PRODUKTOVODA KROZ REPUBLIKU SRBIJU (SOMBOR – NOVI SAD – PANČEVO – BEOGRAD – SMEDEREVO – JAGODINA – NIŠ) („Službeni glasnik RS”, broj 19/11)

Prostorni plan područja posebne namene sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju obuhvata područje koje se nalazi na delovima teritorije gradova Sombor, Novi Sad, Zrenjanin, Pančevo, Beograd, Smederevo, Jagodina i Niš, i opština Kula, Vrbas, Titel, Opovo, Kovin, Temerin, Smederevska Palanka, Velika Plana, Lapovo, Batočina, Svilajnac, Ćuprija, Paraćin, Ćićevac, Ražanj i Aleksinac. Ukupna površina područja Prostornog plana iznosi 4.093 km2.

Plansko područje se prostire od severozapadnog dela Republike Srbije, preko Podunavlja i Pomoravlja do centralnog dela jugoistočne Srbije. Obuhvat Prostornog plana predstavlja površinu pod cevovodnim sistemom produktovoda sa pripadajućim površinama čvorišta i mestima ukrštanja sa drugim infrastrukturnim sistemima, terminalima, kao i područjima koji su u neposrednoj fizičkoj i funkcionalnoj vezi sa koridorom, odnosno uticajnim zonama.

Od ukupne površine obuhvata, 373.27 km2 (9,12 %) se nalazi na prostoru Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga (na delovima teritorije grada Niša i opština Ražanj i Aleksinac).

Produktovod predstavlja sistem cevovoda za transport tečnih derivata nafte – motornih goriva (motornih benzina i dizela) i tim sistemom bi bilo povezano sedam planiranih pripadajućih terminala sa upravljačko-distributivnim centrima. Cevovodnim transportom naftnih derivata omogućiće se uvođenje savremenog transporta derivata, smanjenje transportnih tarifa u odnosu na druge vidove transporta, povećanje zaposlenosti (u toku izgradnje i u toku eksploatacije), stvaranja nove društvene vrednosti i efikasnosti povećanjem društvene neto sadašnje vrednosti i društvene interne stope rentabilnosti, viši stepen ekološke bezbednosti uz veću efikasnost i pouzdanost transporta. Produktovod polazi od glavnog terminala u Pančevu u dva osnovna pravca: severni – prema Novom Sadu i Somboru, i južni prema Smederevu, Jagodini i Nišu. Uslovno govoreći, postoji i treći pravac (u okviru severnog pravca bočna grana) prema Beogradu. Realizacija produktovoda predviđena je u tri faze: 1) I faza – deonice Pančevo – Novi Sad i Pančevo – Smederevo; 2) II faza – deonice Smederevo – Jagodina i Jagodina – Niš; 3) III faza – deonice Novi Sad – Sombor i Pančevo – Beograd.

3.8. OSTALA PLANSKA I RAZVOJNA DOKUMENTA

Pri izradi Prostornog plana korišćena su sledeća dokumenta: Strategija regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine („Službeni glasnik RS”, br. 55/05 i 71/05); Nacionalna strategija održivog razvoja („Službeni glasnik RS”, broj 44/05); Strategija razvoja poljoprivrede Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 78/05); Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 59/06); Vodoprivredna osnova Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02); Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije od 2006. do 2012. godine, Strategija razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS” broj 91/06), Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 44/05) sa Programom ostvarivanja strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine; Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 4/08); Strategija razvoja telekomunikacija u Republici Srbiji od 2006. do 2010. godine („Službeni glasnik RS”, br. 99/06 i 4/09); Nacionalna strategija upravljanja otpadom sa programom približavanja EU (2003.); Strategija upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine („Službeni glasnik RS”, broj 29/10); Nacionalni program zaštite životne sredine Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 12/10); Master plan kulturnoistorijske rute Put rimskih careva; Prostorni plan opštine Doljevac („Službeni list grada Niša”, broj 16/11); Prostorni plan administrativnog područja grada Niša – Nacrt plana; Prostorni plan opštine Prokuplje – Nacrt plana; Prostorni plan opštine Blace – Nacrt plana; Prostorni plan opštine Pirot – Nacrt plana; Prostorni plan opštine Gadžin Han – Koncept plana; Prostorni plan opštine Svrljig – Koncept plana; Prostorni plan opštine Merošina – Koncept plana; Prostorni plan opštine Bela Palanka – Koncept plana; Prostorni plan opštine Babušnica – Koncept plana; Prostorni plan opštine Dimitrovgrad – Koncept plana; Strateški, razvojni i akcioni planovi i dokumenti za pojedine opštine (opštinski ekološki akcioni planovi, lokalni ekološki akcioni planovi, strateški planovi u oblasti upravljanja voda, opštinski planovi upravljanja otpadom, opštinski programi razvoja turizma, studije o prirodnim i kulturnim dobrima i drugo); i drugo.

4. SKRAĆENI PRIKAZ I OCENA POSTOJEĆEG STANJA, POTENCIJALI,OGRANIČENJA, SWOT ANALIZA

4.1. PRIRODNI RESURSI I NJIHOVO KORIŠĆENJE

4.1.1. Poljoprivredno zemljište

Pod poljoprivrednim zemljištem se nalazi 57,57% ukupne teritorije područja Prostornog plana (443.410 ha), i ono je po bonitetu, načinu korišćenja i zastupljenosti izuzetno heterogeno. Visoko učešće poljoprivrednog zemljišta u ukupnom se nalazi u Nišavskom upravnom okrugu (preko 63%), koji u najvećoj meri zahvata ravničarske predele u Aleksinačkoj i Niškoj kotlini, dok je u Topličkom i Pirotskom upravnom okrugu učešće poljoprivrednog zemljišta između 50 i 55%.

U strukturi poljoprivrednog zemljišta izdvajaju se sledeće grupe: grupa izrazito ratarskog tipa zemljišta, koju čine hidrogene crnice i njima srodna zemljišta; grupa dobrih poljoprivrednih zemljišta, koju čine smonice, gajnjače i crvenice na jedrim krečnjacima i neogenim sedimentima i grupa delimično poljoprivrednih zemljišta, gde preovlađuju aluvijalna, podzolosta, livadska i močvarna zemljišta, kao i deluvijum.

Velike površine područja Prostornog plana su degradirane zbog višedecenijskog demografskog pražnjenja velikog broja naselja, naročito u brdsko – planinskim selima. Iz tih razloga značajan procenat oranica i bašti se uopšte ne obrađuje, znatan deo voćnjaka i vinograda je ekstenzivno negovan ili pak zaparložen, livade se redovno ne kose, a planinske pašnjake zauzimaju šikare.

Područja pogodna za intenzivnu ratarsko – povrtarsku proizvodnju su relativno skromno zastupljena na plodnim zemljištima dolinskih strana Južne Morave, Nišave i Toplice. U proseku, oko 45,40% ukupnih poljoprivrednih površina čine oranice, blizu 46,96% livade i pašnjaci, 5,55% voćnjaci i 2,05% vinogradi. Blizu jedne trećine ukupne teritorije zauzimaju planinski atari, većinom sa ozbiljnim ograničenjima za razvoj poljoprivrede.

Tabela 2. Prostorni raspored poljoprivrednog zemljišta (u ha)

Republika Srbija, područje, upravni okrug, grad, opština Poljopri vredna površina Oranice i bašte Voćnjaci površina zapremina zapreminski prirast ha % m3 Niški izdanačke šume 29,9%visoko poreklo 20,4%veštački podignute sastojine 11,9% očuvane sastojine 52,1% razređene sastojine 7,5% devastiranih šuma 2,6% bukva (70,6%), cer (9,5%) kitnjak (8,6%), bagrem (1,6), crni bor (2,6%), smrča (1,3%), beli bor (0,6%) i ostale (5,2%) Pirotski izdanačke šume 37,1%visoko poreklo 20,4%veštački podignute sastoine 12,5% očuvane sastojine 49,8%, razređene sastojine 11.7% devastiranih šuma 8.4% bukva (75,5 %), smrča (8,5 %,), crna bor (4,6 %,), cer (2,5%) grab (1,3 %), sladun (0,7%), jela (1,6%), kitnjak (1,8%) i ostale (4,1%) Toplički izdanačke šume 44.23 %, visoko poreklo 38.73 %, veštački podignute sastojine 9.1 % očuvane sastojine 73,4% razređene sastojine 15.3%, devastiranih šuma 13.0 % bukva (46,7%), grabić i crni jasen (11,2%), kitnjak (8,9%), sladun (5,3%), cer (4,7%), bor (4,6%), grab (4,7%) i ostale (14%)

Najatraktivniji ostali šumski proizvodi su pečurke, lekovito bilje i šumski plodovi. Od pečuraka za otkup najinteresantniji su vrganj i lisičarka, koje se javljaju u šumama ovog šumskog područja. Sama pojava i razvoj pečurki i njihov obim u kvantitativnom smislu zavisi od velikog broja faktora od kojih je većina još uvek tajna. Najčešće pečurke se javljaju u devastiranim šumama, šumama sa prekinutim sklopom i gde se vrši intenzivnija korišćenja, u šumama skromnih i loših ekoloških uslova. Pečurke se javljaju na proplancima, ivicama šuma i šumskim livadama i pašnjacima. Generalno se može zaključiti da postoje povoljni uslovi za pojavu i razvoj pečuraka, ali je vrlo teško (nemoguće) utvrditi potencijal istih u kvantitativnom smislu iz razloga nedovoljnog poznavanja faktora koji utiču na pojavu i razvoj pečuraka.

Lekovito bilje koje se javlja na ovom području je mnogobrojno najveći značaj imaju: kamilica – Matricaria chamomila L, kantarion – Hypericum perfolatum Lo, majčina dušica – Thymus serrpyllum L., hajdučka trava – Achilea milefulium L, glog – Crategus monogyna Jucd., zova – Sambucus nigra L., kleka – Juniperus communis L., divlja ruža – Rosa canina L. i mnoge druge. Za farmaceutske svrhe od lekovitog bilja koriste se nadzemni delovi: list, cvet, plod, i podzemni delovi: koren, koji se posebnim metodima dorađuju i prerađuju u finalne proizvode.

Među plodovima šumskog drveća i drugih biljaka u ovom šumskom području najveći značaj imaju: borovnica – Vaccinium myrtilus, kupina – Rubus ulmitolius, jagoda – Fragaria vesca, malina – Rubus idaeus, glog – Crataegus sp., kleka – Juniperus communis, lešnik – Corylus avelana, dren – Cornus mas, divlja jabuka – Malus silvestris, divlja kruška – Pyrus piraster, divlja trešnja – Prunus avium itd.

Na području Prostornog plana nalazi se 22 lovišta (9 na teritoriji Nišavskog upravnog okruga, osam na teritoriji Topličkog, i pet na teritoriji Pirotskog ) ukupne površine 6646 km2.

Tabela 6. Osnovni podaci o lovištima

Lovište Obuhvaćene opštine Površina (km2) UGALJ Dolina Jerme – „Rakita” (Kameni ugalj) Eksploatacija Mazgoški basen (lignit) Eksploatacija Aleksinački rudnici (mrki ugalj) Eksploatacija. Rezerve: 27 miliona tona uglja A+B+C1 kategorije. Najveće rezerve mrkog uglja u Srbiji. Aleksinački rudnici (bituminozni škriljci) Eksploatacija. Rezerve: 1,8 milijarde tona sa oko 7.000 KJ/kg KREČNJAK „Pašin kamen”, opština Blace Istraživanje „Ostrovica”, grad Niš Eksploatacija (konačno opredeljenje o eksploataciji biće razmatrano izradom odgovarajućeg planskog dokumenta, kao i aktom o zaštiti) „Vojnici”, opština Babušnica Istraživanje „Šuplji kamen”, opština Bela Palanka Istraživanje „Dolac 2”, opština Bela Palanka Eksploatacija (konačno opredeljenje o eksploataciji biće razmatrano izradom odgovarajućeg planskog dokumenta, kao i aktom o zaštiti) „Dolac”, opština Bela Palanka Eksploatacija (konačno opredeljenje o eksploataciji biće razmatrano izradom odgovarajućeg planskog dokumenta, kao i aktom o zaštiti) „Kale”, opština Pirot Rezerve „Mali vrh”, opština Pirot Rezerve BENTONIT „Ravna Dubrava – Jelenkovac”, opština Gadžin Han Eksploatacija „Zavidince”, opština Babušnica Eksploatacija FELDSPAT „Pripor”, opština Žitorađa Rezerve „Bele vode”, opština Prokuplje Istraživanje OPEKA „Kodželj”, opština Prokuplje Rezerve KALCITI „Zaplanje”, opština Gadžin Han Eksploatacija MERMER „Tijovac”, opština Svrljig Istraživanje ANDEZIT „Korito”, opština Dimitrovgrad Eksploatacija „Karibanja”, opština Dimitrovgrad Eksploatacija LAPORAC „Mala Rudina”, opština Bela Palanka Istraživanje ZLATO “Lece – Gajtan”, opština Kuršumlija Istraživanje „Zvonce – Ruj planina”, opština Babušnica Istraživanje BAKAR „Donje Nevlje”, opština Dimitrovgrad Istraživanje OLOVO I CINK „Prekorađa”, opština Kuršumlija Istraživanje

Izvor: Ministarstvo energetike, razvoja i zaštite životne sredine

Područje prostornog plana raspolaže velikim rezervama podzemnih voda, ali je dosadašnji stepen njihove eksploatacije mali. Najpoznatiji mineralni izvor je Toplički kiseljak, a od banja Prolom, Lukovska, Kuršumlijska, Niška, Zvonačka, Kulinska, Banja Dagbanjica i Banja Topilo.

Potencijali za korišćenje mineralnih sirovina na prostoru Regionalnog prostornog plana jesu: u postojećim rudnicima istražene rezerve omogućavaju dugogodišnju proizvodnju na nivou kapaciteta koji su čak i znatno veći od postojećih; složena geološka građa područja Regionalnog prostornog plana ukazuje da postoje realne mogućnosti za pronalaženje dodatnih ekonomsko interesantnih koncentracija (ležišta) više različitih mineralnih sirovina – ruda metala (bakar, zlato, olovo i cink), nemetala (glina, kvarcni pesak, građevinsko-tehnički kamen i dr.). Ovome u prilog ide i zainteresovanost inostranih kompanija koje bi narednih godina uzele određene koncesije i obavljale geološka istraživanja; akumulirano dugogodišnje iskustvo vezano za geološka istraživanja, eksploataciju i pripremu mineralnih sirovina; postojanje solidne kadrovske baze u većini segmenata mineralnog sektora i obrazovno naučnih kapaciteta; kod pojedinih ležišta nemetaličnih i metaličnih mineralnih sirovina, prirodni i tehničko ekonomski uslovi omogućavaju površinsku eksploataciju, što povoljno utiče na visinu troškova proizvodnje i

bogatsvo podzemnih voda i postojanje velikog broja geotermalnih izvora kao značajni potencijal za razvoj rekreativno – lečilišnog i banjskog turizma.

Ograničenja za intezivnije i racionalnije korišćenje mineralnih sirovina su sledeća: nepostojanje dugoročne strategije i politike za mineralno – sirovinski kompleks Republike Srbije; nesavremenost i nedostatak zakona i podzakonskih akata, odnosno odgovarajućih standarda i propisa u datom kompleksu; neistraženost i nedefinisanost rezervi mineralnih sirovina kao posledica dugogodišnjeg nedostatka finansijskih sredstava; prisutno je neracionalno iskorišćavanje bilansnih rezervi što je posledica tehnološke zaostalosti, nedovoljnog angažovanja stručnog kadra, i neadekvatne kontrole inspekcijskih organa; zastarelost i istrošenst opreme i postrojenja za eksploataciju, pripremu i preradu mineralnih sirovina, i nedostatak savremene opreme koja se primenjuje pri geološkim istraživanjima; iscrpljivanje rudnih rezervi; visok stepen degradacije životne sredine pri eksploataciji, pripremi i preradi mineralnih sirovina i prisustvo jako degradiranih i ekološki skoro uništenih prostora stvara sve artikulisanije otpore iz različitih sredina prema rudarstvu i metalurgiji, odnosno izgradnji novih proizvodnih objekata (uključujući i geološka istraživanja), čak i u slučajevima kada postoje ekološi prihvatljiva („čista”) rešenja. Ovo treba posebno imati u vidu kod novih površinskih kopova.

4.2. STANOVNIŠTVO, NASELJA I JAVNE SLUŽBE

4.2.1. Stanovništvo

Na području Prostornog plana živi (2002.) 589.486 stanovnika (7,86% populacije Republike Srbije). Stanovništvo po okruzima nije ravnomerno raspoređeno. Najbrojnije je u Nišavskom upravnom okrugu gde živi 65% stanovništva Regiona (381.757), zatim u Pirotskom upravnom okrugu 18% (105.654) i u Topličkom upravnom okrugu 17% (102.075). Prosečna gustina naseljenosti je 76 st/km2 (2002.), što je ispod republičkog proseka (98 st/km2), s tim što gustine naseljenosti variraju po upravnim okruzima (Nišavski 140 st/km2, Toplički 46 st/km2 i Pirotski 38 st/km2), i po opštinama (Grad Niš 420 st/km2, opština Kuršumlija 23 st/km2). Stepen urbanizacije je u porastu i iznosi 52,97% (2002.) i niži je od Republičkog proseka (56,4%). Između dva poslednja popisa je poraslo učešće gradskog stanovništva u ukupnom za 2,88% (na nivou Republike 1,8%). Najveći stepen urbanizacije je u Pirotskom upravnom okrugu (57,59%), zatim u Niškom upravnom okrugu (53,57%), a najmanji u Topličkom upravnom okrugu (45,97%).

Broj stanovnika je, u odnosu na 1948. godinu, nominalno uvećan za 0,66%, ali je relativan udeo stanovništa u populaciji Republike Srbije opao (1948. godine je učešće stanovništva u populaciji Republike Srbije iznosilo 10,11%). Ukupno stanovništvo je imalo trend rasta u periodu 1948-1981. godine u proseku za 2,4% u svakom međupopisnom periodu. Nakon 1981.godine broj stanovnika se smanjuje za 4,3% u međupopisnom peirodu 1981-1991. godine, odnosno 4,2% (1991-2002.). Ovim procesima je, naročito, doprinelo pogoršanje ekonomske i političke situacije koje je rezultiralo povećanim migracijama sa područja Prostornog plana (naročito radno-sposobnog i fertilnog stanovništva) i smanjenjem stope prirodnog priraštaja (koja ima negativne vrednosti već duži niz godina na čitavom području Prostornog plana). U periodu 1997-2007. godine, stanovništvo područja Prostornog plana je smanjeno po osnovu nataliteta za 35.210 stanovnika (po osnovu nataliteta se uvećalo za 59.863, a po osnovu mortaliteta smanjilo za 97.073 stanovnika), a po osnovu migracionih kretanja za 931 stanovnika (doseljeno je 87.510, a odseljeno je 88.441). U periodu 1981-2002. godine, od 16 opština u obuhvatu plana jedino su opština Niš i opština Niška Banja uspele da povećaju svoju populaciju.

Inače, stanovništvo je, u pogledu migracionih karakteristika, na teritoriji Prostornog plana najzastupljenije autohtono stanovništvo (72,74%). Među doseljenim stanovništvom najveći je broj sa teritorije druge opštine Centralne Srbije (47%), zatim sa teritorije iste opštine (39%), iz Vojvodine (2%), sa AP Kosova i Metohije (3%), dok je 9% stanovništva doseljeno iz bivših Republika SFRJ.

Kao osnovne potencijale za razvoj demografskog faktora u planskom periodu možemo navesti sledeće: (1) mogućnost obnavljanja stanovništva, naročito u opštinama i opštinskim centrima koja ostvaruju apsolutni demografski porast; (2) povoljna starosna struktura stanovništva, naročito u opštinskim centrima; (3) učešće kontigenta ženskog fertilnog stanovnoštva u ukupnom stanovništvu; (4) mogućnost za povećanje stope aktivnosti povećanim uključenjem radno-sposobnog stanovništva u svim sektorima privrede, naročito stvaranjem uslova za razvoj sektora malih i srednjih preduzeća (u daljem tekstu: MSP) čime bi se stvorili uslovi za aktivnije uključivanje radnosposobnog stanovništva u razvoj poljoprivrede, prehrambene industrije, i tercijalnog sektora; (5) neiskorišćeni stambeni fond usled smanjenja broja stanovnika, naročito u seoskim naseljima, a koji može biti osnova za razvoj različitih delatnosti – od male privrede do realizacije brojnim poljoprivrednih programa ukoliko se zaustave negativni demografski trendovi.

Osnovna ograničenja razvoja demografskog potencijala na području Prostornog plana su uglavnom demografske prirode: (1) smanjenje broja stanovnika usled negativnog prirodnog priraštaja i veoma izraženih migracionih kretanja iz kojih proizilazi negativna stopa migracija na teritoriji Prostornog plana( (2) demografsko starenje ukupnog stanovništva i radne snage (duboka i najdublja demografska starost, senilizacija i feminizacija radne snage u poljoprivredi)( (3) visoka opšta stopa smrtnosti kao posledica demografskog starenja, a delom i zbog neadekvatne zdravstvene zaštite, odnosno niskog nivoa životnog standarda( (4) negativan prirodni priraštaj u svim opštinama na području Prostornog plana( (4) problem obnavljanja stanovništva i niska stopa ukupnog fertiliteta( (5) loša obrazovna struktura stanovništva (25,16% ukupnog stanovništva starijeg od 15 godina nema čak ni završenu osnovnu školu)( (6) trend porasta dvočlanih i jednočlanih, pretežno staračkih domaćinstava na teritoriji Prostornog plana. Osim veoma izraženih demografskih ograničenja, na nepovoljna demografska kretanja utiču i ograničenja ekonomske prirode (visoka stopa nezaposlenosti( porast starog (65 i više godina) i ostarelog stanovništva (80 i više godina)( staračka, često jednočlana i dvočlana domaćinstava bez redovnih prihoda), kao i niz prostornih ograničenja (velika koncentracija stanovništva u naseljima urbane zone( naselja obuhvaćena depopulacijom).

4.2.2. Mreža naselja

Regionalnim prostornim planom Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga obuhvaćeno je 766 naselja u okviru 756 katastarskih opština koje su svrstane na području tri upravna okruga, četrnaest opština i pet gradskih opština grada Niša. Najveći broj naselja je skoncentrisan u Nišavskom upravnom okrugu (282), zatim u Topličkom upravnom okrugu (267), a najmanje u Pirotskom upravnom okrugu (214). Najveća gustina stanovništva po 1 km2 je na administrativnoj teritoriji grada Niša (420) a najmanja na području opštine Kuršumlija (23). Izuzev administrativnog područja grada Niša i teritorije opštine Doljevac (182), u svim ostalim opštinama prosečna gustina je znatno ispod 100 stanovnika po jedan km2. Prosečna površina teritorije po naselju na području Prostornog plana iznosi 10.3 km2 .

Primetne su velike razlike po okruzima u pogledu broja stanovnika, urbanog uređenja kao i funkcije centara.U Nišavskom upravnom okrugu ima ukupno 277 katastarskih opština i 282 naselja čija prosečne veličine iznosi 9,7 km2 od čega je na administrativnom području grada Niša 70 katastarskih opština i 71 naselje. U Topličkom upravnom okrugu ima ukupno 263 katastarskih opština i 267 naselja prosečne veličine od 8,4 km2 dok u Pirotskom upravnom okrugu ima ukupno 216 katastarskih opština i 214 naselja prosečne veličine 12,9 km2.

Na osnovu postojećih determinanti centraliteta naselja može se zaključiti da pored Niša kao centra međunarodnog značaja, Pirota i Prokuplja, kao regionalnih/okružnih/oblasnih centara, još 14 naselja imaju funkciju opštinskih centara (Dimitrovgrad, Babušnica, Bela Palanka, Gadžin Han, Doljevac, Merošina, Svrljig, Aleksinac, Ražanj, Žitorađa, Blace i Kuršumlija), veći broj centara zajednice naselja i naselja sa specijalnim funkcijama, a najveći je broj primarnih seoskih naselja. Grad Niš ima glavnu ulogu u funkcionalno prostrnoj organizaciji područja Regiona kao i Republike Srbije u celini i kao takav predstavlja funkcionalni centar i centar regionalne urbanizacije. Uloga regionalnih/okružnih/oblasnih centara Pirota i Prokuplja ogleda se u funkcionalnom centralitetu opštine.

Na području Prostornog plana su primetne dnevne migracije na relaciji prigradska naselja – opštinski centri i opštinski centri – centar međunarodnog značaja grad Niš. Identifikovane su četiri kategorije naselja razvrstanih po demografskoj veličini: patuljasta naselja sa manje od 250 stanovnika; mala naselja koja imaju od 250 do 500 stanovnika; srednja naselja i to srednja manja naselja sa 500 do 750 stanovnika i srednja veća naselja od 750 do 1000 stanovnika) i velika seoska naselja sa više od 1000 stanovnika.

Tabela 8. Veličinska struktura naselja

veličinska struktura naselja 1981. godina 2002. godina 2002. godina (nova metodologija) broj broj broj naselja stanovnika naselja stanovnika Ukupno 2007 2008 2009 2010 Drž.put 1.reda br. 1 (E-75) Ražanj – AleksinacAleksinac – NišNiš – Doljevac – Brestovac 10903120986372 11067122016427 10953122546654 11181125536883 Drž.put 1.reda br.25 Knjaževac – SvrljigSvrljig – NišNiš – ProkupljeProkuplje – BeloljinBeloljin – KuršumlijaKuršumlija – Merdare 173727785970372633501508 177328175899357029731527 170026935623405526931527 173030075681431226701479 Drž.put 1.reda br. 1.12 Niš – Bela PalankaBela Palanka – PirotPirot – DimitrovgradDimitrovgrad – Granica R.Bugarske 5965563144563405 5376473244773811 5287467741553479 4649445242233634 Drž.put 1.reda br. 9 Pirot – BabušnicaBabušnica – Vlasotince 17363315 17703309 18003325 16122552

(Izvor: JP „Putevi Srbije”)

Na području Prostornog plana postoje sledeće železničke pruge:

glavna magistralna železnička pruga (E-85): Beograd-Mladenovac-Niš-Preševo-Državna granica. Pruga je jednokolosečna i elektrificirana sistemom elektrifikacije 25kV,50Hz. Železnička pruga je projektovana i izgrađena za brzine do 100km/h;

glavna magistralna železnička pruga (E-70): Niš-Pirot-granica sa Republikom Bugarskom. Pruga je jednokolosečna i neelektrificirana tako da je potrebna njena elektrifikacija i rekonstrukcija jer predstavlja jedinu neelektrificiranu deonicu na saobraćajnom Koridoru H;

jednokolosečna neelektrificirana železnička pruga: (Niš)-Svrljig-Zaječar-Pristanište Prahovo;

jednokolosečna neelektrificirana železnička pruga broj 71: (Niš)-Doljevac-Kastrat-Kosovo polje sa dozvoljenom brzinom do 60km/h.

Vazdušni saobraćaj se odvija se preko aerodroma „Konstantin Veliki” u Nišu. Poletno-sletna staza ukupne dužine 2.500 m i širine 45 m, rutna staza dužine 290 m i širine 25 m, Platforma za parkiranje vazduhoplova dimenzija 275 – 100m sa 4 označene pozicije (ukupan kapacitet aerodroma u vanrednim situacijama je 20 vazduhoplova). Pristanišna zgrada je ukupne površine 1.700 m2. Aerodrom se koristi za redovne, čarter letove i alternativna sletanja. Nalazi se u zoni sa vrlo povoljnim vremenskim uslovima tokom cele godine, sa malim brojem maglovitih i snežnih dana.

Najveći potencijal razvoja saobraćaja predstavlja perspektiva intermodalnog koncipiranja infrastrukturnih sistema na bazi drumskog, železničkog i vazdušnog transporta.

Pogranični položaj Regiona ka zemljama EU i Koridora X, predstavljaju potencijale intenzivnog razvoja funkcija tranzitnog saobraćaja.

U odnosu na vidove saobraćaja mogu se izdvoji sledeći potencijali: dobar saobraćajno – geografski položaj Regiona, lociranost na ukrštaju dva multimodalna infrastrukturna koridora (koridora X i Xc); Koridor X(autoput E-75 Beograd – Niš – Makedonska granica); započeta izgradnja autoputa E-80 (koridor Xc), preko koga se ostvaruje dobra povezanost sa mrežom evropskih puteva; železnički koridor Xc (E-70) – međunarodna magistralna železničkih pruga za koju je započeta elektrifikacija kao i planirana pruga za vozove velikih brzina; železnički koridor X (E-85) – magistralna železnička pruga: Beograd-Mladenovac-Niš-Preševo-Državna granica sa Republikom Makedonijom koja može da se koristi za regionalni saobraćaj; dobra gustina mreže i pristupačnost naselja; modernizacija aerodroma „Konstantin Veliki” u Nišu kojim se može unaprediti saobraćajna dostupnost jugoistočne Srbije u celini, i realizovati turističke i sportsko-rekreativne potrebe;

Osnovna ograničenja razvoja saobraćajne infrastrukture su: neizgrađenost i nekompletiranost deonica puteva II reda kao i lošeg stanja lokalne mreže puteva; osnovno ograničenje mreže lokalnih putava je u tome što od 2154km puteva, nešto manje od polovine nema savremeni kolovozni zastor; saobraćajno nepregledne raskrsnice; nerazvijen sistem pešačkih i biciklističkih staza i mešanje biciklističkog i pešačkog saobraćaja sa drumskim i železničkim; alternativni putni pravci kao obilaznice oko naseljenih mesta; nerešeno pitanje mirujućeg saobraćaja; nedoslednost u realizaciji definisanog sistema saobraćaja; razvijenost javnog linijskog drumskog prevoza putnika nije zadovoljavajuća i posledica je lošeg kvaliteta lokalne putne mreže; postojeći položaj železničkih pruga u samim naseljima stvara saobraćajne i prostorne probleme i ograničava dalji razvoj gradskih područja i razvoj železničkog sistema; železnička pruga: Niš-Pirot-Bugarska granica je jednokolosečna neelektrificirana železnička pruga; dalji razvoj železničkog saobraćaja ograničen je lošim stanjem pruga, koje je potrebno u velikoj meri rekonstruisati; neobezbeđeni putni prelazi preko železničke pruge; i veoma mali broj regionalnih železničkih linija za prevoz putnika.

4.4.2. Vodoprivreda

Imajući u vidu specifičnosti potreba pojedinih korisnika voda, uslove njihove zaštite, stepen rizika po zdravlje pri njihovom korišćenju, kao i različitost uklapanja u druge društvene sisteme, integralni kompleksni jedinstveni sistem upravljanja vodama Srbije, na osnovu Uredbe o utvrđivanju vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS” broj 11/02), uslovno se deli na dva podsistema: Kompleksni jedinstveni sistem vodosnabdevanja i Kompleksni jedinstveni sistem vodotoka.

Snabdevanje visoko kvalitetnom vodom je prioritetan vid korišćenja vodnih resursa. Pošto ono ne može da ima apsolutni prioritet, potrebno je definisati strategiju ukupnog korišćenja i zaštite voda uz uvažavanje interesa drugih korisnika.

Tabela 11. Snabdevanje vodom naselja na području prostornog plana

Upravni okrug Opština/vodovod (podsistem) Postojeća izvorišta (≈izdašnost l/s) Nišavski upravni okrug Grad Niš /nišavski podsistem-NIVOS (Studena; Mediana; Moravski; Ljuberađa) Golemo vrelo(327);Mediana(600); Toplik(30), Peštar(25),nesavršeni bunar(20); Krupac(900),Mokra(310), Divljana(240), Ljuberađa(450) Aleksinac/moravički podsistem akumulacija Bovan(600) Gadžin Han/ Zaplanjski, nišavski podsistem izvorište Vrelo(30-50) (naselja: Gadžin Han, Gornji i Donji Dušnik, Krastavče, Duga Poljana i Marina Kutina) Doljevac/jablanički i toplički podsistem pojedinačni bunari Merošina/Merošina, toplički i nišavski podsistem bunari(2) Ražanj/Ražanj, moravički podsistem Svrljig/Svrljig, timočki regionalni sistem izvori: Rumenjak(15-17), Rail(3), Manojlica(8-50) naselja: Svrljig, Prekonoga i Manojlica Toplički upravni okrug Blace/Blace toplički podsistem akumulacija na Pridvorici(37) Blace i 16 naselja Žitorađa/ Žitorađa toplički podsistem Rečica(3-4), Moravište(24,5) Kuršumlija/Kuršumlija toplički podsistem Toplica(70) Prokuplje/toplički podsistem Bresnica(80), Hisar(60) Prokuplje i 14 naselja Pirotski upravni okrug Babušnica/Ljuberađa, vlasinski podsistem Ljuberađa(450) (Babušnica i 8 naselja); Ljuberađa 1(Grnčar, Mezgraja, Modra Stena, Malo i Veliko Bonjince) Bela Palanka/Belopalanački, nišavski podsistem izvor Veliko kurilo(150-798)naselje B.Palanka; sistem Ljuberađa(450) (naselja:Bežište, Šljivovik, D. Koritnica, Divljana, Mokra, Moklište, Crvena reka, Vrandol, Krupac i Dolac) Dimitrovgrad/Dimitrovgrad nišavski podsistem Prtopopinci(60-120), Ivkove vodenice(5) Pirot/Pirot, nišavski podsistem; izvori: Kavak(70-100), Krupac 1(150-1000), Krupac 2(40-600) i Gradište(105-800) (naselja:Pirot,Berilovac,Gnjilan-deo,Veliki i Mali Suvodol); izvor Klok(26) (naselja:Krupac,Veliko Selo, Mali i Veliki Jovanovac,Trnjana i Poljska Ržana)

Većina naselja na području plana snabdeva se vodom iz javnih sistema, pri čemu sedišta opština imaju javni sistem kojim upravljaju komunalna preduzeća, dok ostala naselja koriste seoske sisteme kojima gazduju mesne zajednice. Pirotski i Nišavski upravni okrug odlikuju se bogatstvom izvora kraškog porekla dok je Toplički upravni okrug orijentisan na snabdevanje iz akumulacija i bunara u aluvionu reke Toplice i trenutno funkcioniše na granici postojećeg kapaciteta.

Globalno gledano pokrivenost kanalizacijom na prostoru Prostornog plana nije zadovoljavajuća. Kanalizaciona mreža postoji samo u sedištima opština, nema dovoljno magistralnih sabirnih kolektora. koji bi sve otpadne vode sakupili i evakuisali nizvodno, do lokacija budućih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV), već se pojedini kraci kanalizacionog sistema vode prema najbližoj obali i upuštaju u reke često i u zoni samih naselja. Postojeći kolektori se najčešće koriste i za evakuaciju atmosferskih voda što dovodi do preopterećenja sistema u periodu kiša i do izlivanja otpadnih voda.

Stanje sanitacije seoskih naselja je loše, bez kanalizacionih sistema i sanitarno bezbednih septičkih jama; otpadne vode iz domaćinstava i staja se upuštaju u provizorne septičke jame, preko kojih se uvode u podzemne vode ili usmeravaju prema najbližim vodotocima. U naseljima na planinskom području situacija je nešto bolja zbog malog broja stanovnika i male specifične potrošnje vode, tako da je efluentni pritisak na okolinu mali i ne prekoračuje potencijal samoprečišćavanja vodotoka.

Industrija proizvodi i ispušta otpadne vode u reke. U ovom trenutku mnogi industrijski pogoni ne rade ili rade sa smanjenim kapacitetom. Dakle, istorijski podaci ne odražavaju sadašnju situaciju i nisu reprezentativni za buduća očekivanja. Kad su u pitanju privredni/proizvodni pogoni, ne vrše se merenja količine i kvaliteta otpadnih voda i ne obavlja se predtretman otpadnih voda, pre upuštanja u kanalizacije naselja.

Na području Regiona izgrađena PPOV imaju samo Dimitrovgrad (u funkciji), Bela Palanka (u fazi rekonstrukcije), Svrljig (od 1988. godine nije u funkciji) i Blace (nije u funkciji).

Ovakvo opterećenje zagađenjem vodnih resursa, na području prostornog plana, odražava se na izuzetnu ugroženost ambijentalne životne sredine, zemljišta i vode.

Opterećenje vodotoka i postojećih i budućih akumulacija hranljivim materijama (azot i fosfor) može dovesti do niza negativnih efekata, pre svega do pojave eutrofikacije. Povećana koncentracija hranljivih materija takođe može dovesti do promene u vodenoj vegetaciji. Neuravnoteženi ekosistem i promena hemijskog sastava čine da voda sve više postaje neprihvatljiva za piće, a vodna tela nepodobna za rekreativne i druge koristi, kao što su ribarstvo i navodnjavanje poljoprivrednih površina. Glavni izvor azotnog zagađenja je oticanje sa poljoprivrednog zemljišta, dok većina fosfornog zagađenja dolazi iz domaćinstava i industrije.

Povećanje industrijske i poljoprivredne proizvodnje, zajedno sa povećanjem broja stanovnika, koji će se povezati na kanalizacione sisteme će rezultovati povećanim ispuštanjem organskog otpada i hranljivih materija u površinske vode.

Na području Regiona, postoji više stotina vodotoka bujičnog karaktera, sa povremenim i stalnim proticajem i skoro svaki od njih je potencijali uzročnik poplava. Veliki i česti uzročnici poplava su reke: Južna Morava, Nišava, Toplica, Moravica, koje u periodu velikih kiša ili topljenja snega, predstavljaju opasnost po obradive površine i okolna naselja i infrastrukturu.

Najveće posledice poplava na području Regiona, u poslednjih desetak godina, su bile 2007. godine u opštinama Pirot i Dimitrovgrad, a 2010. godine na slivu Južne Morave, posebno u opštini Aleksinac.

Najveće akumulacije koje se nalaze u granicama Prostornog plana su Zavojsko i Bovansko jezero i jezero Selova koje je u izgradnji.

Zavojsko jezero je veštačko jezero na srednjem delu toka reke Visočice. Nastalo je 1963. godine, kada je veliko klizište napravilo prirodnu branu, koja je kasnije nadvišena izgradnjom veštačke brane. Zemljana brana kojom je pregrađena reka Visočica ima preko 1.950.000 m³, visine preko 34m i širine 530m. Samo jezero je dužine oko 16 km, na 612 mnv, u čijoj akumulaciji se nalazi oko 160 mil/m³ vode. Površina sliva je 584 km². Pritoke Zavojskog jezera su reke: Visočica, Gostuška i Belska reka, dok je jedina otoka jezera reka Visočica.

Bovansko jezero se nalazi na Moravici kod Bovna, između Sokobanje i Aleksinca. Jezero je veštačka akumulacija nastala gradnjom brane 1978. godine u sistemu regulacije sliva Morave i hidrocentrale „Đerdap”, sa ciljem da zadrži nanose brdskih i planinskih reka, a istovremeno da akumulira velike količine vode. Jezero je dužine 8 km, najveća širina mu je 500 m, a dubina 50 m i pokriva oko 500 ha vodene površine. Bovansko jezero preko postrojenja za prečišćavanje vode snabdeva vodom opštinu Aleksinac.

Višenamenska akumulacija Selova se gradi od 1986. godine na reci Toplici kod istoimenog sela, na 17 km od Kuršumlije ka Brzeću. Prema projektu, buduće jezero će se prostirati na 280 hektara površine, sa zapreminom oko 70,5 miliona m³ vode, i dužine oko 12,5 kilometara. Visina brane iznosiće 70,50 metara. Iz jezera će isticati 2.611l/s pitke vode, od čega će se ka Nišu distribuirati 1.634 l/s, Prokuplju 401, Kuršumliji 273, Blacu 133, Merošini 100 i Žitorađi 70l/s. Pored vodosnabdevanja, namena akumulacije je i odbrana od poplava, oplemenjivanje malih voda, zadržavanje nanosa, proizvodnja električne energije, navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta, razvoj ribarstva i turizma.

Položaj postojećih i planiranih akumulacija, na području prostornog plana, prikazan je na referalnoj karti 2. Mreža naselja i infrastrukturni sistemi.

Tabela 12. Postojeće akumulacije na području Prostornog plana

Opština/ grad

Erozija, bujice, poplave i transport nanosa u aluvijalnim i bujičnim vodotocima, na području prostornog plana, imaju veliki privredni i vodoprivredni značaj, jer neposredno ugrožavaju naselja, stambene, komunalne i industrijske objekte, mnoge objekte infrastrukture, konstruktivnu stabilnist vodoprivrednih objekata i regulacionih građevina u vodotocima, zasipanje akumulacija i degradiranje poljoprivrednih površina. Na teritoriji Regiona, najzastupljeniji regulacioni radovi su: nasipi za zaštitu od velikih voda, obaloutvrde i radovi u minor koritu vodotoka, iskop i uređenje korita manjih vodotoka, kao i bujične pregrade i biotehnički radovi za zaštitu od erozije u slivu. Radovi su uglavnom izvedeni u naseljima, a izvedeni su i lokalni radovi za zaštitu obala, u zonama mostova i ušća vodotoka. Značajniji regulacioni radovi, kao i prosecanje meandara na pojedinim sektorima, izvedeni su na Južnoj Moravi, dok je na pritokama Južne Morave i ostalim bujičnim vodotocima, obim izvedenih regulacionih radova znatno skromniji.

Izgrađeni odbrambeni nasipi su na mnogim lokacijama oštećeni, zbog nedovoljnog tekućeg održavanja, a nisu na svim lokacijama ni potrebnih dimenzija, neujednačena je visina nasipa – stepen zaštite. Na području Regiona, poslednjih pedesetak godina su izvedeni značajni radovi na uređenju bujičarskih vodotoka, kao i za zaštitu od erozije. Efekti izvedenih radova ogledaju se danas u smanjenju transporta nanosa u dolini Južne Morave.

Na većini aluvijalnih vodotoka, na teritoriji Regiona, prisutna je značajna fluvijalna erozija, a na većem delu deonice Južne Morave, kao i u donjim delovima toka reka Nišave, Toplice i Moravice i meandriranje rečnog korita, što uzrokuje odnošenje i degradiranje značajnih poljoprivrednih površina u priobalju ovih vodotoka. Zbog fluvijalne erozije i neizvedenih regulacionih radova u zoni mostova, u predhodnom periodu bilo je slučajeva značajnog oštećenja konstrukcije mostova na Južnoj Moravi (Merošina, Supovac i dr.). Veći broj mostova nema odgovarajuću propusnu moć, u skladu sa kategorijom puta na kojem su izgrađeni, morfološkim i hidrološko – hidrauličkim uslovima tečenja vode u zoni mostova.

Nažalost, na području Regiona, ne postoji kontinuitet i sistematičnost u pogledu izvođenja radova na uređenju korita vodotoka i za zaštitu od erozije. Lokalni radovi uređenja korita vodotoka i radovi za zaštitu od erozije, u prošlosti, bili su u većini slučajeva uslovljeni urgentnim rešavanjem problema. Anterozioni radovi su obavljeni na pošumljivanju i zatravljivanju erozijom ugroženih površina, a izvedeni su u manjem obimu i uglavnom na lokacijama u blizini naselja.

[pic]

U slivu Južne Morave zastupljena su oba glavna tipa pluvijalne erozije – površinski i dubinski. Imajući u vidu veličinu sliva, raznolikost i podložnost geološke podloge eroziji, klimatske karakteristike (koje odgovaraju razvoju pluvijalne erozije) i način iskorišćavanja zemljišta u slivu, razumljivi su raznolikost, rasprostranjenost i intenzitet erozionih procesa.

Površinska erozija zastupljena je u celom slivu, sa različitim intenzitetom. Veliki intenzitet površinske erozije zastupljen je na području Regiona u izvorišnim delovima sliva reke Toplice, desnoj padini reke Visočice itd. Od procesa dubinske erozije najznačajnija su klizišta, brazdasta i jaružasta erozija. Klizišta se na području Regiona ne javljaju u velikoj meri. Jaružasta i brazdasta erozija javljaju se u slivu Toplice, Visočice, Jerme i dr. Pored toga, u celom slivu Južne Morave javljaju se procesi fluvijalne erozije, kako u malim brdskim vodotocima i povremenim tokovima, tako i u većim rekama (Nišava, Toplica, i dr.).

Intenzivni procesi erozije (ekscesivna i jaka erozija) uglavnom su zastupljeni u istočnim delovima sliva Južne Morave. Procesi vrlo jake (ekscesivne) erozije, na području prostornog plana, zastupljeni su na pojedinim lokalitetima u sledećim slivovima: duž reke Jerme, manja površina na desnoj padini reke Nišave između Bele Palanke i Niša. Procesi ekscesivne erozije zauzimaju relativno malu površinu sliva Južne Morave i to uglavnom u njenim desnim pritokama.

Veliki deo područja Regiona nalazi se u brdsko-planinskom području, gde je zemljište, osim prirodne ugroženosti, izloženo i antropogenom uticaju, usled čega se javljaju opisani erozioni procesi različitih formi i inteziteta. Prirodni uslovi u slivu pogoduju razvoju erozionih procesa. Jedini faktor koji te procese usporava ili zaustavlja je vegetacioni pokrivač (pre svega šuma). Uništavanjem šuma stvoreni su povoljni uslovi za razvoj erozije. Kao posledica tih procesa javljaju se spiranje plodnog zemljišta, transport erozionog materijala i polutanata u hidrografsku mrežu, pojava bujičnog nadolaska voda itd.

Osnovni potencijali Regiona u razvoju vodoprivredne infrastrukture su: bogatstvo u pitkim vodama; najznačajniji potencijal sliva reke Nišave, jeste izvorište „Medijana”, „Krupac” i „Ljuberađa”, koji funkcionišu u regionalnom sistemu vodosnabdevanja; akumulacija u izgradnji „Selova”; potencijalne male akumulacije prvenstveno za izgradnju hidroelektrana a zatim i za navodnjavanje i rekreaciju; veliki broj izgrađenih nasipa; postojanje tehničke dokumentacije za izgradnju vodoprivrednih objekata zaštite od štetnog dejstva voda; postojanje lokalnih programa razvoja i širenja komunalnih sistema radi poboljšanja kvaliteta komunalnih usluga korisnicima; postojanje lokalnih ekoloških planova; postojanje vodoprivrednih organizacija; postojanje stručnog kadra iz tematske oblasti;

Osnovna ograničenja Regiona u razvoju vodoprivrede infrastrukture su: nedefinisanost rezervi javnih izvorišta; nesklad između sve većih potreba za vodom, za sve vidove korišćenja, i prostorno i vremenski loše raspoređenih raspoloživih vodnih resursa; rast potrošnje vode, koja sve teže može da se podmiruje iz lokalnih izvorišta; prostorna neravnomernost vodnih resursa (po pravilu skoncentrisanih po planinskom obodu područja Prostornog plana), zahteva duge vodove pri realizaciji regionalnih sistema vodosnabdevanja; teški uslovi za zaštitu kvaliteta voda, posebno u dugim periodima malih voda, što potvrđuje potrebu realizacije akumulacija u cilju poboljšanja režima (oplemenjivanja) malih voda; bujični karakter vodotoka na mnogim manjim slivovima, posebno u gornjim tokovima vodotoka, koji su potencijalna izvorišta kvalitetnih vodnih resursa, a i lokacije postojećih i planiranih akumulacija, pojave erozije, sa čestim klizištima, poplavama, odronima i drugim nepogodama, koje značajno ugrožavaju infrastrukturu; nedostatak vodoodbrambenih sistema; nepovoljno stanje hidromeliracionih sistema u odnosu na potrebe poljoprivrede za navodnjavanjem, u kritičnom vegetacionom periodu; nezavršena akumulacija „Selova” sa koje treba konačno rešiti snabdevanje vodom prvenstveno stanovnika Topličkog upravnog okruga; neizrađeno postojenje za preradu sirove vode „Selova” („fabrika vode”) i glavni cevovod od akumulacije „Selova” do Niša; na akumulaciji „Zavoj” nije izgrađen vodozahvat; neizgrađen glavni cevovod od akumulacije „Zavoj” do Niša; nedostatak investicija i održivih izvora finansiranja; nemogućnost komunalnih sistema da posluju kao profitabilna preduzeća i ostvaruju značajna investiciona ulaganja; nedostatak plansko-tehničke dokumentacije za postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u većini opština; neizgrađena kanalizaciona mreža; osim Dimitrovgrada i Bele Palanke nijedna opština nema postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda koje je u funkciji; nedovoljna sanitarna zaštita naselja koja uslovljava povećanje zagađenja voda organskim i neorganskim zagađivačima; zbog nepovoljnih režima malih voda neophodni su strožiji kriterijumi za zahtevanu efektivnost postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, sa produženom bioaeracijom; ugroženost kvaliteta voda u postojećim akumulacijama iz kojih se voda koristi i za vodosnabdevanje; nepoštovanje zona sanitarne zaštite akumulacija, u kojima razvoj turističkih sadržaja u priobalju preti ekološkom destrukcijom vode u akumulacijama; ugroženost vodotoka i regionalnih rečnih sistema nekontrolisanom eksploatacijom šnjunka i peska, kao i kvaliteta vodotoka čvrstim otpadom.

4.4.3. Energetika

U zahvatu Prostornog plana nalazi se jedno od najvažnijih čvorišta 400kV mreže Srbije trafostanica 400/220/110 kV „Niš 2”, koja je povezana sledećim dalekovodima 400kV: DV „Niš 2 – Bor” sa HE „Đerdap”, DV „Niš 2 – Kosovo” sa TE Kosovo, DV „Niš 2 – Kragujevac” sa TE „Obrenovac”, DB „Niš 2 – Sofija” povezana je sa 400kV mrežom Bugarske.U ovoj trafostanici su istalirani transformatori sledeće snage : na transformaciji 400/220 kV – snage 1 h 400 MVA, na transformaciji 400/110 kV- snage 2 h 300 kV i na transformaciji 220/110 kV snage – 1 h 150 MVA.

Pored ove trafostanice u sistemu prenosne mreže je u pogonu još 13 trafostanica 110/h kV (110/35 i 110/10) sa instalisanom snagom od 725,5 MVA u transformatorima (koje su u vlasništvu „Elektromreža Srbije” i PD za distribuciju električne energije „JUGOISTOK” d.o.o. Niš): „Niš 1”, „Niš 3”, „Niš 13”, „Niš 5”, „Niš 10”, „Niš 8”, „Aleksinac”, „Prokuplje”, „Kuršumlija”,„Pirot 1”, „Pirot 2”, „Dimitrovgrad”. „Svrljig”.

Na teritoriji regiona je izgrađena HE „Zavoj” (sa funkcijom vršne elektrane) i sa radom na naponskom nivou 110 kV i snage 2 h 45 MVA.

U delu prenosne mreže, pored navedenih dalekovoda 400 kV, u funkciji su sledeći dalekovodi 220 kV i 110 kV:

Tabela 14. Spisak vodova 220kV, 110kV

DALEKOVODI 220kV 220-1 (br.226) TS 400/220/110kV „Niš 2”- „Kruševac 1” 220-2 (br.278) TS 400/220/110kV „Niš 2”- „Leskovac 2” DALEKOVODI 110kV 110-1(br.187) TS 400/110kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Niš 3” (I vod) 110-2 (br. 188) TS 400/110kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Niš 3” (II vod) 110-3 (br. 113/1) TS 400/110kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Niš 1” (I vod) 110-4 (br. 154/1) TS 400/110kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Niš 1” (II vod) 110-5 (br. 156) TS 110/35kV „Niš 1” – TS 110/35kV „Prokuplje “ 110-6 (br.1206 i 154/3) TS 400/110kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Pirot 2” 110-7 (br.114/3) TS 110/35kV „Niš 1”- TS 110/35kV „Aleksinac “ 110-8 (br.113/2) TS 400/110kV „Niš 2” – TS 110/35kV „Leskovac 4” 110-9 (br.193/2) TS 400/110kV „Niš 2” – TS 110/35kV „ Svrljig “- Knjaževac 110-10 (Jugoistok) TS 400/110/kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Niš 13” (I vod) 110-11(Jugoistok) TS 400/110/kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Niš 13” (II vod) 110-12 (br.1206) TS/400/110kV „Niš 2” – TS 110/10kV „Niš 5-Niška Banja” 110-13 (Jugoistok) TS 110/35kV „Niš 13-Vrežina” – TS 110/10kV „Niš 10-Jastrebac” 110-14 (br. 1185) TS 110/35 kV „Prokuplje”- TS 110/35kV „Kuršumlija” 110 -15 (br.1193) HE „Zavoj”- TS 110/35kV „Pirot 2” 110- 16 (br.1192) TS 110/35 kV „Pirot 2”- TS 110/35kV „Pirot 1” 110- 17 (br. 1194) TS 110/35 kV „Pirot 2”- TS 110/35kV „Dimitrovgrad” 110- 18 (br.1154) TS 110/35 kV „Pirot 1”- TS 110/35kV „Svrljig” 110- 19 (br. 114/2) TS 110/35kV „Aleksinac “ – EVP „Đunis” 110-20 (br.1222) TS 110/35 kV „Aleksandrovac”- TS 110/35kV „Kuršumlija”

U delu distributivne mreže na naponskom nivou 35 kV u pogonu je 67 trafostanica 35/10 kV i 35/6 kV (industrijske) i dalekovodi 35 kV koji povezuju navedene trafostanice 110/35 kV sa trafostanicama 35/10 kV i 35/6 kV.

Područje Nišavskog upravnog okruga snabdeva se prirodnim gasom iz pravca severa, tj. sa primopredajne stanice „Pojate”. Od Pojata do Niša je izgrađen magistralni gasovod MG-09 („Pojate – Niš”) preko teritorija opštine Ražanj, opštine Aleksinac i na teritoriji grada Niša do glavnog razdelnog čvora (GRČ) „Niš”. Na ovom gasovodu su izgrađene mernoregulacione stanice „Ražanj” (kapaciteta 3.000 Nm3/h) i „Aleksinac” (kapaciteta 10.000 Nm3/h), kao i glavna mernoregulaciona stanica (GMRS) „Niš – 1” kapaciteta 80.000 Nm3/h.

Primarna gradska gasovodna mreža izvedena je u Aleksincu i Nišu, sa koje je izvršeno priključivanje pojedinih industrijskih potrošača i započeta izgradnja distributivnih mreža za široku potrošnju.

Na području Prostornog plana samo Niš i Pirot imaju centralizovan sistem grejanja. U ostalim opštinskim centrima i naseljima pojedini objekti se zagrevaju preko sopstvenih ili lokalnih kotlarnica, uz pomoć različitih energenata (ugalj, mazut, električna energija), a u najvećem broju preko individualnih ložišta.

U narednom planskom periodu potrebno je stimulisati razvoj i korišćenje obnovljivih izvora energije, čime bi se znatno uticalo na poboljšanje životnog standarda, zaštitu i očuvanje prirode i životne sredine. U obnovljive izvore energije spadaju: energija vetra, energija sunca, hidroenergija, geotermalna energija i energija biomase.

Na području zahvata Prostornog plana slabo je razvijena proizvodnja energije iz obnovljivih izvora. Od obnovljivih izvora energije postoji iskorišćenje vodnog potencijala u minimalnom obimu, i to mini hidroelektranama starijeg datuma, pre svega Sveta Petka, Sićevo, Pirot i druge. Pored izvesnog broja malih hidroelektrana koje imaju prvenstveno lokalni značaj, izvor električne energije od većeg značaja za elektroenergetski sistem Republike Srbije je hidroelektrana „Zavoj” kapaciteta 2 h 45 MVA.

Pored ovoga, ne postoje ni ozbiljnija istraživanja koja bi pokazala prave kapacitete u zahvatu Prostornog plana i isplativost investicija u ovaj vid energije. Potrebno je uložiti napor kako bi se povećala ulaganja, dala podrška kroz mere fiskalne politike i izvršila potrebna ispitivanja da bi se utvrdili raspoloživi kapaciteti.

Veliki nedostatak u korišćenju energetskih potencijala je velika i neracionalna potrošnja energije, kao i mala energetska efikasnost u proizvodnji, prenosu, distribuciji i korišćenju svih tipova energije. Korišćenje električne energije za grejanje i druge potrebe za koje je moguće pronaći alternativu, kao i zastarela tehnologija u svim aspektima potrošnje energije opterećuje elektroenergetski sistem i predstavlja veliki problem neracionalnog korišćenja energije. Primetno je i nedovoljno angažovanje vezano za problem energetske efikasnosti, kao i nedostatak ljudstva i finansijskih sredstava opredeljenih u ovu svrhu.

Potencijali u energetskoj infrastrukturi predstavljaju mogućnosti za racionalizaciju potrošnje, smanjenje gubitaka u prenosu i distribuciji elektroenergije, povećanje energetske efikasnosti, korišćenje obnovljivih izvora energije. Hidroenergetski potencijal prvenstveno predstavlja HE „Zavoj” koja se u energetskom sistemu Srbije koristi kao „vršna” elektrana , ali i male hidroelektrane (MHE) jer je na vodotocima registrovano 138 potencijalnih lokacija malih hidroelektrana sa ukupnom instalisanom snagom od oko 90 MW i proizvodnjom od oko 500 GWh. Na području administrativnog područja grada Niša nalazi se magistralni gasovod MG-9, na kome se nalazi gasno čvorište za južnu i jugoistočnu Srbiju. Mogućnost da se jednim priključkom na gas obezbedi grejanje, priprema tople vode, kuvanje, tehnološke potrebe, hlađenje. Pored toga, komprimovani prirodni gas može da zameni tečna goriva u individualnim vozilima, autobusima i privrednim vozilima, kao i da se koristi za proizvodnju mehaničke i električne energije. Postojanje vodotokova na prostoru prostornog plana pogoduje izgradnji malih hidroelektrana. Područje u zahvatu plana spada u područja sa velikim brojem sunčanih dana u toku godine, što predstavlja potencijal za eksploataciju sunčeve energije. Snaga vetrova na području plana predstavlja dobar preduslov za izgradnju vetrogeneratora. Uvođenje nove zakonske regulative iz domena energetske efikasnosti. Geotermalni energetski izvori poseduju velike potencijale: temperature vode od 200C do 400C su na lokacijama Prokuplje (Suva Česma, Vička Banja), Kuršumlija (Prolom Banja); temperature vode od 400C do 600C su na teritoriji opštine Kuršumlija (Kuršumlijska Banja i Banjska) i temperature vode od 600C do 800C u Kuršumlijskoj Banji.

Ograničenja u delu energetike su: neracionalno korišćenje energije, posebno električne energije za potrebe grejanja; gubici u prenosu i distribuciji električne energije zbog dotrajalosti (starosti) energetskih objekata; nedovoljna izgrađenost gasovodne infrastrukture, naročito magistralnih gasovoda, koji bi se gradili u nastavku GRČ „Niš”, mala iskorišćenost objekata i kapaciteta magistralnog gasovoda MG-09; konkurentnost i dostupnost gasa na energetskom tržištu; cena energenata na tržištu; glavni ograničavajući faktori su visoka investiciona vrednost, kao i visoka cena proizvodnje energije iz obnovljivih izvora; nedostatak merenja i podataka o stvarnim potencijalima obnovljivih izvora energije na području prostornog plana, kao i regulisanje vlasničkih odnosa na zemljištu; nerazvijenost infrastrukture kao podrške za korišćenje obnovljivih izvora energije; negativan uticaj vetroparkova na prirodna dobra i živi svet; nedostatak podsticajnih mera za industriju i stanovništvo za primenu mera energetske efikasnosti;

4.4.4. Elektronske komunikacije (telekomunikacije)

Javna fiksna telekomunikaciona mreža obezbeđuje javne govorne usluge, usluge prenosa podataka i iznajmljenih kanala, usluge Interneta, širokopojasne usluge, usluge kablovske distribucije (KDS). Javna komunikaciona mreža jeste elektronska komunikaciona mreža koja, se u celini ili pretežno, koristi za pružanje javno dostupnih elektronskih komunikacionih usluga i omogućava prenos podataka između terminalnih tačaka mreže, a javna telefonska mreža je elektronska komunikaciona mreža koja se koristi za pružanje javno dostupnih usluga i omogućava prenos govora i podataka između terminalnih tačaka mreže.

U Nišu u objektu Telekomunikacionog centra „Niš” i u objektu „Krive Livade” instalirane su komutacije ranga tranzitnih centrala koje su optičkim i koaksijalnim kablovima povezana sa međunarodnim centralama „Beograd”, „Sofija”, „Skoplje” i preko njih se obavlja međunarodni saobraćaj.Pored ovih veza tranzitne centrale „Niš TN1” i „Niš TN2” su sistemima koaksijalnih i optičkih kablova povezane na regionalnom nivou transportnih veza sa centralama ranga glavnih centrala u Srbiji.

U zahvatu plana su tri mrežne grupe: MG„Niš”, sa pozivnim brojem – 018,u kojoj se nalaze čvorne centrale: „Merošina”, „Doljevac”, „Gadžin Han”, „Svrljig”, „Aleksinac”, „BelaPalanka”, MG „Prokuplje”, sa pozivnim brojem – 027, u kojoj se nalaze čvorne centrale : „Mala Plana”, „Blace” i „Kuršumlija”;i MG „Pirot”, sa pozivnim brojem – 010, kojoj se nalaze čvorne centrale: „Dimitrovgrad” i„Babušnica”.

Na području ova tri upravna okruga je ukupno u komutacijama instalirano ukupno 383.499 telefonskih priključaka, od toga u MG „Niš” 273.959 telefonskih priključaka, u MG „Prokuplje” 56.038 telefonskih priključaka i MG „Pirot” 53.379 telefonskih priključaka.

Opremljenost područja plana telefonskom mrežom iznosi 52,5 telefonskih priključaka na 100 stanovnika( u MG „Niš” -57,00 telefonskih priključaka na 100 stanovnika, u MG „Prokuplje” – 46,5 telefonskih priključaka na 100 stanovnika i u MG „Pirot” – 42,0 telefonskih priključaka na 100 stanovnika) , što je znatno iznad proseka u Srbiji (oko 38 telefonskih priključaka na 100 stanovnika).

Na teritoriji plana izvršena je digitalizacija mreže u izuzetnoj meri, tako da na nivou Regiona procenat digitalizacije je izuzetno veliki i kreće se 91,0 %, i to u MG „Niš”- 92,27%, u MG „Prokuplje” -89,1% i u MG„Pirot”-86,8%.

Mobilna telefonija – usluge mobilnih telekomunikacija već danas predstavljaju osnovne lične(personalne) telekomunikacione usluge. Ovo se odnosi na sve širu dostupnost mobilnih usluga uopšte – na velikom delu teritorije, u svako vreme i skoro u svim uslovima.Mobilne telekomunikacije pružaju pre svega govorne interaktivne međukorisničke usluge, kratke poruke, informacione usluge, usluge prenosa podataka, itd.

Na tržištu mobilne telefonije u Republici Srbiji prisutna su tri operatera i to: Preduzeće za telekomunikacije „Telekom Srbija”, a.d., Mobilna telefonija Srbije MTS, „Telenor” d.o.o. i Vip mobile d.o.o.

Osnovni potencijal razvoja telekomunikacija je izgrađena mreža optičkih kablova u magistralnim pravcima: Beograd – Niš – Sofija, Beograd – Niš – Skoplje, Beograd – Niš – Priština i u regionalnim prstenovima (veze tranzitne centrale „Niš” sa glavnim centralama u okruženju) što omogućava kvalitetan i brz telefonski saobraćaj. Ovakava konfiguracija optičkih kablova omogućila je i omogućava da najveći broj komutacija na svim nivoima bude povezan optičkim kablovima.

Ograničenje razvoja telekomunikacija predstavlja slaba razvojenost komutacija sa pristupnim mrežama u brdsko-planinskim delovima područja plana.

4.4.5. Poštanski saobraćaj

Na području plana u funkciji je 117 objekata poštanskog saobraćaja: tri iz radne jedinice „Kruševac” na teritoriji opštine Ražanj, 20 iz radne jedinice „Pirot”, na teritoriji opštine Pirot 10, na teritoriji opštine Dimitrovgrad pet i na teritoriji opštine Babušnica pet objekata, 27 iz radne jedinice „Prokuplje”, na teritoriji opštine Prokuplja 10, na teritoriji opštine Kuršumlija 10, na teritoriji opštine Blace tri i na teritoriji opštine Žitorađa četiri objekta, 67 iz radne jedinice „Niš”, od toga 30 na teritoriji grada Niša, 13 na teritoriji opštine Aleksinac, tri na teritoriji opštine Bela Palanka, šest na teritoriji opštine Gadžin Han, pet na teritoriji opštine Doljevac, tri na teritoriji opštine Merošina i sedam na teritoriji opštine Svrljig.

Na teritoriji grada Niša je izgrađen Glavni poštanski centar „Niš” sa lokacijom u ulici Dimitrija Tucovića br. 26 sa poštanskim brojem 18200.

Bez obzira na veliki broj objekata (jedinica) poštanskog saobraćaja njihov prostorni raspored nije najpovoljniji.

4.4.6. Komunalna infrastruktura

Postojeće stanje komunalne opremljenosti može se oceniti kao delimično zadovoljavajuće. Otpad opština Nišavskog, Pirotskog i Topličkog upravnog okruga se bez bilo kakvog predtretmana odlaže na deponije, koje su u Topličkom i Nišavskom upravnom okrugu nesanitarne ili divlje, dok je u Pirotskom upravnom okrugu izgrađena sanitarna regionalna deponija za ceo Pirotski upravni okrug – Muntina padina. Pirotski upravni okrug je sa uspostavljanjem centralizovanog regionalnog sistema prikupljanja, odvoženja, prerade i deponovanja, u potpunosti rešio problem komunalnog otpada. Ovo se posebno odnosi na činjenicu da će se ovim putem vršiti i prikupljanje i odvoženje otpada iz ruralnih sredina.

U opštinama Nišavskog i Topličkog upravnog okruga javna komunalna preduzeća imaju nadležnost samo u gradskim/opštinskim centrima, dok su ruralna područja uglavnom izostavljena iz ciklusa sakupljanja otpada, što za posledicu ima postojanje lokalnih smetlišta, odnosno divljih deponija u mnogim selima. Postojeće opštinske deponije i divlja smetlišta zbog svog lošeg položaja izazivaju ozbiljnija zagađenje voda i zemljišta kao i aerozagađenja manjih razmera (nastala uglavnom kao rezultat spaljivanja otpada na samim deponijskim prostorima). Prosečna količina stvorenog otpada na teritoriji sva tri upravna okruga iznosi 131 000 t/god.

Procenjuje se da odnos između udela komunalnog i industrijskog otpada iznosi 70%:30% (u korist komunalnog otpada, kao rezultat smanjene industrijske proizvodnje na predmetnom području). Prema anketama, koje su izvršene na teritoriji opština za potrebe izrade ovog Prostornog plana, je utvrđeno da dnevna količina komunalnog otpada iznosi oko između 0,5-3,5 kg stanovniku.

Na teritoriji sva tri upravna okruga ne vrši se reciklaža komunalnog otpada (osim na nivou individualnih inicijativa, u pojedinačnim preduzećima), ali je delimično zastupljena primarna selekcija pojedinih reciklabila (uglavnom RET ambalaže). I pored toga što postoje odgovarajući uslovi za kompostiranje (veliki sadržaj organskog otpada), kompostiranje se ne vrši. Jedino je prisutno često nekontrolisano spaljivanje otpada organskog porekla u ruralnim naseljima.

Precizni podaci o količinama industrijskog i opasnog otpada na teritoriji Topličkog, Nišavskog i Pirotskog upravnog okruga nisu zabeleženi. Međutim, medicinski otpad se organizovano prikuplja na teritoriji Niša, u okviru Centra za tretman medicinskog otpada – CMT (na nivou upravnog okruga) i na teritoriji Pirota, u okviru zdravstvenog centra.

U pojedinim ruralnim naseljima medicinski otpad se, neselektovan, odlaže na deponije.

Opštine/gradovi na teritoriji Prostornog plana imaju značajniji problem sa grobljima, čiji su kapaciteti mali i neadekvatni. Opštinski centri raspolažu uređenim gradskim grobljima, čiji će kapacitet biti nedovoljan za planski period. Popunjenost seoskih groblja je skoro potpuna sa malo slobodnog prostora za širenje. Pored toga, značajan problem ogleda se i u činjenici da za upravljanje grobljima u gradskim sredinama ingerenciju imaju lokalna opštinska javna komunalna preduzeća, dok se o seoskim grobljima stara lokalno stanovništvo. Sva groblja imaju izražen problem komunalnog uređenja. Stočna groblja se nalaze u većem broju opština, van gradskog područja, međutim, još uvek ne zadovoljavaju lokalne potrebe.

Opremljenost naselja zelenim i stočnim pijacama je relativno zadovoljavajuća, i one su u nadležnosti opštinskih javnih komunalnih preduzeća. Pijace su u većoj ili manjoj meri uređene prema odgovarajućim standardima, ali i dalje postoji izražen problem higijenskih uslova.

Potencijali za razvoj komunalne opremljenosti, se ogledaju prvenstveno u: novoizgrađenoj regionalnoj sanitarnoj deponiji na teritoriji opštine Pirot (Muntina padina), koja vrši prihvatanje komunalnog otpada sa teritorije četiri opštine Pirotskog upravnog okruga; definisanom i sprovedenom sistemu primarne selekcije reciklabila; postojanju individualnih inicijativa za reciklažu otpada; realizacije programa sanacije i rekultivacije postojećih opštinskih deponija i nesanitarnih odlagališta; postojanju centralizovanog sistema prikupljanja medicinskog otpada na teritorijama opština Niš i Pirot; formiranim stočnim grobljima na teritorijama skoro svih opština Ponišavlja i Toplice; opremljenost zelenim pijacama skoro svih opština prostornog plana, čiji se nivo opremljenosti, uređenosti i komunalnog reda može unapređivati; i dr.

Ograničenja se manifestuju usled: tendencije deponovanja otpada na starim gradskim i opštinskim deponijama, koje su u procesu zatvaranja; neregulisanog pitanja deponovanja otpada iz ruralnih sredina; nepostojanja integralnog regionalnog sistema reciklaže; nepostojanja odgovarajuće deponije za odlaganje isključivo opasnih otpadnih materija; nezadovoljavajućeg načina održavanja grobalja, neregulisanih nadležnosti javnog sektora za seoska groblja kao i malih kapaciteta grobalja; potreba za proširenjem stočnih grobalja; nezadovoljavajućih higijenskih uslova pijaca (zelenih i stočnih); i dr.

ŽIVOTNA SREDINA, PREDELI, PRIRODNA I KULTURNA DOBARA

4.5.1. Životna sredina

Stanje životne sredine se ogleda kroz ispitivanje kvaliteta vazduha, vode, zemljišta, nivoa buke, dešavanja udesa i akcidentnih situacija.

Kvalitet vazduha je ugrožen štetnim materijama koje se javljaju kao posledica intenzivnog saobraćaja, industrije, eksploatacije kamenoloma, korišćenja ložišta (individualna, toplane za daljinsko grejanje), nastanka i širenja deponija i smetlišta sa kojih se širi neprijatan miris. Na području plana, mali je broj opština u kojima se vrši praćenje i merenje kvaliteta vazduha. Tačni podaci o kvalitetu vazduha za 2009. godinu postoje samo za Niš, opštinu Pirot i za lokaciju fabrike Tigar Pirot. U ostalim opštinama i naseljima ne vrši se kontrola kvaliteta vazduha.

Na kvalitet površinskih i podzemnih voda utiču mnogi parametri. Zagađenje je posledica izlivanja neprečišćenih otpadnih voda iz naselja, odlaganja otpada na divlje deponije u blizini reka odakle procedne vode kontaminiraju rečne tokove i podzemne vode, a takođe čvrsti otpad sa deponija često dospeva u reke. Na ugrožavanje kvaliteta vodnih resursa utiče i korišćenje nesanitarnih septičkih jama koje je veoma česta pojava u velikom broju opština na području plana koje nemaju razvijen kanalizacioni sistem.

U sledećoj tabeli dati su podaci o količini otpadnih voda koje se ulivaju u vodotokove (izraženo kao BPK):

Tabela 15. Količina otpadnih voda koje se ulivaju u vodotokove

Reka Količina otpadnih voda Opterećenje organskimmaterijama m³/d kgBOD/d Toplica 7 900 3 400 Nišava 38 900 17 100 Južna Morava 40 800 16 500

Republički hidrometeorološki zavod Republike Srbije je izvršio analizu nekih od površinskih tokova na području plana. Ispitivanje kvaliteta vode reke Nišave vrši se na sledećim profilima: Dimitrovgrad-granični profil (klasa vodotoka na ovom mernom mestu je II/III), Bela Palanka (klasa vodotoka III) i Niš (klasa vodotoka II/III). Kvalitet vode reke Toplice se utvrđuje na području prostornog plana jedino na profilu Doljevac gde se svrstava u III/IV klasu vodotoka. Kvalitet vode Puste reke kontrolisan je na profilu Pukovac. Kalitet vode odgovarao je II/III klasi. Tokom godine kvalitet vode reke Banjske kontrolisan je na profilu Kuršumlija. Kvalitet vode je odgovarao III klasi. Tokom godine kvaliteta vode reke Jerme kontrolisan je na profilu Trnski Odorovci. Kvalitet vode je odgovarao II klasi. Republički Hidrometeorološki zavod Republike Srbije je na osnovu izvršenih fizičko-hemijskih i biološko-bakterioloških analiza, Južnu Moravu svrstao u III i IV klasu. Otpadna voda iz naselja vrši najintenzivniji uticaj na pogoršanje kvaliteta voda, tako da se može predpostaviti da je voda na toku uzvodno od većih naselja i izlivanja kolektora kvalitetnija.

Zemljište je ugroženo velikim brojem neuređenih deponija pored puteva, reka, na obradivim površinama, agrohemijskim sredstvima koja se koriste u poljoprivredi, taložnim materijama iz peći i motornih vozila. Pojava udesa i izlivanja hemikalija i opasnog otpada, takođe predstavlja opasnost po kvalitet životne sredine, naročito ako se ima u vidu da kroz područje plana prolaze jako bitni infrastrukturni koridori.

Područje Prostornog plana se karakteriše velikom raznovrsnošću biljnog i životinjskog sveta, kao posledicom raznovrsnosti predela, različitih geografskih uslova i mogućnosti za stvaranje staništa za različite vrste. Ovo područje se karakteriše velikim brojem ugroženih i zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta. Sa područja Stare planine na srpskoj Crvenoj listi ugroženih vrsta nalaze se pančićeva žablja trava, snežna voluharica. Na International Union for Conservation of Nature IUCN Crvenoj listi ugroženih vrsta nalazi se Riđi mišar, Poljska ševa i Šumska šljuka. Na Suvoj planini se takođe nalaze ugrožene vrste i vrste predložene za zaštitu: vrste koje su u Srbiji rasprostranjene samo na Suvoj planini su Goli lopuh, Balkanski lan, Mlečna mužika, Planinska krta paprat, Gospina papučica. Ugrožene vrste koje su prisutne i na drugim lokalitetima u Srbiji su Banatski crni bor, Vodopija raskovnika, Karpatski zvončić, Alpski šišak.

Deo područja prostornog plana obuhvaćen je Ekološkom mrežom EMERALD koju čine područja od posebne važnosti za zaštitu prirode. Na području prostornog plana nalaze se područja od nacionalnog i međunarodnog značaja vezana za zaštitu ptica, IBA- područja koja obuhvataju Jermu, Suvu planinu, Staru planinu-Vidlič, Sićevačku klisuru. Krčenjem šuma, prekomernom ispašom, nekontrolisanom berbom retkih i lekovitih biljaka, izgradnjom skijaških staza, ugrožava se opstanak biljnih vrsta. Na području prostornog plana nalaze se područja od nacionalnog i međunarodnog značaja a vezana za zaštitu biljaka, IPA- područja, koja na području prostornog plana obuhvataju Suvu planinu, Sićevačku klisuru, Jelašničku klisuru, Lalinačku slatinu, Staru planinu, Dimitrovgrad i Klisuru Jerme. Područja za dnevne leptire (PBA) zauzimaju područje Radan planine, Sićevačke klisure, Suve planine, Klisure Jerme i Stare planine.

Na području prostornog plana postoji potencijalna opasnost od izlivanja reka. U sledećoj tabeli dati su procenti površine teritorija opština koje su izložene poplavama:

Tabela 16. Površine teritorija opština koje su izložene poplavama (u %)

opština/grad Doljevac 1. Mediana, Niš Bulevar Veljka Vlahovića bb, Niš 2. Ranovizantijska grobnica sa freskama, Kosovke devojke 6, Niš 3. Logor, Niš 12. februara bb, Niš-Crveni Krst 4. Ćele-kula, Niš Braće Taskovića bb, Niš-Mediana 5. Znamenito mesto Čegar, Kamenica, Niš-Pantelej 6. Znamenito mesto Spomen-park na Bubnju, Niš-Palilula 7. Crkva sv. Bogorodice, Kuršumlija, Kuršumlija 8. Crkva sv.Nikole, Kuršumlija, Kuršumlija 9. Kuća porodice Hristić – Stara kuća, Pirot Moše Pijade 49, Pirot NKD OD VELIKOG ZNAČAJA 1. Zgrada Oficirskog doma, Niš Orlovića Pavla 28a, Niš-Mediana 2. Zgrada Pasterovog zavoda, Niš Braće Taskovića 50, Niš-Mediana 3. Zgrada starog Načelstva, Niš Kej Mike Paligorića 2, Niš 4. Niška tvrđava, Niš, Niš-Crveni Krst 5. Arheološko nalazište, Humska čuka, Hum, Niš-Crveni Krst 6. Arheološko nalazište Kulina (Balajnac), Gradište, Merošina 7. Latinska crkva, Gornji Matejevac, Niš-Pantelej 8. Znamenito mesto, Šančevi iz I srpskog ustanka, Deligrad, Aleksinac 9. Manastir sv.Stefana, Lipovac, Aleksinac 10. Manastir Sićevo, Sićevo, Niš-Niška Banja 11. Srednjovekovni grad Koprijan (Kurvingrad), Malošište, Doljevac 12. Crkva Vaznesenja, Veliki Krčimir, Gadžin Han 13. Arheološko nalazište Drengrad, selo Bregovina, Prokuplje 14. Marina kula, Kastrat, Kuršumlija 15. Latinska crkva, Prokuplje 16. Crkva sv. Mine, Štava, Kuršumlija 17. Manastir Poganovo, Poganovo, Dimitrovgrad 18. Manastir sv. Đorđa, Temska, Pirot 19. Pirotski grad, Pirot, Pirot 20. Arheološko nalazište Remesiana, Bela Palanka, Bela Palanka 21. Zgrada „Bela Mačka”, Pirot Dušana Paskovića 28, Pirot 22. Crkva sv. Paraskeve, Staničenje, Pirot NKD 1. Saborna crkva Sv. Trojce, Niš 2. Kuća Stambolijskih 3. Džamija u Ulici Milojka Lešjanina 4. Kuća u Ulici episkopskoj br. 52 5. Zgrada u Ulici Obrenovićevoj br. 38 6. Zgrada u Ulici Svetozara Markovića br. 14 7. Zgrada u Ulici Milojka Lešjanina br. 17 8. Zgrada u Ulici Obilićev venac br. 18 9. Kuća Mišićevih u Ulici vožda Karađorđa br.25 10. 3grada Narodnog pozorišta 11. Spomenik oslobodiocima Niša na Trgu kralja Milana 12. Grobnice sa bistom Pavla Stojkovića 13. Stara kuća na sprat u Kopitarevoj ulici br. 7 14. Zgrada sa kazandžijskim radionicama u Kopitarevoj br. 9 15. 3grada Komunističke opštine Ulica Borivoja Gojkovića 16. Zgrada hotela „Park” 17. Grupa zgrada u ul. Obrenovićevoj /12,14,16/ 18. Zgrada u Ulici Obrenovićevoj br. 22 19. 3grada u Ulici Obrenovićevoj br. 28 20. Zgrada u Ulici Obrenovićevoj br. 30 21. Zgrada u Ulici Obrenovićevoj br. 32 22. Zgrada u Ulici Obrenovićevoj br. 67 23. Zgrada Crvenog krsta u Ulici Obrenovićevoj br. 73 24. Zgrada u Ulici Obrenovićevoj br. 122 25. Zgrada u Ul. Nade Tomić br. 21 26. Zgrada u Ul. Ivo Lole Ribara br. 2, tzv. Apelova 27. Zgrada u Ul. Orlovića Pavla br. 12 28. Zgrada u Ulici Hilandarskoj br. 2 29. Zgrada na Trgu Pavla Stojkovića br. 10-10a 30. Grupa zgrada koja čini nedeljivu celinu na Trgu kralja Milana 31. Zgrada Narodnog muzeja u Ulici Milojka Lešjanina 14 32. Zgrada u Ulici Nade Tomić br. 7 33. Zgrada u Prijezdinoj ulici br. 5 34. Zgrada u Ulici Milojka Lešjanina br. 36 35. Zgrada u Ulici Milojka Lešjanina br. 39 36. Zgrada Andona Andonovića u Ulici Obrenovićevoj br. 41 37. Zgrada na Trgu Pavla Stojkovića br. 6 38. Zgrada na Trgu Pavla Stojkovića br. 12 39. Zgrada u Ulici Obilićev venac br. 20 40. Zgrada u Ulici Obilićev venac br. 22 41. Kuća Popovića u Ulici učitelj Tasinoj br. 17 42. Zgrada Predsedništva Skupštine Opštine 43. Crkva Sv. Arhanđela /mali saborni hram/ 44. 3grada Gimnazije „Stevan Sremac” 45. Zgrada Prve javne biblioteke u Jeronimovoj ulici 46. Zgrada Učiteljskog doma 47. Zgrada Simfonijskog orkestra 48. Zgrada Suda 49. 3grada radio stanice 50. Zgrada pošte 1 51. 3grada trgovca Todora Cekića 52. Zgrada u Ulici Svetozara Markovića, br. 40 53. Zgrada u Ulici Jug-Bogdanovoj br. 3 54. Zgrada na Keju 29. decembra br. 10-12 55. Zgrada u Ulici Orlovića Pavla br. 16 56. Zgrada Specijalne policije 57. Kuća u Ulici Petra Vučinića br. 26, „Turska ambasada” 58. Spomen grobnica na Sinđelićevom trgu 59. Stara seoska kuća Todora Kocića u Jelašnici 60. Staro kupatilo sa bazenima 3 i 4 61. Manastir Sv. Petka „Iverica” u Ostrovici 62. Kompleks crkve Sv. Nikole u selu Manastir 63. Zgrada likovne kolonije u Sićevu 64. Zgrada stare hidroelektrane „Sv. Petka” u Ostrvici 65. Spomenik na grobu Atanasija Petrovića, učitelj Tase 66. Spomenik na grobu pukovnika Milovana Nedića 67. Grobnica sa spomenikom serdaru Jolu Piletiću 68. Grobnica sa spomenikom Todoru Stankoviću 69. Spomenik na grobu Stanku Vlasotinačkom 70. Ratno vojno groblje britanskog komanvelta 71. Spomenik na grobu Nikole – Kole Rašića 72. Grobnica sa spomenikom Nestoru Žučnom – Proki Jovkiću 73. Zgrada Inženjerijske kasarne 74. Crkva Sv. Nikole 75. Staro Niško groblje 76. Crkva posvećena Sv. Arhanđelu Mihailu u Donjem Matejevcu 77. Srednjovekovni lokalitet crkve Sv. Pantelejmona i nekropole 78. Manastir Sv.Jovana Krstitelja kod Gornjeg Matejevca 79. Crkva Sv. Petke kod Donjeg Matejevca 80. Crkva Sv. Nikole u Kamenici 81. Zgrada Istorijskog arhiva u Niškoj Tvrđavi 82. Spomen kosturnica učesnicima Topličkog ustanka 83. 3grada Hranta Mumdžijana – grčki konzulat 84. Kompleks sa crkvom Sv. Nikole kod sela Miljkovca 85. Šire područje Ulice Obrenovićeve 86. Kompleks Duvanske industrije u Nišu 87. Bubanj kod Novog sela 88. Deo vizantijske nekropole u Nišu 89. Vizantijska grobnica kod jagodin-malskog mosta u Nišu 90. Rimska građevina sa mozaikom na Konjskom groblju 91. Memorijalni park – staro vojno groblje na Delijskom visu 92. Manastir Sv. Romana, Praskovač 93. Kuća „Moravka”, Ražanj 94. Kuća Save Jeremića, Poslon 95. Crkva Sv. Trojice, Donji Adrovac 96. Zgrada Osnovne škole „Ljupče Nikolić”, Aleksinac 97. Crkva Sv. Nikole, Aleksinac 98. Zgrada Učiteljske škole – Zgrada suda, Aleksinac 99. Zgrada stare muške osnovne škole, Aleksinac 100. Zgrada Zavičajnog muzeja, Aleksinac 101. Građanska kuća u Ulici Momčila Popovića br. 7, Aleksinac 102. Građanska kuća u Ulici Momčila Popovića br. 13, Aleksinac 103. Građanska kuća u ul. Dr Tihomira Đorđevića br. 16, Aleksinac 104. Građanska kuća u ul. Tihomira Đorđevića br. 24, Aleksinac 105. Gradska vila u Kosovskoj ulici br. 28, Aleksinac 106. Građanska kuća u ul. Drakčeta Milovanovića br. 34, Aleksinac 107. Grobljanska kapela dr Sretena Dimitrijevića, Aleksinac 108. Svrljiški grad, Niševac 109. Crkva Sv. Ilije, Niševac 110. Kuća Narodnog heroja dr M. Hadžića, M. Hadžića 14., Sveljig 111. Grob sa spomenikom Narodnog Heroja M. Hadžića, Svrljig 112. Stara Guglova vodenica, Niševac 113. Grnčarska vodenica, Svrljig 114. Crkva Sv. Arhanđela, Popšica 115. Zgrada sa apotekom, Svrljig 116. Ostaci vizantijske crkve, Orljane 117. Crkva Sv. Nikole, Donje Dragovlje 118. Crkva Uspenja Sv. Bogorodice, Gadžin Han; 119. Latinska crkva, Glašinac 120. Crkva Uspenija Sv. Bogorodice, Žitorađa 121. Crkva Sv. Petra i Pavla, Žitorađa 122. Rimske terme, selo Bace 123. Manastir Ajdanovac, Zdravinje 124. Crkva Sv. Arhanđela Gavrila, Kondželj 125. Zgrada Muzeja Toplice, Prokuplje 126. Crkva Sv. Ilije, Balinovac 127. Zgrada Sokolskog doma, Prokuplje 128. Zgrada Gimnazije, Prokuplje 129. Zgrada stare gimnazije, Prokuplje 130. Markova crkva, Mačkovac 131. Ivanova kula, Zagrađe 132. Spomenik oslobodiocima Kuršumlije od Turaka, Kuršumlija 133. Srpsko vojno utvrđenje iz XIX veka, Babušnica 134. Manastir Sv. Petke, Gorčinac 135. Manastir Sv. Velikomučenika Dimitrija, Mokra 136. Manastir Sv. Nikole kod sela Sinjac 137. Manastir Sv. Kirika i Julita, Smilovac 138. Crkva Sv. Arhanđela, Boljev Dol 139. Crkva Sv. Đorđa, Željuša 140. Goinsko Kale, Goin Dol 141. Manastir Sv. Nikole, Donja Planinica 142. Manastir Sv. Bogorodice, Sukovo 143. Zgrada bivše apoteke „Karlo Skacel”, Pirot 144. Crkva Vaznesenja Hristovog, Zavoj 145. Manastir Sv. Bogorodice, Visočka Ržana 146. Crkva Sv. Đorđa, Osmakovo 147. Crkva Sv. Đorđa, Slavinja 148. Crkva Sv. Nikole, Krupac 149. Pećinska crkva Sv. Petra i Pavla, Rsovac 150. Spomen crkva Sv. Jovana Glavoseka, Krupac 151. Zgrada Gimnazije, Pirot 152. Zgrada bivšeg Okružnog načelstva, Pirot 153. Zgrada Opštinskog suda, Pirot

Osnovni potencijali u oblasti zaštite nepokretnih kulturnih dobara su: njihov naučno-obrazovni, kulturno-istorijski i turistički potencijal; koncentracija materijalnih i duhovnih vrednosti u urbanim jezgrima i duž značajnijih vodenih i drumskih komunikacija; senzibilizacija međunarodne javnosti povodom zaštite arheološkog nalazišta Medijana u Nišu i proslava jubileja Milanskog edikta 2013. godine; ostaci sistema rimskih vojnih puteva na teritoriji opštine Dimitrovgrad; ravnomerna distribucija kvalitetnih primera sakralne arhitekture; očuvana priroda u okruženju većine vangradskih spomenika kulture.postojanje zakonske regulative u oblasti zaštite nepokretnih kulturnih dobara; postojanje stručnog kadra koji deluje u okviru mreže zavoda za zaštitu spomenika kulture; usvojene međunarodne deklaracije iz oblasti zaštite nepokretnih kulturnih dobara kao priprema saradnje sa međunarodnim organizacijama i aktivnosti i rezultati u pogledu primene načela integrativne zaštite.

Osnovna ograničenja u oblasti zaštite i korišćenja nepokretnih kulturnih dobara: sektorski tretman zaštite nepokretnih kulturnih dobara; nedovoljna integrisanost ustanova zaštite sa ostalim akterima prostornog razvoja; nedostatak finansijskih sredstava za sistematske i sveobuhvatne prospekcije; nedostatak planova i strategija u domenu zaštite i upravljanja kulturnom baštinom; nedostatak mehanizama za evaluaciju rešenja sa stanovišta zaštite nepokretnih kulturnih dobara; nedovoljno sprovođenje tehničkih mera zaštite nepokretnih kulturnih dobara; uništavanje graditeljskog nasleđa neovlašćenim i nestručnim intervencijama; devastacija ambijenata od značaja za adekvatnu prezentaciju nepokretnih kulturnih dobara; bespravna gradnja u zaštićenoj okolini nepokretnih kulturnih dobara; opasnost od nepovratnog nestanka tradicionalne varnekularne arhitekture; nezadovoljavajuća uređenost i obezbeđenje većine arheoloških lokaliteta i ograničenja koja nameće upotreba neobnovljivih resursa.

4.6. SWOT analiza

Snage/Jake strane Slabosti/Ranjivost Izuzetna heterogenost prirodnih uslova koji pružaju mogućnost iskorišćavanja komparativnih prednosti područja (poljoprivredno i šumsko zemljište, izvorišta i akumulacije, termomineralne vode rude bakra, zlata, olova i cinka, glina, kvarcni pesak, građevinsko-tehnički kamen i dr., potencijali za razvoj turizma, lova i ribolova i dr.) i postojanje, institucionalnih i ljudskih resursa (ukupnog „teritorijalnog kapitala”), u prvom redu u Nišu i nekoliko urbanih centara (pre svega Pirota i Prokuplja). Relativno očuvana i kvalifikovana radna snaga, uz to relativno jeftina, MSPP i društvenih delatnosti, kao i jaka privredna tradicija i iskustvo.Relativno razvijena institucionalna i organizaciona podrška za razvoj privrednih i društvenih delatnosti, postojanje odgovarajućih institucija i organizacija i jačanje odgovarajućih inicijativa u privredi, lokalnoj samoupravi i drugde: niske stope dažbina; početno organizovanje na nivou klastera MSPP i inovacionih centara; širok izbor kreditnih linija za preduzeća, uz niže kamatne stope, određenih republičkih fondova i subvencionisanje komercijalnih banaka; postojanje međunarodnih sporazuma (EU, CEFTA, Rusija); itd.Odličan geo-saobraćajni položaj i dostupnost većeg dela područje prostornog plana, a naročito povoljan geostrateški položaj Niša kao makroregionalnog centra i čvorišta sistema tehničke infrastrukture (na Koridoru X, kao i u blizini Koridora IV i Koridora VII), te dobar položaj najvećeg preostalog dela područje prostornog plana, naročito onih koja se nalaze na poprečnim pravcima glavnih prostorno-razvojnih osa.Brz razvoj kompleksa IKT u gradu Nišu i, nešto manje, u nekoliko drugih gradskih centara, u prvom redu kroz jačanje IKT tržišta, formiranje IKT klastera i uključivanja u odgovarajuće regionalne i evropske inicijative i mreže.Velike mogućnosti za aktiviranje „greenfield” i „brownfields” lokacija, kao i sve bolji sistemi regionalnog i supraregionalnog umrežavanja i saradnje.Obilje kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta, za razvoj poljoprivrede, industrijsku preradu i plasman proizvoda.Izgrađeni privredni kapaciteti.Relativno razvijena mreža društvenih delatnosti.Postojanje krupne tehničke i druge infrastrukture, i postojanje pojedinih sistema tehničke infrastrukture supraregionalnog značaja.Postojanje bogatih i raznovrsnih prirodnih resursa, posebno raznih elemenata geo- i biodiverziteta, zaštićena prirodna područja, sa bogatim, reliktnim i endemičnim biljnim i životinjskim svetom, područja koja će biti upisana u listu Ramsarskih područja, značajnih ornitoloških područja, listu međunarodno značajnih biljnih područja, leptira i EMERALD područja, zatim, hidrološke pojave, objekti geonasleđa i dr.Postojanje bogatog i raznovrsnog kulturnog nasleđa.Senzibilizacija međunarodne javnosti povodom zaštite arheološkog nalazišta Medijana u Nišu i proslava jubileja Milanskog edikta 2013. Godine.Sve šira, intenzivnija i bolja komunikacija i saradnja institucionalnih, privrednih i drugih subjekata sa akterima iz užeg i šireg regionalnog, kao i sveevropskog okruženja, i sve bolje umrežavanje.Nagli porast broja razvojnih i drugih srodnih dokumenata, kao osnove za donošenje strateški razvojnih odluka.Porast broja raznih inicijativa na lokalnom, subregionalnom, regionalnom i supraregionalnom nivou za jačanje strateškog istraživanja, mišljenja, organizovanja i upravljanja.Jačanje i širenje raznih oblika građanskih inicijativa, organizovanja i participacije za pitanja održivog razvoja, zaštite životne sredine itd. Nedovoljna informisanost o fizičkim, hemijskim, biološkim i drugim bonitetnim osobinama zemljišta, promenama katastarskih kultura/namena korišćenja, stepenu degradacije agensima antropogenog porekla.Izrazito velika vremenska neravnomernost voda (vodni režimi su bujični, pri čemu su posebno nepovoljni režimi malih voda), neuređeni rečni tokovi,- stepen zaštite od poplava je nezadovoljavajući.Iscrpljivanje rudnih rezervi; visok stepen degradacije životne sredine pri eksploataciji, pripremi i preradi mineralnih sirovina.Izrazita prostorna neravnoteža: nadmoć grada Niša i, u manjoj meri, nekoliko gradskih centara, u odnosu na druge delove; posebno, suboptimalno korišćenje komparativnih prednosti, prevelik uticaj ograničavajućih faktora i, ukupno niska konkurentnost.Postojanje raznih oblika tzv. „demografske recesije” na većem delu područja prostornog plana, uz samo nekoliko izuzetaka (grad Niš i svega nekoliko najvećih gradskih centara), sa pratećim produženim odlaskom najvitalnijeg odnosno najmlađeg, najobrazovanijeg i najkvalifikovanijeg stanovništva, bilo u najveće gradove u Srbiji, ili u inostranstvo. Nepovoljan HDI, nizak BDP po stanovniku, slaba ukupna razvijenost sa stanovišta održivog razvoja, niska energetska efikasnost dominantnih oblika proizvodnje i potrošnje.Spora obnova strateškog istraživanja, mišljenja i upravljanja.Teritorijalna neravnoteža u prostornom rasporedu privrednih objekata i društvenih delatnosti.Produženo delovanje negativnih privrednih trendova, odnosno, negativnih posledica tranzicijskih prilagođavanja (naročito neuspele privatizacije): nedovoljno transformisana privredna struktura; zastarelost tehnologija i kapaciteta; visok stepen deindustrijalizacije i slabljenja ili/i gašenja znatnog dela tzv. „realne” privrede; visoka nezaposlenost i nedovoljna zaposlenost; niske i nedovoljne investicije; nepovoljna starosna struktura dela radne snage; nedovoljna saradnja između privrede, univerziteta i naučnih institucija, za potrebe definisanja i upravljanja privrednim i drugim razvojem; nedovoljna razvijenost krupne industrijske infrastrukture (opremljenih zona, krupne regionalne infrastrukture, saobraćajnih i IKT komunikacija, terminala itd.); nedovoljno učešće naprednih i složenijih oblika usluga i drugo.Nedovoljna i neadekvatna turistička valorizacija i prezentacija prirodnih, kulturnih i stvorenih vrednosti; Nedostatak energenata u nekoliko opština.Nedovoljna obučenost i druga pripremljenost uprave za razvojno strateško mišljenje i upravljanje; posebno, nedovoljna obučenost uprave za tzv. E-upravljanje („E-governance”); i, naročito, nedovoljno efikasni, pregledni i koruptivni postupci izdavanja dozvola za izgradnju i razvoj, u takoreći svim oblastima.Niska opremljenost ukupnom infrastrukturom i dostupnost usluga društvenih delatnosti na najvećem delu manje i najmanje razvijenih područja, a naročito u ruralnom delu;Nizak nivo komunalne opremljenosti ruralnih područja; neopremljenost seoskih grobalja komunalnom infrastrukturom; nepostojanje stočnih grobalja u naseljima; neopremljenost zelenim i stočnim pijacama i veterinarskim stanicama; odlaganje otpada na divlja nesanitarna smetlišta; loša sanitacija naselja.Nepostojanje integralnog monitoringa (svih elemenata životne sredine vazduh, vode, zemljište, zone jonizujućeg zračenja, uticaji infrastrkturnih koridora, SEVESO i drugih industrijskih postrojenja).

Mogućnosti/Šanse Pretnje/Opasnosti Generalno bolje i intenzivnije korišćenje svih raspoloživih resursa.Razvoj organske poljoprivredne proizvodnje;Znatne pašnjačke i livadske površine koje omogućuju razvoj stočarstva, pčelarstva, proizvodnju aromatičnog i lekovitog bilja. Prirodne vrednosti, omogućuju razvoj nauke, obrazovanja i kulture i predstavljaju osnovu za razvoj održivog turizma, poljoprivrede i drugih komplementarnih aktivnosti.Šumski potencijal i proizvodnja drvne mase, koja može da se iskoristi za razvoj malih kapaciteta – proizvodnih i pratećih uslužnih delatnosti u obodnim naseljima.Mogućnosti razvoja hidromelioracionih sistema i pozitivni efekti na poljoprivredni potencijal u dolinama Južne Morave, Nišave i Toplice.Unapređenje proizvodnje lovne divljači i njena zaštita.Korišćenje obnovljivih izvora enregije (hidro, solarna, energija vetra i biomase); Jačanje ukupne konkurentnosti područja prostornog plana, kao i konkurentnosti njene privrede, zasnovane na: većem angažovanju visokoobrazovanog i visoko-kvalifikovanog kadra, boljem partnerstvu između privatnog i javnog sektora; većim ulaganjima u istraživanja i razvoj (naročito tehnološki najnaprednijim oblastima); znatnijoj ulozi MSP (naročito u okviru velikih privrednih sistema); proizvodno-uslužnim klasterima; intenzivnijem razvoju IKT; i prevashodno izvoznoj orijentaciji najpropulzivnijih privrednih delatnosti.Aktiviranje svih subjekata, tako da područje prostornog plana postane lider u oblastima gde ima komparativne prednosti, odnosno, gde je konkurentno na širem regionalnom prostoru, i da razvije prepoznatljive brendove. Stvaranje menadžerskog kadra u cilju programiranja i praćenja razvoja.Generalno bolje i intenzivnije korišćenje postojeće mreže objekata društvenih delatnosti.Intenziviranje i širenje međunarodne saradnje, u okviru raznih regionalnih, sveevropskih i drugih inicijativa i mreža.Aktiviranje svih subjekata za ostvarivanje vodeće uloge Niša na širem prostoru Jugoistične Evrope.Povećanje učešća u proizvodnji hrane, u uslovima opšte porasta tražnje u svetu, a naročito određenih proizvoda (tzv. „zdrave-organske hrane”, regionalno posebne hrane itd.).Dovršavanje infrastrukture na Koridoru X (i koridora IV, u bližem okruženju) i nalaženje uloga u izglednom povećanju transporta na ovom pravcu, kao i na Koridoru VII. Veći priliv SDI, kao i stvaranje i veće aktiviranje domaće štednje kao jednog od izvora investiranja.Intenzivnije aktiviranje sada neiskorišćenih prostora, a u prvom redu „brownfields”-a. Nastavak povoljnih trendova: jačanje lokalnih i regionalnih razvojno-strateških institucija i organizacija; sve šire angažovanje dijaspore; razvoj i jačanje preduzetništva; jačanje inicijativa za razvoj manje razvijenih područja i ruralnog područja; jačanje novih oblika organizovanja u poljoprivredi, zanatstvu i turizmu (u prvom redu zadrugarstva); prostorno disponiranje pojedinih centralnih (republičkih) službi-organa na i njihova bolja saradnja sa lokalnim i regionalnim akterima.Jačanje imovinske baze opština, u prvom redu kroz povraćaj opštine imovine, kao i jačanje fiskalne i druge samostalnosti i odgovornosti opština.Jačanje partnerstva na međuopštinskom, međuregionalnom, međugraničnom nivou i međudržavnom nivou i zajedničkog nastupa na tržištu – formiranje asocijacija proizvođača i privrednih klastera. Nastavak daljeg ugrožavanje i devastiranja prirodnih i kulturnih sistema i resursa antropogenim aktivnostima.Realna opasnost od elementarnih nepogoda, naročito od poplava, klizišta, grada i šumskih požara. Nastajanje novih divljih smetlišta, nedovoljni kapaciteti grobalja, neadekvatno odlaganje životinjskih leševa usled nepostojanja stočnih grobalja.Neadekvatna informisanost stanovništva o prirodnim i kulturnim vrednostima, koje su od velikog značaja za ukupan razvoj ovog područja.Neracionalna potrošnja energenata (nepostojanje sistema gasifikacije i toplifikacije, slaba promocija primene obnovljivih izvora energije), neracionalna potrošnja vode.Nastavak pogrešne privatizacije, preterana privatizacija odnosno prodaja javnih preduzeća i geneneralno, usporena vlasnička transformacija.Sporo završavanje tehničke infrastrukture na Koridoru X, sa pratećim bržim aktiviranjem Koridora IV, kao i sporo aktiviranje Koridora VII, te spora obnova druge postojeće tehničke i izgradnja nove infrastrukture. Nedovršena privatizacija (restruktuiranje) velikih društvenih preduzeća. Nesmanjena ograničenja u pogledu privatnih i javnih sredstava za razvoj, kao i za regulisanje pitanja održivog razvoja, dekontaminacije zagađenih prostora i rešavanje pitanja energetske efikasnosti. Nastavak nepovoljnih demografskih procesa i prostornih trendova koncentracije i polarizacije stanovništva i aktivnosti; Nastavak egzodusa najvitalnijeg i najobrazovanijeg dela stanovništva.Povećanje nezaposlenosti i siromaštva, naročito ruralnog stanovništva; Nedovoljno jačanje i osposobljavanje uprave.Nedovoljna društvena (socijalna, ekološka i dr.) odgovornost korporacijskog i drugog biznisa, kao i nastavak njegove pretežne supstandardnosti i inferiornosti u pogledu novog menadžmenta.Nastavak trenda prostorne polarizacije, koncentracije i funkcijske fragmentacije područja.Sporo modernizovanje ekološko – prostornih („envajronmentalnih”) zakona i drugih propisa, neadekvatna primena ekoloških zakona i posebno, odlaganje rešavanja pitanja svojine i upravljanja građevinskim zemljištem. Odlaganje uvođenja radikalnih poboljšanja proceduralnih aspekata dobijanja dozvola (i drugih dokumenata), kao i odlaganje rešavanja problema korupcije. Nedovoljna međuregionalna, prekogranična i međunarodna saradnja u cilju osnaživanja perifernih i slabo razvijenih regiona, očuvanja prirodnih resursa i održivog razvoja, posebno korišćenja potencijala za razvoj turizma, zaštita prirode i dr.Izostajanje konkretnih planova, programa i projekata, odnosno nedostatak planske i projektne podrške za korišćenje domaćih i stranih namenskih fondova.Nepostojanje efikasnog sistema organizacije upravljanja, finansiranja i monitoringa. Nepostojanje fondova za smanjenje regionalne nerazvijenosti.

II PRINCIPI, CILJEVI I OPŠTA KONCEPCIJA REGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA

1. VIZIJA I PRINCIPI REGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA

Vizija prostornog razvoja područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga je da bude ravnomerno regionalno razvijen, konkurentan i integrisan sa okruženjem (susednim funkcionalnim područjima Srbije, kao i sa susednim pograničnim opštinama i regionima u Republici Bugarskoj), energetski efikasan i atraktivan za investiranje. To podrazumeva aktiviranje i mobiliziranje teritorijalnog kapitala, održivo korišćenje prirodnih i stvorenih resursa, dugoročnu obnovu i razvoj ljudskih resursa, saobraćajnu pristupačnost prema panevropskim koridorima, kao i infrastrukturnu opremljenost, razvoj privrede i institucija, zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa kao faktora razvoja i zaštitu životne sredine.

Područje Prostornog plana raspolaže značajnim, ali nedovoljno aktiviranim prirodnim potencijalima i teritorijalnim kapitalom. Opšti razvojni koncept jeste: maksimizovanje komparativnih prednosti i minimizovanje dejstva ograničavajućih razvojnih i upravljačkih faktora, sa ciljem da se ojača ukupni teritorijalni kapital i konkurentska sposobnost u ekonomskoj, socijalnoj, kulturnoj i drugoj sferi, s jedne strane, i da se naporedo prošire mogućnosti za saradnju sa raznim partnerima u neposrednom regionalnom, republičkom i najširem evropskom okruženju, s druge strane. Time bi se u razvoju područja Prostornog plana postigla ravnoteža između ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije. Osnovni principi prostornog razvoja su: unapređenje teritorijalne kohezije; održiva životna sredina; zaštita, uređenje i održivo korišćeno prirodnog i kulturnog nasleđa; prostorno-funkcionalna integrisanost i transgranično povezivanje sa okruženjem; povećanje konkurentnosti i efikasnosti; policentrični teritorijalni razvoj (posebno jačanje veze sela i gradskih naselja); unapređenje saobraćajne pristupačnosti i dostupnosti informacijama i znanju; razvoj kulturnog i regionalnog identiteta; princip subsidijarnosti i javno-privatnog partnerstva; princip veće transparentnosti u donošenju odluka; permanentna edukacija građana i administracije i učešće javnosti u odlučivanju; i zaštita javnog interesa, javnih dobara i dobara u opštoj upotrebi.

Ostvarivanje opšteg razvojnog koncepta implicira brži rast (od prosečnog za Srbiju), sa Nišem kao glavnim polom rasta, i ujednačenijim rastom i razvojem među opštinama odnosno pojedinačnim područjima ukupnog područja prostornog plana. Prostornu okosnicu razvoja čine sledeći centri:

grad Niš, kao centar međunarodnog značaja sa širim regionalnim uticajem (u Srbiji i neposrednom okruženju), sa većim broj privrednih i društvenih funkcija;

regionalni centri: Pirot (sa naglašenim društvenim, industrijskim i saobraćajnim/logističkim funkcijama na širem regionalnom-okružnom području), Prokuplje (kao privredni i društveni centar Topličog upravnog okruga), i Aleksinac (kao poseban rudarsko-industrijski centar);

opštinski centri, za osnovne privredne i društvene funkcije tog nivoa; i

pojedina gradska naselja i sela, kao centri specifičnih funkcija i neke osnovnih usluga.

2. PROSTORNO-FUNKCIONALNE VEZE I TRENDOVI RAZVOJA

Područje Prostornog plana nalazi se u centralnom delu jugoistočne Srbije i obuhvata doline Toplice, Nišave i donji tok Južne Morave. Region je heterogen u prirodno-geografskom smislu, sa izraženom polarizacijom i odnosom centar periferija u kojem dominira grad Niš.

Prostorno-funkcionalna organizacija područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga, u najvećoj meri je formirana urbanizacijom zasnovanoj na prostornoj i socioekonomskoj pokretljivosti stanovništva iz seoskih u gradska naselja i iz agrarnih u neagrarne delatnosti. U prvoj fazi, urbanizacija je imala izrazito polarizacijski karakter sa Nišom u prvom redu, a zatim i Pirotom, Prokupljem i Aleksincem, kao polovima rasta, izraženog gravitacijskog dometa i stalnog jačanja funkcionalnog kapaciteta, te drugim opštinskim centrima u ruralnom okruženju. U drugoj fazi urbanizacije razvijaju se složene aglomeracije i sistemi naselja različitog funkcionalnog kapaciteta i hijerarhije. Dominira niška aglomeracija, koja se kontinuirano demografski, funkcijski i prostorno razvija, povezujući se sa okolnim područjima: na severu ka Aleksincu i Ražnju, te na jugu ka Leskovcu (duž Koridora X), na istoku ka Beloj Planci i Pirotu (duž kraka Koridora X) i ka zapadu integrišući Prokuplje i naselja Toplice.

Okosnica integracije, dosadašnjeg i budućeg razvoja je moravska razvojna osovina, kao jedna od dva osnovna razvojna pravca Republike Srbije (pored savsko-dunavskog pojasa). U njoj dominira grad Niš, jedan od glavnih polova rasta i razvoja u geoprostoru Srbije. Posebnost njegovog položaja je što se nalazi na raskrsnici u kojoj se sustiču dva dominanatna pravca Balkanskog poluostrva: južni ka Skoplju i Solunu, te istočni ka Sofiji i Istanbulu. Valorizacija potencijala ovog geostrateškog i saobraćajnog položaja ključna je predispozicija budućeg razvoja Niša, područja Prostornog plana i juguistočnog dela Srbije u celini.

2.1. TRENDOVI REGIONALNOG RAZVOJA

U periodu intenzivnog investiranja i rasta (od početka 1960-tih godina, do kraja 1970-tih godina), područje Prostornog plana imalo je veoma snažan i svestran ekonomski, socijalni i kulturni razvoj. Nakon razvojne stagnacije (od 1980-te godine, privrednog i svakog drugog kolapsa od 1990-te godine, i relativno dinamične, ali nedovoljne obnove nakon 2000. godine, koja je imala karakteristike tzv. „rasta bez razvoja”), sadašnje razvojno stanje područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga je nepovoljno. Ovo se može ilustrovati izraženom polarizacijom: na jednoj strani je grad Niš, koji je najrazvijeniji na području Prostornog plana, sa preko 120% narodnog dohotka po stanovniku u odnosu na prosek Srbije, dok su na drugoj strani nerazvijene opštine, od kojih 10 imaju status nerazvijenih (Babušnica, Blace, Bela Palanka, Doljevac, Žitorađa, Kuršumlija, Merošina, Srvljig, Gadžin Han i Ražanj).

Opšte slabljenje privredne osnove područje Prostornog plana manifestuje se na sledeći način:

brz i intenzivan pad ukupne proizvodnje roba, usluga i zaposlenosti, naročito u industriji, naporedo sa pogoršanjem privredne strukture. Usprkos tome, u privrednoj strukturi područja Prostornog plana još uvek dominira proizvodni sektor (industrija, rudarstvo, energetika i građevinarstvo), sa 53%, poljoprivrede sa 15,19%, dok sektor usluga čini oko 31,8% ukupnog narodnog dohotka (2005. godine). Iako je tercijarni sektor napredovao, njegove performanse nisu u svemu dobre, u jednom delu i kao posledica postojanja velike „sive ekonomije”;

iako je, mimo očekivanja, od manifestovanja globalne krize, u periodu 2008-2010. godine broj zaposlenih na području Prostornog plana povećan za oko 24.009 osoba (tako da je u martu 2010. godine dostigao 115.493) on je još uvek za preko 62.000 manji od onoga iz 1990. godine (177.836). Stepen zaposlenosti na području Prostornog plana iznosi 23.2%, što je niže od republičkog proseka (25,8%). Najveći stepen zaposlenosti imaju Pirot (30,13%), Niš (28,7%) i Gadžin Han (27,1%), dok je najniži stepen zaposlenosti u opštinama Doljevac (8,5%), Ražanj (9,4%) i Žitorađa (10,1%);

ogroman porast nezaposlenosti, kao posledica tzv. „tehnoloških viškova zaposlenih”. U avgustu 2010. godine bilo je nezaposleno 78.462 osoba, odnosno, 7,9% ukupnog broja nezaposlenih u Srbiji. Tako je, usprkos blagom porastu zapošljavanja tokom poslednje dve godine, stopa nezaposlenosti porasla u poslednjih desetak godina, i sada iznosi 37,4%, što je znatno iznad proseka za Srbiju (27,9% u 2010.godini). Zabrinjavajuću stopu nezaposlenosti, iznad 50% imaju Merošina, Kuršumlija, Bela Palanka, Blace, Žitorađa i Doljevac;

slabo i nedovoljno korišćenje komparativnih prednosti i njegova niska konkurentnost, naročito privrede;

pogoršanje komunalnih i drugih sistema, sa povremenim pratećim padanjem vrednosti nekretnina.

porast socijalnih problema, siromaštva i pogoršanje obrazovne strukture stanovništva;

neprekinut odlazak najvitalnijeg i najobrazovnijeg dela stanovništva u inostranstvo, i nakon 2000. godine;

sektor MSPP je znatno porastao u poslednjoj deceniji, ali je ukupno nedovoljan, usprkos kolapsu velikih privrednih sistema u državnoj i društvenoj svojini;

i u uslovima relativnog nazadovanja Niša (u odnosu na raniji razvoj), njegov razvoj je bio brži i disproporcionalan u odnosu na većinu drugih delova područja Prostornog plana, koja se manifestuje kroz prostornu neravnotežu stanovništva, privrednih i društvenih delatnosti, odnosno, kroz njihovo aglomeriranje i polarizovanje u jednom razvijenom makro regionalnom centru i mnoštvu nerazvijenih područja. Dok je u gradu Nišu privredna matrica znatnije diversifikovana i razvijena, u svim ostalim delovima područje Prostornog plana dominira poljoprivreda (osim u Pirotu i, nešto manje, u Aleksincu i Prokuplju); i

osim grada Niša, veći deo područja Prostornog plana čini deo tzv. „unutrašnje razvojne periferije Srbije”, tj., njenih manje razvijenih oblasti.

Razvojne mogućnosti, po okruzima su sledeće:

Nišavski upravni okrug učestvuje sa 3% u ukupnoj teritoriji Srbije, a sa 5,1% u ukupnom stanovništvu. Sa gustinom naseljenosti od 137 st/km2 (2009. godine), znatno prevazilazi republički prosek (83 st/km2). U urbano-ruralnoj strukturi dominira gradsko stanovništvo sa 54%. Prosečna starost stanovništva je 41 godina, dok je po indeksu starenja od 116 iznad republičkog proseka (101). U perodu 1971-2002. godine beleži se porast stanovništva za 5,1%. (prema Strategiji regionalnog razvoja Republike Srbije 2007-2012. godine). Od 7 opština/grada Nišavskog upravnog okruga, četiri opštine (Gadžin Han, Doljevac, Merošina i Svrljig) pripadaju grupi izrazito nedovoljno razvijenih opština (41,7% teritorije i 14,9% stanovništva upravnog okruga). Izrazita je nehomogenost, odnosno, teritorijalna neravnomernost demografskih procesa i razvoja: opština Gadžin Han izgubila je preko 2/3 svoje populacije u novijem periodu, dok je u gradu Nišu, kao regionalnom, privrednom i kulturno-obrazovnom centru, u toku tri decenije došlo do porasta stanovništva za skoro 30%. Upravni okrug raspolaže znatnim i značajnim razvojnim potencijalima, što se u prvom redu odnosi na povoljnu privrednu strukturu, razvijenu putnu infrastrukturu, dobre mogućnosti obrazovanja (univerzitetski centar), geostrateški položaj, relativno sačuvanu životnu sredinu itd. Indeks razvojne ugroženosti (u daljem tekstu: IRU) Nišavskog upravnog okruga iznosi 3,3 (rang 22 u Srbiji);

Toplički upravni okrug učestvuje sa 2,5% u ukupnoj teritoriji Srbije, a sa 1,3% u ukupnom stanovništvu. Sa gustinom naseljenosti 42 st/km2 (2009. godine), skoro dvostruko je ispod republičkog proseka. U urbano-ruralnoj strukturi dominira seosko stanovništvo sa 54%. Prosečna starost stanovništva je 41 godina, dok je indeks starenja 115 ili 12% iznad republičkog proseka. U periodu 1971-2002. godine zabeležen je pad broja stanovnika za 21,2%. Toplički upravni okrug čine 4 opštine (Blace, Žitorađa, Kuršumlija i Prokuplje) koje imaju status izrazito nedovoljno razvijenih opština (čiji je stepen razvijenosti ispod 60% republičkog proseka). Prema svim ekonomskim parametrima (BDV po stanovniku, stope zaposlenosti i nezaposlenosti, razvijenosti MSP sektora i tržište rada), upravni okrug ima najniže vrednosti. Nedovoljno razvijena privreda najbolje se ogleda u marginalnom doprinosu upravnog okruga privrednim rezultatima Srbije. U tranzicionom periodu prepolovljen je broj zaposlenih. Nedovoljna kvalifikaciona i obrazovna struktura nezaposlenih predstavlja najveći limitirajući faktor razvoja upravnog okruga. Najveći broj neprivatizovanih preduzeća je u Topličkom upravnom okrugu. Povoljni prirodni uslovi (banje sa termalnom vodom), omogućili su razvoj turizma, što predstavlja dobru osnovu za otvaranje manjih kapaciteta za proizvodnju zdrave hrane i dr. Indeks razvojne ugroženosti Topličkog upravnog okruga iznosi 5,2 (rang 2);

Pirotski upravni okrug učestvuje sa 3,1% u ukupnoj teritoriji Srbije, a sa 1,3% u ukupnom stanovništvu. Sa gustinom naseljenosti od 35 st/km2 (2009.), drastično je ispod republičkog proseka. U urbano-ruralnoj strukturi dominira gradsko stanovništvo sa 58%. Prosečna starost stanovništva je 43 godine, dok je indeks starenja 146 ili 45% iznad republičkog proseka (101). U periodu 1971-2002. godine broj stanovnika smanjio se za 22,3%. Osim opštine Pirot, opštine Babušnica i Bela Palanka pripadaju krugu izrazito nedovoljno razvijenih opština (čiji je stepen razvijenosti ispod 60% republičkog proseka), dok opština Dimitrovgrad spada u grupu nedovoljno razvijenih opština (čiji je stepen razvijenosti od 60-80% republičkog proseka), što čini 55,4% teritorije i 39,6% stanovništva upravnog okruga. Privreda opštine Pirot stvara 76% dohotka upravnog okruga, čemu najviše doprinosi razvijena industrija, dok je poljoprivreda dominantan sektor u privredama ostalih opština. Nepovoljna struktura nezaposlenih, nizak nivo razvijenosti putne infrastrukture, kao i nepovoljna demografska kretanja, osnovna su razvojna ograničenja ovog upravnog okruga. Indeks razvojne ugroženosti Pirotskog upravnog okruga iznosi 4,4 (rang 9).

3. OPŠTI CILJEVI REGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA

Opšti ciljevi razvoja i uređenja prostora područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga jesu:

odgovorno upravljanje razvojem, uređenjem i zaštitom prostora u skladu sa realnim potencijalima i ograničenjima prirodnih i stvorenih vrednosti i dugoročnim potrebama ekonomskog i socijalnog razvoja i zaštite životne sredine; optimalno korišćenje prirodnih resursa, prirodne baštine i kulturnog nasleđa;

uravnotežen razvoj na intraregionalnom i interregionalnom nivou, podsticanje razvoja (poljoprivrede, turizma, industrije, energetike i infrastrukture), povećanje dostupnosti područja (planinskih i perifernih delova) i iniciranje transgraničnih programa za prigranična područja; i

unapređenje kvaliteta života i stvaranje uslova za demografsku obnovu, zadržavanje i podsticanje naseljavanja i povratka stanovništva, posebno u ekonomski zaostale ruralne predele i centre, investiranjem u izgradnju, obnavljanje i održavanje infrastrukture, javnih službi i usluga, očuvanjem i unapređenjem prirodnog i kulturnog nasleđa, razvojem ekonomski isplativih i statusno privlačnih aktivnosti.

Ostvarenje ovih ciljeva postićiće se:

mobiliziranjem teritorijalnog kapaciteta područja, polazeći od prioritetnih planskih rešenja i aktivnosti i konkurisanja regiona i gradova Niša i Pirota i ostalih opština za orišćenje instrumenata za predpristupnu podršku Evropske unije (IPA instrument for pre-accession assistance) ili republičkih sredstva za podsticanje razvoja najnerazvijenijih lokalnih zajednica (kao što su izgradnja regionalne i lokalne infrastrukture, profitabilnih privrednih pogona, uređenje površina za potrebe privrednih zona, turističkih područja, stvaranje stimulativnog poslovnog oruženja i dr.);

maksimalnim aktiviranjem raspoložive radne snage, sa ciljem da se intenzivira privredni rast i razvoj, u prvom redu u oblastima koje najviše doprinose rastu konkurentnosti, kao i sa ciljem da se efikasnije rešava problem nezaposlenosti, odnosno: uspostavljanjem i promovisanjem finansijske i institucionalne podrške za razvoj preduzetništva (MSP, poljoprivreda, turizam itd.); boljim povezivanjem univerziteta i privrede, sa ciljem unapređenja ekonomskog, socijalnog i prostorniog razvoja; porastom investiranja u instraživanja i razvoj na regionalnom nivou; promocijom preduzetništva, programa samozapošljavanja i podrškom inicijativama pojedinaca.

zaštitom životne sredine, odnosno:

sprečavanjem degradacije prirodnih resursa i dobara i neracionalnog korišćenja prostora (posebno slivova vodoakumulacija i visokoplaninskog područja Stare planine);

efikasnim upravljanjem otpadom i povećanjem energetske efikasnosti;

zaštitom poljoprivrednog i šumskog zemljišta od neplanskog širenja izgradnje u dolinsko-kotlinskim područjima, rubnim zonama gradova i većih urbanih naselja i infrastrukturnim koridorima, i sl.;

zaštitom poljoprivrednog zemljišta od degradacije pašnjaka, kao i od gubljenja iz poljoprivredne proizvodnje značajnih površina poljoprivrednog zemljišta i sl;

poboljšanjem saobraćajne povezanosti unutar regiona i sa okruženjem, kao i komunalne opremljenosti naselja, kroz uravnotežen i održiv urbani i regionalni razvoj;

usklađivanjem organizacije, uređenja i korišćenja prostora sa potrebama zaštite teritorije, stanovništva, aktivnosti, prirodnih i stvorenih resursa od elementarnih nepogoda;

dispergovano-koncentrisanim modelom razvoja, odnosno ravnomernijim regionalnim razvojem i razmeštajem stanovništva, privrednih i drugih aktivnosti, što zahteva:

podsticanje disperzije manjih i srednjih prerađivačkih kapaciteta, zasnovanih pretežno na sirovinskoj bazi područja, gde god to resursi, tehnologije i lokacije dozvoljavaju;

jačanje regionalnih funkcija Niša, Pirota i Prokuplja i decentralizacija ostalih funkcija u subopštinske i opštinske centre i mikrorazvojne centre na ruralnom području kako i podsticanje razvoja mikrorazvojnih centara kao nosioca socio-ekonomskog razvoja zajednica ruralnih naselja;

koncentraciju polova razvoja, u okviru industrijskih kompleksa i privrednih zona, marketinga i informatičkih službi u regionalnim i opštinskim centrima, odnosno razvoj programa i projekata čistih tehnologija (u oblasti prerađivačke industrije, turizma, poljoprivrede, zanatstva i dr.) pretežno na seoskom području, vodeći se principima tehnološke povezanosti, ekonomske opravdanosti i ekološke podobnosti; i

razvoj prostorno funkcionalnih uticaja između regionalnih, subopštinskih i opštinskih centara i nastavak formiranja moravske razvojne osovine, kao regionalnog funkcionalno-urbanog sistema preko koje se područje regiona integriše sa ostalim prostorno-funkcionalnim pojasevima i celinama.

ublažavanjem i sprečavanjem depopulacije i poboljšanjem starosne strukture stanovništva merama ekonomske, socijalne i drugih politika i realizacijom rešenja Prostornog plana kojima se utiče na brži ekonomski prosperitet i razvoj sela, jačanje ekonomske pozicije poljoprivrede i poljoprivrednih proizvođača, razvoj infrastrukturnog i podizanje komunalnog i javnog standarda u naseljima, posebno u pograničnom području;

prilagođavanjem privrednog razvoja tržišnim uslovima privređivanja, povećanjem inovacija i efikasnosti, većom podrškom preduzetništvu, integraciji i prilagođavanju proizvodnih programa zahtevima tržišta; i dr.

razvojem regiona kao društvene i prostorne zajednice u kojoj građani mogu da iskažu i da zadovolje svoje potrebe za pripadanjem i identitetom, druženjem i ličnim razvojem, što zahteva: tklanjanje negativnih posledica dosadašnjih tranzicijskih prilagođavanja; rešavanje problema siromaštva i društvene isključenosti; usporavanjem i, na duži rok, zaustavljanjem negativnih demografskih procesa; povećanje bezbednosti i smanjenjem rizika po život i zdravlje, imovinu, socijalnu sigurnost i stanovanje; stvaranje uslova za individualni razvoj i ličnu afirmaciju; stvaranjem uslova za bogat i sadržajan društveni život; jačanjem zajednice kroz uključivanje svih građana, jačanje solidarnosti i razvijanje regionalnog i lokalnog identiteta; i dr.; i

poboljšanjem načina upravljanja u gradovima i opštinama, kao i na nivou čitavog područja Prostornog plana što zahteva: integraciju institucija, nadležnosti i saradnju među lokalnim zajednicama i saradnju sa drugim regionima; podizanje nivoa informatičke podrške, uključujući racionalizaciju na opštinskom i regionalnom nivou; unapređenjem i boljom koordinacijom rada javnog sektora, lokalne samouprave, javnih službi i privrednih institucija, sa ciljem da podizanja atraktivnosti područja za investicije i imigraciju; rad na obnovi koncepta strateškog mišljenja, istraživanja i upravljanja; izradu modela optimalnog upravljanja razvojem; i definisanje institucionalnih i organizacionih aranžmana za saradnju sa akterima na supra-regionalnom i sub-regionalnom nivou.

4. CILJEVI RAZVOJA PO POJEDINIM OBLASTIMA

Osnovni i operativni (posebni) ciljevi prostornog razvoja po tematskim oblastima područja Prostornog plana jesu:

4.1. POLJOPRIVREDA

Osnovni dugoročni cilj u oblasti poljoprivrede jeste zaštita poljoprivrednog zemljišta kroz očuvanje ekosistemskih, ekonomskih, sociokulturnih i drugih važnih funkcija zemljišta kao integralnog prirodnog resursa.

Ovaj opšti cilj obuhvata sledeće posebne ciljeve: poboljšanje kvaliteta vazduha, vode, zemljišta i prirodnih predela; sprečavanje dalje degradacije zemljišta; očuvanje i povećanje plodnosti poljoprivrednog zemljišta uz poboljšanje postojećih i razvoj novih hidrotehničkih, agrotehničkih mera, posebno na terenima bez većih reljefnih ograničenja za intenziviranje poljoprivredne proizvodnje; na područjima zaštićenih prirodnih i kulturno – istorijskih dobara uspostaviti posebne režime korišćenja poljoprivrednog zemljišta; ponovno oživljavanje tradicionalnih vinograda, sa ciljem očuvanja njihovih pejzažnih, ekonomskih i turističkih vrednosti i iniciranje podrške opstanku i povećanje veličine porodičnih poljoprivrednih gazdinstava kako u planinskim, tako i na drugim terenima, uz promovisanje multifunkcionalne uloge porodičnih poljoprivrednih gazdinstava.

Ostvarivanje navedenih ciljeva obezbediće se multisektorskim pristupom, koji podrazumeva: otkrivanje unutrašnjih potencijala i ograničenja na nivou naselja s atarom, u funkcionalnoj međuzavisnosti s najbližim gradskim i privrednim centrima, susednim opštinama i drugim značajnim faktorima okruženja; prepoznavanje potrebnih mera u pogledu razvoja saobraćajne, hidrotehničke, energetske i tržišne infrastrukture; modernizaciju agrotehničkih mera; širenje porodičnih gazdinstava i ubrzanje procesa preuzimanja gazdinstava od strane mladih poljoprivrednika; razvoj turizma i drugih nepoljoprivrednih delatnosti na selu; modernizaciju prerade i plasmana poljoprivrednih proizvoda; i stimulisanje mlađih generacija za rad u poljoprivredi i bavljenje turističkim i drugim komplementarnim aktivnostima na selu.

4.2. ŠUMARSTVO I LOVSTVO

Osnovni cilj jeste zaštita i održivo gazdovanje šumama i šumskim zemljištem kao dobrom od opšteg interesa, na način i u obimu kojim se trajno održava i unapređuje njihova proizvodna sposobnost, biološka raznovrsnost, sposobnost obnavljanja i vitalnost i unapređuje njihov potencijal za ublažavanje klimatskih promena, kao i njihova ekonomska, ekološka i socijalna funkcija, a da se pri tome ne pričinjava šteta okolnim ekosistemima. Opšti interes podrazumeva očuvanje, zaštitu i unapređenje stanja šuma, korišćenje svih potencijala šuma i njihovih funkcija i podizanje novih šuma u cilju postizanja optimalne šumovitosti, prostornog rasporeda i strukture šumskog fonda a obezbeđuje se: zabranom trajnog smanjivanja površina pod šumama; povećanjem ukupnog šumskog fonda, kao i udela državnog vlasništva u šumama, a naročito u šumama s posebnom namenom; finansiranjem očuvanja, zaštite i unapređivanja stanja postojećih i podizanja novih šuma, izradom planova i programa gazdovanja šumama; donošenjem programa razvoja šumarstva, planova gazdovanja šumama i njihovim sprovođenjem; osnivanjem pravnih lica za gazdovanje šumama u državnoj svojini; uspostavljanjem, održavanjem i korišćenjem nacionalnog informacionog sistema u šumarstvu; pružanjem materijalne, stručne i savetodavne podrške sopstvenicima šuma; zabranom otuđivanja šuma u državnoj svojini, osim u slučajevima predviđenim zakonom; čuvanjem i zaštitom šuma kao činiocima životne sredine;

Kao posebni ciljevi i opštekorisne funkcije šuma i šumskog zemljišta izdvajaju se: opšta zaštita i unapređivanje životne sredine postojanjem šumskih ekosistema; očuvanje biodiverziteta; očuvanje genofonda šumskog drveća i ostalih vrsta u okviru šumske zajednice; ublažavanje štetnog dejstva „efekta staklene bašte” vezivanjem ugljenika, proizvodnjom kiseonika i biomase; prečišćavanje zagađenog vazduha; uravnotežavanje vodnih odnosa i sprečavanje bujica i poplavnih talasa; pročišćavanje vode, snabdevanje i zaštita podzemnih tokova i izvorišta pijaćom vodom; zaštita zemljišta, naselja i infrastrukture od erozije i klizišta; stvaranje povoljnih uslova za zdravlje ljudi; povoljni uticaj na klimu i poljoprivrednu delatnost; estetska funkcija; obezbeđivanje prostora za odmor i rekreaciju; razvoj lovnog, seoskog i ekoturizma; zaštita od buke; i podrška odbrani zemlje i razvoju lokalnih zajednica.

Osnovni cilj zaštite divljači i razvoja lovstva jeste obezbeđivanje održivog gazdovanja populacijama divljači i njihovih staništa na način i u obimu kojim se trajno održava i unapređuje vitalnost populacija divljači, proizvodna sposobnost staništa i biološka raznovrsnost, čime se postiže ispunjavanje ekonomskih, ekoloških i socijalnih funkcija lovstva. Posebni ciljevi jesu: značajno povećanje brojnosti populacije sitne i krupne divljači; poboljšanje strukture (polne i starosne) populacije krupne divljači i kvaliteta trofeja; očuvanje retkih i ugroženih vrsta lovne divljači i ostale faune; racionalno korišćenje populacije ostalih vrsta lovostajem zaštićene divljači; i očuvanje i unapređivanje trajno zaštićenih vrsta divljači.

4.3. GEOLOŠKI RESURSI

Osnovni ciljevi održivog korišćenja mineralno – sirovinskih potencijala na teritoriji Regionalnog prostornog plana jesu: optimalno korišćenje raspoložive mineralno – sirovinske baze povećanjem proizvodnje uglja, građevinsko – tehničkog kamena, cementnih sirovina, kvarcnih sirovina (peskovi, peščari), mineralnih, termalnih i termomineralnih voda i dr. mineralnih sirovina; proizvodno aktiviranje istraženih ležišta zlata, bakra, olova i cinka; razvoj dodatnih proizvodnih objekata za preradu proizvedenih mineralnih sirovina (prirodnih građevinskih materijala i dr.); otvaranje zatvorenih rudnika ukoliko je to opravdano sa ekonomskog i ekološkog stanovišta; re-inženjering i poboljšanje tehničko-tehnološke i kadrovske opremljenosti rudnika; primena principa BAT (Best available technology) pri rekonstrukciji postojećih i otvaranju novih proizvodnih pogona uz maksimalno poštovanje mera zaštite životne sredine; povećanje stepena geološko – metalogenetske istraženosti sa osnovnim ciljem da se aktiviraju nova ležišta mineralnih sirovina, uz ubrzanje procedure za davanje koncesija i stimulisanje domaćih investitora da istražuju, otvaraju nove rudnike i prerađivačka preduzeća; povećanje korišćenja hidrogeotermalne energije.

4.4. STANOVNIŠTVO

Osnovni ciljevi razvoja demografskog potencijala su: zaustavljanje daljeg smanjenja broja stanovnika; i ravnomeran razmeštaj stanovništva na čitavoj teritoriji.

Planska rešenja je potrebno definisati na način da doprinesu ostvarivanju sledećih ciljeva u demografskom razvoju, i to: poboljšanje starosne strukture stanovništva; smanjenje negativnog prirodnog priraštaja; smanjivanje migracija selo-grad i zadržavanje mladog stanovništva, posebno u seoskim područjima; podizanje obrazovne strukture stanovništva i smanjenje broja nepismenih; permanentno smanjivanje nezaposlenosti; poboljšanje socijalne i zdravstvene zaštite stanovništva.

4.5. MREŽA NASELJA

Osnovni cilj u razvoju mreže naselja, predstavlja sprovođenje dosledne politike policentrizma i decentralizacije, uz podršku policentričnom razvoju područja i jačanju uloge srednjih i malih urbanih centara.

Posebni ciljevi razvoja mreže naselja jesu: dalji razvoj međunarodnih i makroregionalnih funkcija Niša, naročito na relaciji Niš-Sofija-Skoplje. Razvoj regionalnih funkcija Pirota i Prokuplja (privrednih, javno-socijalnih, razvojno-upravljačkih, informacionih, naučno-istraživačkih, kulturnih i dr.), subregionalnih funkcija Aleksinca (privrednih, javno-socijalnih, razvojno-upravljačkih i kulturnih) i intenziviranje razvojnih funkcija opštinskih centara (privrednih i javno-socijalnih) i specifičnih regionalnih i opštinskih funkcija, kako bi se usporila koncentracija ekonomskih i drugih aktivnosti u najvećim urbanim centrima i podstakao ekonomski i socijalni razvoj drugih centara u mreži naselja Regiona; kontinuirano restrukturiranje i tehnološko unapređivanje sekundarnih delatnosti u urbanim i opštinskim centrima uz istovremeni razvoj tercijarnih delatnosti i selektivnu decentralizaciju tih delatnosti u subopštinske i druge manje urbane ili ruralne centre na području opštine, kako bi se, u tehnološko-proizvodnom smislu, obezbedila teritorijalno–horizontalna i tehnološko–vertikalna komplementarnost i kompatibilnost urbane i ruralne ekonomije; modernizacija i razvoj poljoprivrede i dopunskih aktivnosti (turizam, mala i srednja preduzeća, mikrobiznis) razvijati u funkciji zadržavanja mlađeg dela kontingenta radne snage i podsticanje povratka dela nezaposlene radne snage iz urbanih i opštinskih centara na poljoprivredna gazdinstva (farmersko stočarstvo, ukrupnjavanje poseda, organska poljoprivreda); poboljšanje kvaliteta mreže puteva i razvoj javnog saobraćaja kako bi se stanovništvu sa područja opština omogućila bolja dostupnost centrima u mreži naselja; usklađivanje mreža objekata i usluga javnosocijalne infrastrukture sa funkcijama centara u mreži naselja i razmeštajem korisnika; unapređenje i razvoj javnosocijalne infrastrukture centara u mreži naselja i obezbeđenje stimulacije za razvoj odgovarajuće ruralne infrastrukture; podsticanje i usmeravanje socioekonomske transformacije seoskih naselja difuzijom informacija, znanja i veština u ruralna područja; podsticanje planske izgradnje i rekonstrukcije stambenih i drugih objekata i uređenje javnih prostora u seoskim naseljima radi poboljšanja kvaliteta života, očuvanja naselja, kulturnih predela i autentičnih vrednosti područja; sanacija, ograničena i kontrolisana izgradnja prigradskih naselja i naseobinskih celina u koridorima javnih puteva.

4.6. JAVNE SLUŽBE

Osnovni ciljevi razvoja javnih službi su: razmeštaj javnih službi u funkciji ravnopravnog ostvarivanja potreba stanovništva i obezbeđivanja prostorne dostupnosti; ostvarivanje socijalnih i kulturnih prava svih građana zagarantovanih Ustavom Republike Srbije; izbor modaliteta javnih službi prema specifičnim potencijalima i mogućnostima pojedinih delova planskog područja, kao i potrebama lokalnih zajednica; obezbeđivanje potrebnih prostornih, tehničkih i kadrovskih uslova planiranih kapaciteta uz korišćenje i revitalizaciju postojećih; obezbeđivanje uslova za aktuelizaciju javnih usluga i uvođenje novih.

Ciljevi razvoja javnih službi po pojedinim oblastima su:

U oblasti obrazovanja: obezbeđivanje uslova za funkcionisanje obavezne službe osnovnog i predškolskog obrazovanja u mestu stanovanja, odnosno na razdaljini do 30 minuta organizovanim prevozom; povećanje gravitacionog područja srednjih i visokoškolskih ustanova.

U oblasti zdravstvene zaštite; obezbeđivanje uslova za funkcionisanje obavezne službe primarne zdravstvene zaštite u mestu stanovanja, odnosno na razdaljini do 30 minuta organizovanim prevozom; obezbeđivanje uslova za pružanje usluga sekundarne i tercijarne zaštite po kriterijumu dostupnosti 45-60 minuta organizovanim (javnim) prevozom.

U oblasti dečje i socijalne zaštite: obezbeđivanje uslova za funkcionisanje službe socijalne zaštite (dnevnih centara) u mestu stanovanja, odnosno na razdaljini do 30 minuta organizovanim prevozom.

U oblasti sporta i rekreacije: rekreativno bavljenje sportom kao opšteprihvaćen i poželjan model društvenog ponašanja, odnosno podsticanje sporta za sve – razvoj sportskih aktivnosti koje imaju ulogu zdravstvene prevencije, socijalizacije, kao i kvalitetnog korišćenja slobodnog vremena; stvaranje uslova za razvoj vrhunskog sporta, kao način reprezentovanja regiona i nacije, i kao promovisanje sistema vrednosti koji treba negovati u društvu, posebno u ponašanju omladine.

U oblasti kulture: decentralizacija i povećanje dostupnosti različitih kulturnih sadržaja; promovisanje kulturnog identiteta planskog područja; podmirivanje potreba lokalnih zajednica za kulturnim sadržajima.

4.7. PRIVREDNI I EKONOMSKI RAZVOJ

Principi prostorne organizacije privrede/industrije i razvoja su: prostorno-planske odluke zasnovane na jačanju konkurentnosti, atraktivnosti prostora grada i opštine za SDI i domaća ulaganja; inkluzivnost – anticipiranje i participacija širokog kruga aktera i građana u kreiranju i upravljanju promenama u domenu ekonomije i socijalnog razvoja; horizontalna i vertikalna integrisanost (klastersko umrežavanje); ekonomsko-tržišna opravdanost i rentabilnost pojedinačnih programa; prostorno-ekološka usklađenost; socijalna prihvatljivost lokacije; policentričnosti i teritorijalna kohezija radi smanjenja prostornih neravnomernosti; lokaciono-ekološka selektivnost u alokaciji proizvodnih pogona; lokaciona kompatibilnost programa; mešovite namene za različite aktivnosti; energetska efikasnost; ekološko – prostorna predostrožnost u izboru programa; održivost u planiranju, uređenju i korišćenju zona; postupnost u primeni principa održivog razvoja; zaustavljanje prekomernog širenja industrijskih lokaliteta na račun kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta; načela korporativne socijalne i ekološke odgovornosti.

Osnovni dugoročni cilj održivog (socioekonomskog) razvoja na području Prostornog plana je izlazak iz krize, privredni oporavak, jačanje konkurentnosti privrednih sektora (posebno industrije, poljoprivrede i usluga), ostvarivanje dinamičnog, održivog i inkluzivnog rasta, unapređenje ekonomske i trgovinske razmene, zapošljavanje i prosperitet lokalnog stanovništva na osnovu mobilizacije i jačanja kreativnih resursa (znanja, visokostručnog kadra, naučnih, istraživačko-razvojne infrastrukture, inovacija, ulaganja u istraživanja i razvoj, mreže MSP i preduzetništva), primenom evropskih politika razvoja pojedinih delatnosti u skladu sa principima održivosti i bolje teritorijalne kohezije.

Osnovni dugoročni cilj razvoja industrije je oporavak, povećanje sektorske i teritorijalne konkurentnosti i zaposlenosti na osnovama industrijske politike EU, obezbeđenjem povoljnih opštih, infrastrukturnih i prostornih uslova za formiranje industrijskih zona, kao i njena ravnomernija prostorna distribucija usklađena sa potencijalima i ekološkim zahtevima privrednim akterima.

Mnogobrojnim i raznovrsnim dokumentima strateškog razvoja lokalne samouprave su utvrdile ciljeve razvoja na srednji i dugi rok koji se mogu grupisati kao: a) unapređenje infrastrukture i životne sredine, b) unapređenje lokalne ekonomije – privrede, poljoprivrede, turizma i drugih delatnosti jačanjem preduzetništva, MSP, privlačenjem novih investicija i novog zapošljavanja u regionu, v) poboljšanje dostupnosti i podizanja kvaliteta socijalnih usluga i javnih službi.

4.8. TURIZAM

Razvoj turizma, organizacija i uređenje turističkih i rekreativnih prostora Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga, zasnivaće se na sledećim osnovnim ciljevima: uvođenje i poštovanje principa održivog razvoja u turizmu, prvenstveno u pogledu racionalnog korišćenja prirodnih resursa i očuvanja, zaštite i unapređenja prirode, prirodnog i kulturnog nasleđa i životne sredine; kompleksna valorizacija prirodnih i stvorenih turističkih potencijala, regionalno diferenciranih po vrednosti i sadržaju, u skladu sa trendovima svetske i domaće tražnje, standardima međunarodnog tržišta i socio-ekonomskim interesima Republike i lokalnih sredina; organizovanje sadržajno zaokružene i regionalno integrisane ponude destinacija i kompleksa, koji sadrže prepoznatljive motive i omogućavaju afirmisanje novih proizvoda domaće i inostrane turističke tražnje, uz integrisanje razvoja turizma sa komplementarnim aktivnostima; podsticanje razvoja turističkih područja sa najpovoljnijim uslovima za maksimalno produženje turističke sezone, povećanje stepena iskorišćenosti kapaciteta turističke ponude i socio-ekonomskih efekata turizma; intenziviranje razvoja turizma, kompletiranje turističke ponude i povećanje kvaliteta turističkih usluga u destinacijama koje su već u određenoj meri turistički afirmisane; i aktiviranje novih prostora sa turističkim resursima, kao glavnim potencijalima nedovoljno razvijenih područja, zavisno od trendova tražnje i mogućnosti ulaganja Republike u nekomercijalne sadržaje turističke ponude (krupna i turistička infrastruktura i nekomercijalni javni sadržaji); unapređenje uslova za turizam i rekreaciju otvaranjem i kompletiranjem izletišta, izgradnjom skijališta i ski-stadiona iznad podplaninskih naselja, kupališta na jezerima i rekama, turističkim i komunalnim opremanjem sela, uređenjem lovišta, kulturno-istorijskih celina, spomenika i dr.; i višim kvalitetom njihove dostupnosti razvojem različitih modaliteta saobraćaja do i unutar destinacija; poboljšanje efikasnosti upravljanja razvojem turističkih destinacija, posebno sprovođenjem vlasničke i poslovne transformacije, koordinacijom aktivnosti na nivou turističkog mesta i turističke destinacije, usklađivanjem interesa zaštite prirode i razvoja turizma; i dr.

4.9. SAOBRAĆAJ

Opšti ciljevi su: na regionalnom nivou, iskorišćavanje prednosti geografskog položaja Regiona mreže evropskih koridora, realizacijom funkcionalne i efikasne saobraćajne infrastrukture koja omogućava povezivanje sa evropskom mrežom puteva i na lokalnom nivou, zaustavljanje daljeg propadanja postojeće saobraćajne infrastrukture i pogoršavanja uslova prevoza putnika i roba i formiranje valjane osnove za razvoj saobraćajnog sistema u budućnosti.

Posebni ciljevi su: uključenje Regiona u evropski transportni sistem putnog i železničkog saobraćaja i ispunjenje tehničkih i tehnoloških zahteva koje on postavlja; uključivanje područja prostornog plana u sistem evropskih puteva E-75 i E-80; valorizacija saobraćajnog i geostrateškog položaja; razvoj i podizanje kvaliteta regionalne i lokalne putne mreže; optimalno povezivanje opštinskih puteva sa mrežom državnih puteva na teritoriji Regiona, pogotovu sa opštinskim centrima; rehabilitacija, revitalizacija i rekonstrukcija opštinskih puteva i saobraćajnih objekata; izgradnja, rehabilitacija, revitalizacija i rekonstrukcija pešačkog i biciklističkog saobraćaja, prvenstveno u opštinskim centrima i centrima zajednice naselja; podizanje na viši nivo usluga i povećanje bezbednosti u saobraćaju; smanjenje štetnih uticaja saobraćaja na životnu sredinu; funkcionalno i saobraćajno povezivanje područja sa potencijalnim koridorom plovnog puta (Rajna-Majna-Dunav-Morava-Vardar-AXIOS).

4.10. VODOPRIVREDA

Osnovni cilj u oblasti razvoja vodoprivredne infrastrukture je korišćenje, uređenje i zaštita vodnog potencijala na području Regiona.

Posebni ciljevi za razvoj vodoprivredne infrastrukture su sledeći: zaštita od poplava naselja i priobalja vodotoka, najmanje od stogodišnjih velikih voda, a poljoprivrednih zemljišta i malih naselja od pedesetogodišnjih velikih voda, uz unapređenje zaštite od erozija i bujica i drugih vidova štetnog dejstva voda i zaustavljanja i sprečavanja dalje degradacije poljoprivrednog zemljišta, kako plavljenjem tako i spiranjem gornjeg sloja sa poljoprivrednih površina; održavanje postojećih odbrambenih nasipa i regulisanih korita; zaštita vodoprivrednih objekata od nanosa sa mehaničkog, hemijskog i bološkog aspekta; stvaranje uslova za navodnjavanje na zemljištima najviših bonitetnih klasa, kao preduslov za obnovu čitavog agrosektora; poboljšanje režima malih voda, a posebno interventno poboljšavanje malih voda u kriznim ekološkim i malovodnim situacijama; definisanje i realizacija dugoročnog plana za održavanje i razvoj vodnog režima na području prostornog plana, uz racionalno korišćenje voda u okviru integralnog sistema korišćenja voda, zaštite voda i zaštite od voda; izgradnja planiranih akumulacija; trajno obezbeđenje klasa kvaliteta svih vodotoka, što podrazumeva da se svi vodotoci na razmatranom području zadrže u I, IIa i IIb klasi kvaliteta; ostvarivanje pouzdane zaštite priobalja Južne Morave od spoljnih i unutrašnjih voda u zoni uspora; stvaranje uslova za što povoljniju urbanizaciju svih naselja, kroz uređenje vodnih režima i regulaciju reka; stavljanje pod kontrolu eksploatacije građevinskog materijala iz rečnih korita; očuvanje i unapređenje vodenih ekosistema i povećanje biološke raznovrsnosti; očuvanje priobalnog područja u koridoru plovnog puta „Dunav – Vardar – Egejsko more” za potrebe transporta duž toka Južne Morave; definisanje i overa rezervi podzemnih voda javnih izvorišta; postizanje stepena obezbeđenosti vodom za piće od 97%; zaštita podzemnih i površinskih izvorišta, definisanjem i uspostavljanjem zona sanitarne zaštite izvorišta i njihovih slivnih područja; utvrđivanje raspoloživih vodnih potencijala i mogućnost njihovog korišćenja; potpuna sanitacija naselja i izgradnja kanalizacionih sistema za odvođenje upotrebljnih i atmosferskih voda i njihovo kontrolisano ispuštanje u vodoprijemnike nakon prečišćavanja; industrijske otpadne vode, podvrgavaće se, po potrebi, predtretmanu pre upuštanja u javne kanalizacione sisteme; obezbeđenje lokacija i izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda za sva veća naselja ili grupe naselja; obezbeđenje trasa i koridora za kanalizacionu mrežu; održavanje postojeće kanalizacione mreže i stalan monitoring rada i pouzdanosti sistema; edukativna kampanja i povećanje svesti građana da se otpadne vode i materije ne smeju upuštati u vodotoke i okolinu.

4.11. ENERGETIKA

Osnovni cilj razvoja je sigurno, redovno, kvalitetno i pouzdano snabdevanje energijom i energentima svih potrošača u zahvatu prostornog plana, kao i stvaranje uslova za pouzdan i bezbedan rad i održivi razvoj energetskih sistema. Zbog toga je neophodno i usklađivanje rada i razvoja energetskih proizvodnih sistema sa potrebama sektora potrošnje energije, kao i racionalizacija potrošnje svih vidova energije.

U energetici se postavljaju sledeći razvojni ciljevi: obezbeđenje kvalitetne i sigurne snabdevenosti stanovnika (potrošača) električnom energijom; obezbeđenje koridora za novu prenosnu mrežu; unapređenje postojeće elektroenergetske mreže povećanjem bezbednosti rada i pouzdanosti sistema; uvođenje stalnog monitoringa prenosnih sistema i planiranje tehničko-tehnoloških inovacija iz oblasti distribucije električne energije; decentralizovana proizvodnja električne energije i zadovoljavanje toplotnih poztreba u okviru tzv. „male energetike”.

U sistemu gasifikacije i toplifikacije postavljaju se sledeći ciljevi: obezbeđenje kvalitetne i sigurne snabdevenosti potrošača energentima; izgradnja magistralnih gasovoda radi obezbeđivanja potrebnih količina gasa u zahvatu plana; korišćenje prirodnog gasa kao energenta u industriji i širokoj potrošnji ima za cilj da se smanji potrošnja električne energije i na taj način oslobode određeni instalisani kapaciteti u elektropostrojenjima za potrebe novih potrošača; veće korišćenje prirodnog gasa u svim sektorima doprinosi smanjenju aerozagađenja; nastavak izgradnje toplovoda i proširenje kapaciteta sistema toplifikacije u područjima na kojima je to dominantan sistem snabdevanja toplotnom energijom ima za cilj zaokruživanje sistema toplifikacije i gašenje lokalnih kotlarnica i individualnih ložišta kako bi se smanjilo korišćenje fosilnih goriva.

Osnovni cilj korišćenja obnovljivih izvora energije je zaštita prirodne sredine i racionalno korišćenje prirodnih energetskih potencijala koji su obnovljivi i ne zagađuju životnu sredinu. Neophodno je povećati učešće energije proizvedene iz obnovljivih izvora u odnosu na energiju proizvedenu iz konvencionalnih izvora energije. Povećanjem proizvodnje energije iz obnovljivih izvora pozitivno se utiče na unapređenje prirodne sredine, smanjuje se devastacija šuma i zagađenje vazduha, emisija gasova koji izazivaju efekat staklene bašte i smanjuje se zavisnost od fosilnih goriva. Cilj je optimalno i celovito korišćenje svih prirodnih resursa – hidropotencijala, energije sunca i vetra, energije biomase. Jedan od osnovnih ciljeva je povećanje energetske efikasnosti u energetici primenom odgovarajućih standarda, ekonomskih instrumenata i organizacionih mera.

4.12. ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE

Osnovni cilj u oblasti fiksne telefonije je da u narednom periodu njena organizacija (arhitektura) treba da se prilagođava najnovijim tehnološkim rešenjima, tj. tehnologijama koje će se primenjivati u pojedinim delovima mreže, a to su: komutacioni sistemi (čvorovi): komutacija kola i komutacija paketa; transportna mreža: optički kablovi i sistemi prenosa, NGN multiservisni uređaji itd; pristupna mreža : xDSL uređaji, MSAN, optički i bakarni kablovi ; i izgradnja tehnički kvalitetne i pouzdane telekomunikacione mreže , kojom će se postići gustina od 45-50 telefonskih priključaka na 100 stanovnika. Osnovni cilj mobilnih telekomunikacija u Srbiji u narednom periodu je povećanje procenta teritorije i procenta stanovništva koji su pokriveni uslugama mobilnih telekomunikacija, povećanje kvaliteta usluga mobilnih telekomunikacija i povećanje asortimana korisničkih usluga.

4.13. KOMUNALNA INFRASTRUKTURA

Osnovni ciljevi razvoja komunalne infrastrukture su: zaustavljanje trenda prostorne disperzije deponija duž puteva, rečnih tokova i u blizini seoskih i gradskih naselja realizacijom regionalnih sanitarnih deponija za Nišavski i Toplički upravni okrug; zatvaranje i sancija postojećih nesanitarnih deponija (1-3 godine nakon zatvaranja) na teritoriji Prostornog plana i rekultivacija zemljišta radi privođenja novim namenama; ustanovljavanje decentralizovanog upravljanja otpadom u seoskim naseljima; izgradnja transfer stanica i reciklažnih dvorišta na teritoriji Prostornog plana; preusmeravanje opasnog otpada na centralno regionalno skladište opasnog otpada na teritoriji Nišavskog upravnog okruga; uređenje i komunalno opremanje gradskih i seoskih grobalja i proširivanje postojećih kapaciteta grobalja; i dr.

4.14. PRIRODNE VREDNOSTI

Osnovni ciljevi zaštite prirodnih vrednosti jesu: očuvanje staništa i prostorno širenje populacija retkih, ugroženih i kritično ugroženih biljnih i životinjskih vrsta; zaštita populacija ugroženih, retkih i u drugom pogledu značajnih vrsta divlje flore i faune; identifikacija staništa od značaja za zaštitu evropske divlje flore i faune po programu NATURA 2000; ustanovljavanje područja prema Uredbi o ekološkoj mreži („Službeni glasnik RS”, broj 102/10); održanje ekosistemske raznovrsnosti; očuvanje i obnavljanje starih sorti biljnih kultura i rasa domaćih životinja; zaštita prirodnih i agroekosistema od invazivnih (stranih) vrsta biljaka i životinja koje imaju izrazitu sposobnost brzog samostalnog razmnožavanja i dovode do nepoželjnih promena u prirodnom i agrobiodiverzitetu; postepeno povećanje površine pod šumom, poboljšanje strukture šumskih sastojina i prevođenje izdanačkih šuma u više uzgojne oblike; očuvanje i održivo korišćenje mesta, prirodnih objekata i pojava koji svojim geološkim, geomorfološkim, hidrografskim ili drugim obeležjima predstavljaju retke i privlačne vrednosti geo – nasleđa; očuvanje starih, po dimenzijama i vrsti jedinstvenih i u drugom pogledu značajnih stabala drveća i njihovih grupacija; očuvanje raznovrsnosti, živopisnosti i lepote predela, unapređenje njegove čistoće i uređenosti u zonama stanovanja, saobraćaja, privrednih aktivnosti i rekreacije; omogućavanje dostupnosti ljudima pejzažnih, bioloških i drugih vrednosti i prirodnih resursa za održivo korišćenje turizma, nauke, sporta, rekreacije i drugih komplementarnih aktivnosti; sanacija i rekultivacija površina degradiranih antropogenim aktivnostima ili prirodnim procesima i elementarnim nepogodama.

4.15. NEPOKRETNA KULTURNA DOBARA

Zadatak planiranja u oblasti zaštite kulturnih dobara jeste pronalaženje načina kako da se najpovoljnije koriste potencijali kulturne baštine u duhu sadašnjih i budućih potreba.

Osnovni cilj je zaštita i uključivanje nepokretnih kulturnih dobara u savremene društvene procese na osnovu metodologije aktivne konzervacije uz objedinjavanje prezentacije prirodne i kulturne baštine čime se formira jedinstvena i prepoznatljiva celina kao preduslov za promociju postojećih i kreiranje novih vrednosti prostora u kontekstu održivog razvoja, kako sa turističkog tako i sa konzervatorskog aspekta.

Zaštita kulturnog nasleđa na nivou opšteg tretmana graditeljskog nasleđa treba da obezbedi: očuvanje prostora kao odnosa izgrađenih struktura, prirodnih elemenata, materijalno neopipljivih značenja i simbolike vezanih za tradiciju, običaje i svakodnevni život ljudi; zaštitu, obnovu i održivo korišćenje nepokretnih kulturnih dobara i njihove okoline; očuvanje, unapređenje i zaštita predela i ambijenata od značaja za doživljaj nepokretnih kulturnih dobara u okviru kompleksnog uređenja i prezentacije; zaštitu istorijskih kulturnih predela kao simbola duhovnih i kulturnih vrednosti područja; zaštitu naseljskih zona u selima i gradovima od značaja za razumevanje istorije i privrednog, socijalnog i kulturnog razvoja; razvijanje kulturnog turizma kao vida prezentacije nepokretnih kulturnih dobara; razvijanje sistema kulturnih staza državnog i lokalnog značaja na osnovu intra i interregionalnih kulturnih i civilizacijskih tekovina iz određenih istorijskih perioda; definisanje zona sa režimima zaštite oko nepokretnih kulturnih dobara; i izrada strategije i programa očuvanja i prezentacije kulturnog nasleđa.

4.16. ŽIVOTNA SREDINA I PREDELI

Da bi se očuvali i unapredili svi segmenti životne sredine, potrebno je uvesti savremene principe očuvanja kvaliteta vazduha, voda, zemljišta, racionalnog korišćenja prirodnih resursa i pravilnog upravljanja otpadom.

Ciljevi koji se odnose na očuvanje kvaliteta životne sredine i predela su sledeći: očuvanje kvaliteta vazduha, smanjenje emisije zagađujućih materija iz postojećih i sprečavanje nastanka novih zagađivača; dovođenje vodotokova u zahtevanu klasu; obezebeđivanje dobrog kvaliteta podzemnih voda; razvijanje kapaciteta „čistih” industrija sa višim stepenom finalizacije, malim specifičnim utrošcima vode po jedinici proizvoda ili uz primenu recirkulacije vode u tehnološkim procesima i sa malim efluentnim opterećenjem; omogućavanje snabdevanja stanovništva kvalitetnom pijaćom vodom i racionalno korišćenje vode za piće; sanacija dotrajale kanalizacione i vodovodne mreže u opštinskim centrima; proširenje kanalizacione i vodovodne mreže u ruralnim područjima svih opštinana na području prostornog plana; kontrolisana upotreba agrohemijskih sredstava u poljoprivrednoj proizvodnji i očuvanje kvaliteta plodnog poljoprivrednog zemljišta; obezbeđen pristup informacijama o kvalitetu vazduha, vode, zemljišta, o nivou buke i njenom negativnom uticaju na zdravlje stanovništva; sanacija postojećih i izgradnja novih sanitarnih deponija u svim opštinama na području prostornog plana; uklanjanje divljih deponija; sprovođenje mera zaštite od poplava; jačanje ekološke svesti stanovništva uz obaveznu informisanost o značaju održivog razvoja; uspostavljanje monitoringa vazduha, vode, zemljišta, biodiverziteta i buke i izrada katastra zagađivača; izgradnja nasipa i drugih sistema za zaštitu objekata i poljoprivrednog zemljišta od poplava; obezbeđivanje potrebnih mernih uređaja za vršenje monitoringa; očuvanje predeone raznovrsnosti i unapređenje prirodnih i kulturnih predela na području Prostornog plana.

4.17. ODBRANA ZEMLJE I VANREDNE SITUACIJE

U funkciji odbrane zemlje i zaštite od elementarnih nepogoda izdvajaju se sledeći zadaci i ciljevi: oko prostora od posebnog značaja za odbranu zemlje (perspektivnih vojnih kompleksa) uspostaviti zone prostorne zaštite; za one objekte i komplekse koji nisu od značaja za VS (neperspektivni), izvršti prenamenu uz definisanje pravila korišćenja; duž graničnog pojasa prema Bugarskoj i u Kopnenoj zoni bezbednosti, definisati uslove (pravila) uređenja; u slučaju urušavanja objekata i većih ratnih razaranja obezbediti saobraćajnu pristupačnost i mobilnost područja, sa alternativnim saobraćajnim pravcima, bez mogućnosti zaprečavanja; u slučaju elementarnih nepogoda striktno definisati mere zaštite i spasavanja stanovništva, kulturnih dobara, životne sredine i ostalih stvorenih vrednosti; na nivou lokalnih samouprava izraditi planove za odbranu od bujičnih poplava; uspostaviti informatičku bazu za potrebe planiranja i upravljanja aktivnostima u vanrednim situacijama; i dr.

5. KONCEPCIJA REGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA

Osnovno opredeljenje je postizanje većeg stepena funkcionalne integrisanosti područja Prostornog plana. Bitnim se smatra obezbeđenje uslova za znatno veću integraciju planskog područja:

u okviru prostora Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga, što podrazumeva smanjenje unutrašnjih subregionalnih razlika, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, saobraćajnoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi (naročito brdsko-planinskih područja sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja); i

sa Republikom Srbijom, u prvom redu sa susednim funkcionalnim područjima, (okruzima, regionom Južne i Istočne Srbije, odnosno Timočke Krajine i Južnog Pomoravlja, i regionom Središne i Zapadne Srbije, kao i Autonomnom pokrajinom Kosovo i Metohija) što zahteva realizaciju prioritetnih planskih rešenja od značaja za više opština Region (naročito povezivanja preko Koridora X i državih puteva I i II i realizacija drugih infrastrukturnih sistema); i

sa međunarodnim okruženjem (susednim pograničnim opštinama i regijama u Republici Bugarskoj) što zahteva pripremu i realizaciju transgraničnih programa (naročito u oblasti infrastrukture, energetike, turizma, ekologije i dr).

Integraciji pogoduju saobraćajno-geografski položaj i planirani razvoj infrastrukturnih i vodoprivrednih sistema, kao i razvoj postojećih uspešnih firmi i preduzetništva (MSP, poljoprivrede, turizma, itd.) što će se odraziti i na osovine regionalnog i subregionalnog razvoja područja, a posebno na pojedine urbane i industrijske centre, turističke regije, kao i druga područja posebne namene.

Za ostvarivanje Prostornog plana, prioritet ima preduzimanje aktivnosti i akcija na: izgradnji institucionalnog okvira za upravljanje prostornim i ukupnim razvojem područja, u prvom redu na promenama i proširivanju organizacione strukture, kadrovskom jačanju i finansiranju poslova opštinskih službi, „Oblasne razvojne asocijacije Niš” i potencijalno Regionalne razvojne agencije Južne i Istočne Srbije; unapređenju informatičke osnove, odnosno formiranju i održavanju centralizovane baze podataka o prostoru Regionalnog prostornog plana, kao preduslova za praćenje, kontrolu i ocenjivanje sprovođenja planskih rešenja; koordinaciji i uspostavljanju odgovarajuće saradnje između nacionalnog, (sub)regionalnog i lokalnog nivoa u sprovođenju planskih odluka i korišćenje raspoloživih evropskih strukturnih fondova, međunarodnih finansijskih institucija i regionalnih fondova u realizaciji projekata.

Zbog okolnosti izazvanih ekonomskom i finansijskom krizom sva predviđanja za budući razvoj planskog područja su uslovna. U realizaciji održivog razvoja Regiona mogu se očekivati značajni uticaji faktora iz šireg okruženja među kojima su najvažniji trajanje i dubina delovanja ekonomske i finansijske krize, brzina integracije u EU, primena evropskih standarda, dostupnost i korišćenje sredstava evropskih i regionalnih fondova, dinamika i priliv SDI, dinamika strukturnih promena, politika konkurentnosti privrede i prostora, institucionalno i organizaciono prilagođavanje na raznim nivoima kao implementacijski okvir za efikasnu razvojnu i prostornu politiku Regiona.

5.1. INTERREGIONALNE I INTRAREGIONALNE FUNKCIONALNE VEZEI TRANSGRANIČNA SARADNJA

5.1.1. Intraregionalne funkcionalne veze

Uporišta ravnomernijeg subregionalnog razvoja su:

uvažavanje realnih faktora razvoja uz preduzimanje podsticajnih mera od strane državnih i drugih fondova za izgradnju i razvoj Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga u funkciji razvoja lokalnih zajednica, izgradnje lokalne i regionalne infrastrukture i uređenja prostora za razvoj profitabilnih privrednih pogona; i

ekonomsko oživljavanje prigraničnih područja kroz transgraničnu saradnju.

Prioriteti privrednog razvoja područja Prostornog plana obuhvataće:

Poljoprivredu, koja raspoloživošću poljoprivrednog fonda, kvalitetom zemljišta, tradicionalnom vezanošću stanovništva za ovu privrednu granu i izgrađenim agroindustrijskim kapacitetima predstavlja jedan od značajnijih resursa za razvoj.

Dalji razvoj postojećih uspešnih firmi u sektoru malih i srednjih preduzeća predstavlja važno uporište ekonomskog razvoja, uz modernizaciju i specijalizaciju proizvodnje, eko-restrukturiranje, privredno povezivanje u proizvodno-uslužne regionalne klastere sa preduzećima na ovom području i drugim industrijskim centrima. Razvoj privrednih delatnosti i struktura zasnivaće se na povećanom nivou investicija, podizanju nivoa tehničko-tehnološke opremljenosti, poboljšavanju konkurentnosti, favorizovanju znanja kroz edukaciju i stručno usavršavanje, racionalnom i efikasnom korišćenju prirodnih resursa i prostorno-ekološkoj prihvatljivosti. Poseban značaj imaće kompletiranje i uređenje regionalne i naseljske infrastrukture (pre svega u privredno industrijskim zonama) od interesa za region i više opština. MSP će predstavljati osnovni oblik organizovanja firmi i generator razvoja i zapošljavanja (prioritetno u agroindustriji, turizmu, transportu, sektoru uslužnih delatnosti i dr.) koji omogućava i aktiviranje mikro biznisa i tzv. porodičnih firmi.

Turizam i komplementarne aktivnosti, koji će imati značajnu ulogu u razvoju područja, naročito perifernih i ruralnih, a baziraće se na očuvanoj prirodnoj sredini i turističkim resursima od međunarodnog i nacionalnog značaja. Uporišta razvoja turizma jesu: kompletiranje i integracija postojeće ponude u prostoru; izgradnja i uređenje novih sadržaja ponude u prostoru kao glavnih generatora celogodišnje turističke ponude područja (turistički centri i skijalište na Staroj planini, raznovrsni sadržaji ponude Suve planine, Radan planine i dr. nepokretnih kulturnih dobara, turističkih centara-gradova i mesta(tradicionalnih manifestacija, banja, sela i lovišta, tranzitnih putnih koridora, i dr.; zajedničke marketinške i promotivne aktivnosti regiona u cilju razvoja jedinstvene turističke ponude i funkcionalnog integrisanja ponude na području regiona, i sa okruženjem – susednim opštinama u Srbiji i Bugarskoj. Turizam će se razvijati i kao alternativna delatnost na prostorima promenjenih namena i predstavljaće jedan od vidova kompenzacije lokalnom stanovništvu za razne vidove ograničenja njihovih aktivnosti.

Transport, baziran na geografskom položaju i pogodnostima koje pruža infrastrukturni Koridor X, međunarodni aerodrom Niš, planirane slobodne zone, blizina pograničnih područja i dr.

Deo područja zasnivaće svoj razvoj na zaštiti i održavanju postojećih prirodnih resursa i vrednosti, ubiranjem resursne rente (za vode, obnovljive izvore energije, zaštićena područja, šumu idr.) i razvojem aktivnosti na zaštiti prirodnih vrednosti i životne sredine.

Tercijarni sektor privrede, čiji je razvoj znatno zaostao, neophodno je, ne samo nadoknaditi, već i znatno intenzivirati i diverzifikovati u skladu sa funkcijama pojedinih centara u mreži naselja i prioritetima razvoja seoskih područja.

Održivo korišćenjem mineralnih sirovina, usklađivaće se sa opštom koncepcijom korišćenja mineralnih resursa Republike Srbije, lokalnim interesima i uslovima zaštite životne sredine; i dr.

Polazeći od postojećeg modela koncentracije stanovništva, diverzifikacije delatnosti i areala uticaja većih urbanih centara, koncept razvoja se zasniva na kvalitativnim promenama privredne i socio-ekonomske strukture sistema naselja. Selektivno podsticanje i usklađivanje privrednog razvoja sa razvojem zajedničkog i individualnog standarda (otvaranjem manjih i srednjih prerađivačkih pogona, izgradnjom mreže puteva, infrastrukture i podizanjem kvaliteta javnih službi i usluga i sl.) imaće sledeći redosled prioriteta: mikrorazvojni centri – urbana i ruralna naselja koja su centri zajednica naselja sa opštim ili specifičnim funkcijama; opštinski centri – sa različitim stepenom razvoja urbanih i specifičnih funkcija i uticajem na sociogeografsku transformaciju okruženja; subregionalni centri; i regionalni centri. U investicionim odlukama o materijalnoj proizvodnji striktno će se poštovati lokacioni, tehno-ekonomski i kriterijumi zaštite životne sredine, koji su usvojeni na nacionalnom i međunarodnom nivou.

5.1.2. Interregionalne veze i transgranična saradnja

Razvoj područja Prostornog plana, posebno regionalnih centara zasnivaće se na funkcionalnoj integraciji republičkog prostora i prekograničnoj saradnji. Prostorno funkcionalni uticaji koji su uspostavljeni između centara različitog hijerarhijskog ranga opredeljuju nastavak razvoja moravske razvojne osovine, kao jedne od primarnih funkcionalno-urbanog sistema u Republici.

Moravska razvojna osovina integriše područje Prostornog plana sa beogradsko-novosadskom aglomeracijom na severu, te Leskovcem i Vranjem na jugu (odnosno ka Skoplju i Solunu). Relativna je blizina i zapadnomoravske razvojne osovine koja se kod Kruševca (Pojata) spaja sa moravskom razvojnom osom. Preko Niša, Svrljiga i Knjaževca integriše se dolina Timoka i timočka razvojna osovina, povezujući Zaječar (Bor), Negotin i Kladovo, čime se i ostvaruje veza područja Prostornog plana sa Donjim Podunavljem. Pored ovih, za razvoj područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga i njegovu prostorno-funkcijsku organizaciju značajni su i pravci koji od Niša: preko Prokuplja vode ka Kruševcu na severozapadu i Prištini na jugozapadu; i preko Pirota i Dimitrovgrada vode ka Sofiji i Republici Bugarskoj na istoku.

Položaj Regiona na multimodalnom Koridoru X omogućuje njegovu tranzitnu ulogu uz potrebu razvoja poprečnih saobraćajnih veza. Specifičnost regiona Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga u međunarodnom kontekstu ogleda se i u sledećem: mogućnostima za saradnju na zaštiti prirodnih vrdnosti i kulturnih dobra na Staroj planini (zajednički park prirode „Zapadna Stara Planina”, kao predlog Srbije i Bugarske za upis Stare planine u listu MAB kao rezervata prirode) i dr.; mogućnostima za intezivniju privrednu i kulturnu saradnju opština sa područja Prostornog plana i opština u Republici Bugarskoj; perifernom položaju dela regiona, koji nije dovoljno saobraćajno pristupačan i ekonomski razvijen i koji se graniči sa sličnim regionima u Republici Srbiji i susednoj Bugarskoj; postojanje projekta za nekoliko evroregiona koji se finansiraju kroz donacije i programe evropske prostorne saradnje: „Euroregion Eurobalkans”; „Stara Planina”; i dr.

Integrisanje prostora Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga u širi regionalni kontekst podrazumeva uvažavanje najvažnijih evropskih dokumenata kojim je definisan prostorni razvoj, kao i primenu njihovih preporuka za ostvarivanje međunarodne, a posebno prekogranične saradnje, kao što su: Vodeći principi za održivi prostorni razvoj Evropskog kontinenta i Teritorijalna agenda EU. Međunarodna saradnja prvenstveno će se odnositi na razvoj infrastrukturnih sistema, očuvanje prirodnih resursa i održivog razvoja, zajedničkog nastupa kod EU i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju razvojnih programa, privredne i druge saradnje i jačanje partnerstva na nivou lokalnih vlasti. Pokretač saradnje u oblasti infrastrukturnih sistema biće dalji razvoj Koridora X (posebno autoputa). Pored ovih razvijaće se transgranični energetski prenosni sistemi (elektroenergetski vodovi i gasovod), drumska i železnička mreža, te granični prelazi.

Određene pretpostavke za trangranične veze proizilaze iz tradicije, a određene iz regionalnih politika EU koje se odnose na zemlje tzv. „Zapadnog Balkana”. Uspostavljanje strukturno kvalitetnijih veza može se ostvariti povezivanjem urbanih centara u šire regionalne urbane asocijacije, pre svega sinhronizovanim razvojem komplementarnih delatnosti iz oblasti rada (komplementarna privreda – usaglašavanje proizvodnih programa i privrednih kapaciteta, racionalno korišćenje prirodnih i socijalnih resursa, slobodno kretanje radne snage, zajednički nastup na tržištu i dr.), usluga i javno socijalne infrastrukture (trgovina, saobraćaj, zdravstvo, visoko obrazovanje, informacije i dr.), turizma i zaštite prirode. Saradnja sa Bugarskom će se takođe ostvarivati preko kulturnih veza uspostavljenih između pripadnika bugarske nacionalne manjine i malogranične saradnje.

III KONCEPCIJE, PROPOZICIJE I PLANSKA REŠENJAPROSTORNOG RAZVOJA

1. ZAŠTITA UREĐENJE KORIŠĆENJE I RAZVOJ PRIRODNIHSISTEMA I RESURSA (Referalna karta 1.)

1.1. ZAŠTITA I KORIŠĆENJE POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA

Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta na području Prostornog plana zasniva se na konceptu održivog poljoprivrednog i ruralnog razvoja. Pod održivim poljoprivrednim i ruralnim razvojem se podrazumeva očuvanje zemljišta, vode, biljnih i životinjskih resursa. Takav koncept se ostvaruje međusobnim usklađivanjem mera podrške usmerenih na: povećanje konkurentnosti, podrškom restrukturiranju poljoprivrednog sektora; poboljšanje stanja životne sredine i prirodnih predela, podrškom upravljanju poljoprivrednim i šumskim zemljištem; i diversifikaciju ruralne ekonomije i unapređenje kvaliteta življenja u ruralnim oblastima. Tehnički je primenljiv, ekonomski isplativ i društveno prihvatljiv.

1.1.1. Osnovne propozicije zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta

Planom zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga daje se fizička osnova za detaljniju razradu održivog razvoja poljoprivrede i sela, s osloncem na sledeće propozicije:

detaljno pedološko istraživanje i omeđivanje degradiranog zemljišta, radi sprovođenja mera sanacije i rekultivacije degradiranih prostora, na kojima se mora formirati plodno zemljište i otporan biljni pokrivač. (Najveći deo planskog područja se nalazi se u brdsko-planinskom području. Pored prirodne ugroženosti, nagnuti tereni su izloženi antropogenom uticaju (obrada zemljišta, eksploatacija degradiranih šuma, urbanizacija), usled čega se javljaju erozioni procesi različitih formi i intenziteta sa sledećim posledicama: spiranje plodnog zemljišta, transport erozionog materijala i polutanata u hidrografsku mrežu, pojava bujičnog nadolaska voda);

utvrditi sve erozione terene i odrediti radove i mere zaštite poljoprivrednog zemljišta na tim terenima, kao i kontrole njihovog sprovođenja. (Održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta i šumskih površina na nagibima mora se odvijati sa pozitivnim ekonomskim efektima, uz istovremenu zaštitu od erozije i sprečavanje gubljenja plodnosti. Ovako kompleksno korišćenje zemljišta, pogotovo na nagibima, podrazumeva primenu sistema mera poznatih kao agro-šumarstvo. To znači da treba definisati odgovarajuću namenu zemljišta, adekvatne kulture i tehnike obrade uz istovremenu zaštitu. Ovo se obavlja do nivoa katastarske parcele, kroz preporuke i zabrane, koje su obavezujuće za korisnike parcela. Na ugroženim površinama se propisuju administrativne zabrane (gajenje okopavina na nagibima; oranje niz nagib; čista seča na nagibima; ispaša na degradiranim pašnjacima; kresanje lisnika radi ishrane stoke) i određene obaveze (konturno oranje; pretvaranje degradiranih njiva u livade; melioracije degradiranih pašnjaka; pošumljavanje goleti; protiveroziono gazdovanje zemljištem i šumama; kontrolisano opterećenje pašnjačkih površina). Deo ovih mera trebalo bi da bude podizanje ilo-filterskih pojarzva (naizmenični pojasevi travne i drvenasto-žbunaste vegetacije) na padinama u neposrednom okruženju akumulacija za vodosnabdevanje);

nameniti pošumljavanju sva obradiva zemljišta izložena jakom dejstvu vodene i eolske erozije, a na nekim mestima u blizini naselja i formirati dekorativne biljne zajednice. (Odluku o primeni administrativnih mera (preporuke i zabrane) donose Skupštine opština na osnovu usvojenih Planova o proglašenju erozionih područja na teritoriji opitgina (obavezujući prema Zakonu o vodama („Službeni glasnik RS” broj 30/10). Determinisanje kritičnih deonica u zoni korita bujičnih vodotokova, nivoa rizika kao i izdvajanje plavnih zona, obavlja se na osnovu Plana odbrane od bujičnih poplava na vodotokovima van sistema redovne odbrane od poplava. Izradom pomenutih planova stvara se kvalitetna podloga za upravljanje predmetnim područjem, čime se eliminišu mnoge dileme i moguće greške u kasnijem procesu izrade planske ili tehničke dokumentacije. S obzirom da je prostor u obuhvatu predmetnog prostornog plana imao velikih problema sa posledicama destruktivnog dejstva erozionih procesa i bujičnih poplava, Planove za proglašenje erozionih područja i odbranu od bujičnih poplava treba uraditi kao jedinstven dokument za čitavo područje. Krajnji cilj izrade pomenutih Planova jeste primena koncepta „prirodnih rezervoara”, koji se zasniva na: eliminaciji ili minimiziranju degradacionih procesa (primenom antierozionih i restauracionih radova), sa težištem na obnavljanju šumske vegetacije; povećanju infiltraciono-retencionih karakteristika zemljišta u cilju zadržavanja vode na nagibima; povećanju produktivnosti zemljišta; redukciji površinskog oticaja.);

zabraniti stambenu i drugu izgradnju na obradivom poljoprivrednom zemljištu prve, druge, treće, četvrte i pete katastarske klase, osim izuzetaka zabrane u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu;

oranice, bašte, voćnjaci, vinogradi i travne površine koje imaju najpovoljniju bonitetnu strukturu zemljišta i relativno visok stepen izgrađenosti saobraćajne i komunalne infrastrukture, posebno se štite i tretiraju u planovima i politikama lokalnog razvoja, uz uvažavanje njihove poljoprivredne, ekološke, rekreativne i pejzažno – estetske funkcije;

namena poljoprivrednog zemljišta za razvoj vodoprivredne infrastrukture mora se zameniti obezbeđenjem tehničkih uslova za racionalno korišćenje voda u biljnoj i stočarskoj proizvodnji, osnivanje ribnjaka i ostvarivanje drugih pozitivnih uticaja vode na biokapacitet ukupnog prostora;

zauzimanje poljoprivrednog zemljišta u turističke, rekreativne i druge svrhe koje doprinose punijoj ekonomskoj valorizaciji prirodnih i stvorenih potencijala prostora, mora da ide zajedno sa povećanjem mogućnosti za zapošljavanje lokalnog stanovništva;

uspostavljanjem kontrole korišćenja mineralnih đubriva i sredstava za zaštitu bilja u poljoprivredi i promovisanjem metoda njihove primene, sprečiti negativne uticaje poljoprivredne proizvodnje na životnu sredinu;

očuvanje tradicionalnih agrarnih sadržaja ruralnih predela od posebne prirodne, kulturno – istorijske i naučne vrednosti;

za opstanak planinskih sela potrebno je zadržati određene površine za ratarsko – povrtarsku proizvodnju na terenima iznad 700 m n.v. Ne bi trebalo ići na njihovo totalno pošumljavanje i zatravljavanje iako je ekonomsko – proizvodni potencijal jako slab;

za održivi razvoj tradicionalnog stočarstva potrebno je strogo voditi računa o očuvanju krmne baze i to uređenjem prirodnih travnjaka, preduzimanjem mera za povećanje kapaciteta livada i pašnjaka i obezbeđenje podrške za redovno košenje i napasanje stoke, kako bi se sprečila biološka degradacija travnog biljnog pokrivača;

održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta je na celom području Regionalnog prostornog plana uslovljeno razvojem stočarstva, što podstiče razvitak konkurentne poljoprivredno – prerađivačke delatnosti s osloncem na ispunjenje uslova za dobijanje robne marke organskih proizvoda definisanog geografskog porekla;

uvođenje pravnog reda u vlasničke odnose predstavlja osnovni preduslov za racionalno usklađivanje ekonomskih, ekoloških i društvenih aspekata korišćenja poljoprivrednog zemljišta.

1.1.2. Rejonizacija poljoprivredne proizvodnje

Potpunija ekonomska valorizacija lokalno specifičnih agroekoloških dobara, u funkciji povećanja tržišne konkurentnosti na bazi komparativnih pogodnosti, obezbediće se planskim usmeravanjem razvoja poljoprivrede i sela, u skladu sa specifičnim resursnim, strukturnim, tehničko – tehnološkim i socio – ekonomskim obeležjima ruralnih rejona. Osnovna resursna obeležja i prioriteti izdvojenih poljoprivrednih rejona je su sledeća:

1. Vinogradarski rejon na području Regionalnog prostornog plana prostire se u slivu Nišave i njenih pritoka, od Dimitrovgrada do Niša i u ovom delu obuhvata Pirotsko, Belopalanačko, Sićevačko, Matejevačko i Kutinsko vinogorje. U slivu Toplice ovaj rejon zahvata Prokupačko i Dobričko vinogorje, a u Aleksinačkom vinogradarskom podrejonu obuhvata vinogorja u dolini Sokobanjske Moravice, vinogorja u podnožju Malog i Velikog Jastrepca i Ražanjsko vinogorje. Ima savršene mikroklimatske, pedološke i konfiguracijske uslove za gajenje vinove loze i viševekovnu tradiciju u proizvodnji kvalitetnih, pre svega, obojenih vina. Merama prostorne politike trebalo bi podržati očuvanje i zaštitu ovih vinogorja. Uspešno prilagođavanje proizvodnje grožđa i vina zahtevima tržišne konkurentnosti je uslovljeno osavremenjavanjem sortimenta gajene vinove loze i unapređenjem tehničko – tehnoloških uslova proizvodnje i prerade grožđa.

2. Rejon intenzivne poljoprivrede gde preovlađuju plodna zemljišta, bez većih ograničenja za intenzivnu proizvodnju i navodnjavanje. To su prostori povoljni za vođenje ekonomski efikasne raznovrsne poljoprivredne proizvodnje. Ovaj rejon zahvata uglavnom terene do 400 m nadmorske visine u južnim delovima opštine Doljevac i Žitorađa kao i izuzetno plodna zemljišta duž rečnih dolina Južne Morave, Nišave, Toplice i Puste reke, u kojima postoje uslovi za bavljenje intenzivom ratarskom i povrtarskom proizvodnjom, uz integralnu zaštitu bilja i regulaciju, uređenje i održavanje rečnih korita. Ovde se mož razvijati i intenzivna stočarska proizvodnja, uz značajnu popravku proizvodnih uslova (objekti, oprema, tehnologija i sl), naročito govedarstvo (proizvodnja mleka, tov junadi) i svinjarstvo. U tom smislu prioritet je ponovno uspostavljanje tesne veze između razvoja biljne i stočarske proizvodnje, sa osloncem na obezbeđenje sopstvene krmne baze i redefinisanje osnovnih tržišnih proizvoda. Prioritetno je bezuslovno zaustavljanje stihijskog zauzimanja obradivih površina u građevinske svrhe. Primenom odgovarajućih antierozionih radova i mera, sprečila bi se sva veća ograničenja za prilagođavanje strukture poljoprivredne proizvodnje tržišnoj tražnji. Izgradnjom savremenih sistema za racionalno navodnjavanje, izgradnjom hladnjača i preradnih kapaciteta i neprekidnim obezbeđenjem stručne pomoći u pogledu primene metoda integralne zaštite i prehranjivanja biljaka, treba podržati prirodne pogodnosti za raznovrsnu poljoprivrednu proizvodnju.

3. Polimorfni rejon zastupljen je na teritoriji svih opština i obuhvata brdske atare, locirane uglavnom u visinskom pojasu 350-700 m nadmorske visine. Zbog izvanredne složenosti orografskih i drugih fizičko – geografskih karakteristika, jako je heterogen i u pogledu agroekoloških uslova. Osnovne zajedničke karakteristike čine: visoko učešće domaćinstava s gazdinstvom, tradicionalna tehnologija poljoprivredne proizvodnje, mali broj mlađih poljoprivrednika i nedovoljna infrastrukturna opremljenost sela. Glavno razvojno ograničenje je isuviše usitnjeni zemljišni posedi u nepovoljnim pedološkim uslovima.

U razvojnom pogledu, treba raditi na povećanju lokalne zaposlenosti i to obezbeđivanjem podrške mlađem, preduzetnički – orijentisanom stanovništvu kao i pokretanjem nepoljoprivrednih delatnosti na selu. U poljoprivrednoj proizvodnji treba težiti ka osnivanju komercijalnih voćnjaka i stočnih farmi, u skladu s lokalnim pogodnostima i tradicijom, uz obezbeđivanje uslova za proizvodnju širokog asortimana odgovarajućih prerađevina zaštićenog imena geografskog porekla. Uporedo s tim, treba raditi na izgradnji novih ili renoviranje odgovarajućih kapaciteta za prikupljanje, skladištenje, čuvanje, preradu i pakovanje lokalnih stočnih i biljnih proizvoda. To podrazumeva i radikalno unapređenje krmne baze, pre svega, melioracijama lokalnih livada i pašnjaka, unapređenjem tehnologije proizvodnje i konzerviranja stočne hrane, organizovanjem zajedničkog letnjeg izgona stoke na obližnje planinske pašnjake i sl.

4. Rejon livada i pašnjaka obuhvata atare koji se prostiru na terenima iznad 700 m nadmorske visine. Odlikuje se visokom zastupljenošću travnih ekosistema u strukturi korišćenja, kako ukupnog prostora, tako i poljoprivrednog zemljišta, a većim delom i znatnim prirodnim ograničenjima za vođenje intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Njegovo najveće agroekološko dobro čine prirodni pašnjaci, bogati vodom i pogodni za ispašu stoke. Pašnjaci najveća prostranstva zahvataju na Staroj i Suvoj planini, Svrljiškim planinama, Majdan planini, Devici, Vidliču, Belavi, Ruj planini itd. Osnovno ograničenje za održivo korišćenje ovih potencijala, predstavljaju procesi depopulacije planinskih sela, nerazvijena saobraćajna infrastruktura, slaba dostupnost zdravstvenoj zaštiti i drugim sadržajima društvenog standarda. U razvojnom pogledu prioriteti su aktiviranjem lokalnih potencijala za razvoj seoskog i eko turizma, kao i drugih komplementarnih delatnosti, prikladnih planinskim predelima, podrška mladim poljoprivrednicima u preuzimanju staračkih gazdinstava, revitalizacija pašnjačkog stočarenja, poboljšanje tehničke opremljenosti u pogledu sakupljanja, transporta i čuvanja sena stočne hrane i promovisanje organskih proizvoda, s osloncem na ispunjenje uslova za dobijanje marke proizvoda definisanog geografskog porekla.

5. Rejon zaštićenih prirodnih dobara u celosti obuhvata sva prirodna dobra na teritoriji Regionalnog prostornog plana koja su zaštićena zakonom ili je pokrenut postupak njihove zaštite. Prirodna dobra obiluju velikom biološkom raznovrsnošću, zbog koje imaju trajni ekološki, naučni, kulturni, obrazovani, zdravstveno – rekreativni, turistički i drugi značaj, zbog čega kao dobra od opšteg interesa uživaju posebnu zaštitu. Ovaj rejon obuhvata parkove prirode „Sićevačka klisura” i „Stara planina”, specijalni rezervat prirode „Jelašnička klisura”, područja u postupku za zaštitu – specijalni rezervat prirode „Suva planina” i područja predviđena za zaštitu kao što su predeo izuzetnih odlika planina „Radan” i specijani rezervat prirode „Jerma”. Očuvana staništa i lokaliteti rasporđeni su uglavnom na nepristupačnim ili manje dostupnim terenima. Mnogim vrstama biljaka i životinja, ova staništa predstavljaju poslednja uporišta. Na teritoriji rejona zaštićenih prirodnih dobara izdvojene su zone u kojima se sprovode različiti režimi zaštite: I stepen – stroga zaštita, sprovodi se na delu zaštićenog područja sa izvornim, neizmenjenim ili malo izmenjenim ekosistemima velikog naučnog i praktičnog značaja; II stepen – aktivna zaštita koja se sprovodi na delu zaštićenog područja sa delimično izmenjenim ekosistemima velikog naučnog i praktičnog značaja i III stepen – aktivna zaštita i mogućnost održivog korišćenja koja zahvata celokupan prostor u granicama zaštite, a koji nisu pod drugim režimima zaštite. Na području ovog rejona u smislu zaštite, održavanja, uređivanja i razvoja prirodnog dobra, dozvoljava se razvijanje poljoprivrednih sistema koji neće stvarati neželjene uticaje na životnu sredinu u zoni II i III režima zaštite. Ovde se prvenstveno misli na stočarstvo, koje bi uz korišćenje prirodnih, pašnjačkih i livadskih površina za ispašu i kosidbu, bilo strogo kontrolisano i optimzirano u odnosu na opterećenje životne sredine. Budući razvoj poljoprivredne delatnosti potrebno je zasnivati na upotrebi odgovarajuće tehnologije u cilju zaštite i održavanja plodnosti zemljišta i dobijanja zdravih i kvalitetnih proizvoda, sa preventivnim merama za očuvanje biološke raznovrsnosti u postojećim agroekosistemima.

1.1.3. Osnovne mere podrške održivom korišćenju i zaštitipoljoprivrednog zemljišta

Utvrđuju se sledeće propozicije za realizaciju ciljeva korišćenja i zaštite poljoprivrednog zemljišta i poboljšanje prostorne distribucije poljoprivrede:

korekcija postojećih odnosa u načinu korišćenja poljoprivrednih i ukupnih površina, prioritetno u funkciji sprečavanja erozivnih procesa zemljišta na nagibima, unapređenja uslova za razvoj biljne i stočarske proizvodnje i poboljšanja opšteg stanja kvaliteta životne sredine na celom planskom području i šire. Predviđeni zahvati realizovaće se sprovođenjem sledećih aktivnosti: pošumljavanje i zatravljavanje degradiranih, zagađenih i slabo produktivnih oranica, radi uspostavljanja funkcije biološke i privredne ravnoteže između travnih i šumskih ekosistema, kao i pošumljavanje većih površina niskoproduktivnih, oštećenih i neobrađivanih poljoprivrednih zemljišta uz istovremeno podsticanje ekonomskog interesa korisnika i vlasnika parcela; zaštita biodiverziteta pašnjaka i čuvanje prirodnih livada sa ciljem obnove i razvoja stočarstva i obezbeđenje dodatnih količina krmnog bilja za ishranu stoke u zimskim mesecima; na svim mestima gde postoji interes lokalnog stanovništva obnoviti zasade vinove loze u tradicionalnim vinogorjima, obnoviti degradirane pašnjake unošenjem autohtonog kontinentalnog voća, povoćavanje predela divljim voćem van zasada gajenja i podršku izgradnji malih preradnih kapaciteta; u zavisnosti od poslovnog organizovanja poljoprivrednih gazdinstava i uvođenja savremenih standarda kvaliteta pružiti podršku osnivanju novih vinograda i voćnjaka; deo degradiranih voćnjaka treba uključiti u programe pošumljavanja posebno na terenima sa intenzivnom prirodnom sukcesijom šumske vegetacije;

unapređivanje tehničko – tehnoloških, organizacionih i marketinških uslova za povećanje efikasnosti i konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje podržavaće se merama za: osavremenjavanje tehnoloških procesa u stočarskoj i voćarskoj proizvodnji; zamenom ljudske radne snage savremenim specijalizovanim mašinama za obavljanje poljoprivrednih radova; povećanom primenom mineralnih đubriva i drugih hemijskih sredstava, u skladu sa principima strogo kontrolisanog prihranjiva i zaštite bilja; poboljšanjem rasnog sastava stoke; primenom kvalitetnog setvenog i sadnog materijala; ubrzavanje transfera organskih tehnologija u poljoprivrednu praksu, sa osloncem na efikasan rad stručne poljoprivredne službe, osavremenjavanje organizovanosti veterinarske službe i stručno obrazovanje poljoprivrednika; uspostaviti sistem kontrole kvaliteta u svim fazama proizvodnje, prerade i prometa poljoprivredno – prehrambenih proizvoda; sa težištem dugoročnog razvoja stočarstva unaprediti stočarsku proizvodnju; usklađivanje načina i intenziteta obrade zemljišta i drugih agrotehničkih mera sa bonitetnim pogodnostima i ograničenjima, naročito u pogledu nagiba terena, i povećanim organskim đubrenjem radi očuvanja plodnosti zemljišta; radi uključivanja u globalne svetske tokove i podrške ekonomskom oporavku lokalne prehrambene inustrije raditi na unapređenju razvoja tehničke, komunalne, tržišne i informatičke infrastrukture od značaja za efikasno funkcionisanje poljoprivrede; uključivanje nepoljoprivrednih kapaciteta (šuma, vodotoka, geotermalnih voda, nedovoljno korišćenih građevinskih objekata, otpadnih organskih materija i dr.) programe sakupljanja jestivih gljiva, lekovitog bilja, divljeg voća; širenja stakleničke/plasteničke proizvodnje povrća, rasada, cveća, pečuraka; razvoja ribarstva; i u sastavu velikih prerađivačkih sistema izgraditi manje pogone, radi primarne prerade povrća, voćnih plodova i mleka.

Mere za formiranje multifunkcionalnih porodičnih gazdinstava sa zdravom ekonomskom strukturom u cilju povećanja dohodaka seoskog stanovništva i konkurentnosti poljoprivredne ponude su:

sprečavanje depopulacije sela finansijskim i savetodavnim stimulisanjem mladih generacija za rad u poljoprivredi i bavljenje drugim ekonomski isplativim i statusno privlačnim zanimanjima na selu;

podsticanje transfera zemljišta, stoke i tehničke opreme i sredstava sa gazdinstva koja gube interes za bavljenje poljoprivrednom proizvodnjom, u ruke ekonomski i demografski vitalnih domaćinstava;

intenziviranje proizvodnje na sitnijim gazdinstvima radi povećanja efikasnosti celokupne poljoprivredne proizvodnje;

obezbeđenje institucionalne, finansijske i savetodavne podrške industrijskim radnicima, koji se sopstvenim slobodnim izborom opredeljuju za investiranje u povećanje, unapređenje ili osnivanje poljoprivrednog gazdinstva, kao dugoročne persprektive života i rada;

povezivanje porodičnih gazdinstava, kako međusobno, tako i sa sferom prometa i prerade poljoprivredno – prehrambenih proizvoda;

uspostavljanje sistema savetodavne poljoprivredne službe;

unapređenje rada veterinarske službe i

podrška strategije održivog ruralnog razvoja, na lokalnom, opštinskom i regionalnom nivou.

Domaćinstva s poljoprivrednim gazdinstvom predstavljaju osnovu ekonomije prostora male grupe, koja je pretpostavka upotpunjavanja i proširivanja proizvodnog asortimana poljoprivrednih proizvoda i razvoja sledećih aktivnosti:

formiranje privatnih malih i srednjih proizvodnih, prerađivačkih i uslužnih preduzeća na selu (mini klanice, mlekare, pekare, preduzeća za gajenje, otkup, preradu i pakovanje voća, povrća, ribe, gljiva, šumskih plodova, aromatičnog i lekovitog bilja, seoski mlinovi, strugare, mešaone stočne hrane; veterinarske ambulante, poljoprivredne apoteke, mala preduzeća za teretni i putnički prevoz i sl.);

formiranje privatnih proizvodnih i uslužnih radnji seoskog zanatstva i trgovine (servisi za poljoprivrednu mehanizaciju, servisi za popravljanje kućnih aparata, zanatske radionice, privatne prodavnice mešovite robe na malo, benzinske pumpe i sl.); i

formiranju malih preduzeća i radionica domaće radinosti i agencija seoskog i lovnog turizma (preduzeća i radionice za izradu atraktivnih odevnih predmeta, ćilima i tepiha, turističke agencije, restorani, poslastičarnice, prodavnice narodnih vezova i suvenira.

1.2. ZAŠTITA I KORIŠĆENJE ŠUMSKOG ZEMLJIŠTA I RAZVOJA LOVSTVA

Dobro poznavanje složene prirode šume je jedna od osnovnih pretpostavki u planiranju trajnog i racionlnog korišćenja ukupnih potencijala šumskog područja, zasnovanom na postulatima održivog razvoja i zaštite životne sredine. U horizontu Prostornog plana predviđeno je povećanje šumovitosti na području regiona za oko 5,56 %. Planirano je da se do 2020. godine na području Regiona pošumi oko 150 km2 (Nišavski upravni okrug 56 km2 ili 7,71%, Toplički upravni okrug -6 km2 ili -0,58% i Pirotski upravni okrug 100 km2 ili 11,1%).

Potrebno je obezbediti oko 10.000.000 sadnica bukve, kitnjaka, gorskog javora, belog jasena, trešnje, lipe, sladuna, crnog bora i smrče i dr. vrsta, koje odgovaraju staništu i usklađene su sa posebnim ciljevima gazdovanja šumama. Gajenje šuma obuhvata sledeće radove: pošumljavanje goleti; pošumljavanje požarišta; obnavljanje šuma; oplodne seče; okopavanje i prašenje; i prorede.

Na dobrim stašištima, moguće je brzo unapređivanje stanja, kao i dovođenje ekosistema u optimalnu fazu održivosti. Za popravljanje sadašnjeg stanja potrebno je: nastaviti, gde to nije započeti pocese obnavljanja šuma u zrelim sastojinama; izvršiti rekonstrukciju loših sastojina, koje se nalaze na dobrim staništima; praćenje osnovnih elemenata (prirast, zapremina) izdvajanjem oglednih polja; sve neobrasle površine koje su pogodne za pošumljavanje (veće od 0,5 ha) treba pošumiti da bi se dostigao optimalni odnos obraslog i neobraslog zemljišta (87 %:13% ); obavezno je primenjivati sve neophodne mere nege, kako bi se dobile biološki jake, stabilne i produktivne sastojine; popunjavanje postojećih kultura, putem rekonstrukcije i popunjavanje čistina koje će se pošumiti u narednom periodu; da nakon pošumljavanja čistina, izvršiti i popunjavanje istih (odabrane vrste su autohtone bukva , kitnjak, trešnja, javor, a unešene smrča, crni i beli bor). Ove vrste se u kombinacijama mogu koristiti za poboljšanje kvaliteta zemljišta i sprečavanje erozionih procesa. U svakom slučaju prioritet treba dati domaćim vrstama, a tek ako je zemljište siromašnije u obzir dolaze pionirske vrste sa skromnim zahtevma; stručno praćenje stanja (monitoring) svih abiotičkih i biotičkih faktora funkcionisanja ekositema, pogotovu na području zaštićenih prirodnih dobara; sprovesti istraživanje ekoloških i razvojno proizvodnih karakteristika tipova šuma; sprovesti istraživanje najpovoljnijeg načina prirodne obnove i nege šuma, posebno konverzije i rekonstrukcije u skladu sa zatečenim stanjem šuma i namenama šumskog kompleksa; angažovati Stručne službe Javnog preduzeća „Srbijašume”, Instituta za šumarstvo i Šumarskog fakulteta; da se sprovođenjem biološko – uzgojnih i proizvodnih radova stvori osnov za ispunjenje opštekorisnih funkcija šuma, jer negom, obnovom, melioracijom pospešujemo proizvodne osnove šume a istovremeno povećavamo i efikasnost svih funkcija šumskog sistema na čitavom području (zaštitne, hidrolološke, klimatske, higijensko-zdrastvene, turističko-rekreativne, naučno-istrazivačke i odbrambene);

U ostvarivanju planiranog unapređenja stanja postojećih šuma i povećanja površina pod šumama primenjivaće se sledeće mere: racionalno i obnovljivo korišćenje ukupnih proizvodnih potencijala šuma; povećanje ukupne obraslosti i popunjavanje nedovoljno obraslih površina; nega postojećih sastojina intenziviranjem šumsko-uzgojnih radova; čuvanje šuma od bespravnog korišćenja i zauzimanja; zabrana pašarenja na površinama gde je proces obnavljanja u toku, i u šumskim kulturama (prema planu gajenja šuma); praćenje eventualnih pojava sušenja šuma i biljnih bolesti i blagovremeno obaveštavanje specijalističke službe koja će postaviti dijagnozu i propisati adekvatne mere suzbijanja; prognozu pojave štetnih insekata i bolesti; razvijanje i unapređivanje izveštajne i dijagnozno-prognozne službe; stručno osposobljavanje osoblja za prepoznavanje ekonomskih šteta; dovođenje u red sečišta, saniranje vetroloma i snegoloma, odnosno potencijalnih žarišta sipaca potkornjaka i drugih sekundarnih insekata; zaštita podmladka od divljači (posebno je važna u degradiranim sastojinama); kontrolisano korišćenje šumskih plodova i lekovitog bilja (prema dosadašnjem iskustvu očekivano korišćenje ostalih šumskih proizvoda je: pečurke 87 t/god., lekovito bilje 121,3 t/god.; i šumski plodovi 97 t/ god.); bez obzira na vlasništvo uspostaviti jedinstveni i isti status za celokupno šumsko područje; kompenzacije od strane države vlasnicima šuma ili korisnicima za štete usled ograničenja u korišćenju šuma, pogotovu na zaštićenim područjima; usklađivanje opštih i posebnih šumskih osnova i programa gazdovanja šumama i planiranog razvoja turizma, vodoprivrede (antierozivne zaštite postojećih i planiranih vodoakumulacija), kao i sa režimima zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara.

U cilju obezbeđivanja nesmetanog upravljanja prostora pod šumama predviđa se održavanje postojeće mreže šumskih puteva, rekonstrukcija oko 107 km postojećih šumskih puteva i izgradnja oko 100,4 km novih šumskih puteva (33,4 km tvrdih i 67 km mekih). Realizacijom mreže šumskih puteva povećaće se njihova prosečna gustina za 1,41 km/1000 ha, što će znatno doprineti funkcionalnoj optimizaciji šumskih kompleksa regiona.

Prema stepenu ugroženosti od požara struktura šuma je sledeća: I stepen – sastojine i kulture borova; II stepen – sastojine i kulture smrče, jele i drugih četinara; III stepen – mešovite sastojine i kulture četinara i lišćara, IV stepen – sastojine hrasta i graba; V stepen -sastojine bukve i drugih lišćara; i VI stepen – šikare, šibljaci i čistine. Zaštita od šumskih požara sprovodiće se održavanjem postojećih protivpožarnih i izgradnjom novih protivpožarnih pruga;

Antierozivna zaštita ostvariće se primenom bioloških mera (pošumljavanje i zatravljivanje), biotehničkih mera (pleteri i zidići protiv spiranja) i tehničkih mera (gabionske pregrade i pragovi u cilju stabilizacije terena i zaustavljanja vučenog nanosa) na površinama i lokalitetima koje ugrožava srednja, ekscesivna i jaka erozija, posebno u slivovima vodoakumulacija.

Antierozivna zaštita obuhvataće i primenu mera uređenja na površinama u okviru planiranih skijališta (prioritetno na Staroj planini) koje obuhvataju: očuvanje parterne vegetacije, uz obavezno zatravljivanje proseka na deonicama gde je potrebno delimično prosecanje šume; kompenzaciju prosečene šume pošumljavanjem slobodnih površina koje nisu u funkciji skijališta; izbegavanje zemljanih radova i primenu sanacionih antierozivnih radova i biološke rekultivacije terena u slučaju neophodnih intervencija; i redovno održavanje skijaških staza (naročito na mestima ukrštanja sa vodotocima).

Razvoj lovstva i upravljanje lovištima sprovodiće se: očuvanjem raznovrsnosti lovne faune; gajenjem, naseljavanjem i zaštititom divljači u lovištu; usklađivanjem lovne i ostalih delatnosti u lovištu; organizacijom stručne službe za praćenje i usmeravanje razvoja populacije osnovnih i sporednih vrsta divljači; izradom i održavanjem lovno-uzgojnih i lovno-tehničkih objekata; sanitarnim odstrelom divljači, a po popravci stanja i organizovanom lovu osnovnih vrsta; organizovanjem lovnog turizma i edukacijom lovnih stručnjaka i lovaca u cilju zaštite i uzgoja divljači i dr.

Sa aspekta socio-ekonomskog konteksta lovstva, lovno gazdovanje treba da bude usmereno na: usklađivanju lovno-upravljačkih aktivnosti sa interesima ostalih sektora i interesnih grupa na području (poljoprivreda, šumarstvo, ribarstvo, saobraćaj, javno zdravlje itd.); zapošljavanju lokalnog stanovništva i korišćenju njegovih usluga; pravednu nadoknadu (u robi ili novcu) korisnicima zemljišta, zemljoposednicima i lokalnim zajednicama; obezbeđenju učešća lokalnih lovaca; obezbeđenju pristupa i korišćenja i drugim korisnicima na području (rekreacija, turizam), optimalno korišćenje mesa i drugih produkata od divljači; obaveštavanju javnosti o lovstvu (vrednosti, organizacija, metode…) i lovnom gazdovanju sa ciljem prikazivanja doprinosa održivog lovstva očuvanju biodiverziteta i ruralnom razvoju; uvažavanju gledišta i osećanja javnosti, posebno lokalnog stanovništva; očuvanju kulturoloških, istorijskih i umetničkih vrednosti vezanih za lov i divljač; korišćenju odgovarajuće opreme za praćenje i pronalaženje ranjene i uginule divljači i preduzimanju svih mera za eliminisanje nepotrebnih patnji životinja.

ZAŠTITA VODNIH RESURSA

Zaštita vodnih resursa zasniva se na:

1. Zaštiti kvaliteta voda sprovođenjem kompleksnih mera (na izvorima zagađivanja, na otpadnim vodama, na režim malih i velikih voda i dr.), čime će se sve vode, a naročito otpadne, od destruktivnog činioca prevesti u eksploatabilne rezerve voda, što podrazumeva sledeća rešenja: zaštita kvaliteta podzemnih i površinskih voda, zaštita zemljišta od zagađenja i trajno obezbeđenje klasa kvaliteta svih vodotoka u I i II klasi kvaliteta; neophodno je definisati sve izvore zagađenja (registrovati manje zagađivače), uraditi katastar zagađivača; primena organizaciono-ekonomskih mera za sprečavanje zagađenja izvorišta voda (propisi o transportu opasnih materija u zoni izvorišta, zabrana kaveznog uzgoja riba u akumulacijama koje služe za snabdevanje vodom, poribljavanje akumulacija isključivo na bazi ihtioloških studija i projekata, zabrana izgradnje ribnjaka na lokacijama kojima se ugrožavaju izvorišta voda ili planirane vodoprivredne sisteme, uvođenje monitoringa kvaliteta voda i dr.); uspostavljanje i sprovođenje režima zona sanitarne zaštite izvorišta i u postojećim i planiranim akumulacijama, koje su posebno ugrožene povećanim efluentnim opterećenjem, izazvanim povećanjem broja turista, saobraćaja, građevinskim i drugim aktivnostima; sprečiti zakonskim merama divlju izgradnju objekata u sanitarnoj zoni akumulacija; potpunu sanitaciju naselja i izgradnju kanalizacionih sistema za odvođenje upotrebljnih i atmosferskih voda i njihovo kontrolisano ispuštanje u vodoprijemnike nakon prečišćavanja, primenom propisnih vodonepropusnih septičkih jama i decentralizovanih nekonvencionalnih postrojenja za tretman otpadnih voda; izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda za sva veća naselja; smanjenje tereta zagađenja od industrijskih otpadnih voda realizaciom predtretmana industrijskih otpadnih voda, po potrebi, pre upuštanja u javne kanalizacione sisteme ili izgradnja postrojenja za prečišćavanje industrijskih otpadnih voda pre ispuštanja direktno u vodotok; razvijanje kapaciteta „čistih” industrija sa višim stepenom finalizacije, malim specifičnim utrošcima vode po jedinici proizvoda ili uz primenu recirkulacije vode u tehnološkim procesima i sa malim efluentnim opterećenjem; preduzeća treba da poseduju uređaje za merenje protoka otpadnih voda; ukloniti divlje deponije duž tokova i obezbediti odlaganje čvrstog otpada na sanitarnoj deponiji; zaštita i očuvanje vodenih i priobalnih ekosistema i vlažnih staništa ispuštanjem garantovanog ekološkog protoka iz akumulacija; poboljšano praćenje i kontrola kvaliteta površinskih i podzemnih voda uspostavljanjem adekvatne mreže mernih stanica za merenje količina i kvaliteta podzemnih i površinskih voda, za merenje količina i kvaliteta otpadnih voda na ispustima zagađivača, pojačan nadzor i bolja saradnja inspekcijskih službi radi kontrole i zaštite kvaliteta voda;

2. Zaštita od voda. Zaštita od poplava, moguća je primenom hidrotehničkih i organizacionih mera. Hidrotehničke mere podrazumevaju: pasivne mere zaštite (linijski zaštitni sistemi – nasipi), aktivne mere zaštite (transformacija talasa velikih voda u akumulacijama) i mere zaštite prostornim i urbanističkim planiranjem, tj. zabranom izgradnje objekata u priobalju vodotoka – na površinama ugroženim poplavama.

Potrebno je osigurati postojeće (koji su ugroženi na osnovu elaborata o rušenju brane) i sprečiti građenje novih urbanih, privrednih i infrastrukturnih sadržaja u zonama ugroženim od poplava. U plavnim zonama koje su ugrožene velikim vodama verovatnoće do 0,5% ne dozvoljava se izgradnja novih privrednih, stambenih i drugih objekata, širenje već postojećih, niti podužno vođenje saobraćajnih i infrastrukturnih sistema.

Za zaštitu od erozije, od značaja je integralni pristup, kojim se postiže zaštita vodoprivrednih, privrednih i infrastrukturnih objekata i sprečava narušavanje prirodne ravnoteže. Najugroženiji vodoprivredni objekti od erozije pronosa, transporta i zasipanja nanosom su akumulacije. Pored negativnog efekta tj. smanjenja korisne zapremine akumulacije, suspendovani i vučeni nanos unose u akumulacije i razne hemijske i biološke zagađivače, koji su bili prisutni na površinama sliva zahvaćenih erozijom. Ovo je posebno važan negativan efekat zasipanja akumulacija, kod akumulacija iz kojih se voda koristi za vodosnabdevanje.

Antieroziono uređenje prostora tretira se kao sastavni deo radova na realizaciji vodne infrastukture u okviru integralnih sistema. Prioritet ima uređenje površina sa žarištima ekcesivne i jake erozije (I i II kategorija).

Izgrađene akumulacije, zadržavaju značajne količine nanosa sa uzvodnih delova sliva. Za sve slivove na kojima su izgrađene akumulacije, bez obzira na njihovu veličinu, prioritetno je uraditi radove za zaštitu od erozije, a u cilju očuvanja veličine korisne zapremine akumulacija i kvaliteta vode u akumulacijama. Pored toga, prioritet imaju radovi, koji su u prostornom planu rezervisani za potrebe vodoprivrede, odnosno rezervati površinskih voda. Na drugom mestu prioriteta, za zaštitu od erozije, su vodozahvati za vodosnabdevanje i melioracione sisteme, a na trećem mestu objekti regulisanih rečnih korita.

1.4. KORIŠĆENJE I ZAŠTITA GEOLOŠKIH RESURSA

Plansko opredeljenje jeste održivo korišćenje energetskih, metaličnih i nemetaličnih mineralnih sirovina na tertoriji Regionalnog prostornog plana, koje će se usklađivati sa opštom koncepcijom korišćenja mineralnih resursa Republike Srbije. Održivo korišćenje mineralnih sirovina zasnivaće se na:

stvaranju uslova za intenzivnije i kompleksnije korišćenje istraženog mineralnog bogatstva, u prvom redu za dokazane rezerve uglja (lignit – „Mazgoški basen”, mrki ugalj – „Aleksinački rudnici” i kameni ugalj – „Rakita”, dolina Jerme), zatim rude metala (zlata – lokalitet „Lece – Gajtan” opština Kuršumlija i „Zvonce – Ruj planina” opština Babušnica; bakra – lokalitet „Donje Nevlje” opština Dimitrovgrad; olova i cinka – lokalitet „Pasarađa” opština Kuršumlija) i više nemetala (krečnjaka – lokalitet „Pašin kamen” opština Blace, „Ostrovica” grad Niš, „Vojnici” opština Babušnica, „Šuplji kamen” i „Dolac” opština Bela Palanka, „Kale” i „Mali vrh” opština Pirot; bentonita – lokalitet „Ravna Dubrava – Jelenkovac” opština Gadžin Han, „Zavidince” opština Babušnica; kalcita – lokalitet „Zaplanje” opština Gadžin Han; peska i šljunka – dolina Južne Morave); intenziviranju istraživanja rezervi u utvrđenim perspektivnim područjima, prioritetno mrkog uglja i bituminoznih škriljaca (Aleksinački rudnici), kao i građevinsko tehničkog i arhitektonskog kamena (krečnjaka, bentonita, kalcita, peska i šljunka i dr.); intenziviranju i završetku privatizacije, pre svega rudnika uglja sa podzemnom eksploatacijom; revitalizaciji tehnoloških procesa u eksploataciji i preradi mineralnih sirovina i rekonstrukcija postojeće zastarele opreme; iskorišćavanju osnovnih mineralnih sirovina iz ležišta, kao i svih pratećih komponenti koje se mogu rentabilno ekstrahovati, uz poseban naglasak na bočne i podinske stene ležišta koje se često mogu koristiti kao građevinsko – tehnički kamen ili u druge svrhe; minimiziranju tehnogenog otpada i njegove transformacije u tehnogenu sirovinu koja se može iskoristiti dalje u odgovarajućem proizvodnom procesu; saniranju degradiranih i zagađenih površina oko postojećih rudnika, kamenoloma, eksploatacionih polja i težnja ka razvoju projekata koji minimalno ugrožavaju životnu sredinu, primenom tzv. „zelenog inženjerstva” i „tehnologije bez ili sa minimumom otpadaka”; optimalnom iskorišćavanju malih ležišta, što je posebno interesantno kod kvalitetnijeg građevinsko – tehničkog kamena; razradi strategije razmeštaja rudarskih proizvodnih kapaciteta, polazeći od lokacije rudnih ležišta, optimalnog izbora metoda otkopavanja i potrebnog prostora za odlaganje svih vrsta jalovine; obrazovanju potrebnih kadrova za geološka istraživanja, rudarstvo, metalurgiju i druge značajne struke, imajući u vidu i lokalne obrazovne institucije; dugoročnoj strategiji davanja istražnih prava i koncesija za istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, polazeći od republičkih i lokalnih interesa i uslova zaštite životne sredine.

2. PROSTORNI RAZVOJ I DISTRIBUCIJA STANOVNIŠTVA,NASELJA I JAVNIH SLUŽBI (Referalna karta 2.)

2.1. STANOVNIŠTVO

2.1.1. Razmeštaj stanovništva

Kao osnovne planske pretpostavke, pri kreiranju demografske politike, mogu se navesti: pokretanje privrednih aktivnosti (kao pokretača pozitivnih smerova migracionih kretanja i porasta stope prirodnog priraštaja), razvoj policentričnog sistema naselja, poboljšanje nivoa komunalne i saobraćajne infrastrukture (naročito u ruralnom području) i povećanje nivoa bazičnih usluga (socijalnih, zdravstvenih, ptt usluga i sl. – kao osnova za poboljšanje uslova života i rada stanovništva). Ispunjenje i realizacija ovih planskih pretpostavki, naročito na području nerazvijenih i depopulacionih opština (Gadžin Han, Svrljig, Kuršumlija, Blace, Žitorađa, Bela Palanka i Babušnica) omogućiće zadržavanje stanovništva, dok će jačanje uticaja gradskih centara (Niša, Pirota i Prokuplja) doprineti smanjenju odlaska mladog i obrazovanog stanovništva u veće gradove Srbije (Beograd i Novi Sad) i u inostranstvo.

Postavljene ciljeve razvoja ljudskih resursa nije moguće ostvariti u kratkom roku, već postepeno, i to zajedničkim delovanjem ekonomske (politike zapošljavanja, preduzetništva, poljoprivrede, turizma) i socijalne politike uz razvoj infrastrukture i bazičnih usluga. Sinergičkim delovanjem svih ovih politika moguće je uticati na aktiviranje svih raspoloživih potencijala područja Prostornog plana, na porast nataliteta, privrednog rasta i zapošljavanja, što za krajnji rezultat treba da ima ublažavanje (i u nekim područjima zaustavljanje) daljeg smanjenja stanovništva u periodu 2015-2020. godine.

2.1.2. Projekcija stanovništva

Projekcija kretanja stanovništva utvrđena je matematičkim i analitičkim motodom. Kod matematičkog metoda projekcija pretpostavlja se da će se stanovništvo razvijati na isti način kao i u dosadašnjem periodu, po osnovu nastavljanja trenda kretanja stanovništva 1991-2002. godine. Imajući u vidu to da demografski razvitak nije „skokovit”, ovakav metod može biti prihvatljiv za blisku budućnost. Primenom metode komponenata (analitički motod) analizirale su se komponente (fertilitet, mortalitet i migracije) pomoću kojih smo, polazeći od aktuelne starosne strukture, dobili projektovano stanovništvo. Projekcija kretanja stanovništva na osnovu analitičke metode, pokazala je, takođe, smanjenje broja stanovnika.

Prilikom projekcije stanovništva, pošlo se od pretpostavke da se u toku planskog perioda može se očekivati dalji nastavak svih započetih tendencija i trendova koji su postojali u poslednjoj deceniji 20.veka (između dva popisna perioda). Ukoliko se nastavi postojeći trend, pri čemu, se mogu očekivati negativne stope prirodnog priraštaja i migracionih kretanja (koje karakteriše negativni trend migracionih kretanja kako iz rubnih deloga upravnog okruga ka opštinskim privrednim centrima, tako i iz Topličkog i Pirotskog ka Nišavskom upravnom okrugu, odnosno nastavak trenda migracija mlađeg i radno sposobnog stanovništva ka Beogradu i Novom Sadu, odnosno van granica naše zemlje), a uz pretpostavku daljeg starenja stanovništva (samim tim i smanjenja udela ženskog fertilnog stanovništva u ukupnom i ukupnom ženskom stanovništvu), može se očekivati nastavak smanjenja ukupnog stanovništva na području Prostornog plana, kao i u većini opština i naselja.

Projekcija pokazuje kretanje broja stanovnika u petogodišnjim razmacima, počev od godine poslednjeg popisa do 2020. godine.

Tabela 17: Prognoza kretanja broja stanovnika na području Prostornog plana do 2020. godine

Region/upravni okrug/opština 1991 2002 Projekcija 2010. godine 2015. godine 2020. godine 2010/2002 2015/2010 2020/2015 2020/2002 NIŠAVSKI UPRAVNI OKRUG 98,5 99,0 99,0 96,5 Grad Niš 101,5 101,0 100,9 103,5 Opština Niš 101,4 100,9 100,9 103,3 Opština Niška Banja 103,1 101,9 101,9 107,1 Opština Aleksinac 94,4 96,3 96,1 87,4 Opština Gadžin Han 84,7 88,7 87,2 65,5 Opština Doljevac 97,5 98,4 98,3 94,3 Opština Merošina 94,8 96,6 96,5 88,4 Opština Ražanj 88,3 91,7 91,0 73,7 Opština Svrljig 86,6 90,3 89,3 69,8 TOPLIČKI UPRAVNI OKRUG 94,6 96,5 96,3 87,9 Opština Blace 92,3 94,8 94,5 82,8 Opština Žitorađa 95,9 97,4 97,3 90,9 Opština Kuršumlija 94,1 96,1 95,9 86,7 Opština Prokuplje 95,0 96,7 96,6 88,8 PIROTSKI UPRAVNI OKRUG 92,9 95,2 95,0 84,0 Opština Babušnica 84,1 88,2 86,6 64,2 Opština Bela Palanka 90,0 93,1 92,6 77,6 Opština Dimitrovgrad 90,2 93,2 92,7 77,9 Opština Pirot 96,2 97,5 97,5 91,5 PODRUČJE PLANA 96,8 97,9 97,9 92,8

Izvor: Republički zavod za statistiku Srbije

Na osnovu projekcije stanovništva očekuje se nastavak trenda smanjenja broja stanovnika na području Prostornog plana. U apsolutnom iznosu broj stanovnika će se smanjiti sa 589.486 stanovnika (2002.) na 558.841 stanovnika 2015.godine (za 5,2%), odnosno na 547.055 stanovnika 2020.godine (za 7,2%). Razlog ovakvom smanjenju treba trežiti u hronično niskom prirodnom priraštaju, kao i u nepovoljnoj starosnoj strukturi na području Prostornog plana.

Kada se posmatraju opštine pojedinačno, jedino na teritoriji grada Niša (opštine Medijana, Palilula, Pantalej, Crveni Krst, i Niška Banja) se može očekivati dalji porast stanovništva tokom celokupnog planskog perioda. Razlog tome leži u činjenici da, Grad Niš kao centar međunarodnog značaja (privredno-industrijski, logistički, uslužni, univerzitetski, zdravstveni, sportski i turističi centar) predstavlja okosnicu razvoja područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga, tako da se može očekivata da će i dalje dominirati mehanička komponenta demografskog razvoja, uz preduzimanje mera socio-ekonomskog razvoja za ublažavanje prirodne komponente. Osim grada Niša, primenom odgovarajućih planskih mera kojima se podstiču komponente ekonomsko-socijalnog razvoja, može se očekivati postepeno zaustavljanje negativnih depopulacionih trendova u opštini Pirot i opštini Prokuplje.

Na teritoriji ostalih opština, koje karakteriše izuzetno teško demografsko stanje koje se u većini naselja graniči sa pravim demografskim pražnjenjem prostora, može se očekivati nastavak dosadašnjih tendencija u demografskom razvoju sa izuzetno negativnim stopama prirodnog kretanja, uz visoke negativne stope migracionih kretanja demografskog potencijala. Ovim procesima su naročito pogođene opštine: Babušnica (smanjenje od 35,76%), Gadžin Han (34,5%), Svrljig (30,2%), Ražanj (26,26%), Bela Palanka (22,42%), Dimitrovgrad (22,09%), Blace (17,25%).

2.2. FUNKCIONALNO POVEZIVANJE NASELJA I CENTARA

2.2.1. Razvoj mreže naselja

Polazeći od ostvarenih prostorno-funkcionalnih odnosa i veza na teritoriji Regiona i njegovog okruženja, identifikovana je vertikalna–funkcionalna i horizontalna-prostorna hijerarhija u mreži naselja. Funkcionalne veze i odnose u Regionu odlikuje nedovoljna koherentnost, to jest nedovoljna razvijenost funkcijskih veza između opštinskih, subregionalnih i regionalnih celina.

U cilju razvoja koherentne prostorno-funkcijske organizacije, na bazi prirodno-ekoloških, demografskih, socijalno-ekonomskih i drugih karakteristika geoprostora predlaže se model buduće mreže naselja. Predviđa se višestepena hijerarhija centara u mreži naselja:

u prvoj hijerarhijskoj ravni je grad Niš, kao centar međunarodnog značaja;

u drugoj hijerarhijskoj ravni su Pirot (predlaže se da dobije status grada u planskom periodu) i Prokuplje kao regionalni centri sličnih funkcionalnih kapaciteta čije zone uticaja prelaze granice Nišavskog, Pirotskog i Timočkog upravnog okruga;

u trećoj hijerarhijskoj ravni je Aleksinac kao subregionalni centar. Tu poziciju mu daje izvanredan položaj na razvojnoj osovini;

u četvrtoj hijerarhijskoj ravni su opštinski centri I reda: Dimitrovgrad (položaj na koridoru Xc, sa pograničnim funkcijama) i Kuršumlija (van FUP-a Niša, položaj na koridoru intezivnog razvoja, veze sa AP Kosovo i Metohija;

u petoj hijerarhijskoj ravni su opštinski centri II reda: Babušnica, Bela Palanka, Blace, Svrljig, Gadžin Han i Ražanj, kao manja urbana naselja u ruralnom okruženju;

u šestoj hijerarhijskoj ravni su opštinski centri III reda: Merošina, Žitorađa i Doljevac, kao ruralna naselja u procesu transformacije u urbana, prerasla u opštinske centre;

u sedmoj hijerarhijskoj ravni su mikrorazvojni centri u koje spadaju urbana i ruralna naselja koja su centri zajednica naselja sa opštim ili specifičnim funkcijama. Funkcije tih centara imaju opštinski subcentri i centri zajednica naselja i to:

subopštinski centar: (Ražanj) Vitoševac, (Prokuplje) Žitni potok, (Blace) Barbatovac;

centar zajednice naselja: (Dimitrovgrad) Poganovo i Smilovci, (Gadžin han) Donji dušnik i Toponica, (Bela Palanka) Crvena reka, (Babušnica) Ljuberađa i Zvonce, (Svrljig) Lalinac i Guševac, (Doljevac) Pukovac i Malošište, (Grad Niš) Novo selo, Gornji Matejevac, Berčinac i Jelašnica, (Aleksinac) Aleksinački Rudnik i Žitkovac, (Ražanj) Bračin, (Merošina) Oblačina, Jug Bogdanovac i Balajnac, (Žitorađa) Pejkovac i Dubovo, (Prokuplje) Džigolj, Velika Palana i Beloljin, (Blace) Prebreza, Međuhana i G Draguša, (Kuršumlija) Lukovo, Žuč, Kuršumlijska Banja, Rača, Dobri do i Grabovica.

Funkcije opštinskih subcentara i centara zajednica naselja će, u nekim slučajevima, prevazilaziti opštinske granice i imati međuopštinski uticaj shodno morfološkim predispozicijama terena, ali i tradicionalnim usmerenostima stanovništva.

8. u osmoj hijerarhijskoj ravni su centri specijalne namene: Prolom banja, Lukovska banja, Kuršumlijska banja na području Topličkog upravnog okruga, Niška, Kulinska i Banja Topilo u Nišavskom, i Dagbanjica i Zvonačka Banja u Pirotskom upravnom okrugu kao i naselje Visoka Ržana u Pirotu.

9. u devetoj hijerarhijskoj ravni su sva ostala primarna seoska naselja.

2.2.2. Model policentričnog razvoja regiona – dnevni urbani sistem

U odnosu na iskustva zemalja Evropske unije, potrebno je razvijati dnevne urbane sisteme u Regionu, kao jedan od instrumenata hijerarhijskog, uravnoteženog i policentričnog razvoja. U budućoj policentričnoj urbanoj integraciji Regiona predviđena su funkcionalna područja, kao subsistemi, koja pripadaju klasičnim funkciono-urbanim regionima, definisanim po principu integracione uloge gradskih centra u prostoru svog okruženja sa izohronom udaljenosti od 45 minuta automobilskog prevoza.

Tabela 19. Distribucija radnika dnevnih migranata po opštinama rada i stanovanja 2002. godine (u %)

Opština/grad stanovanja Niš Niš Niška Banja Aleksinac Nišavski upravni okrug Grad Niš /nišavski podsistem-NIVOS (Studena; Mediana; Moravski; Ljuberađa) Golemo vrelo (327); Mediana (600); Toplik (30), Peštar (25), nesavršeni bunar (20); Krupac (900), Mokra (310), Divljana (240), Ljuberađa (450) Postojeća izvorišta+akumulacija Zavoj+akumulacija Selova Aleksinac/moravički podsistem akumulacija Bovan(600) akumulacija Bovan (600) Gadžin Han/ Zaplanjski, nišavski podsistem izvorište Vrelo (30-50) (naselja: Gadžin Han, Gornji i Donji Dušnik, Krastavče, Duga Poljana i Marina Kutina) Vrelo (30-50)+vrelo iznad Velikog Krčimira+ akumulacija Zavoj+akumulacija Selova Doljevac/jablanički i toplički podsistem pojedinačni bunari akumulacija Brestovac+ akumulacija Selova+veza na NIVOS Merošina/Merošina, toplički i nišavski podsistem bunari(2) akumulacija Selova Ražanj/Ražanj, moravički podsistem akumulacija Bovan (600) Svrljig/Svrljig, timočki regionalni sistem izvori: Rumenjak (15-17), Rail (3), Manojlica (8-50) naselja: Svrljig, Prekonoga i Manojlica postojeća izvorišta+akumulacija Okolište Toplički upravni okrug Blace/Blace toplički podsistem akumulacija na Pridvorici (37) Blace i 16 naselja povećanje količine sa akumulacije Pridvorica(60)+izvorište Cerovica(11,5)+izvorište Sibnica(5)+bunari+konačno rešenje akumulacija Selova Žitorađa/ Žitorađa toplički podsistem Rečica (3-4), Moravište (24,5) postojeća izvorišta+ akumulacija Selova Kuršumlija/Kuršumlija toplički podsistem Toplica (70) akumulacija Selova Prokuplje/toplički podsistem Bresnica (80), Hisar (60) Prokuplje i 14 naselja postojeća izvorišta+ akumulacija Selova+Bresnica Pirotski upravni okrug Babušnica/Ljuberađa, vlasinski podsistem Ljuberađa (450) (Babušnica i 8 naselja); Ljuberađa 1 (Grnčar, Mezgraja, Modra Stena, Malo i Veliko Bonjince) Ljuberađa (450), lokalna izvorišta+ akumulacije na Vlasini Bela Palanka/Belopalanački, nišavski podsistem izvor Veliko kurilo (150-798) naselje B.Palanka; sistem Ljuberađa (450) (naselja:Bežište, Šljivovik, D. Koritnica, Divljana, Mokra, Moklište, Crvena reka, Vrandol, Krupac i Dolac) Veliko kurilo (150-798), Ljuberađa (450) Dimitrovgrad/Dimitrovgrad nišavski podsistem Prtopopinci (60-120), Ivkove vodenice (5) postojeća izvorišta+ akumulacija Zavoj Pirot/Pirot, nišavski podsistem; izvori: Kavak (70-100), Krupac 1(150-1000), Krupac 2 (40-600) i Gradište (105-800) (naselja:Pirot,Berilovac,Gnjilan-deo,Veliki i Mali Suvodol); izvor Klok (26) (naselja:Krupac,Veliko Selo, Mali i Veliki Jovanovac,Trnjana i Poljska Ržana) postojeća izvorišta+ akumulacija Zavoj

Toplički sistem oslanja se na akumulaciju u izgradnji „Selova” na reci Toplici, sa koje će se vodom snabdevati naselja u opštinama: Kuršumlija, Blace, Prokuplje, Žitorađa, Merošina, Doljevac i Niš.

Nišavski sistem čine mnogobrojna karstna vrela, izvorište Medijana i akumulacija „Zavoj” na reci Visočici, koja se trenutno koristi za proizvodnju električne energije. Sa ovog sistema snabdevaće se opštine Dimitrovgrad, Pirot, Bela Palanka, Gadžin Han, Niš i Merošina.

Moravički sistem se oslanja na akumulaciju „Bovan” na Aleksinačkoj Moravici sa koje je planirano snabdevanje vodom opština Aleksinac, Ražanj i Sokobanja van razmatranog područja. Trenutno samo Aleksinac koristi akumulaciju u ove svrhe.

Vlasinski koji se oslanja na podzemne vode i višenamenske akumulacije na reci Vlasini. Sa ovog sistema snabdevaće se naselja opštine Babušnica.

Jablanički podsistem sa postojeće akumulacije Brestovac na Pustoj reci, čija izgradnja je u toku i sa koga će se snabdevati naselja u opštini Doljevac, a ostavljena je i mogućnost veze sa niškim sistemom.

Opština Svrljig jedina iz regiona položajno pripada Timočkom regionalnom sistemu koji se na planskom području oslanja na planiranu akumulaciju „Okolište”.

U realizaciji ovih planskih rešenja neophodne su sledeće aktivnosti: prilagođavanje norme potrošnje u skladu sa evropskim i svetskim tendencijama; definisanje realnih potreba za vodom visokog kvaliteta; definisanje nedostajućih zapremina rezervoarskog prostora i lokacija za njihovu izgradnju; izgradnju javne mreže u svim naseljima; rekonstrukciju vodovodne mreže i otklanjanje kvarova radi smanjenja gubitka na mreži; izgradnja regionalnih sistema vodosnabdevanja, prioritetno sistem „Selova”; rekonstrukciju i dogradnju postrojenja „Bresje”; voda za tehnološke potrebe biće zahvatana iz vodotokova, a tamo gde to nije moguće, koristiti podzemne izdani; definisanje zona i pojaseva sanitarne zaštite oko izvorišta i objekata za vodosnabdevanje; za svaki javni seoski vodovod treba uvesti monitoring – konstantno praćenje kvaliteta vode kroz kontrolu higijenske ispravnosti vode kao i konstantno hlorisanje vode; sprovođenje legalizacije seoskih vodovoda; uvođenje ekonomske cene za upotrebu čiste vode.

Istovremeno sa razvojem vodosnabdevanja stanovništva neophodno je izgraditi sisteme za odvođenje upotrebljenih i atmosferskih voda, tj. kanalizaciju. Kao i kod vodosnabdevanja i ovde se sve više oseća potreba za izgradnjom regionalnih kanalizacionih sistema, a sve u sklopu integralnog, kompleksnog i jedinstvenog vodoprivrednog sistema.

Tabela 22. Prečišćavanje otpadnih voda

Upravni okrug naselje recipijentpostojeće PPOV Planiran stepen prečišćavanja otpadnih voda Nišavski upravni okrug Grad Niš reka Nišava sa biološkim prečišćavanjem Aleksinac Južna Morava sa biološkim prečišćavanjem Gadžin Han Kutinska reka sa biološkim prečišćavanjem Doljevac Južna Morava sa biološkim prečišćavanjem Merošina Južna Morava sa biološkim prečišćavanjem Ražanj Južna Morava sa biološkim prečišćavanjem Svrljig Svrljiški Timok, PPOV postoji ali nije u funkciji sa tercijalnim prečišćavanjem Toplički upravni okrug Blace Rasina, PPOV postoji ali nije u funkciji sa biološkim prečišćavanjem (nitrifikacija i denitrifikacija) Žitorađa Toplica sa biološkim prečišćavanjem (nitrifikacija i denitrifikacija) Kuršumlija Toplica sa biološkim prečišćavanjem (nitrifikacija i denitrifikacija) Prokuplje/toplički podsistem Toplica sa biološkim prečišćavanjem (nitrifikacija i denitrifikacija) Pirotski upravni okrug Babušnica Lužnica sa biološkim prečišćavanjem (nitrifikacija i denitrifikacija) Bela Palanka Nišava,PPOV u fazi rekonstrukcije sa biološkim prečišćavanjem Dimitrovgrad Nišava,PPOV u funkciji sa biološkim prečišćavanjem Pirot Nišava sa biološkim prečišćavanjem

Gde god je moguće treba grupisati naselja za izgradnju PPOV. U manjim naseljima, koja nije moguće uključiti u grupne sisteme za prečišćavanje, odvođenje upotrebljenih voda vršiće se u vodonepropusne septičke jame sa organizovanim pražnjenjem i odvoženjem sadržaja na za to planirane lokacije. Upojne bunare i vodopropusne jame treba strogo zabraniti.

Veliki broj prirodnih vodotokova, pružaju mogućnosti za kanalisanje atmosferskih voda sa minimalnim troškovima. Kako sama topografija terena omogućava formiranje lokalnih podslivova, odnosno ispusta u same vodotokove, nije potreban jedinstven sistem kišne kanalizacije sa kolektorima velikih dužina.

5.2.2. Uređenje vodotoka

Indikatori za utvrđivanje prioriteta za izvođenje linijskih sistema za zaštitu od poplava su: broj stanovnika, veličina površina ugroženih velikim vodama verovatnoće pojave 5%, 2%, 1% i manje, značaj objekata koji su ugroženi poplavama. Takođe prioritet u izvođenju radova za zaštitu od poplava i uređenje korita vodotoka, treba da imaju već započeti radovi, radovi za koje postoji urađena tehnička dokumentacija, radovi na dogradnji, rekonstrukciji i održavanju postojećih sistema za zaštitu od poplava i uređenje vodotoka, zaštita površina u priobalju od poplava, i zaštita ruševnih obala.

U pogledu zaštite od poplava i uređenja korita vodotoka, na području Regiona, neophodni su sledeći radovi:

Rekonstrukcija, dogradnja i održavanje postojećih nasipa.

Izgradnja novih nasipa, u slivu Južne Morave, Toplice, Puste reke i Nišave, kao i radovi na uređenju korita vodotoka, za zaštitu od fluvijalne erozije, stabilizaciju trase, nivelete dna i obala rečnog korita. Prioritet imaju sledeći radovi:

na deonici Južne Morave nasipi za zaštitu od poplava naselja: Vitkovac, Donji Ljubeš, Donja Trnava, Donja Toponica, Lalinac, Krušce, Donje Međurovo,Čokot, Batušinac, Prilepac; Za zaštitu ruševnih obala na Južnoj Moravi sektori:

Južna Morava stacionaži toka Dužina – L km-km (m) 37+250-37+850 700 36+850-37+150 300 93+300-93+600 300 111+000-111+200111+300-111+550 450 UKUPNO 1750

u slivu reke Nišave nasipi za zaštitu od poplava: uzvodno i nizvodno od Dimitrovgrada, u Pirotskoj, Belopalanačkoj i Niškoj kotlini, zatim na deonici Matejevačke reke kroz naselje Donja Vrežina u Nišu, inundacione površine na deonici Kutinske reke uzvodno od železničkog mosta u Nišu, bujičnim vodotocima u Nišu: Kovanlučki, Suvodolski potok, Rujnička reka i Humski potok;

radovi na uređenju korita reke Nišave: na deonici od Dimitrovgrada do granice sa Republikom Bugarskom, završetak radova na regulaciji Nišave u gradskoj zoni Niša;

u opštini Kuršumlija radovi na regulaciji vodotoka i za zaštitu od poplava: stambenih objekata i saobraćajnice P – 218, (Kuršumlija – Kuršumlijska Banja), lokalne saobraćajnice Pepeljevac – Grabovnica – Tovrljane, na reci Banjskoj u naseljima Kuršumlijska Banja i Tijovac, i reci Kosanici u naseljima Rudare, Rača, i Mala Kosanica;

u opštini Merošina radovi na regulaciji vodotoka i za zaštitu od poplava: na deonici Krajkovačke i Jugbogdanovačke reke;

u opštini Babušnica, radovi za zaštitu od poplava na bujičnim vodotocima: potok Mrmorica – KO Kaluđerovo, KO Draginac i KO Babušnica, potok Sabač – KO Kaluđerovo, KO Draginac i Reka Murgovica – Deonica Radinjce – Ljuberađa – Modra Stena, kao i regulacioni radovi na bujičnim vodotocima: Rakitska reka, Raljinska reka, Reka Bučjanka, Stolska reka, Masurovački potok, potok Balvan, i potok Sabič;

u opštini Doljevac regulacioni radovi i radovi za zaštitu od poplava: na deonici reke Toplice u Doljevcu i KO Orljane, na deonici Puste reke od Kočanske petlje do železničkog mosta u Pukovcu, i Jugbogdanovačke reke u KO Orljane naselje Ribarnica, kao i radovi za zaštitu od poplava poljoprivrednog zemljišta i manjih naselja: KO Mekiš, KO Šarlinac, na obalama Torinskog potoka, KO Šainovac od Crnatovačkog potoka, u naselju Dulin , KO Belotinac od Vlaškog potoka;

u opštini Svrljig, regulacioni radovi za zaštitu od poplava poljoprivrednih površina i manjih naselja: na deonici reke Svrljiški Timok u naseljima Gulijan, Manojlice, Crnoljevice, Okruglice, Beloinja, Ribara, deo Svrljiga, Merdželata, Niševca i Plalilule, na Pravačkoj reci deo naselja Grbavča i Prekonoge, na Lalinskoj reci i reci Kalnici naselja Lalinac i Plužine, na Beloj reci (Toponička reka) naselja Pirkovac i Popšica i na Gojmanovačkom potoku u naselju Gojmanovac;

u opštini Blace, regulacioni radovi na bujičnim vodotocima i za zaštitu od poplava.

Radovi na uređenju manjih vodotoka, za stabilizaiju rečnog korita, zaštitu od poplava i erozije, na delovima vodotoka i površina slivova sa jakom i srednjom erzijom, a prema karti ugroženosti od erozije.

Adekvatno održavanje postojećih linijskih sistema za zaštitu od poplava.

Aktivnim merama za zašitu od poplava, mogu se postići značajni efekti u pogledu smanjenja šteta od poplava, ali i smanjiti potreba za linijskim sistemima zaštite. To su slivovi: reka Temštice i Nišave nizvodno i uzvodno od Pirota, u Belopalanačkoj kotlini i Beloj Palanci, od akumulacije „Zavoj” i planirane akumulacije „Odorovci”; reke Toplice i reke Velike Kosanice u Kuršumliji, Prokuplju, Doljevcu i Žitorađi od akumulacije „Selova” (u izgradnji) i planirane akumulacije „Zebice”; reke Moravice, Aleksinca i površina nizvodno od Aleksinca do ušća reke Moravice u Južnu Moravu, od akumulacije „Bovan”; reke Jerme, u Pirotu i Pirotskoj kotlini, od planirane akumulacije „Odorovci”; Krajkovačke reke, u Merošini od akumulacije „Krajkovac”; Ostale izgrađene akumulacije, na području Prostornog plana („Bresnica”, „Pridvorica”), imaju obezbeđenu relativno malu zapreminu za prijem talasa velikih voda, pa je samim tim, njihova uloga u primeni aktivnih mera za zaštitu od poplava lokalnog karaktera, tj. samo na deonicama vodotoka neposredno nizvodno od brana.

Pri planiranju linijskih sistema za zaštitu od poplava, u nižim delovima slivova, neophodno je uzeti u obzir transformaciju talasa velikih voda u postojećim i planiranim akumulacijama, i uticaj obezbeđene zapremine za zaštitu od poplava u akumulacijama na redukciju talasa velikih voda na delovima sliva nizvodno.

Površine za zaštitu od erozije prikazane su na karti zaštite prostora (Referalna karta br.3), a to su: na severoistočnom delu opštine Pirot, u slivu reke Visočice i akumulacije „Zavoj”; na najznačajnijem potencijalnom izvorištu površinskih voda u južnom i jugozapadnom delu opštine Babušnica, u slivu reka Lužnice, Murgovice, Tegošnice i u gornjem delu sliva Puste reke; na južnom delu opštine Kuršumlija: u slivu reke Velike Kosanice, uzvodno od lokacije koja je predviđena za buduću branu – akumulaciju „Zebice”, na jugozapadu, u slivu reke Toplice uzvodno od buduće akumulacije „Selova”, Lukovske reke i reke Rankovice; na severozapadnom delu opštine Blace, u slivu Pridvoričke reke – akumulacija „Pridvorica(, i reke Blatašnice; na severoistočnom delu opštine Svrljig, u slivu Viševske reke i planirane akumulacije „Okolište” slivovi planiranih akumulacija: „Zebice”, „Okolište” i „Odorovci”, jer je za izvedene biotehničke i antierozione radove potrebno vreme, da bi ovi radovi postigli svoj puni efekat.

Radovi za zaštitu od erozije podrazumevaju: tehničke mere, za zaštitu zemljišta strmih brdskih padina koje su najviše ugrožene tokom jakih kiša ili nakon topljenja snega, izgradnja horizontalnih zidića u pravcu izohipsi – upravno na pravac slivanja vode, od montažnih betonskih elemenata ili gabiona; biotehničke mere, izgradnja konturnih rovova, terasa, gradona; uređenje korita bujičnih vodotoka, najčešće iskopom korita – kanala trapeznog poprečnog profila, sa građevinama za ublažavanje podužnog pada nivelete dna korita vodotoka, izgradnjom konsolidacionih pragova, kaskada; izgradnja retardacionih pregrada, ove pregrade moraju imati objekte za zaštitu od pritiska zemljanih masa i bujične vode (barbokane); biološke mere, pošumljavanje, melioracija šuma, pašnjaka i livada; administrativne mere, propisi kojima se definišu obaveze korisnika za antieroziono gazdovanje posedima; kontrolisana – planirana seča šuma, smanjenje korišćenja drveta za zagrevanje, takođe mogu imati pozitivne efekte na smanjenje erozije; u naseljenim mestima, zaštita od erozije se ostvaruje u okviru uređenja korita vodotoka i zaštite od poplava; na površinama sa jačim nagibom se mora odvijati kompleksno korišćenje zemljišta, što podrazumeva primenu sistema agrotehničkih mera, koji se primenjuje do nivoa katastarskih parcela, kroz propisane obaveze (konturno oranje, pretvaranje degradiranih njiva u livade, melioracije degradiranih pašnjaka….) i administrativne zabrane (gajenje okopavina na nagibima, oranje i čista seča niz nagib, ispaša na degradiranim pašnjacima i kresanje lisnika za ishranu stoke…); na padinama u neposrednom okruženju akumulacija za vodosnabdevanje, kao deo ovog sistema mera trebalo bi da bude i izgradnja ilo-filterskih pojaseva (naizmenični pojasevi travne i drvenasto-žbunske vegetacije).

Obim radova za zaštitu od erozije je u funkciji realizacije drugih vodoprivrednih objekata, ali pre svega, finansijskih mogućnosti društvene zajednice.

5.2.3. Akumulacije

Postojeće i planirane akumulacije, na području prostornog plana, predstavljaju osnovne objekte za budući južnomoravski, regionalni, višenamenski, vodoprivredni sistemi, sa podsistemima: Nišavskim čiji su osnovni objekti akumulacija „Zavoj”, i planirane akumulacije „Odorovci” i „Okolište”, Topličkim („Pridvorica”, „Krajkovac”, „Rastovnica”, „Bresnica”, „Selova” i „Zebice”) i Moravički („Bovan”).

[pic]

Pored toga, na području prostornog plana, postoje značajne mogućnosti za izgradnju većeg broja malih hidroenergetskih postrojenja – malih hidroelektrana, na manjim bujičnim vodotocima, ali i na postojećim akumulacijama, na kojima se do sada nisu koristili raspoloživi vodni resursi u oblasti hidroenergetike.

5.2.4. Nanos i eksploatacija materijala iz korita vodotoka

Preciznija procena pronosa nanosa i efekata retenzije nanosa na Južnoj Moravi i njenim pritokama na području prostornog plana nije moguća, zbog relativno skromnih podataka merenja pronosa nanosa. Kontinuirano merenje pronosa nanosa postoji za reku Južnu Moravu na vodomernim profilima „Korvingrad” i „Mojsinje”, a za reku Nišavu na vodomernom profilu „Niš”. Na osnovu postojeće dokumentacije, sumarne količine vučenog nanosa od fluvijalne erozije i erozije iz sliva i transportne sposobnosti toka za pronos nanosa, procenjeno je da je na deonici Južne Morave na području prostornog plana, moguća racionalna godišnja eksploatacija materijala od oko 1.1x106m3. Najveći deo rezervi materijala (oko 90%) nalazi se na sektoru od km 30 do km 150 (između klisure Đunis-Stalać i Grdeličke klisure), tj. uglavnom na deonici Južne Morave na području prostornog plana. Povoljne lokacije za bagerovanje materijala iz korita i priobalja Južne Morave su na deonici od km 50 (ušće Moravice) do km 130. Najveći intenzitet eksploatacije materijala iz priobalja Južne Morave je na deonici od km 54+900 do km 55+800.

Posebno nepovoljna situacija je u uslovima eksploatacije materijala iz korita vodotoka u zoni mostova, kada zbog promene morfoloških i karakteristika rečnog korita i hidraulikih uslova stajanja vode mogu biti ugroženi rečni stubovi mosta, odnosno sama konstrukcija mosta.

Eksploatacija materijala iz korita vodotoka i priobalja većih pritoka Južne Morave je po obimu i količini materijala daleko manja. Moguća je eksploatacija materijala na pojedinim kraćim sektorima i uglavnom lokalnog karaktera, a u okviru radova na uređenju vodotoka, zaštite ruševnih obala, ispravljanja oštrih krivina i prosecanja meandara, moguća je kontrolisana eksploatacija materijala, na reci Nišavi, na sektoru nizvodno od Niša i na Reci Toplici, na pojedinim sektorima, od Prokuplja do njenog ušća u Južnu Moravu. Eksploatacija rečnih nanosa vršiće se u obimu koji neće narušiti vodni režim, postojeću eksploataciju podzemnih voda, stabilnost obala i prirodnu ravnotežu akvatičnih i priobalnih ekosistema. Pravo na eksploataciju rečnih nanosa stiče se vodnom saglasnošću, a ako se eksploatacija rečnih nanosa vrši po osnovu koncesije, i u skladu sa ugovorom kojim se uređuje koncesija.

5.2.5. Melioracije

Poljoprivredna proizvodnja u uslovima navodnjavanja može dati značajne privredne efekte. Za racionalna rešenja u oblasti navodnjavanja potrebna su detaljna istraživanja iz domena preciznog dijagnostifikovanja vodoizdašnosti (Hidrogeološke zone I i II) na površinama koje su pogodne za navodnjavanje. Takođe, treba detaljno i za konkretne lokalitete dati strukturu poljoprivredne proizvodnje u funkciji zemljišnih resursa, prerađivačkih kapaciteta, ljudskog potencijala i tendencija razvoja razmatranog područja.

Potencijalne poljoprivredne površine, na kojima se mogu primeniti racionalna tehnička rešenja za navodnjavanje, su samo šira zona aluvijalnih zaravni uz Južnu Moravu i Nišavu, kao i uski priobalni pojasevi uz njihove pritoke. Mogu se navodnjavati sistemima bunara velikog prečnika sa horizontalnim drenovima, reni bunarima, cevastim bunarima i dr.

Zahvatanje i transport voda do potrebnih lokacija iz Nišave je moguće uz očuvanje kvaliteta voda u II, odnosno III klasi u ovom vodotoku. Krive trajanja proticaja na Južnoj Moravi i Nišavi ukazuju da proticaji trajanja od 90%, omogućavaju zahvatanje određene količine vode za navodnjavanje, veći su od Qmin95%. Pored toga, na osnovu do sada prikupljenih i analiziranih podataka i istraživanja karstnih izdani uz Nišavu, uzvodno od Sićevačke klisure, može se realno očekivati da se iz ovog tipa izdani može računati sa 1000 l/s kvalitetnih podzemnih voda, za potrebe navodnjavanja u vegetacionom periodu.

Prema sračunatim potrebama za navodnjavanjem od q = 0,46 l/s/ha, evidentan je deficit iz domena raspoloživih hidrogeoloških resursa. Nešto povoljnija situacija postoji na površinama uz Južnu Moravu gde se, sistemima cevastih bunara, osrednjenog kapaciteta 10-20 l/s, lociranih na rastojanju od 200 do 300m, može zadovoljiti veći deo potreba u vodi. Određeni deo voda, u prosečnoj hidrološkoj godini se može obezbediti iz površinskog toka.

Na osnovu analize prirodnih faktora, kao i setvene strukture, potrebe u vodi za navodnjavanje – hidromoduli navodnjavanja za područje prostornog plana, su u rasponu 0.43-0.50 l/s/ha. Prosečni hidromodul je 0.46 l/s/ha.

Obezbeđenje nedostajućih količina vode za potrebe navodnjavanja je moguće površinskim vodama Južne Morave, vodeći računa o maksimalno dozvoljenom zahvatanju u periodu „malih voda”. Moguće je i dovođenje vode iz akumulacije „Zavoj”, mada se zbog korišćenja voda iz ove akumulacije za potrebe energetike, javlja problem u vezi poklapanja remonta sa sezonom navodnjavanja. U svakom slučaju, snabdevanje vodom za potrebe poljoprivrede iz akumulacije „Zavoj”, treba rešavati na regionalnom nivou u okviru višenamenskog korišćenja ove akumulacije.

Klase I-III prema pogodnosti zemljišta a za navodnjavanje, na području prostornog plana, zahvataju površinu od oko 58500 ha. Za njihovo navodnjavanje je, prema usvojenom prosečnom hidromodulu, potrebno 27.4 m3/s vode.

Uvođenje površina u organizovan sistem navodnjavanja treba da bude fazno. U I fazi bi se u sistem navodnjavanja uvele površine pod I i II klasom prema pogodnosti za navodnjavanje (38500 ha), budući da, u načelu, ne zahtevaju prethodna ulaganja, u II fazi bi bile uvedene i površine pod III klasom prema pogodnosti za navodnjavanje (20000 ha), s obzirom da ih je neophodno prethodno meliorisati.

Imajući u vidu setvenu strukturu, zatim zemljišni potencijal sa aspekta pogodnosti za navodnjavanje, usitnjenost poseda, kao i osobenosti reljefa, na području prostornog plana, se predlažu dva načina navodnjavanja – kišenjem i „kap po kap”. Generalno, navodnjavanje veštačkom kišom je moguće primeniti na površinama I i II klase prema pogodnosti zemljišta za navodnjavanje, kao i III klase, na ravnim ili blago nagnutim terenima (nagib do 10 %).Ovaj način navodnjavanja se može primenjivati kod svih predloženih ratarskih i povrtarskih kultura, izuzev pasulja, krompira, paradajza i paparike, kod kojih je izražena povećana potreba primene zaštitinih sredstava, ako se navodnjava kišenjem. Za ove kulture bi pogodniji način bio navodnjavanje „kap po kap”.

Navodnjavanje „kap po kap” je moguće primenjivati na površinama sve tri izdvojene klase prema pogodnosti za navodnjavanje, a ograničenja su jedino u domenu zastupljenih kultura u setvenim strukturama.

Ukoliko bi se u budućem periodu, rešavanjem na regionalnom nivou, obezbedile dodatne količine voda za potrebe poljoprivrede, u organizovan vid navodnjavanja bi se mogle uključiti i površine IV klase prema pogodnosti za navodnjavanje. Na ovim površinama bi takođe trebalo primenjivati navodnjavanje „kap po kap”, što implicira da i izbor kultura koje bi se gajile mora biti prilagođen ovom načinu navodnjavanja.

Za sva zemljišta koja nisu klasificirana u klase pogodnosti zemljišta za navodnjavanje I – IV, nema ekonomske opravdanosti za sprovođenje organizovanog vida navodnjavanja, zbog značajnih prethodnih ulaganja za uređenje ovih poljoprivrednih površina. Ipak, ova konstatacija ne isključuje mogućnost da se na lokalnom nivou, od strane jednog ili više poljoprivrednika, izgrade zalivni sistemi, ukoliko postoji raspoloživa voda. U tom slučaju se, s obzirom na dominirajuće zemljišne i reljefne karakteristike, na tim terenima predlaže primena sistema „kap po kap”, a s tim u vezi i odgovarajući izbor kultura koje bi se gajile (voćarske kulture i vinova loza).

Melioracione sisteme realizovati po principima kompleksnih sistema, sa infrastrukturom (kanali i drenaže) koja obezbeđuje pouzdano dreniranje (odvodnjavanje) i navodnjavanje, kao i obnavljanje postojećih sistema.

5.3. ENERGETSKA INFRASTRUKTURA

Osnovna strategija daljeg razvoja elektroenergetskog sistema je da stvori optimalno rešenje sigurnog, kvalitetnog i ekonomičnog snabdevanja električnom energijom potrošača.

Razvoj elektroenergetrske mreže i objekata (po naponskim nivoima) obuhvata: kapacitet TS 400/220/110 kV „Niš 2” na transformaciji 400/110kV, sa sadašnjih2 h 300 MVA proširiti na 3 h 300MVA; izgradnju nove trafostanice 400/110 kV „Niš 2/2 -Sever” (u ataru sela Gornja Toponica – Niš), izgradnju nove trafostanice 400/110 kV „Niš 2/2 -Sever” (u ataru sela Gornja Toponica – Niš), izgradnju novih trafostanica 110/35 kV „Doljevac” i „Bela Palanka”; izgradnju nove trafostanice 110/10 kV „Niš 9”; rekonstrukciju postojećih trafostanica 35/10 kV „Ratko Pavlović” i „Toponica” na naponski nivo 110/10 kV; izgradnju dvostrukog dalekovoda 110 kV TS 400/220/110 kV „Niš 2”- TS 110/10 kV „Ratko Pavlović”; izgradnju drugog priključnog voda 110 kV za TS 110/10 kV „Niš 5”, sa dalekovoda 110 kV TS 400/220/110 kV „Niš 2” – TS 110/35 kV „Pirot 2”; izgradnju duplog priključnog voda 110 kV (sistem „ulaz-izlaz”) za trafostanicu 110/35 kV „Bela Palanka” sa dalekovoda 110 kV TS 400/220/110 kV „Niš 2” – TS 110/35 kV „Pirot 2”; izgradnju duplog priključnog voda 110 kV (sistem „ulaz-izlaz”) za trafostanicu 110/35 kV „Doljevac” sa dalekovoda 110 kV TS 400/220/110 kV „Niš 2” – TS 110/35 kV „Leskovac 4”; izgradnju dalekovoda 110 kV TS 110/35 kV „Prokuplje” – TS 110/35 kV„Doljevac”; izgradnju dalekovoda 110 kV TS 110/35 kV „Svrljig” – TS 110/35 kV„Jabučko ravnište”; rekonstrukciju postojećeg dalekovoda 110 kV (br.113/1) TS 400/110 kV „Niš 2”- TS 110/35kV „Niš 1” u dvostruki vod 110 kV; i kompletnu rekonstrukciju dalekovoda 110 kV br. 113/2 Niš 2 – Leskovac 4, 113/4 Leskovac 2 – Grdelica, 113/5 Grdelica – Vrla 3 i dalekovoda 110 kV br. 114/3 Niš – Aleksinac po postojećim trasama, rekonstrukciju postojećih dalekovoda 110 kV (postavljanje provodnika većeg preseka) i rekonstrukciju trafostanica 110/h kV (montaža trafoa veće snage); izgradnju određenog broja novih trafostanica 35/10 kV; izgradnju određenog broja novih dalekovoda 35 kV; i rekonstrukciju postojećih dalekovoda 35 kV (postavljanje provodnika većeg preseka) i rekonstrukciju trafostanica 35/10 kV (montaža trafoa veće snage).

U koridoru (zaštitnoj zoni) dalekovoda ne dozvoljava se podizanje objekata visokogradnje kao ni podizanje zasada viših od 3,0 m. U delu voda gde postoje objekti visokogradnje i na prelazima saobraćajnica, moraju se zadovoljiti propisana horizontalna i vertikalna odstojanja, a sam vod mora imati pojačanu mehaničku i električnu sigurnost.

U skladu sa Pravilnikom o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih elektroenergetskih vodova nazivnog napona od 1 do 400 kV („Službeni list SFRJ”, broj 65/88 i „Službeni list SRJ” broj 18/92) , izgradnja objekata (koji nisu namenjeni za trajni boravak ljudi) i druge infrastrukture u koridoru zaštitnog i izvođačkog pojasa dalekovoda je po pravilu moguća. Obaveza investitora je da u fazi planiranja, projektovanja i izgradnje objekta ili infrastrukture pribavi uslove, saglasnost i po potrebi obezbedi nadzor od strane elektroprivrednog preduzeća nadležnog za izgradnju/gazdovanje dalekovodom.

Kod planiranja i izgradnje dalekovoda predvideti da se za merodavne granične vrednosti eksponiranosti električnim i magnetnim poljem koriste preporuke Svetske zdravstvene organizacije (WHO), Međunarodne komisije za zaštitu od nejonizujućeg zračenja (INIRC/ICNIP), kao i drugih eminentnih organizacija koje se bave električnim i magnetnim poljem.

Maksimalne vrednosti električnog (kVeff/m) i magnetnog polja (mT) pri normalnom radu dalekovoda moraju biti u granicama preporučenih od strane Svetske zdravstvene organizacije (WHO), odnosno normativa koji su prihvaćeni od Međunarodnog udruženja za zaštitu od zračenja (IRPA), Međunarodne komisije za za zaštitu od ne-jonizujućeg zračenja (INIRC) i Evropskog komiteta za standarizaciju u elektrotehnici (CENELEC).

Od postojećeg glavnog razdelnog čvora (GRČ) „Niš” koji se nalazi na teritoriji grada Niša, na magistralnom gasovodu MG-09 Pojate – Niš, planira se izgradnja magistralnih gasovoda sa kojih će se snabdevati prirodnim gasom teritorija koja se nalazi u zahvatu prostornog plana. Planira se izgradnja magistralnog gasovoda MG-10 Niš – Dimitrovgrad (granica Bugarske), okvirnog kapaciteta 1.800.000.000 m3/godišnje, (preko teritorije opština Dimitrovgrad, Pirot, Bela Palanka i grada Niša. Na magistralnom gasovodu MG-10 planiraju se: GMRS „Niš 2”; GRČ „Knjaževac”, od koga se planira trasa gasovoda MG-12; GMRS „Bela Palanka”, za snabdevanje gasom opštine Bela Palanka; GRČ „Babušnica”, od koga će se odvajati gasovod do GMRS „Babušnica”, sa koje će se gasom snabdevati potrošači na teritoriji opštine Babušnica; GMRS „Pirot”, sa koje će se gasom snabdevati potrošači na području opštine Pirot; GMRS „Dimitrovgrad”, sa koje će se gasom snabdevati potrošači na teritoriji opštine Dimitrovgrad; primopredajna stanica (PPS) Dimitrovgrad, koja se nalazi u neposrednoj blizini državne granice Republike Srbije i Republike Bugarske.

Planira se izgradnja magistralnog gasovoda MG-12 Niš-Prahovo, od GRČ „Knjaževac”, preko teritorija grada Niša i opštine Svrljig ka Knjaževcu. U delu trase koja se nalazi u zahvatu prostornog plana, planira se izgradnja GMRS „Svrljig”, sa koje će se snabdevati gasom potrošači na teritoriji opštine Svrljig. Neposredno u blizini GRČ Niš izgradiće se i primopredajna stanica (PPS) Niš, čija će se lokacija precizno definisati i razraditi Planom detaljne regulacije. Iz GRČ „Niš” izgradiće se magistralni gasovod ka jugu Srbije MG-11 Niš-Leskovac-Vranje. Gasovod će se graditi u pravcu juga, preko teritorije grada Niša i opštine Doljevac na čijoj teritoriji će se izgraditi glavni razdelni čvor (GRČ) „Orljane” od koga će nastaviti dva kraka magistralnog gasovoda: MG-11 – 01 ka Leskovcu i Vranju; MG-11 – 02 ka Blacu, Kuršumliji i Kosovu (preko teritorije opštine Doljevac, Žitorađa, Prokuplje i Kuršumlija). Neposredno u blizini GRČ Orljane izgradiće se i primopredajna stanica (PPS) Doljevac, čija će se lokacija precizno definisati i razraditi Planom detaljne regulacije. Na kraku magistralnog gasovoda MG-11-01, na teritoriji u zahvatu prostornog plana, planira se izgradnja GMRS „Doljevac” za snabdevanje gasom korisnika na teritoriji opštine Doljevac. Na kraku magistralnog gasovoda MG-11-02, u zahvatu prostornog plana, planira se: GRČ „Žitorađa”, sa koga će se odvojiti krak gasovoda na kome će se izgraditi GMRS „Žitorađa” za snabdevanje gasom potrošača u opštinama Žitorađa i Merošina; GMRS „Prokuplje”, za snabdevanje gasom područja opštine Prokuplje; GRČ „Blace”, od koga će se odvojiti krak gasovoda do GMRS „Blace”, za snabdevanje gasom potrošača na teritoriji te opštine; GMRS „Kuršumlija”. Pravila građenja gasovodne mreže i objekata biće definisana daljom razradom, u skladu sa zakonom i važećim propisima.

Planira se izgradnja produktovoda za transport nafte i naftnih derivata od rafinerija do skladišta i prostora namenjenih za njihovo čuvanje. Trasa produktovoda do Terminala „Niš” predviđena je Prostornim planom područja posebne namene sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju (Sombor – Novi Sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš) i to kao druga faza realizacije (deonice Smederevo – Jagodina i Jagodina – Niš). Trasa produktovoda gradiće se u koridoru postojećeg magistralnog gasovoda MG-09, kao i u koridoru planiranog magistralnog gasovoda MG-10 na trasi Niš – Dimitrovgrad (granica Bugarske) i magistralnog gasovoda MG-11 Niš-Leskovac-Vranje.

U narednom periodu planira se izgradnja međudržavnog gasovoda „Južni tok” (pritiska do 98 bara). Jedna od varijanti planirane trase međudržavnog gasovoda je trasa paralelna sa magistralnim gasovodom MG-10 Bugarska granica – Niš i magistralnim gasovodom MG-09 Niš – Pojate (ulazak gasovoda na teritoriju Republike Srbije kod Dimitrovgrada). Ovaj magistralni gasovod treba da čini deo južnog evropskog gasovodnog koridora, koji treba da od Pojata nastavi na sever ka Mađarskoj i Austriji, sa odvajanjem za BIH i Hrvatsku, i dalje ka Italiji i Zapadnoj Evropi i da sa gasovodom „Severni potok” zatvori gasovodni prsten. Nakon određivanja mesta ulaska gasovoda u Srbiju, za trasu i objekte ovog međudržavnog gasovoda planira se izrada Prostornog plana područja posebne namene.

Na prostoru severozapadno od ušća reke Nišave u Južnu Moravu, planira se prostor za izgradnju elektrane na prirodni gas (kogenergativno postrojenje). Elektrana na prirodni gas biće povezana na magistralni gasovod i uključena u prenosnu mrežu EMS.

Centralizovan sistem grejanja, koji postoji u Nišu i Pirotu, u narednom periodu treba dograditi odgovarajućim brojem kotlovskih kapaciteta, radi zaokruživanja toplotnih konzuma. Izgradnja toplovodne mreže usmeriće se ka kompleksima koncentrisane izgradnje (višeporodično stanovanje, poslovni i javni objekti). Područja sa manjim gustinama stanovanja predvideće se kao zone planirane za gasifikaciju.

Na osnovu podataka iz „Katastra malih hidroelektrana na teritoriji SR Srbije van SAP” iz 1987 godine, a koji su za potrebe JP ZEPS izradili „Energoprojekt-Hidroinžinjering” i Institut „Jaroslav Černi” na području plana predviđena je mogućnost izgradnje 138 malih hidroelektrana i to:

Tabela 24. Predviđena mogućnost izgradnje malih hidroelektrana

Opština/grad Ukupno MHE Ukupna instal. snaga (kW) Ukupna god. proizvodnja (MWh) Bela Palanka 10 15.690 68.850 Niš 12 7.070 27.500 Aleksinac 4 360 1.600 Svrljig 10 2.590 9.510 Ražanj 1 400 1.900 Gadžin Han 5 1.465 6.190 Pirot 40 25.925 124.025 Dimitrovgrad 13 3.650 15.500 Babušnica 13 4.225 22.630 Prokuplje 9 7.600 32.400 Kuršumlija 18 20.560 102.240 Blace 3 500 2.400 Ukupno: 138 90.395 414.745

Pored navedenih potencijalnih lokacija za izgradnju malih hidroelektrana moguće su i druge lokacije ukoliko zadovoljavaju određene uslove na osnovu hidroloških merenja i proračuna energetskih efekata, u skladu sa smernicama Prostornog plana Srbije, Vodoprivredne osnove Srbije, odgovarajućih strategija i planova za izgradnju malih hidroelektrana (u daljem tekstu: MHE).

Povezivanje planiranih MHE na elektroenergetski sistem vršiće se generalno na 10 kV mrežu, i imaće prvenstveno lokalni značaj.

Međutim, podaci iz katastra malih hidroelektrana često ne odgovaraju u potpunosti stvarnom stanju na terenu i ne bi ih trebalo striktno primenjivati u današnjim uslovima bez tehno-ekonomske i ekološke evaluacije rešenja, kao i raspoloživog potencijala vodotoka.

Nakon revizije spiska MHE dobiće se preciznije lokacije i stvoriti bolji preduslovi za dalju realizaciju ovih projekata.

Planirane aktivnosti vezane za razvoj MHE realizovaće se u više faza. Planira se revitalizacija i rekonstrukcija postojećih MHE u zahvatu prostornog plana (Sveta Petka, Sićevo, Temac), čime će se povećati njihov energetski kapacitet i energetska efikasnost, a samim tim i isplativost. Planira se i korišćenje postojećih akumulacija na području prostornog plana, kao potencijala za izgradnju MHE (pre svih Bovan, Brestovac, Krajkovac, Bresnica, Selova). Ispitaće se mogućnost izgradnje malih hidroelektrana na već postojećim hidroelektranama (Zavoj, Pirot) čime će se povećati stepen iskorišćenja pri proizvodnji električne energije, što je jedan od osnovnih uslova povećanja energetske efikasnosti. Planira se i veća aktivnost na izgradnji novih MHE na vodotokovima (Tigar, Banjica), u skladu sa lokacijama iz iz „Katastra malih hidroelektrana na teritoriji SR Srbije van SAP”.

Prosečna godišnja vrednost energije sunčevog zračenja za teritoriju koja se nalazi u zahvatu plana iznosi od 4 do 4.2 kWh/m²/ dan (horizontalna merna površina), a vrednosti se kreću i iznad 4.8 kWh/m²/dan (merna površina pod uglom 30o prema jugu) tako da područje plana spada u područja povoljna za eksploataciju energije sunca.

Neophodno je uraditi studije, tehnoekonomske analize i merenja koje će pokazati isplativost velikih investicija u ovaj vid obnovljivih izvora energije i najpovoljnije lokacije za izgradnju u zahvatu prostornog plana. Korišćenje solarnih kolektora za dobijanje sanitarne tople vode u domaćinstvima, poslovnim i industrijskim objektima, kao i grejanje plastenika u poljoprivredi je jedan od načina jednostavnog i efikasnog korišćenja energije sunca.

Korišćenje vetra kao alternativnog izvora energije uslovljeno je pre svega snagom vetra u području obuhvaćenom granicama prostornog plana, ali i lokaciji i ekonomskoj isplativosti transporta te energije do potrošača. Količina energije u najvećoj meri zavisi od brzine vetra, ali i od pravca vetra i nadmorske visine.

Potrebno je izvršiti detaljna merenja intenziteta vetra i uraditi studije koje će pokazati eventualnu isplativost izgradnje vetrogeneratora, kao i najpovoljnije lokacije za izgradnju u zahvatu plana, u okviru kojih će se izvršiti izbor mikrolokacija. Kao neophodan preduslov izgradnje vetroelektrana treba predvideti njihovo priključenje na prenosnu mrežu, odgovarajućeg kapaciteta. U slučaju gradnje vetroparkova veće snage potrebno je izgraditi odgovarajuće dalekovode 110 kV za njihovo priključenje na prenosnu elektroenergetsku mrežu. Najperspektivnije lokacije za izgradnju elektrana na vetar su područje Suve Planine (lokacija Šljivovik – opština Bela Palanka i jugozapadni deo Suve Planine – opština Gadžin Han), područje Jastrebca. Neophodno je utvrditi i ekološku prihvatljivost vetrogeneratora na pojedinim zaštićenim područjima, pre svega količinu buke, kao i uticaj na ptice i ostali živi svet.

Biomasa predstavlja biorazgradiv deo proizvoda i ostataka u poljoprivredi (biljne i životinjske supstance), otpada i ostataka u šimarstvu, kao i biorazgradivi deo gradskog i industrijskog otpada. Podrazumeva se da ovi otpaci ne sadrže štetne i opasne materije u sebi.

Zbog troškova transporta biomasu na ovom prostoru treba koristiti uglavnom u neposrednoj blizini nastanka ovih sirovina radi zadovoljavanja energetskih potreba objekata poljoprivredne proizvodnje.

Korišćenje geotermalne energije je lokalnog karaktera, najoptimalnije putem iskorišćenja niskotemperaturnih termalnih voda u banjama korišćenjem toplotnih pumpi za potrebe grejanja i u druge svrhe (Prolom Banja, Kuršumlijska Banja, Vička Banja, Niška Banja i dr);

Kriterijume energetske efikasnosti treba uvažiti kod projektovanja i izbora opreme postrojenja, a kasnije i prilikom korišćenja i održavanja svih objekata OIE.

Neadekvatna izolovanost stambenih i drugih objekata,kao i loš kvalitet građevinske stolarije (vrata i prozora) utiču na neefikasnu potrošnju električne i toplotne energije. Potrebno je povećanje energetske efikasnosti u sektorima zgradarstva, industrije, saobraćaja i komunalnih usluga.

Neophodno je sagledati potrošnju energije u svim aspektima na području prostornog plana i preduzeti mere za veću energetsku efikasnost i manju potrošnju energenata. Kao stimulans, potrebno je uvesti podsticajne mere za industriju i stanovništvo za primenu mera energetske efikasnosti. Pre svega, neophodno je unapređenje energetske efikasnosti u proizvodnji i transportu električne, ali i svakog drugog vida energije.

Potrebno je raditi na procesu gasifikacije potrošača u zahvatu plana, čime će se smanjiti potrošnja fosilnih goriva i devastacija šuma, kao i smanjiti potrošnja električne energije za grejanje.

Neophodno je donošenje tehničkih propisa i standarda vezanih za ekonomsku efikasnost na regionalnom i opštinskom nivou, kao i ekonomske mere na svim nivoima, pre svega podsticajne (subvencije, porezi). Potrebno je obezbediti podatke o trenutnom stanju, kako bi se moglo krenuti u definisanje strategija, rešavanje problema i štednju energije, a baza podataka bi omogućila praćenje napretka u svim oblastima.

5.4. ELEKTRONSKE KOMUNIKACIJE ( TELEKOMUNIKACIONA INFRASTRUKTURA)

Ključne aktivnosti u javnoj fiksnoj telekomunikacionoj mreži moraju biti skoncentrisane na ubrzanom razvoju i digitalizaciji mreže, razvoju pristupne mreže određenog kvaliteta i zadovoljenja potreba privrede i biznis korisnika i pojačavanju razvoja infrastrukture transportne mreže.

U zahvatu plana ostaju i dalje tri mrežne grupe, sa sledećom organizacijom u nivoima tehnoloških ravni: – MG„Niš”, sa pozivnim brojem – 018, u kojoj se nalaze: tranzitna (i glavna) centrala „Niš” i čvorne centrale: „Merošina”, „Doljevac”, „Gadžin Han”, „Svrljig”, „Aleksinac”, „Bela Palanka” i ostali multiservisni pristupni čvorovi kao krajnje centrale; – MG „Prokuplje”, sa pozivnim brojem – 027, u kojoj se nalaze: glavna centrala „Prokuplje”, čvorne centrale : „Mala Plana”, „Blace” i „Kuršumlija” i ostali multiservisni pristupni čvorovi kao krajnje centrale; – MG „Pirot”, sa pozivnim brojem – 010, kojoj se nalaze: glavna centrala „Pirot”, čvorne centrale: „Dimitrovgrad” i„Babušnica” i ostali multiservisni pristupni čvorovi kao krajnje centrale.

Tabela 25. Ukupan broj komutacija, planirani broj telefonskih pretplatnika i dužina novih optičkih kablova

Opština(Mrežna grupa) Ukupan broj komutacija Broj planiranihtelefonskih pretplatnika Ukupna dužina novih optičkih kablova (km) Niš 125 163.251 107 Aleksinac 43 26.806 75 Gadžin Han 22 7.562 38 Doljevac 15 8.254 19 Bela Palanka 11 6.407 20 Merošina 18 6.540 44 Svrljig 11 6.745 60 Mrežna grupa – 018 Niš 245 225.568 363 Prokuplje 60 25.846 161 Blace 29 9.237 69 Kuršumlija 25 10.828 122 Žitorađa 23 8.706 73 Mrežna grupa – 027 Prokuplje 137 54.617 395 Pirot 69 38.312 195 Babušnica 37 9.955 117 Dimitrovgrad 17 5.258 46 Mrežna grupa – 010 Pirot 123 53.525 358 Ukupno 505 333.710 1.116

Dalja decentralizacija u oblasti fiksne telefonije sastojaće se u izgradnji novih komutacija (isturenih komutacionih stepena-multiservisnih pristupnih čvorova) i pripadajućih pristupnih mreža , koje zadovoljavaju uslove o veličini pretplatničke petlje (do 1 km u gradskom tkivu i do 2 km u seoskim sredinama) i uvođenjem baznih stanica u CDMA tehnologiji .Do kraja planskog horizonta u zahvatu plana biće u upotrebi 505 u odnosu na 228 postojećih komutacionih stepena.

U Tabeli 25. dat je prikaz: ukupnog broja komutacija, planiranog broja telefonskih pretplatnika, i dužina novih optičkih kablova po opštinama i mrežnim grupama u zahvatu plana.

Položaj komutacija i njihovo povezivanje je prikazano na grafičkom prilogu.

U narednom periodu treba očekivati dalji porast tražnje mobilnih usluga, značajan razvoj video usluga i povećanje udela mobilnog interneta i svih njegovih pratećih usluga. Sva tri operatera : „Telekom”-MTS(064 i 065), „Telenor” (062, 063 i 069) i „VIP Mobile” (060 i 061) će proširiti mrežu baznih radiostanica radi pokrivanja celokupne teritorije svojim signalima sa brojem stanica između 150 -160 po operateru.

Lokacije i broj baznih stanica operatera mobilne telefonije definisaće sami operateri, a saglasno mesnim prilikama određenih područja i jačinom signala.

5.5. POŠTANSKI SAOBRAĆAJ

Bez obzira na veliki broj objekata (jedinica) poštanskog saobraćaja (117) i njihov prostorni raspored koji nije najpovoljniji, u odnosu na disperziju naselja, JP PTT saobraćaja „Srbije”, Direkcija za poštansku mrežu ne planira izgradnju novih poštanskih objekata , sem rekonstrukcije i osavremenjavanja Glavni poštanski centar „Niš” sa lokacijom u ulici Dimitrija Tucovića br. 26 sa poštanskim brojem 18200.Pored ovoga moguće je otvaranje mobilnih uslužnih poštanskih šaltera.

5.6. KOMUNALNA INFRASTRUKTURA

U oblasti upravljanja komunalnim otpadom predviđa se zatvaranje postojećih nesanitarnih deponija na teritoriji Prostornog plana; izgradnja regionalnih sanitarnih deponija na teritoriji Nišavskog i Topličkog upravnog okruga i ustanovljavanje decentralizovanog sistema upravljanja otpadom u seoskim naseljima (individualno prikupljanje organskog i neorganskog otpada, prerada organskog otpada na lokalnom nivou i dalja distribucija neorganskog otpada krajnjim korisnicima, tj. otkupljivačima sekundarnih sirovina).

Plansko opredeljenje je da se uporedo sa otvaranjem regionalnih sanitarnih deponija, a najkasnije do 2015. godine, izvrši: sistematsko zatvaranje, remedijacija i rekultivacija postojećih opštinskih deponija; detaljno geološko i hidrotehničko istraživanje i analiza kvaliteta podzemnih voda u neposrednoj blizini svake deponije, zbog procene ekološke ugroženosti zemljišta; i preciziranje mreže lokacija transfer stanica (u skladu sa projektima za regionalne deponije, kriterijumima udaljenosti od naseljenih mesta i deponijskih prostora i dr.) iz kojih bi se otpad prevozio na mesto prerade i konačnog odlaganja i to na području: Nišavskog upravnog okruga: jedan transfer stanica – u opštini Aleksinac, i šest reciklažnih stanica u opštinama Ražanj, Merošina, Doljevac, Niška Banja, Gadžin Han i Svrljig; Topličkog upravnog okruga: jedan transfer stanica – u opštini Kuršumlija i dve reciklažne stanice u opštinama Blace i Žitorađa; i Pirotskog upravnog okruga: tri transfer stanice – Dimitrovgrad, Babušnica i Bela Palanka.

Nakon sanacije, većina dosadašnjih odlagališta može biti pretvorena u transfer stanice i centre za sakupljanje reciklabilnog otpada, a preostala će se zatvoriti izgradnjom regionalnih deponija. Lokacije planiranih transfer stanica moraju zadovoljavati nekoliko osnovnih uslova i to: da budu locirane na obodima gradova, sela, ili značajnih turističkih lokacija/punktova, na pristupnim putevima ka postojećim (Muntina padina) i planiranim regionalnim deponijama za Nišavski i Toplički upravni okrug; da budu najmanje 500 m udaljene od najbliže zone stambenih naselja ili turističkih naselja, zona zaštite kulturno-istorijskih spomenika ili zona zaštite životne sredine kao i od autobuskih stanica, skladišta zapaljivih materija i vojnih objekata; da ne smeju biti u zoni zaštite vodotokova ili drugih površina za vodosnabdevanje; da budu udaljene najmanje 2 km od zdravstvenih stanica i drugih medicinskih centara sa stacionarnim pacijentima, banja ili prehrambene industrije; da budu udaljene najmanje 100 m od benzinskih stanica ili stanica za snabdevanje naftom i gasom; da se ne nalaze iznad instalacija za irigaciju, hidromelioracionih sistema, bilo kakvih objekata podzemne infrastrukture i dr.; nivelacija terena za transfer stanice mora biti iznad kote 100-godišnjih voda.

Izgradnja regionalnih sanitarnih deponija treba da obuhvati i: izgradnju reciklažnih postrojenja gde će se reciklabilne komponente separatno izdvajati i uključivati u proizvodni proces određenih industrija, a organske materije kompostirati i prerađivati u organsko đubrivo; i postrojenja za za tretman procednih voda koje nastaju kao sekundarni produkti deponovanja i tretmana komunalnog otpada.

Prema Strategiji upravljanja otpadom za period od 2010-2019.godine, a uzimajući u obzir promene u industrijskom sektoru planirana je izgradnja Nacionalnog centra za upravljanje opasnim otpadom u narednom planskom periodu (u centralnoj Srbiji, u regionu koji obuhvata Moravički, Šumadijski i Pomoravski upravni okrug, na površini od 30 ha) kao i izgradnja regionalnog skladišta opasnog otpada na području Nišavskog upravnog okruga.

Sav opasan otpad sa teritorije Prostornog plana usmeravaće se ka centralnom regionalnom skladištu opasnog otpada na teritoriji Nišavskog upravnog okruga. U opštinama na teritoriji Prostornog plana biće određene lokacije centara za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (baterija, akumulatora, otpadnih ulja, otpadnih električniih i elektronskih aparata) koje mogu biti uz centre za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada.

Odlaganje mulja iz vodoakumulacija – ukoliko u planskom periodu dođe do akumulisanja mulja u akumulacijama, njegovo odnošenje sa lokacije je u nadležnosti upravljača vodoakumulacijom u strogo kontrolisanim uslovima i njegovo lagerovanje na opštinskoj/regionalnoj deponiji van uže zone zaštite vodoakumulacije.

U pogledu grobalja neophodno je izvršiti plansko lociranje novih seoskih grobalja i utvrđivanje nadležnosti opštinskih javnih komunalnih preduzeća nad svim grobljima, njihovo proširivanje u skladu sa zahtevima, kao i njihovo komunalno opremanje. Planom se predviđa proširenje postojećih i određivanje novih lokacija stočnih grobalja na teritoriji Prostornog plana uz potpuno poštovanje sanitarno tehničkih uslova za ovu namenu.

U pogledu pijaca neophodno je izvršiti njihovo uređenje prema odgovarajućim, zakonski propisanim standardima i poboljšanje higijenskih uslova na svim pijacama; kao i opredeliti nove lokacije (naročito u seoskim naseljima za mlečne i stočne pijace), što će biti predmet planova nižeg reda.

6. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE, PREDELA, PRIRODNIHI KULTURNIH DOBARA (Referalna karta 3.)

6.1. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE I PREDELA

Očuvanje kvaliteta životne sredine i svih prirodnih i stvorenih vrednosti postiže se koncepcijom održivog razvoja. Koncepcija održivog razvoja planskog područja zasniva se na očuvanju kvaliteta vazduha, vode, zemljišta, smanjenog uticaja buke, na racionalnoj potrošnji prirodnih i stvorenih resursa. Koncepcija ekološkog upravljanja životnom sredinom za područja različitog kvaliteta:

Mere sprečavanja daljeg zagađenja i poboljšanja postojećeg stanja se sprovode na području zagađene i degradirane životne sredine. To je područje na kome se povremeno javlja prkoračenje graničnih vrednosti zagađujućih materija u vazduhu, vodi, zemljištu. U ovu kategoriju spadaju oblasti oko koridora autoputeva, deponije komunalnog otpada, urbani centri sa značajnim negativnim uticajima na kvalitet životne sredine grad Niš i Pirot;

Za podruja ugrožene životne sredine, gde se povremeno javlja prekoračenje graničnih vrednosti, sprovode se principi održivog korišćenja resursa uz sprovođenje mera unapređenja kvaliteta životne sredine. Ova kategorija obuhvata područja intenzivne poljoprivrede, deonice uz državne puteve II reda.

Područja kvalitetne životne sredine imaju relativno pozitivan uticaj na čoveka, kvalitet života i živi svet i moraju se sprovoditi mere kako bi se taj pozitivan uticaj uvećao i kako bi se eliminisali postojeći zagađivači i sprečio nastanak novih. To su područja šuma i šumskog zemljišta, livada, pašnjaka.

U područjima veoma kvalitetne životne sredine treba sprovoditi mere koje će obezbediti očuvanje postojećeg kvaliteta životne sredine. Ovde spadaju prirodne vrednosti, zaštićena prirodna bogatstva, objekti geonasleđa : Park prirode „Stara planina” i „Sićevačka klisura”, prirodni rezervat „Suva planina”, specijalni rezervat prirode „Jerma” i „Jelašnička klisura” i predeo izuzetnih odlika „Radan planina sa Sokolovicom”.

Očuvanje kvaliteta životne sredine i kvaliteta života na ovom području može se ostvariti pomoću određenih mera i smernica, koje čine osnovne planske koncepcije i rešenja:

1. Zaštita vazduha. Zaštita ovog prirodnog elemnta podrazumeva ograničenje ili smanjenje emisija zagađujućih materija, i to prvenstveno: sriktno ograničavanje emisija zagađujućih materija iz privrednih postrojenja, saobraćaja i domaćinstava, dalji razvoj sistema gasifikacije i toplifikacije, adaptiranje privrede prema kriterijumima zaštite, pojačanu kontrolu rada kotlarnica; podsticanje energetske efikasnosti u smislu što racionalnijeg korišćenja energije; određenim merama stimulisati građane sa individualnim ložištima na prelazak na altenativne izvore zagrevanja; ugradnja uređaja za smanjenje emisija na izvorima gde su emisije iznad GVI propisane zakonom kao što su industrijski pogoni, toplane, kotlarnice itd; smanjenje i ograničavanje emisija iz novih izvora preusmeravanjem tranzitnog saobraćaja van naselja, primenom integralnih zaštitnih mera na koridoru autoputa i drugih puteva, primenom propisa i pribavljanje obaveznih integrisanih dozvola za postojeća i nova privredna (industrijska) postrojenja, kao i promene u načinu funkcionisanja postojećih postrojenja, dok se za nova postrojenja primenjuju najbolje dostupne tehnologije (BAT) i rešenja usklađena sa propisima; korišćenje alternativnih energetskih izvora: sunčeve i geotermalne energije, energije biomase i otpada; usaglasiti osnovne gradske funkcije sa ciljem poboljšanja stanja životne sredine; plansko ozelenjavanje javnih površina sa izgradnjom novih parkova i sportsko-rekreativnih terena, dečijih igrališta kao i novih drvoreda duž ulica i bulevara, gde za to postoje mogućnosti; zasnovati katastar zagađivača vazduha na teritoriji Regiona sa podacima o svim stacionarnim izvorima zagađenja vazduha; obezbediti automatsko prećenje pokazatelja kvaliteta vazduha radi adekvatne reakcije u slučaju akcidentnih zagađenja; uspostaviti kontinualno merenje brzine doze gama-zračenja u vazduhu (monitoring); dalji razvoj informacionog sistema kvaliteta vazduha za područje Regiona preko Ekobiltena i internet prezentacija; sprovesti višegodišnja epidemiološka istraživanja za utvrđivanje posledica lošeg kvaliteta vazduha na zdravnje stanovništva;

2. Zaštita i unapređenje kvaliteta voda. U domenu zaštite voda i korišćenja voda predviđa se zaštita kvaliteta voda do nivoa propisanih klasa kvaliteta površinskih voda i potpuna zaštita kvaliteta podzemnih voda, u cilju njihovog trajnog očuvanja i unapređenje kvaliteta do stepena koji omogućava njihovo korišćenje za potrebe najzahtevnijih korisnika; vraćanje i održavanje u propisanu klasu kvaliteta površinskih voda (kvalitet I, II a i II b klase). Nijedan vodotok ne sme biti u stanju „van klase”; rekonstrukcija i sanacija postojećih i izgradnja novih uređaja za prečišćavanje industrijskih otpadnih voda sa predtretmanom toksičnih industrijskih otpadnih voda pre upuštanja u javnu kanalizaciju i ugradnja uređaja za tretman voda zagađenih naftnim derivatima; izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda – PPOV naselja (centralno gradsko postrojenje, postrojenja za grupu naselja i tipska postrojenja za pojedinačna naselja) na zato prethodno određenim lokacijama; izgradnja uređaja za prijem otpadnih voda sa farmi ili domaćinstava koja će se baviti stočarstvom i odvođenje prelivnih voda iz tih uređaja u kanalizaciju (ako je izgrađena) ili njihovo prečišćavanje – ako kanalizacija nije izgrađena; potpuna sanitacija naselja i plansko opremanje naselja kanalizacionim sistemima odgovarajućim po tipu (otvoreni ili zatvoreni kanali) i vrsti (mešoviti-opšti, separacioni); realizacija antierozionih radova primenom bioloških, biotehničkih i tehničkih mera zaštite i sprečavanje hemijskog ili mehaničkog zagađenja vodotoka, spiranjem zemljišta i/ili štetnih materija; planska eksploatacija peska i šljunka iz rečnih korita (eliminacija nepovoljnih efekata na biocenozu i režim vodotoka); izgradnja kanalske infrastrukture, duž regionalnih puteva, za prikupljanje, odvođenje i ispuštanje u prijemnike zagađnih atmosferskih voda nakon njihovog sanitarno ispravnog i prihvatljivog tretmana; uvođenje permanentne i sistematske kontrole kvaliteta voda i odgovarajuće službe za realizaciju postavljenih ciljeva i uslova; izrada i stalno ažuriranje katastra zagađivača i stvaranje uslova za sanitarno ispravno rukovanje i bezbedno deponovanje muljeva nastalih u procesu tretmana otpadnih voda; obavezno obezbeđenje ekosistema potrebnim količinama vode – oplemenjivanje malih voda radi očuvanja flore i faune u vodenim, obalnim i priobalnim ekosistemima; područja na kojima se nalaze postojeća ili buduća izvorišta koja se koriste ili se mogu koristiti za snabdevanje vodom, štitite se od slučajnog ili namernog zagađivanja i drugih uticaja koji mogu mogu nepovoljno delovati na režim izvorišta (kvalitet i izdašnost) i na zdravstvenu ispravnost vode, stavljaju se pod posebnu zaštitu rekonstrukcijom postojećih i uspostavljanjem novih zona sanitarne i tehničke zaštite oko njih. U sanitarnim zonama zaštite izvorišta zabranjene su sve aktivnosti koje mogu ugroziti zdravstvenu ispravnost vode propisane čl. 27, 28. i 29. Pravilnika o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08); Isti princip važi i za zaštitu izvorišta termomineralnih voda na području banja, termalnih voda i voda koje pripadaju područjima zaštićenih prirodnih dobara; zabrana transporta opasnih i otrovnih materija izvan za to predviđenih saobraćajnica i njihovo skladištenje izvan za to predviđenih površina; sakupljanje otpada i njegovo deponovanje dozvoljeno je samo na vodonepropusnim i za to namenjenim površinama i izvan šire zone zaštite izvorišta; razvoj i revitalizacija vodovodnih sitema i povezivanje seoskih naselja na gradski vodovodni sistem; zabrana izgradnje industrijskih i drugih objekata čije otpadne materije mogu zagaditi vodu i zemljište, i ugroziti zdravstvenu ispravnost vode; zaštita geotermalnih voda od njihovog nenamenskog i neadekvatnog korišćenja u druge svrhe; uvođenje permanentne i sistematske kontrole kvaliteta voda i odgovarajuće službe za realizaciju postavljenih ciljeva i uslova.

U pogledu zaštite od voda, predviđa se obezbeđenje naselja, privrednih i društvenih sistema i objekata, zemljišta i ostalih dobara od štetnog dejstva voda (na nivou prihvatljivog rizika); regulacija i uređenje vodnih tokova i sanacija svih erozionih i bujičnih žarišta; zabrana izgradnje novih, dogradnje postojećih objekata i podužno vođenje infrastrukturnih sistema u plavnim zonama; izdizanje i dispoziciono rešavanje objekata linijskih infrastrukturnih sistema iznad kote poplavnih voda.

3. Zaštita zemljišta Zaštita zemljišta ostvaruje se: uklanjanjem svih divljih deponija i zabrana nekontrolisanog deponovanja svih vrsta otpada; uspostavljanjem ekološke kontrole u cilju sprečavanja industrijskog zagađivanja, ispuštanja hemijskog otpada i prljavih industrijskih materija. U vezi sa tim pooštriti kaznenu politiku; kontrolom upotrebe agrohemijskih sredstava u cilju smanjivanja zagađenja zemljišta iz poljoprivrede i očuvanje zemljišta koje se odlikuje visokim poljoprivrednim vrednostima. Zaštita, korišćenje i uređenje zemljišta obuhvata očuvanje produktivnosti, strukture i slojeva tla, kao i prirodnih i prelaznih oblika i procesa. Na površini zemljišta ili ispod mogu se obavljati aktivnosti i odlagati materije koje ne zagađuju ili oštećuju zemljište; ispitivanjem zagađenosti poljoprivrednog zemljišta na onim lokacijama na kojima to nije učinjeno i nastaviti ispitivanja na lokacijama na kojima su konstatovana zagađenja, naročito gicikličnim aromatičnim ugljovodonicima; osmisliti Program ispitivanja zagađenosti zemljišta u zaštićenim prirodnim dobrima, gradskim parkovima, u zonama rekreacije (dečja igrališta) i područjima oko industrijske zone i pored značajnih saobraćajnica; izgradnjom nepropusnih septičkih jama u delovima bez kanalizacione mreže; racionalnim korišćenjem građevinskog i poljoprivrednog zemljišta; ograničavanjem širenja naselja i privrednih delatnosti na kvalitetnim poljoprivrednim zemljištima, zabranom izgradnje na poljorivrednom zemljištu od I do IV katastarske klase, kao i prenamene poljoprivrednog zemljišta u šumsko, osim zemljišta VII i VIII katastarske klase i u posebnim slučajevima kada nije moguće pronaći alternativne lokacije; za nove delatnosti i namene u slučajevima kada je to moguće korišćenje postojećeg građevinskog fonda, (umesto „greenfield” davanje prednosti „brownfield” investicijama);

4. Upravljanje otpadom. U oblasti upravljanja otpadom na teritoriji Topličkog, Nišavskog i Pirotskog upravnog okruga predviđene su sledeće mere: izgradnja regionalnih sanitarnih deponija za Nišavski i Toplički upravni okrug; izrada projektne dokumentacije za zatvaranje, sanaciju i remedijaciju postojećih nesanitarnih deponija na teritoriji Nišavskog, Pirotskog i Topličkog upravnog okruga; određivanje lokacija za transfer stanice i reciklažna dvorišta na teritoriji svih upravnih okruga; plansko determinisanje sistema primarne selekcije i prikupljanja otpada u gradskim i seoskim sredinama; izgradnja reciklažnih postrojenja za preradu otpada iz sva tri upravna okruga u neposrednoj blizini lokacije postojeće i planiranih regionalnih deponija; zatvaranje i sanacija lokalnih smetlišta u ruralnim područjima; izgradnja regionalnog skladišta opasnog otpada na području Nišavskog upravnog okruga; preusmeravanje ukupnih tokova opasnog otpada na Regionalno skladište opasnog otpada; izgradnja stanica za odvojeno sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava koje mogu biti uz centre za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada na nivou svake opštine.

5. Zaštita biodiverziteta, flore, faune, ugroženih i zaštićenih vrsta. Zaštita i korišćenje retkih i ugroženih vrsta biljaka i životinja sprovoditi dosledno i u skladu sa važećim aktima primenom Zakona o zaštiti prirode (Sl. glasnik RS br.36/2009 i 88/2010. god.), Uredbe o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune i Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva. Retke, zaštićene i ugrožene vrste drveća (lipa, orah, d.trešnja, breza, mleč, planinski javor, crni orah) nisu obuhvaćene planovima seča iz razloga očuvanja biološke raznovrsnosti;

6. Zaštita zdravlja. Zaštita zdravlja se obezbeđuje: smanjenjem emisije zagađujućih materija i izloženosti njihovom štetnom dejstvu; zaštitom i unapređenjem postojećih šuma, šumskog zemljišta i zaštitnih „zelenih pojaseva”; smanjenjem imisije zagađujućih materija u vazduhu podizanjem zaštitnih „zelenih pojaseva” uz magistralne saobraćajnice i nova privredna postrojenja, odnosno zaštitnog zelenila u naseljima.

Smanjenje buke, vibracija i nejonizujućeg zračenja vrši se podizanjem pojaseva zaštitnog zelenila i tehničkih barijera za zaštitu od buke na najugroženijim lokacijama (duž autoputa), primenom propisanih dozvoljenih nivoa buke u izgrađenim područjima naselja, kao i primenom propisanih mera zaštite od nejonizujućeg zračenja (dalekovodi i trafo stanice). U sledećoj tabeli date su propisane vrednosti buke po pojedinim zonama.

Tabela 26. Pregled dopuštenog nivoa buke po zonama

Zona Dopušteni nivo buke u dB U toku dana U toku noći Odmor, rekreacija, parkovi, zdravstvene ustanove 50 40 Centri naselja, turističke i školske zone, 45 Stambene zone 55 45 Stambeno – poslovne zone, dečje ustanove, igrališta 60 50 Centralna gradska zona, zone duž puteva, železničke pruge, gradske saobraćajnice, privredne zone 65 55 Aerodrom 70 70

Pored zelenila jedan od načina za smanjenje nivoa buke je izgradnja vertikalnih zaštitnih zidova (barijera).

Zaštita zdravlja se postiže i obezbeđenjem redovne kontrole zdravstvene ispravnosti namirnica i kvaliteta vode za piće, kao i sistemom adekvatne zdravstvene zaštite rekonstrukcijom postojećih objekata zdravstvene zaštite i obezbeđenje dostupnosti objektima i uslugama zdravstvene zaštite i drugih javnih službi od značaja za zdravstveni i socijalni status građana.

7. Zaštita od udesa. Osnovne mere upravljanja hemikalijama i zaštita od udesa su: usklađivanje nacionalnih propisa iz oblasti upravljanja hemikalijama i zaštite od udesa sa zakonodavstvom EU; revizija nacionalnih propisa o udesima u industriji i transportu; ratifikovanje važnih međunarodnih konvencija koji se odnose na hemikalije i udese (Roterdamska, Stokholmska i sl.) uspostavljanje i razvoj informacionog sistema za upravljanje hemikalijama i zaštitu od udesa; u slučaju udesa priprema mera i postupaka sanacije zemljišta, kao i u slučaju pojedinačnih (izolovanih) incidenata; pri transportu opasnih materija duž koridora smanjenjem opasnosti od udesa; blagovremeno otklanjanje svih tehničko-tehnoloških nedostataka; organizovanje redionica za edukaciju svih učesnika sistemu upravljanja rizikom i odgovorom na hemijske udese; kontrola opreme i uređeja u EX zaštiti; mere za otklanjanje posledica udesa (sanacija) su deo procesa zaštite od udesa koje imaju za cilj praćenje postudesne situacije, obnavljanje i sanaciju životne sredine, vraćanje u prvobitno stanje, kao i uklanjanje opasnosti od mogućnosti ponovnog nastanka udesa. Da bi se sanacija uspešno sprovela mora da obuhvati izradu plana sanacije i izradu izveštaja o udesu. Navedeni metodološki pristup kvalitativno otvara mogućnost definisanja pod kojim uslovom će rizik od rada opasnih postrojenja na određenom prostoru biti prihvatljiv i na koji način se može obezbediti dobro upravljanje rizikom od udesa. Potreba za procenom rizika u životnoj sredini nastala je kao rezultat povećane svesti o nužnosti zaštite životne sredine. Postalo je očigledno da mnogi industrijski i razvojni projekti izazivaju neželjene posledice u životnoj sredini, koje bi se mogle sprečiti postojanjem razrađenog mehanizma upravljanja rizikom od hemijskog udesa.

8.Zaštita i očuvanje ekoloških i pejzažnih vrednosti poljoprivrednih i šumskih predela, obnove i rekultivacije degradiranih prostora postići će se: povećanjem površina zaštićenih prirodnih dobara i okoline zaštićenih kulturnih dobara; primenom pretežno šumske i, poljoprivredne rekultivacije i revitalizacije; zaštitom pojedinačnih karakterističnih prirodnih celina; odgovornim upravljanjem zaštićenim zonama zaštićenih prirodnih dobara; estetskim preobražajem naselja, komunalnom higijenom ulica u gradskim i seoskim sredinama; i formiranjem i negom privatnih i javnih zelenih površina, korita i obala vodotoka u naseljima.

6.2. ZAŠTITA UREĐENJE I UNAPREĐENJE PRIRODNIH DOBARA

Na području Prostornog plana postoji 46 zaštićenih, u postupku za zaštitu i predloženih za zaštitu prirodnih dobara, sa različitim kategorijama i stepenima zaštite, ukupne površine 111976,78 ha, što predstavlja oko 15% ukupne teritorije.

Tabela 27: Zaštićena prirodna dobra

R.b. 1. Stara planina Park prirode REZERVATI PRIRODE 4. Venerina padina Specijalni rezervat prirode SPOMENICI PRIRODE — OBJEKTI GEONASLEĐA 9. Krupačko vrelo Spomenik prirode

R.b. 18. Stablo hrasta kitnjaka Prirodni spomenik ZAŠTIĆENI PROSTORI KULTURNO —ISTORIJSKIH VREDNOSTI 36. Manastir sv. Roman u predelu Poslonske planine   PRIRODNA DOBRA PREDLOŽENA ZA ZAŠTITU 42. Lalinačka slatina   UKUPNO SVA PRIRODNA DOBRA 111976,78  

Zaštita, uređenje i unapređenje prirodnih dobara obezbeđuje se: aktom o zaštiti prirodnih dobara; korišćenjem i unapređivanjem na način koji omogućava trajno očuvanje i poboljšanje stanja u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 88/10); zabranom aktivnosti kojima se ugrožava kapacitet životne sredine, prirodna ravnoteža, biodiverzitet, hidrografske, geomorfološke, geološke i pejzažne vrednosti; očuvanjem, uređenjem i prezentacijom postojećih zaštićenih prirodnih dobara, sa ranije utvrđenim ili novim većim površinama zaštite (na osnovu dokumentacije Zavoda za zaštitu prirode Srbije); ustanovljenjem novih zaštićenih područja za koja je od strane Zavoda za zaštitu prirode Srbije pripremljena ili je u toku izrada dokumentacije za proglašenje; identifikacijom i zaštitom prostornih celina sa posebnim prirodnim vrednostima koje su utvrđene PPRS, drugim planovima i strateškim dokumentima; zaštitom populacija ugroženih, retkih i u drugom pogledu značajnih vrsta divlje flore i faune ustanovljenjem zaštićenih područja male površine u vidu staništa ili spomenika prirode na mestima koja su identifikovana kroz naučne studije i projekte i odgovarajuća programska dokumenta (kao što su „Crvena knjiga flore Srbije”, projekat, Staništa Srbije”, IBA, IPA i PBA projekti i dr); delovanjem organa lokalne samouprave na uspostavljanju zaštite i organizovanju adekvatnog upravljanja, odnosno sprovođenja mera očuvanja, uređenja i prezentacije manjih područja i lokaliteta na svojoj teritoriji.

6.3. ZAŠTITA NEPOKRETNIH KULTURNIH DOBARA

Koncepcija u zaštiti nepokretnih kulturnih dobara treba omogući da nepokretna kulturna dobra svojim vrednostima doprinesu razvoju regionalnog identiteta usmeravajući izgradnju i uređenje prostora. Vršiće se integrisanjem nepokretnih kulturnih dobara u savremene društvene procese na osnovu metodologije aktivne konzervacije, politike održivog razvoja i preporuka potvrđenih međunarodnih konvencija u pravcu stvaranja efikasnog sistema upravljanja zaštitom i prezentacijom nepokretnih kulturnih dobara uz usklađivanje stepena komercijalizacije sa principima održivog korišćenja neobnovljivih resursa.

Planom se nepokretna kulturna dobra štite zajedno sa prostorom u kome se nalaze i objektima koji su od uticaja na njihov izgled, istraživanje, zaštitu i prezentaciju, a tamo gde su integrisana u prirodni prostor zajedno sa prirodnim okruženjem. Prostor oko nepokretnog kulturnog dobra štiti se i uređuje integralno, na osnovu propozicija i mera nadležne službe zaštite spomenika kulture i rešenja ovog prostornog plana.

Zaštićena okolina nepokretnog kulturnog dobra je prostor oko tog dobra s objektima od uticaja na njegov izgled, istraživanje, zaštitu i korišćenje i uživa zaštitu kao nepokretno kulturno dobro. Radi obezbeđivanja zaštite i sprečavanja potencijalnih povreda u prostoru, do definisanja obuhvata zaštićene okoline za nepokretna kulturna dobra za koja u Aktu o utvrđivanju ona nije jasno definisana, kao i do okončanja postupka za utvrđivanje evidentiranih nepokretnosti primenjivaće se planerska, preliminarna zaštićena okolina sa istim tretmanom kao i za nepokretno kulturno dobro.

Preliminarnom, planerskom zaštićenom okolinom smatraće se katastarske parcele koje se graniče ili se nalaze u neposrednoj okolini parcela na kojima se nalazi nepokretno kulturno dobro ili evidentirana nepokretnost, po potrebi. U prostoru zaštićene okoline moguće je uređenje prostora u funkciji istraživanja, zaštite i prezentacije nepokretnog kulturnog dobra a u skladu sa uslovima nadležnih službi zaštite.

Nepokretno kulturno dobro se ne sme oštetiti, uništiti, niti se bez saglasnosti službe zaštite može menjati njegov izgled, svojstvo ili namena. Radovi na konzerviranju, restauriranju, rekonstrukciji, revitalizaciji i prezentaciji nepokretnih kulturnih dobara, radovi kojima se mogu prouzrokovati promene oblika, izgleda ili povrediti njihova spomenička svojstva kao i radovi u njihovoj zaštićenoj okolini, mogu se preduzimati nakon što se pribave uslovi i saglasnost nadležnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture i uslovi i odobrenja na osnovu propisa o planiranju prostora i izgradnji objekata.

Evidentirane nepokretnosti jesu nepokretnosti, njihovi delovi i celine za koje se pretpostavlja da imaju spomeničke vrednosti. Do okončanja procedure utvrđivanja za nepokretna kulturna dobra, one uživaju predhodnu zaštitu (član 29. Zakona o kulturnim dobrima „Službeni glasnik RS”, br. 71/94 i 52/11-dr.zakon) i na njih se odnose opšti uslovi zaštite, korišćenja i obaveza pribavljanja uslova i saglasnosti za radove koji mogu neposredno ili posredno prouzrokovati promenu oblika, izgleda ili osobenosti kao za nepokretna kulturna dobra.

Nepokretno kulturno dobro se ne može koristiti u svrhe koje nisu u skladu s njegovom prirodom, značajem i namenom ili na način koji može dovesti do njegovog oštećenja ili uništenja. Nosioci prava, obaveza i odgovornosti u pogledu korišćenja, upravljanja i raspolaganja nepokretnim kulturnim dobrom i druga lica koja po bilo kom pravnom osnovu drže nepokretno kulturno dobro, dužni su da ga čuvaju, održavaju i sprovode utvrđene mere zaštite, da neodložno obaveštavaju nadležni organ zaštite o pravnim i fizičkim promenama nastalim u vezi sa kulturnim dobrom, dozvole naučna i stručna istraživanja, tehnička i druga snimanja, izvođenje mera tehničke zaštite, kao i da obezbede dostupnost kulturnog dobra javnosti.

Na područjima veće koncentracije spomenčkih vrednosti (manastirski kompleksi, fortifikacijski objekti, ambijentalne celine starih gradskih i seoskih jezgara i sl.), izradom urbanističkih planova regulisaće se nepovredivost nepokretnih kulturnih dobara uz poštovanje arhitektonskih i ambijentalnih vrednosti prostora. Urbanističkim planom ne mogu se menjati mere zaštite utvrđene Aktom o proglašenju niti granice nepokretnog kulturnog dobra i njegove zaštićene okoline a granica obuhvata ne sme biti manja ili deliti granicu zaštićene okoline nepokretnog kulturnog dobra. Primarno, objekti će se čuvati u izvornoj nameni a u slučaju revitalizacije uvođenjem novih funkcija neophodno je voditi računa da se izborom funkcija ne vulgarizuje njihov karakter i ne naruše ambijentalna i spomenička svojstva.

Opšte planske mere u oblasti zaštite nepokretnih kulturnih dobara: zaštita nepokretnih kulturnih dobara od svih oblika nekontrolisane izgradnje i rekonstrukcija neprimerenih postojećoj naseljskoj strukturi; zabrana izgradnje i postavljanja objekata trajnog ili privremenog karaktera koji svojom arhitekturom, gabaritom ili karakterom mogu da ugroze spomenička svojstva kulturnog dobra ili degradiraju izgrađene i prirodne elemente zaštićene okoline; sprovođenje propisanih uslova, smernica i mera zaštite i nastavak istraživanja planskog područja radi potpunijeg uvida u stanje graditeljske baštine; izrada studije dinamike konzervacije, restauracije i revitalizacije nepokretnih kulturnih dobara na planskom području na osnovu stanja, ugroženosti i potencijala; uključivanje nepokretnih kulturnih dobara u savremene društvene procese na osnovu metodologije aktivne konzervacije; očuvanje, unapređenje, kompleksno uređenje i prezentacija ambijenta i pejzaža oko nepokretnih kulturnih dobara; zaštita ambijentalnih celina izraženih spomeničkih vrednosti donošenjem urbanističkih planova zasnovanih na načelima integrativne konzervacije; utvrđivnje granica zaštićene okoline za sva nepokretna kulturna dobra; zabrana skladištenja, prosipanja i odlaganja otpadnog i štetnog materijala ili stvaranje deponija u zaštićenoj okolini nepokretnih kulturnih dobara; uključivanje u međunarodne programe zaštite nepokretnih kulturnih dobara; jačanje svesti o značaju graditeljske baštine za razvoj regionalnog i nacionalnog identiteta afirmacijom njihovih vrednosti adekvatnim društvenim odnosom, ulaganjem u obnovu i zaštitu i organizovanom turističkom prezentacijom i obezbeđivanje primarne infrastrukture za integrisanje nepokretnih kulturnih dobara u turističku ponudu regiona formiranjem taematskih „puteva kulture”.

Zone arheoloških nalazišta – U tretmanu arheoloških nalazišta u najvećoj mogućoj meri zaštiti, sačuvati i afirmisati autentične spomeničke vrednosti a nakon završenih istraživačko-konzervatorskih radova nalaze prezentovati „in situ”. Na područjima većih arheoloških lokalilteta kapitalnog značaja (Medijana, Remezijana, „Via Militaris” i sl.) nalaze prezentovati u svojstvu arheoloških parkova. U neposrednoj blizini arheoloških lokaliteta radove sprovoditi uz povećane mere opreza i konzervatorski nadzor a u slučaju da se otkriju stvari i tvorevine koje uživaju predhodnu zaštitu, bez odlaganja prekinuti radove, preduzeti mere da se nalaz ne uništi, ne ošteti i da se sačuva na mestu i položaju na kome je otkriven i obavestiti Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu.

Mere zaštite arheoloških lokaliteta podrazumevaju i zabranu uništavanja, prekopavanja, zaoravanja arheoloških lokaliteta, izvođenja zemljanih radova na dubiji većoj od 30cm, izgradnje svih vrsta objekata i infrastrukture, neovlašćenog iskopavanje, odnošenja kamena i zemlje i prikupljanja pokretnog arheološkog materijala bez saglasnosti nadležne ustanove zaštite, prethodnih arheoloških istraživanja i adekvatne prezentacije nalaza.

Ambijentalne celine izraženih spomeničkih vrednosti – kao područja na kojima je koncentrisan veći broj spomenika kulture zahtevaju doslednost u očuvanju ambijenta i njegovog istorijskog i estetskog kontinuiteta. U njima je potrebno zaštititi urbanističku matricu, odnos između izgrađenog i slobodnog prostora i karakteristične građevinske strukture. Primenjivaće se tipološka rekonstrukcija porušenih kuća uz komunalno opremanje u skladu sa potrebama savremenog života.

Radi uspostavljanja harmoničnog odnosa sa postojećim vrednostima u prostoru, eventualna nova izgradnja biće u duhu tradicionalne arhitekture, gabaritom i namenom usklađena sa postojećim objektima ne narušavajući siluetu i osnovne vizure, posebno ukoliko se novi objekti grade u sklopu ili u blizini starih planinskih sela. Kao model za revitalizaciju objekata i prostora koji su ostali van funkcije primenjivaće se uvođenje sadržaja iz oblasti kulturnog života u okviru distrikta kulture i muzeja na otvorenom.

Kulturni predeli – se štite kao koherentne celine koje čine ljudske delatnosti, građevine i pejzažno okruženje u okviru koga se prostor formirao kao prepoznatljiva struktura. Sve intervencije moraju biti izvedene uz poštovanje vrednosti i specifičnosti prostora. Važno je očuvanje tipološki prepoznatljivih oblika naselja tako da će se građevinska područja planirati na način koji će nastaviti postojeću matricu i karakterističnu sliku, razvitak naselja usmeravati na revitalizaciju postojeće strukture, a prilikom planiranja širenja građevinskih područja treba očuvati njegov karakter s obzirom na tip (zbijeni, zaselak, longitudinalni i sl). Predviđa se zaštita prostora starih jezgara gradova i naselja, koja su zadržala karakteristike tradicionalne izgradnje i od značaja su za razumevanje nacionalne istorije i istorije drugih naroda na planskom području (član 27. Zakona o kulturnim dobrima „Službeni glasnik RS”, br. 71/94 i 52/11-dr.zakon) i sprečavanje izgradnje koja gabaritom, arhitekturom i primenjenim materijalima narušava njihovu homogenost i vizuru ka ili sa ovih prostora.

Varnekularna arhitektura – nastala je i razvijala se spontano, kao odraz potreba, namene, funkcije, najracionalnije upotrebe lokalnih građevinskih materijala i produkt prožimanja kultura koje su se smenjivale na planskom području. Sačuvana je u vidu pojedinačnih objekata okruženih nevešto uklopljenom novom arhitekturom pa će se u cilju obnove primenjivati model koncentracije sadržaja u okviru muzeja na otvorenom i etno sela. U takvim prostorima će se prezentovati tradicionalna arhitektura i način života planskog područja uz uklapanje u ekološke i edukativne programe i unapređenje životnog standarda stanovništva(stari zanati, tradicionalna priprema hrane, etnološka baština i sl.). Nova izgradnja u ovakvim celinama se dozvoljava samo u izuzetnim slučajevima i to izvedena u kontekstu kulturološkog i vizuelnog identiteta prostora i uz uklapanje materjalima, formom, gabaritom i arhitektonskim elementima sa tradicionalnom arhitekturom.

Sakralni spomenici kulture – crkve, manastiri i manastirski konaci, kao prostori izuzetnih estetskih karakteristika i materijalna svedočanstva stvaralačkih dometa i puteva prostiranja kulturnih uticaja, štitiće se, rekonstruisati i obnavljati zajedno sa širom okolinom u izvornoj nameni ali uz infrastrukturno opremanje u skladu sa potrebama savremenog života. Zaštita i korišćenje vangradskih manastirskih kompleksa regulisaće se urbanističkim planovima koji neće deliti manastirske celine.

Fortifikacije – gradska i vangradska utvrđenja podignuta na dominantnim pozicijama sa kojih se pružaju odlične vizure, tretiraće se kao područja integrativne konzervacije i potencijalnih arheoloških nalazišta. Zabranjene su intervencije kojima se menja njihovo svojstvo, oblik ili izgled a u slučajevima kada dostupni podaci to dozvoljavaju mogu se rekonstruirati po načelu anastiloze ili tipološke rekonstrukcije i to tako da se ne ugrožavaju izvorni delovi objekata i utvrđenja. Moguća je revitalizacija vangradskih utvrđenja uvođenjem povremenih funkcija iz oblasti kulturnih manifestacija koje zahtevaju otvoren prostor ili stalnih sadržaja iz oblasti nauke i kulture (arheološki parkovi, muzeji na otvorenom, distrikti kulture i sl) u gradskim fortifikacijskim objektima.

Turistička aktivacija nepokretnih kulturnih dobara – na osnovu valorizacije nepokretnih kulturnih dobara i objekata koji imaju istorijsku, tehnološku, društvenu, arhitektonsku ili naučnu vrednost i nakon završenih konzervatorsko-istraživačkih radova i radova na prezentaciji, formiraće se regionalne i lokalne „staze kulture”. Na planskom području se kao potencijalne izdvajaju staze rimskih vojnih puteva, manastirskih kompleksa i srednjovekovnih gradova. Na osnovu identifikacije stanja u kome se nalaze, nivoa dosadašnjih ulaganja, značaja i turističkog potencijala uz pridržavanje načela ravnomernosti u prezentaciji po vrstama i kategorijama spomeničkog nasleđa, izdvojena su prioritetna kulturna područja oko kojih koja će stvoriti nukleusi kulturnih dešavanja u cilju unapređenja kulturnih politika i razvoja kulturnog turizma. Za grad Niš kao kulturno područje sa najvećom koncentracijom kulturnih dobara u regionu to su arheološko nalazišta „Medijana”, Niška tvrđava i Niška varoš, za dva sekundarna kulturna područja nastala oko srednjoekovnih duhovnih i vojnih centara, Pirot – Momčilovog grad i pripadajuće podgrađe i Prokuplje – utvrđenje Hisar i za dva tercijerna kulturna područja formirana na pravcima prostiranja kulturnih uticaja, Belu Palanku – arheološko nalazište Remesijana i Dimitrovgrad – novootkrivena trasa rimskog „Vojnog puta”.

U cilju obezbeđivanja primarne infrastrukture neophodne za adekvatnu prezentaciju nepokretnih kulturnih dobara predviđa se uređenje i obeležavanje pristupnih puteva i svih neopkretnih kulturnih dobara. Infrastrukturu i objekte privremenog i stalnog karaktera neophodne za turističku prezentaciju planirati u skladu sa konzervatorskim uslovima na prostorima van obuhvata zaštićene okoline i to tako da svojim položajem, gabaritom i arhitekturom ne remete vizuru niti pejzažne karakteristike prostora od značaja za adekvatan doživljaj nepokretnog kulturnog dobra.

6.4. ORGANIZACIJA PROSTORA OD INTERESA ZA ODBRANU ZEMLJE I ZAŠTITU OD ELEMENTARNIH NEPOGODA

Područje prostornog plana se sa jugozapada graniči sa AP Kosovo i Metohija i Kosovskomitrovačkim i Kosovskim upravnim okrugom. Duž ove administrativne granice uspostavljena je Kopnena zona bezbednosti u dubini od 5 km na teritoriji centralne Srbije. Nerešen status AP Kosovo i Metohija, politička nestabilnost, delovanje paravojnih, terorističkih i kriminalnih grupa, može direktno ugroziti područje Prostornog plana i njegovo neposredno okruženje.

Na području prostornog plana nalazi se 87 kompleksa specijalne namene, od kojih se za 17 definišu zone zabranjene gradnje u radijusu od 20 do 200m od zaštitne ograde kompleksa, zone kontrolisane gradnje od 300 do 500m, kao i zone ograničene gradnje u radijusu od 120 do 3000m. Od ukupnog broja 41 kompleks specijalne namene je sa statusom perspektivan, 3 neperspektivna i 43 master plana.

Uređenje područja prostornog plana za potrebe odbrane i zaštite od ratnih razaranja zasniva se na važećim propisima, stavovima, Uslovima i zahtevima Ministarstva odbrane. Prostornim planom se utvrđuju objekti i kompleksi od interesa za odbranu zemlje i njihove zaštitne zone u skladu sa Uslovima i zahtevima Ministarstva odbrane za prilagođavanje Regionalnog prostornog plana za područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga potrebama odbrane zemlje (akt pov. br.3092-4 od 17.decembra 2010. godine).

Objekte na području prostornog plana čije je ugrožavanje moguće usled ratnih razaranja, prirodnih katastrofa i elementarnih nepogoda sa značajnim posledicama po stanovništvo, naselja, infrastrukturu i stanje životne sredine prdstavljaju hidroakumulaciona jezera, rudnici, gasovodi, produktovodi, vojni i civilni aerodromi i drugi objekti, industrijski kompleksi, skladišta i dr.

Područje prostornog plana je izloženo potencijalnom riziku od elementarnih nepogoda, u prvom redu od bujičnih poplava, zatim, šumskih požara (naročito četinarske kulture), atmosferskih nepogoda, odronjavanja i klizanja zemljišta, zemljotresa i dr. Intenzitet seizmičkog hazarda na području prostornog plana, za povratni period od 100 godina kreće se između 6 i 8° MCS.

Kao posebne planske mere kojima se povećava „otpornost” prostora za potrebe odbrane zemlje i zaštite od elementarnih nepogoda izdvajaju se:

Osnovne mere zaštite od ratnih razaranja: funkcionalno zoniranje prostora; obezbeđivanje slobodnog prostora u naseljima, koji su zaštićeni od ruševina i požara i međusobno su povezani sa saobraćajnicama i vodotokovima; za evakuaciju i spasavanje obezbediti alternativne saobraćajne pravce; shodno zarušavanju i mogućnošću prilaza objektima u fazi spasavanja zatrpanih adekvatno definisati širine saobraćajnica; elektrosnabdevanje naselja vršiti prstenastim razvodima i izgradnjom manjih sistema koji nezavisno funkcionišu u posebnim i ratnim uslovima; očuvanje alternativnih izvora snabdevanja vodom za piće (bunari, izvori i sl.); izgradnja zaštitnih objekata (skloništa). Sklanjanje stanovništva će se vršiti u zaštitnim objektima, podrumskim prostorijama i rovovskim zaklonima, koji se u skladu sa zakonom grade u slučaju neposredne ratne opasnosti;

Osnovne mere zaštite od poplava: proces zaštite od agresivnog dejstva bujičastih potoka i reka vršiće se izgradnjom kaskada, kineta, skraćivanje meandra, pošumljavanjem i stabilizacijom zemljišta; zaštitu od poplava sprovoditi optimalnom kombinacijom investicionih mera u vidu hidrograđevinskih radova i objekata kojima se štite ugrožena područja; pojava ruševnih obala usled fluvijalne erozije, saniraće se pomoću obaloutvrda od kamenog nabačaja ili primenom biotehničkih mera (primenjuju se u novije vreme) zaštite (sprečavaju rušenje obala i vrše njihovu stabilizaciju);

Osnovne mere zaštite od požara: prilikom izrade šumsko – privrednih osnova, neophodno je da se šumske zone i kompleksi ispresecaju protivpožarnim putevima, pojasevima i prosekama koje će onemogućiti prostorno širenje požara i na taj način smanjiti štetne posledice; u šumama treba podizati mešovite sastojine, biološke protivpožarne pruge pogotovu u čistim četinarskim šumama; izletišta obezbediti od požara i snabdeti ih vodom, opremom i sredstvima za gašenje požara i dr.; aktere koji učestvuju u eksploataciji šuma, obavezati da obezbede prohodnost i odgovarajući kvalitet šumskih puteva, u cilju bržeg i efikasnijeg dolaska do mesta izbijanja požara; zabranjeno je loženje otvorene vatre u šumi i na udaljenosti od 200 m od ruba šume, izuzev na određenim i za to vidno obeleženim mestima, u skladu sa propisanim merama zaštite od požara; u većim naseljima je obavezno organizovanje dobrovljne vatrogasne službe i sistema kontrole i praćenja u slučaju požara, dok u manjim naseljima ovu ulogu može da obavlja i autohtono stanovništvo; vodovodna mreže treba da bude dimenzionisana za eventualna gašenja požara i opremljena uličnim hidrantima i priključcima za vodu, u blizini osetljivih zona i objekata; sa aspekta izgradnje treba se opredeljivati za materijale koji imaju veći stepen vatrootpornosti; saobraćajnom mrežom obezbediti maksimalnu pristupačnost delovima naselja i objektima koji su najugroženiji od požara; oformiti bezbednosne pojaseve između objekata kojima se sprečava širenje požara; u seoskim naseljima u slučaju da požar zahvati veći broj objekata poželjno je da se na pristupačnim i pogodnim mestima postave ili ukopaju priručni tankovi za vodu;

Osnovne mere zaštite od klizišta: izrada katastra klizišta i karte stabilnosti terena; stroga zabrana neplanske seče šuma na pokrenutim kliznim terenima; strogo ograničavanje doticanja vode iz domaćinstava u rastresite i nagnute padine i obezbediti kanalisano odvođenje otpadnih voda do prirodnog recipijenta; u zonama klizišta ograničiti namene površina za širenje naselja i izgradnju stambenih, javnih, privrednih i infrastrukturnih objekata i uskladiti ih sa stepenom razvijenosti klizišta, dok kod poljoprivrednog zemljišta u ugroženim zonama od klizišta zabraniti ratarsku proizvodnju;

Osnovne mere zaštite od zemljotresa: tehničke norme o izgradnji objekata (aseizmička izgradnja); izbor lokacije za izgradnju; zaštita od zemljotresa, treba da predstavlja kontinuiran proces koji obuhvata: prostorno i urbanističko planiranje (generalno i detaljno), arhitektonsko i građevinsko projektovanje i izgradnju objekata; građenje objekata treba usmeriti u pravcu usklađivanja sa seizmogeološkim osobinama terena, kako bi se smanjio nivo povredljivosti objekata i seizmičkog rizika, a time i štete od eventualnog zemljotresa; zaštita ljudi od posledica udara kinetičke energije u tlu, kao i materijalnih dobara sprovodiće se kroz statičke proračune na VII° MSS, kao i putem elastičnih veza i prenosnika.

Štab civilne zaštite i drugi subjekti odgovorni za zaštitu od ratnih razaranja i elementarnih nepogoda, predložene mere treba detaljno da razmotri i razradi u posebnom planu zaštite od ratnih razaranja i elementarnih nepogoda.

7. KORIŠĆENJE PROSTORA I OSNOVNA NAMENA PROSTORA

Osnovna namena prostora na području Prostornog plana (7.717 km2) imala je 2009. godine sledeću strukturu: poljoprivredno zemljište 4.434 km2 (57,7 %); šume i šumsko zemljište 2.667 km2 (34,5 %); i ostalo zemljište 616 km2 (7,8 %).

Planirane promene u korišćenju prostora do 2020. godine najviše će se odraziti na šumsko zemljište koje će se povećati za 150 km2 (oko 5,62 %) i iznosiće oko 2.817 km2 ili 37,1% područja Prostornog plana. Poljoprivredno zemljište smanjiće se za oko -282 km2 (oko 5,5%) i iznosiće oko 4.152 km2 ili 54,5% područja Prostornog plana. Promene u korišćenju prostora nastaće pretvaranjem poljoprivrednog u šumsko zemljište pošumljavanjem površina najnižeg proizvodno – ekonomskog potencijala (VII i VIII katastarske klase), dela degradiranih brdskih pašnjaka i niskoproduktivnih poljoprivrednih zemljišta, prioritetno u cilju zaustavljanja erozije i zaštite slivnih područja vodoakumulacija i značajnijih vodotokova.

Promene u nameni površina pretvaranjem poljoprivrednog i šumskog u neplodno izvršiće se najviše izgradnjom planiranih akumulacija, infrastrukturnih koridora i objekata. Najznačajnije promene u nameni površina sprovešće se na teritorijama opština Dimitrovgrad, Kuršumlija i Bela Palanka, izgradnjom akumulacija: Trnski Odorovci na reci Jermi, na površini od oko 271 ha; Selova na reci Toplici, na površini od oko 252 ha; Crveni Breg na reci Nišavi, na površini od oko 163 ha. Ostale planirane akumulacije imaće ukupnu površinu oko 321 ha. Izgradnja infrastrukturnih objekata obuhvataće izgradnju koridora autoputa E-80 Niš-granica Bugarske u opštinama Dimirovgrad, Pirot, Bela Palanka i gradu Nišu (u dužini od oko 103.495 km). Značajnije povećanje građevinskog zemljišta desiće se na teritoriji grada Niša, Pirota, Prokuplja i Aleksinsa. Pored ovih predviđene su i manje transformacije poljoprivrednog i šumskog zemljišta u izgrađeno potencijalnim razvojem dispergovanih turističkih kapacetata, kao i prateće infrastrukture.

Tabela 28. Osnovna namena zemljišta na području Prostornog plana (u km2)

Upravni okrug/područje godina/promena Poljoprivredno (km2) Šume i šumsko zemljište (km2) Ostalo-neplodno (km2) Ukupna površina (km2) Nišavski 2009. 1.733 726 268 2.727 2020. 1.610 782 335 2.727 Promena -123 56 67 0 u % -7,10 7,71 25,00 0,00 Toplički 2009. 1.168 1.040 21 2.229 2020. 1.168 1.034 27 2.229 Promena 0 -6 6 0 u % 0,00 -0,58 28,57 0,00 Pirotski 2009. 1.533 901 327 2.761 2020. 1.374 1001 386 2.761 Promena -159 100 59 0 u % -10,37 11,10 18,04 0,00 Područje Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga 2009. 4.434 2.667 616 7.717 2020. 4.152 2.817 748 7.717 Promena -282 150 132 0 u % -6,36 5,62 21,43 0,00

IV IMPLEMENTACIJA

1. MERE I INSTRUMENTI OPŠTE EKONOMSKE POLITIKE ZA PODSTICANJE REGIONALNOG RAZVOJA I RAVNOMERNOG TERITORIJALNOG RAZVOJA

Polazeći od koordinirajuće, kontrolne i kofinansirajuće uloge nacionalnog nivoa odlučivanja (princip partnerstva) pri sprovođenju teritorijalnih razvojnih planova (princip supsidijarnosti), prioritetna planska rešenja podržavaće se različitim merama i instrumentima.

Razvoj područja Prostornog plana ne može se odvijati na adekvatan način bez ostvarivanja sinergijskih učinaka koji proizlaze iz intraregionalnih funkcionalnih veza i interregionalnih veza i transgranične saradnje.

1.1. MERE OPŠTE EKONOMSKE POLITIKE

Ustanovljavanje mera i instrumenata opšte ekonomske politike smatra se značajnim za sva planinska i pogranična područja u Srbiji (kojima pripada veći deo područja Prostornog plana), nerazvijene opštine, zone zaštite prirodnih vrednosti, slivove izvorišta voda, turističke prostore na planinskom području, infrastrukturnih koridora, i dr. To su, u prvom redu, sledeće mere i instrumenti: osiguranje (Fond za razvoj Republike Srbije) i davanje povoljnih dugoročnih kredita i poreskih podsticaja za privatizaciju i razvoj MSP; korišćenje sredstava Fonda za razvoj Republike Srbije za subvencioniranje i podsticanje otvaranja novih radnih mesta i zapošljavanje mlađeg i ženskog dela populacije; uspostavljanje međuopštinske saradnje u pogledu zajedničkog konkurisanja i lobiranja za razvojna sredstva i finansiranje projekata infrastrukture i klastersko udruživanje; koordinisanje aktivnosti, u saradnji sa Oblasnom razvojnom asocijacijom „Jug” sa privrednim subjektima i institucijama na nacionalnom i regionalnom nivou; povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za razvojno opredeljene poljoprivredne proizvođače; povoljni krediti i poreski podsticaji za modernizaciju i izgradnju objekata za otkup mleka, otkup i primarnu preradu voća, šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja; za pružanje usluga veterinarske i savetodavne poljoprivredne službe i tehničkih servisa u privatnom sektoru; formiranje fonda za osiguranje kredita za poljoprivredu; povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji za izgradnju i modernizaciju turističke infrastrukture i suprastrukture (za ulaganja u pribavljanje i uređenje građevinskog zemljišta, komunalno opremanje, izgradnju i rekonstrukciju objekata seoskih turističkih domaćinstava za turistički smeštaj, izgradnju turističke infrastrukture i suprastrukture); povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji privatnom sektoru za pružanje usluga javnih službi; investicioni programi i sredstava iz stranih donacija za projekte razvoja i promociju poljoprivrede, sela, seoskog turizma, ruralne infrastrukture, obnovljivih izvora energije, tradicionalne arhitekture i zaštićenih i planiranih za zaštitu prirodnih vrednosti; povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u sprovođenje mera zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta i šuma u skladu s režimima zaštite prirodnih vrednosti i izvorišta voda; povoljni dugoročni krediti za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda, prikupljanje i deponovanje komunalnog otpada, korišćenja OIE i drugih mera zaštite životne sredine i izvorišta.

1.2. MERE I INSTRUMENTI DRUGIH POLITIKA

Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta i održivi razvoj poljoprivrede: inoviranje, usaglašavanje i dosledno sprovođenje zakonskih i podzakonskih akata kojima se reguliše razvoj poljoprivrede i sela, posebno po pitanjima: uvođenja pravnog reda u vlasničke odnose; redefinisanja zadružne svojine u kategoriju privatne svojine zadrugara; sprečavanje usitnjavanja poljoprivrednih gazdinstava; stimulacija za ubrzavanje procesa smene generacija vlasnika, odnosno podmlađivanja nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava; sigurnosti dugoročnih prava zakupa zemljišta, mehanizacije i drugih poljoprivrednih fondova; i ubrzavanja procesa implementacije standarda kojima se reguliše proizvodnja i promet poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u Evropskoj uniji; obezbeđenje uslova za povoljnu kreditnu politiku za investiranje u programe uređenja poljoprivredno-šumskog zemljišta u zonama zaštite prirodnih vrednosti, izvorišta voda i drugih posebno vrednih/osetljivih ekosistema; programe revitalizacije pašnjačkog stočarenja, uključujući sprovođenje ekološki prikladnih tehničkih, bioloških i poljoprivrednih melioracija livada i pašnjaka; i programe razvoja organske proizvodnje, posebno za zaštićena područja, izvorišta voda i turističke prostore; obezbeđenje poreske podrške diverzifikovanju seoske privrede i integralnom upravljanju prirodnim resursima, primenom sledećih mera: povećanjem privlačnosti pojedinih lokacija za privatne investitore; oročenom oslobađanju od poreza, kako za planiranu izgradnju turističkih objekata i drugih uslužnih delatnosti na selu, tako i za ulaganja u osnivanje malih i mikro preduzeća za otkup i preradu lokalnih poljoprivrednih proizvoda, otkup i primarnu preradu šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja, veterinarskih stanica, servisa za poljoprivrednu mehanizaciju i sl.; poreskim stimulacijama za mlade poljoprivrednike koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva, kao i za proizvođače koji uvode metode organske proizvodnje, ulažu u unapređenje integralne proizvodnje grožđa i vina, osnivaju matični zapat za pašnjačko stočarenje i sl; smanjenjem poreza na prenos apsolutnih prava korišćenja nepokretnosti pri kupovini poljoprivrednog zemljišta i napuštenih stambenih i ekonomskih zgrada u selima; smanjenjem/oslobađanjem od poreza na zakup poljoprivrednog zemljišta; i vremenski progresivnim povećavanjem poreza vlasnicima koji ne obrađuju, odnosno ne koriste poljoprivredno zemljište, u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu i rešenjima ovog prostornog plana; obezbeđenje budžetske podrške Republike uvođenjem direktnih subvencija i podsticaja za ruralni razvoj, koji se odnose na: (1) održavanje i unapređenje poljoprivredne proizvodnje i plasmana; (2) obnovu i jačanje seoske infrastrukture; (3) razvoj i promociju ruralnih oblasti, zaštitu životne sredine i seoskih predela; i (4) razvoj i promociju organske proizvodnje; prioritetno je korišćenje sredstava za sledeće namene: pošumljavanje terena ugroženih erozijom; podrška integralnim projektima za ponovno uspostavljanje pašnih proizvodnih sistema u visokoplaninskim oblastima; košenje visokoplaninskih livada za pripremu sena; podrška integralnim projektima ruralnog razvoja; izgradnja i opremanje centara za razvoj sela, resursnih centara, biznis inkubatora i sl.; promovisanje i zaštita organskih proizvoda; promovisanje i zaštita lokalnih proizvoda; dogradnja i adaptacija objekata i nabavka opreme na gazdinstvima za bavljenje agro, ruralnim i drugim vidovima turizma, i dr. osnivanje regionalne agencije za ruralni razvoj za koordinaciju aktivnosti na izradi i primeni programa integralnog ruralnog razvoja, adekvatno pozicioniranje lokalnih razvojnih mogućnosti i povećanje konkurentske sposobnosti privrednih subjekata i lokalnih zajednica za korišćenje sredstava iz različitih javnih i privatnih, domaćih i stranih izvora.

Zaštita i korišćenje šuma, održivi razvoj šumarstva i lovstva: obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, javnih preduzeća i budžeta obuhvaćenihopština/gradova u sektoru šumarstva i vodoprivrede s privatnim sektorom za finansiranje: unapređenja stanja postojećih šuma i povećanje stepena šumovitosti (JP za gazdovanje šumama „Srbijašume” i privatni vlasnici); pošumljavanja i održavanja šuma zaštitnog karaktera u slivovima izvorišta vodosnabdevanja (Republička direkcija za vode pri ministarstvu nadležnom za vodoprivredu, JVP „Srbijavode”, opštinske/gradske uprave i privatni vlasnici); zaštite i očuvanja prirodnih dobara i biodiverziteta ministarstvo nadležno za životnu sredinu, upravljači zaštićenih područja, vlasnici nepokretnosti i nevladine organizacije);rekreativnog opremanja, održavanja šume u funkcionalnom stanju i obezbeđenja kompenzacionih površina za pošumljavanje zbog proseka šuma za planirana skijališta (ministarstvo nadležno za privredu, JP „Skijališta Srbije”, opštinske/gradske uprave i zainteresovaniposlovni subjekti/investitori turističke infrastrukture); istraživanja i institucionalnog jačanja sektora (ministarstvo nadležno za nauku i tehnološki razvoj, ministarstvo nadležno za šumarstvo i JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”); zaštite i uzgoja divljači (ministarstvo nadležno za šumarstvo, JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”, Lovački savez Srbije i korisnici lovišta); aktuelizacija katastra nepokretnosti, uspostavljanje i inoviranje inventure šuma u državnom i privatnom vlasništvu, informacionog i monitoring sistema o šumama, koje obezbeđuju ministarstvo nadležno za šumarstvo, Republički geodetski zavod i JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”; razvoj stručnih službi JP za gazdovanje šumama „Srbijašume” i lokalnih šumskih gazdinstava.

Održivi razvoj privrede i MSP: kreiranje povoljnog privrednog ambijenta u funkciji razvoja sektora MSP i preduzetništva kroz stvaranje efikasne administracije (smanjenje administrativne procedure) u pravcu formiranja „one stop shop” (sve na jednom mestu) i pružanja on – line usluga i servisa; razvoj finansijskog sistema na lokalnom, regionalnom i republičkom nivou za intenzivnije korišćenje tekućih podsticajnih mera za razvoj MSP i preduzetništva (pristup izvorima finanisiranja kod podsticanje mikrokredita za početnike – „start up” kredite kao i pristup finansijskim sredstvima za unapređenje poslovanja postojećih MSP); preduzimanje niza podsticajnih mera na opštinskom/gradskom nivou u pospešivanju razvoja privatnog preduzetništva (poreske olakšice, obezbeđivanje lokacija, stimulativne mere komunalne politike i politike cena građevinskog zemljišta, organizovanje obuke i kurseva za zainteresovane preduzetnike i druge mere); obezbeđenje uslova za privlačenje investicija/izvora finansiranja (domaćih i stranih) – bankarskih kredita, finansijskih zajmova, strateških partnera i investitora (uz povoljnu lokalnu regulativu); stvaranje aktivne, stabilne i sigurne klime za investicije i nalaženje strateških partnera za restrukturiranje velikih sistema i razvoj sektora MSP i preduzetništva po modernim tržišnim standardima; podizanje nivoa znanja i sposobnosti u MSP reformom stručnog obrazovanja, edukacijom preduzetnika, zaposlenih i nezaposlenih, promocijom preduzetništva, podrškom u promociji i povezivanju sa partnerima, istraživanju tržišta, podrška transferu tehnologije i uvođenju strandarda i sl.; obezbeđenje koordinacije, monitoringa i upravljanja privrednim razvojem na opštinskom/gradskom i regionalnom nivou kroz osnivanje i saradnju opštinskih/gradskih i regionalnih kancelarija/razvojnih institucija i CRJPO: podrška samozapošnjavanju i razvoju MSP i preduzetništva; razvoj saradnje javnog i privatnog sektora; kontaktiranje potencijalnih finansijera (državni fondovi i agencije, lokalni privrednici i preduzetnici i inostrani strateški partneri za finansiranje atraktivnih projekata od interesa za opštine/gradove); organizacija izrade potrebne planske i tehničke dokumentacije i istraživanja, programa, projekcija i biznis planova koji će konkurisati za sredstva različitih fondova, kao što su NIP, SIEPA, uključujući i sredstva pretpristupnog instrumenta IPA Evropske unije i evropskih institucija (Evropska banka za obnovu i razvoj-EBRD, Evropska agencija za rekonstrukciju-EAR, i dr); efikasno rukovođenje budžetom lokalne zajednice, lokalnim ekonomskim razvojem, investicijama u razvojne projekte, interesnim povezivanjem lokalnih zajednica na regionalnom, nacionalnom i transgraničnom nivou.

Održivi razvoj turizma: ekonomske mere – podsticanje i usmeravanje razvoja turizma kroz monetarne i fiskalne instrumente. Monetarni instrumenti su: obezbeđenje i udruživanje direktnih državnih ulaganja iz budžeta, kao i iz budžeta opština/gradova, NIP-a i drugih fondova, privlačenje stranih donatorskih sredstava, razvojni krediti i subvencionirane kamate i dr. za izradu i sprovođenje programa razvoja turizma obuhvaćenih opština/gradova, pribavljanja i uređenja građevinskog zemljišta, razvoja turističke infrastrukture i suprastrukture i dr. Fiskalni instrumenti su: oslobađanje ili smanjenje poreza na dobit, oslobađanje ili smanjenje poreza na novozaposlene, diferencirane boravišne takse, diferencirane turističke naknade, penali za izgradnju neadekvatnih kapaciteta na prioritetnim turističkim lokacijama, prenošenje gubitaka u naredne godine, ubrzana amortizacija, koncesije, niže carine na uvoz opreme i dr; organizaciono-institucionalne mere – modeli ugovornog povezivanja/ organizovanja, odnosno različiti vidovi klasterskog i destinacijskog udruživanja (republičkih, regionalnih i lokalnih) turističkih subjekata, u kreiranju turističkih proizvoda timočkih turističkih prostora/destinacija; izbor upravljača i kontrolu efikasnosti upravljanja održivim razvojem turizma, realizacijom programa razvoja turizma i projekata razvoja turističke infrastrukture i suprastrukture, odnosno uređenjem građevinskih područja/lokacija turističkih destinacija; i pravne i planske mere/instrumenti – definišu integralno planiranje razvoja turizma,rezervaciju prostora turističkih prostora od republičkog značaja, održivo korišćenje turističkih prostora i poslove od posebnog značaja za razvoj turizma, licenciranje i utvrđivanje standarda i dr.

Razvoj mreže naselja i javnih službi: formiranje baze podataka o građevinskom zemljištu i objektima, koju obezbeđuju opštinske/gradske uprave i lokalne direkcije/zavodi nadležni za građevinsko zemljište, u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom (u daljem tektu: RGZ) i Republičkom upravom prihoda; formiranje i razvoj regionalnih i lokalnih informacionih i monitoring sistema o planskim dokumentima i prostoru koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave u saradnji sa ministarstvom nadležnim za planiranje i izgradnju prostora, republičkom agencijom za prostorno planiranje, RGZ i ORA; poboljšanje koordinacije opštinskih/gradskih javnih preduzeća za komunalne delatnosti, direkcija/zavoda (za urbanizam, građevinsko zemljište, puteve) i opštinskih / gradskih uprava (urbanističke, građevinske, katastra i druge službe) u pogledu objedinjavanja aktivnosti napribavljanju, uređenju i davanju pod zakup građevinskog zemljišta u javnoj svojini, izgradnju i održavanje objekata komunalne infrastrukture, naročito u centrima u mreži naselja, započetim i iniciranim zonama izgradnje u zaštićenim područjima prirodnih vrednosti i izvorišta voda i turističkim kompleksima, centrima i naseljima, privrednim zonama; celovita transformacija sistema upravljanja i finansiranja uređenja građevinskog zemljišta – počev od utvrđivanja građevinskog zemljišta, preispitivanja i diferencijacije postojećih naknada za korišćenje građevinskog zemljišta u odnosu na stvarne pogodnosti korišćenja lokacija i naknada za uređivanje građevinskog zemljišta u odnosu na podsticanje ili ograničavanje pojedinih namena i aktivnosti i izgradnje prostora, kao i odgovarajuće poreske olakšice i subvencije za finansiranje objekata komunalne infrastrukture; objedinjeno i koordinirano korišćenje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i sredstava javnih prihoda obuhvaćenih opština/gradova za razvoj javnih službi, uz obezbeđenje stimulacija privatnom sektoru za realizaciju planskih prioriteta u tom domenu i konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente 4 i 5) i sredstava Svetske banke za programe socijalne i zdravstvene zaštite; intersektorska koordinacija i razvoj integrisanih programa razvoja mreže usluga i objekata javnih službi, u prvom redu zdrastvene i socijalne zaštite, obrazovanja i kulture i dr.; uključivanje privatnog sektora u pružanje usluga javnih službi i korišćenje objekata u javnoj svojini.

Razvoj linijskih i komunalnih infrastrukturnih sistema: udruživanje sredstava za razvoj mreže državnih puteva iz budžeta Republike Srbije, sredstava JP „Putevi Srbije” i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija, EBRD i dr; obezbeđenje sredstava iz budžeta opština/gradova, uz participaciju JP „Putevi Srbije”, kao i uz korišće različitih kreditnih sredstava i donacija, privatnog sektora i dr. za rekonstrukciju,rehabilitaciju i izgradnju opštinskih puteva; udruživanje sredstava za razvoj mreže državnih železnica iz budžeta Republike Srbije, sredstava „Železnice Srbije” a.d. i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija, EBRD i dr; obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstva nadležnog za energetiku i JP „Elektromreža Srbije” za planirani razvoj prenosnih sistema i energetskih objekata, kao i sredstava JP „Elektroprivreda Srbije”, u rekonstrukciju postojeće i izgradnju planirane distributivne mreže i elektroenergetskih objekata; obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za energetiku i životnu sredinu, sredstava agencija (za energetsku efikasnost) fondova i sredstava privatnog sektora za istraživanje i komercijalno korišćenje lokalnih, obnovljivih izvora energije, kao autonomnih sistema za zadovoljavanje određenih lokalnih energetskih potreba (u domaćinstvima, poljoprivredi i komercijalnim delatnostima), kao i podsticajnih i kreditnih sredstava za ulaganja u energetski štedljiviju izgradnju i korišćenje objekata i nove energetski efikasnije i ekološki prihvatljivije tehnologije; udruživanje sredstava za razvoj magistralnog gasovoda iz budžeta Republike Srbije, sredstava GAZPROMA, JP „Srbijagas” – Novi Sad i „Jugorosgaz” – Beograd i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija; obezbeđenje sredstava telekomunikacionih operatera – „Telekom Srbija”, „Telenor” i drugih operatera s licencom, kao i JP „Pošta Srbije” za realizaciju planiranih aktivnosti na telekomunikacijama i poštanskom saobraćaju, uz obezbeđenje participacije sredstava budžeta obuhvaćenih opština/gradova, iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za saobraćaj, infrastrukturu i telekomunikacije i drugih izvora za realizaciju ruralnog radiotelefonskog sistema i mesnih (pristupnih) mreža za retko nastanjene delove područja; obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta obuhvaćenih opština/gradova i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije za razvoj lokalne infrastrukture (opštinskih puteva, vodovoda,kanalizacije, PPOV i/ili ruralne sanitacije naselja – sanitarno bezbednog tretmana otpadnih voda, sanitaciju seoskih smetlišta, ruralnog radiotelefonskog sistema i mesnih mreža i objekata zajedničke komunalne potrošnje); kategorizacija opštinskih puteva koju utvrđuju skupštine opština/gradova na predlog opštinskih/gradske direkcija/zavoda nadležnih za puteve; formiranje i održavanje baze podataka o opštinskim i nekategorisanim putevima povezanim s referentnim sistemom državnih puteva, koje obezbeđuju opštinske/gradske direkcije/zavodi nadležni za puteve u saradnji s javnim preduzećem nadležnim za upravljanje državnim putevima; formiranje registra potrošača koji obezbeđuju nadležne opštinske/gradske uprave u saradnji s agencijama za energetiku i energetsku efikasnost; formiranje opštinskih/gradskih službi i saveta za energetiku skupština opština/gradova za pripremu i praćenje realizacije planova razvoja i energetskih bilansa opština/gradova, kao i opštinskih/gradskih energetskoh inspekcijskih službe za nadzor nad radom energetskih uređaja u pogledu efikasnosti korišćenja energije i zaštite životne sredine.

Zaštita životne sredine: osnivanje opštinskih/gradskih fondova za zaštitu životne sredine; obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstva nadležnog za životnu sredinu i iz budžeta opština/gradova za izradu i realizaciju predviđenih programa zaštite životne sredine, informisanja i edukacije stanovništva o mogućnostima i efektima unapređenja kvaliteta životne sredine i za uzimanje aktivnog učešća u procesu donošenja odluka od značaja za životnu sredinu, naročito u odlučivanju o strateškoj proceni uticaja planova i proceni uticaja projekata na životnu sredinu i prava na informisanje i dostupnost informacijama; obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, agencija i fondova, budžeta obuhvaćenih opština/gradova i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje u 1089 sredstava EBRD, Svetske banke za investicione programe i drugih kreditnih i sredstava iz donacija, za izradu i realizaciju plana i razvoj sistema upravljanja komunalnim otpadom, opremanje i uređenje regionalnih sanitarnih komunalnih deponija; obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za energetiku i životnu sredinu, agencija (za energetsku efikasnost i dr) i fondova i budžeta opština/gradova za realizaciju programa informisanja i edukacije stanovništva o mogućnostima i efektima štednje i racionalne potrošnje i supstitucije energije, ruralne sanitacije naselja i upravljanja otpadom (selekcije, sanitarno bezbednog odlaganja i reciklaže otpada); formiranje integralnog registra zagađivača i emisija zagađujućih materija koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine, pojačani nadzor nad obavljanjem i kontrolom uticaja aktivnosti (PPOV, saobraćaj, poljoprivreda, turizam i dr.) na kvalitet životne sredine, koji obezbeđuju opštinske/gradska uprave i ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine; formiranje i održavanje katastra pojava nestabilnosti zemljišta na osnovu posebnih geoloških istraživanja, otkrivanja, evidentiranja i praćenja pojava nestabilnosti, koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave u saradnji sa RGZ.

Zaštita nepokretnih kulturnih dobara: obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, javnih prihoda opština/gradova i sredstava privatnog sektora za realizaciju zaštite nepokretnih kulturnih dobara, prioritetno za uređenje arheološkog lokaliteta Medijana u okviru priprema za proslavu 1700 godina od donošenja Milanskog edikta (Ministarstvo kulture i informisanja preko Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture u Nišu); izrada Programa dinamike konzervacije, restauracije i revitalizacije nepokretnih kulturnih dobara planskog područja na osnovu njihovog stanja, ugroženosti i potencijala (Republički zavod za zaštitu spomenika kulture u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture u Nišu i opštinskim/gradskim institucijama nadležnim za planiranje i izgradnju); donošenje urbanističkih planova zasnovanih na načelima integrativne konzervacije za ambijentalne celine izraženih spomeničkih vrednosti kojima će se obezbediti zaštita nepokretnih kulturnih dobara u pripadajućem okruženju i izvornoj ili adekvatnoj nameni, koja neće ugrožavati njihove spomeničke vrednosti (Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu u saradnji sa JP Zavod za urbanizam Niš); razvoj svesti o značaju graditeljske baštine za razvoj regionalnog i nacionalnog identiteta kroz ulaganje u obnovu, zaštitu i organizovanu turističku prezentaciju pojedinačno ili putem tematskih „puteva kulture” (Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš u saradnji sa opštinskim/gradskim turističkim organizacijama).

2. SMERNICE ZA IZRADU PLANSKIH DOKUMENATAI DRUGE RAZVOJNE DOKUMENTACIJE

Prostorni plan će se sprovoditi razradom planskih rešenja i propozicija prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima lokalne samouprave, urbanističkim planovima i sektorskim planovima i programima u skladu sa zakonom.

2.1. DONOŠENJE PROSTORNIH I URBANISTIČKIH PLANOVA

Na području Regionalnog prostornog plana delimično su zahvaćeni sledeći prostorni planovi posebne namene: Prostorni plan područja Parka prirode i turističke regije „Stara planina” („Službeni glasnik RS”, broj 115/08), Prostorni plan područja posebne namene akumulacije „Bovan” („Službeni glasnik RS”, broj 14/09), Prostorni plan infrastrukturnog koridora autoputa E -75, deonica Beograd -Niš („Službeni glasnik RS”, br. 69/03 i 14/09), Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Republike Makedonije („Službeni glasnik RS”, broj 77/02), dok je u celosti zahvat Prostornog plana područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Bugarske („Službeni glasnik RS”, br. 83/03, 41/06 i 86/09).

Navedeni prostorni planovi su usklađeni sa ovim prostornim planom i mogu se primenjivati u celosti.

Na osnovu ovog plana, potrebno je doneti ili uskladiti (već donete), sledeće prostorne planove: Prostorni plan područja posebne namene specijalnog rezervata prirode Suva planina (Vlada Republike Srbije donela Odluku o izradi, u toku je izrada Nacrta plana), Prostorni plan područja posebne namene Radan planina (Vlada Republike Srbije donela Odluku o izradi, u toku je izrada Nacrta plana), Prostorni plan područja posebne namene specijalnog rezervata prirode „Jerma” (koji bi obuhvatao akumulaciju „Odorovci”, Zvonce sa Zvonačkom banjom i klisuru Jerme i stvorio osnov za transgraničnu saradnju sa Republikom Bugarskom), Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije Selova, Prostorni plan posebne namene infrastrukturnog koridora auto puta „Niš – Kladovo”. Prostorne planove jedinica lokalnih samouprava: (grad Niš, Aleksinac, Svrljig, Doljevac, Gadžin Han, Merošina i Ražanj – na teritoriji Nišavskog upravnog okruga; Blace, Prokuplje, Žitorađa i Kuršumlija – na teritoriji Topličkog upravnog okruga; i Bela Palanka, Babušnica, Dimitrovgrad i Pirot – na teritoriji Pirotskog upravnog okruga.

Razradu ovog prostornog plana i navedenih prostornih planova područja posebne namene na nivou urbanističkog plana utvrdiće, u koordinaciji, Republička agencija za prostorno planiranje, jedinice lokalne samouprave i nadležna ministarstva, a posebno: za građevinska područja mesta za odmor i komplekse skijališta na Staroj planini; Ministarsvo regionalnog razvoja i lokalne samouprave i Ministarstvo prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja; za delove uže zone sanitarne zaštite vodoakumulacija, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; za trase infrastrukturnih sistema sa pratećim objektima, Ministarstvo energetike, razvoja i zaštite životne sredine, Ministarstvo saobraćaja i Ministarstvo prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja.

U skladu sa odredbama Zakona o planiranju i izgradnji nadležne skupštine obuhvaćenih opština/gradova uskladiće u celosti prostorne planove jedinica lokalne samouprave opštine/grada za teritorije svojih opština/gradova sa planskim koncepcijama, rešenjima i propozicijama ovog prostornog plana u zakonom utvrđenom roku. Do usklađivanja, važeći prostorni i urbanistički planovi se mogu primenjivati u delovima koji nisu u suprotnosti sa planskim koncepcijama, rešenjima i smernicama Prostornog plana.

Prioritet u pripremanju i donošenju urbanističkih planova, imaće sedišta opština/gradova, banjska i druga turistička mesta, mikrorazvojni centri (posebno u pograničnim područjima), prostorne kulturno-istorijske celine i arheološki lokaliteti, energetski objekti i zone eksploatacije mineralnih sirovina, kao i zone izgradnje za industriju, MSP i infrastrukturnih sistema (posebno od regionalnog značaja i transgranične saradnje) čiji će razvoj podsticati Republika.

Članom 5. stav 1. Zakona o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 88/10) i Zakona o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, br. 135/04, 36/09, 36/09-drugi zakon, 72/09-drugi zakon i 43/11 US), čl. 35. i 36., propisana je obaveza izrade strateške procene uticaja na životnu sredinu za prostorne planove. Obavezna je izrada strateških procena za sledeće prostorne planove: Prostorni plan područja posebne namene specijalnog rezervata prirode Suva planina; Prostorni plan područja posebne namene Radan planina; Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije Selova; Prostorni plan posebne namene infrastrukturnog koridora auto puta „Niš – Kladovo”; Prostorni planovi jedinica lokalnih samouprava: (grad Niš, Aleksinac, Svrljig, Doljevac, Gadžin Han, Merošina i Ražanj – na teritoriji Nišavskog upravnog okruga; Blace, Prokuplje, Žitorađa i Kuršumlija – na teritoriji Topličkog upravnog okruga; i Bela Palanka, Babušnica, Dimitrovgrad i Pirot – na teritoriji Pirotskog upravnog okruga.

Za ostale urbanističke planove odluka o pristupanju ili ne pristupanju izradi strateške procene donosi se u skladu sa odredbama iz čl. 5, 6. i 9. Zakona o strateškoj proceni uticaja, ukoliko se konkretnim planom uspostavlja okvir za odobravanje budućih razvojnih projekata za koje je propisana obaveza procene uticaja na životnu sredinu, odnosno da se može tražiti procena uticaja na životnu sredinu kada se nalaze u obuhvatu zaštićenog područja i planiranih za zaštitu prirodnih vrednosti, odnosno ako se na drugom obuhvaćenom području planiraju dva ili više projekata obuhvaćenih Uredbom o projektima za koje se izrađuje studija o proceni uticaja na životnu sredinu.

Na lokalnom nivou, za planove manjih prostornih obima odluku o strateškoj proceni donosi organ nadležan za pripremu plana ako postoji mogućnost pojave značajnih uticaja, što se utvrđuje prema kriterijumima datim u Prilogu 1. Zakona o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu.

2.2. SPROVOĐENJENJE PROSTORNOG PLANA U REGIONALNIMI SEKTORSKIM PLANOVIMA I PROGRAMIMA

Razvojni dokumenti regionalnog razvoja za celo ili delove područja Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okrug (u daljem tekstu: Regiona) usklađuju se, u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju, sa ovim prostornim planom.

Sprovođenje i razradu planskih koncepcija, rešenja i propozicija utvrđenih Prostornim planom u sektorskim planovima i programima u skladu sa zakonom obezbeđuju: ministarstvo nadležno za vodoprivredu, odnosno Republička direkcija za vode Republike Srbije, u saradnji sa JVP „Srbijavode”, VPC „Morava”, nadležnim opštinama/gradovima: usklađivanjem godišnjih programa izgradnje, rekonstrukcije i održavanja vodnih objekata i faznog razvoja regionalnih sistema za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta; izradom projekata regulacije reka i uređenja rečnih korita (sa kojim se usklađuju projekti eksploatacije rečnog nanosa); donošenjem programa monitoringa kvaliteta vode u slivovima regionalnih izvorišta, a u saradnji sa ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine donošenjem programa zaštite voda u tim slivovima; skupštine obuhvaćenih opština/grada donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja vodovodne i kanalizacione infrastrukture; planova i dvogodišnjih programa upravljanja otpadom i odlukama o komunalnom redu; skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za vodoprivredu, donošenjem plana za proglašenje erozionih područja na teritoriji opština/gradova i plana odbrane od bujičnih poplava na vodotokovima van sistema redovne odbrane od poplava; skupštine obuhvaćenih opština/gradova u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poljoprivredu, asocijacijama poljoprivrednih proizvođača i vlasnicima zemljišta – ispitivanjem agropedoloških osobina zemljišta; donošenjem integralnih programa zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta, programa razvoja stočarstva, programa razvoja povrtarstva, programa obnove pašnjačkog stočarenja, programa razvoja organske, tj. ekološke proizvodnje hrane i dr.; skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa nadležnim ministarstvima, mesnim zajednicama, privatnim sektorom i nevladinim organizacijama, utvrđivanjem lokalne politike zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, razvoja kulture i fizičke kulture i donošenjem akta o mreži objekata dečjih vrtića i osnovnih škola u opštinama/gradovima; skupštine obuhvaćenih opština/gradova, uz pomoć nadležnog ministarstva, turističkih organizacija i turoperatera, različitih nevladinih i drugih organizacija, donošenjem programa razvoja turizma sa predinvesticionim studijama (opravdanosti), programa promotivnih aktivnosti, programa uređenja i opremanja građevinskog zemljišta na turističkim prostorima, programa edukacije stanovništva i njihovog uključivanja u organizaciju turističkih programa, i dr; JP za gazdovanje šumama „Srbijašume” u saradnji sa vlasnicima zemljišta izradom programa gazdovanja šumama i pošumljavanja zemljišta u privatnom vlasništvu kojima bi se pouzdanije utvrdilo stanje ovih šuma, a planovima gazdovanja uvažili opšti zaštitni i posebni posednički interesi za svaki deo šume;izradom i realizacijom Programa antierozionog uređenja; Lovački savez Srbije i korisnici lovnog područja revizijom, odnosno donošenjem lovnih osnova za gazdovanje lovnim područjem i lovištima i godišnjih planova gazdovanja lovištima u obuhvatu ovog prostornog plana; korisnici ribarskih područja – donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa unapređenja ribarstva; JP „Putevi Srbije”, u saradnji sa nadležnim opštinskim/gradskim upravama, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa izgradnje, rehabilitacije i održavanja državnih puteva; nadležne opštinske/gradske uprave,odnosno opštinske/gradske direkcije/zavodi nadležni za puteve, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja opštinskih puteva; JP „Elektroprivreda Srbije”, u saradnji sa JP za distribuciju električne energije „Jugoistok”-Niš, opštinskim/gradskim EDB, usklađivanjem srednjoročnih planova, dvogodišnjih programa razvoja energetike, odnosno distribucije električne energije; skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem planova razvoja energetike kojima se utvrđuju potrebe za energijom na području opština/gradova, uslovi i način obezbeđivanja neophodnih energetskih kapaciteta i donošenjem programa racionalnog korišćenja energije; rudarska preduzeća, koja vrše istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, u saradnji sa nadležnim republičkim organima, skupštinama obuhvaćenih opština/gradova, privrednim komorama doneće, uz saglasnost Vlade, posebne srednjoročne programe razvoja i sanacije zadelove područja na kojima je završena ili predstoji eksploatacija mineralnih sirovina; skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem srednjoročnog plana zaštite od buke, programa i plana monitoringa životne sredine (vazduha, buke, zemljišta i drugo) i programa praćenja dokumentacije o strateškim procenama uticaja planova i procenama uticaja projekata na životnu sredinu; upravljači zaštićenih područja donošenjem plana upravljanja i godišnjih programa upravljanja zaštićenim područjima; nadležne opštinske/gradske uprave, u saradnji s ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine, realizacijom akcionih programa zaštite životne sredine za područje opštine/gradova preko lokalnih Agendi 21 (tzv. LEAP); Regionalni centar za životnu sredinu i druge NVO -angažovanjem na iniciranju, izradi i primeni programa i projekata održivog razvoja i zaštite; Republički zavod za zaštitu spomenika kulture i Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu, u saradnji s nadležnim opštinskim/gradskom upravama i privatnim sektorom, utvrđivanjem srednjoročnih i godišnjih programa istraživanja i zaštite nepokretnih kulturnih dobara; ORA (Oblasna razvojna agencija) „Jug” u saradnji s nadležnim opštinskim / gradskim upravama, donošenjem godišnjih programa razvoja, izgradnje i uređenja područja Regiona, čiji je cilj materijalno poboljšanje uslova lokalnog stanovništva. Planska rešenja preispitaće se i bliže odrediti (za objekte iz člana 133. Zakona o planiranju i izgradnji) izradom prethodnih studija i studija opravdanosti, u skladu sa navedenim zakonom.

3. PRIORITETI I STRATEŠKO RAZVOJNI PROJEKTIPRVE ETAPE SPROVOĐENJA PLANA

Prioritetne aktivnosti na implementaciji Prostornog plana utvrđuju se za prvu fazu implementacije do 2015 godine.

Polazeći od planskih ciljeva, postavki i rešenja Prostornog plana, prioritetne aktivnosti obuhvataju:

1.Održivo korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta

Prioritetne aktivnosti: aktivirati regionalne ilokalne centre za razvoj lokalnih zajednica; izraditi i primeniti projekte za obnovu oštećenog i uništenog zemljišta; na terenima oštećenim procesima erozije sprovesti odgovarajuće radove i mere zaštite zemljišta; obezbediti pošumljavanje slabo produktivnog poljoprivrednog zemljišta i degradiranih pašnjaka; uspostaviti monitoring kvaliteta zemljišta; ažurirati podatke katastra o namenama i vlasništvu zemljišta; povećati stručnu edukaciju poljoprivrednika; podsticati ulaganja mladih poljoprivrednika u proširenje poljoprivrednog poseda; osnivanje klastera; obezbeđenje poreskih i infrastrukturnih olakšica za investiranje u otvaranje malih i srednjih preduzeća.

Učesnici u implementaciji: ministarstva nadležna za poljoprivredu, šumarstvo, rudarstvo i zaštitu životne sredine, prostorno planiranje; ORA„Jug” d.o.o; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada; porodična poljoprivredna gazdinstva, poljoprivredni proizvođači, zainteresovani poslovni subjekti i drugi akteri na regionalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou.

2. Zaštita i održivo korišćenje šumskog zemljišta i šuma i razvoj lovstva

Prioritetne aktivnosti: unapređenja stanja postojećih šuma i povećanja površina pod šumama (pošumnjavanjem) u slivovima postojećih i planiranih vodoakumulacija, u okviru jalovišta i oko industrijskih i komunalnih kompleksa; izrada projekata pošumljavanja slivova vodoakumulacija napodručju Prostornog plana; racionalno i održivo korišćenje ukupnih proizvodnih potencijala šuma, uz povećanje procenta ukupne obraslosti i popunjavanje nedovoljno obraslih površina, optimalni odnos obraslog i neobraslog zemljišta(87 %:13% ); antierozivna zaštita na površinama i lokalitetima ugroženim srednjom, ekscesivnom i jakom erozijom; institucionalno opremanje i organizovanje za potrebe: monitoringa i istraživanja šuma;očuvanje raznovrsnosti lovne faune(gajenje, naseljavanje i zaštita divljači) uz usklađivanje lovnih i ostalih delatnosti u lovištima; organizacija stručnih službe za praćenje i usmeravanje razvoja lovne divljači; fazno poboljšanje stanja i fonda sitne i krupne divljači u skladu sa kapacitetima lovišta; organizovanje lovnog turizma uz edukaciju lovaca i lovnih stručnjaka.

Učesnici u implementaciji: ministarstva nadležna za šumarstvo, lovstvo, zaštitu životne sredine, prostorno planiranje i turizam; uprava za šume Srbije pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; JP „Srbijašume”, JVP „Srbijavode”; Lovački savez Srbije; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada, vlasnici privatnih šuma i korisnici lovišta.

3. Geološki resursi

Prioritetne aktivnosti:

A. Eksploatacija mineralnih sirovina: modernizacija, revitalizacija i re-inženjering tehnoloških procesa i modernizacija opreme, kao i postrojenja za pripremu i primarnu preradu mineralnih sirovina; otvaranje zatvorenih rudnika, obezbeđivanje novih radnih mesta i povećanje iskorišćavanja postojećih mineralnih sirovina uz prateću modernizaciju tehnoloških procesa u rudnicima uglja sa podzemnom eksploatacijom (Aleksinački rudnici); pripremne aktivnosti na intenziviranju geoloških istraživanja u utvrđenim perspektivnim područjima: prioritetno građevinsko – tehničkog i arhitektonskog kamena (krečnjaka, peščara, bentonita i drugo); zaštitita prostora nad ležištima energetskih sirovina (bituminozni škriljci), na lokacijama malih hidrolektrana i koridora energetske infrastrukture od neplanske izgradnje objekata;

B. Saniranje površina oko postojećih rudarskih objekata i razvoj projekata koji minimalno ugrožavaju životnu sredinu: preduzeti sve zakonske i tehničko – tehnološke mere da se degradiranje i uništavanje životne sredine svede na prihvatljiv nivo u svim fazama tretiranja mineralnih sirovina (eksploatacija, priprema, prerada, transport), uz dosledno ostvarivanje kratkoročnih i dugoročnih programa i planova sanacije i rekultivacije degradiranih površina; obezbeđivanje integralnog upravljanja otpadom koji se formira u svim proizvodnim procesima i tehnološkim fazama u mineralno – sirovinskom kompleksu, sa posebnim akcentom na efikasnije i kompleksnije korišćenje sirovina i iskorišćavanje različitih tehnogenih sirovina koje se stvaraju u mineralno – sirovinskom kompleksu.

Učesnici u implementaciji: ministarstva nadležna za životnu sredinu, prostorno planiranje rudarstvo i energetiku, Agencija za privatizaciju, Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza, Fond za razvoj Republike Srbije, Javno preduzeće za podzemnu eksploataciju uglja, Regionalna privredna komora, opštinske uprave(sekretarijati, inspekcije i drugo), odgovarajući organi preduzeća koja se bave eksploatacijomi preradom mineralnih sirovina i bankarski sektor.

4. Stanovništvo, naselja i javne službe

Prioritetne aktivnosti:

A. Zaustavljanje negativnih demografskih tokova i obnova stanovništva: konstantna podrška države smanjivanju unutarregionalnih razlika sa posebnom pažnjom na teritorijalnim potencijalima devastiranih područja koja doživljavaju ekonomsko zaostajanje i depopulaciju; ublažavanje negativnih demografskih procesa merama za zaustavljanje emigracije mladog stručnog kadra (zaposlenje, kvalitet života) i stvaranje uslova za povratak i redistribuciju stanovništva (zaposlenje, komunalno opremanje naselja i dr.).

B. Razvoj ljudskih resursa: podizanje nivoa obrazovanja, razvoj znanja i specijalnih veština radne snage; podrška za samozapošljavanje i osnivanje poslova manjeg razmera, kao i unapređenje reintegracije i fleksibilnosti radne snage; poboljšavanje uslova socijalnog statusa pojedinih kategorija stanovništva (odraslih osoba bez obrazovanja, žena, dece, starih, izbeglih i interno raseljenih lica, vojnih invalida i drugih posebno ugroženih grupa).

V. Funkcionalno jačanje uloge urbanih centara: podsticati dnevne migracije kao instrument teritorijalne i funkcionalne kohezije u regionu na tri nivoa: I nivo – Niš, Prokuplje i Pirot; II nivo – Aleksinac, Gadžin Han, Dimitrovgrad, Kuršumlija i Dimitrovgrad; i III nivo – Doljevac, Merošina, Svrljig, Ražanj, Blace, Žitorađa, Bela Palanka i Babušnica; razvoj prostornih i funkcionalnih veza između Niša kao makroregionalnog centra, regionalnog centara Pirota i Prokuplja kao snažnog privrednog i industrijskog centra. Niš i Pirot će jačati regionalne funkcije (privredne, javno-socijalne, razvojno-upravljačke, informacione, naučno-istraživačke, kulturne i dr.), a Prokuplje i Aleksinac će razvijati subregionalne funkcije (privredne, javno-socijalne, razvojno-upravljačke i kulturne) i intenziviraće razvoj funkcija opštinskih centara (privredne i javno-socijalne).

G. Očuvanje i transformacija ruralnih naselja i područja: zadržavanje mlađeg dela kontingenta radne snage i podsticanja povratka dela nezaposlene radne snage iz urbanih i opštinskih/gradskih centara na ruralna područja (farmersko stočarstvo, ukrupnjavanje poseda, organska poljoprivreda) modernizacijom poljoprivrede i dopunskih aktivnosti (turizam, mikrobiznis); poboljšanje kvaliteta mreže puteva i razvoj javnog saobraćaja čime će se omogućiti bolja veza između naselja i, posebno, sa centrima zajednice sela; usklađivanje mreža objekata i usluga javnosocijalne infrastrukture sa funkcijama centara u mreži naselja, razmeštajem i potrebama korisnika; unapređenje i razvoj ruralne komunalne infrastrukture, posebno telekomunikacija.

D. Ostvarivanje minimalnih standarda u pružanju javnih usluga, odnosno, obezbeđivanje dostupnosti osnovnim sadržajima predškolskog i osnovnog obrazovanja, socijalne i primarne zdravstvene zaštite, naročito u nerazvijenim rubnim ruralnim naseljima opština:

u oblasti predškolskog obrazovanja – obezbeđivanje potrebnih kapaciteta kroz proširenje postojećih, adaptaciju prostora u okviru školskih objekata ili drugih javnih objekata (multifunkcionalni centri), odnosno organizovanjem mobilnih vrtića za seoska naselja;

u oblasti osnovnog obrazovanja – poboljšanje organizovanog đačkog prevoza, obezbeđivanje mobilnih nastavnih timova, odnosno organizovanje đačkog smeštaja za decu udaljenih seoskih naselja;

u oblasti socijalne i primarne zdravstvene zaštite – objediniti ove usluge u nerazvijenim ruralnim naseljima, prvenstveno kroz organizovanje rada mobilnih službi u adaptiranim prostorijama postojećih mesnih zajednica, domova kulture ili multifunkcionalnih centara.

u oblasti sporta i rekreacije: obnova postojećih i izgradnja novih, adekvatno uređenje i opremanje sportskih objekata uz sve školske objekte (otvoreni tereni obavezni uz osnovne škole nižeg razreda, zatvoreni objekti uz ostale školske objekte).

u oblasti kulture: uključenje kulturne baštine u turističku ponudu, revitalizacija postojećih domova kulture.

u oblasti lokalne uprave: otvaranje uslužnih centara, formiranje informacione osnove o prostoru.

Učesnici u implementaciji: ministarstva nadležna za rad, finansije, prosvetu, zdravlje, socijalnu politiku, kulturu, izgradnju objekata, saobraćaj, telekomunikacije, zaštitu životne sredine, prostorno planiranje, vodoprivredu, ekonomiju i regionalni razvoj, trgovinu i usluge, nacionalni investicioni plan; Fond za razvoj Republike Srbije, Nacionalni savet za regionalni razvoj; Nacionalna služba za zapošljavanje i drugo; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada; republičke, regionalne i opštinske/gradske javne ustanove u domenu zdravstva, obrazovanja, kulture i socijalne zaštite; ORA „Jug” doo, republička i opštinska/gradska javna preduzeća, direkcije i fondovi za izgradnju, razvoj saobraćajne i druge infrastrukture i objekte zajedničke komunalne potrošnje; lokalni saveti za razvoj ljudskih resursa(predstavnici lokalne vlasti, poslodavaca i reprezentativnih sindikata, strukovnih udruženja,školskih institucija, naučno-istraživačkih organizacija, udruženja); privatni sektor i NVO.

5. Privreda

Prioritetne aktivnosti:

A. Razvoj privrede: institucionalna podrška regionalnom razvoju, uspešnim firmama i sektoru MSP (iz obllasti elektronske, mašinske i tekstilne industrije, poljoprivrede, turizma, saobraćaja i skladišno-logističkih aktivnosti, prerađivačkog sektora, uslužnih delatnosti i dr) uz povezivanje u proizvodno-uslužne regionalne klastere, kompletiranj einfrastrukture (pre svega u privredno-industrijskim zonama i turističkim destinacijama) i ekološku prihvatljivost; unapređenje dostupnosti regionalnog prostora /gradova/ opština i ntenzivnijim korišćenjem prednosti razvojnog koridora 10, kao i na povezivanju sa susednim područjima i na podizanju komunalne opremljenosti postojećih i novih privrednih lokaliteta; intenziviranje partnerstva na nivou lokalnih vlasti i regiona u cilju zajedničkog nastupa kod EU i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju transgraničnih programa razvoja i zaštite prirode;

B. Realizacija i opremanje novih privrednih kompleksa i lokaliteta: obezbeđivanjem infrastrukturno opremljenih privrednih kompleksaili lokaliteta od značaja za više opština/gradova i regiona, centrima zajednice naselja i drugim naseljima u kojima je ispoljen interes za razvoj MSP; razvoj i potpunije iskorišćenje osnovnih elementa prostorne strukture privrednih sadržaja, u cilju jačanja privrednih subjekata, naročito njihove konkurentskesposobnosti, i to: industrijske zone, tzv. Ekonomska zona u Pirotu (koju čine postojeća i planirana industrijska zona, industrijski park i slobodna zona), naučno-tehnološkog parka i biznis inkubator centra u Nišu, inovacionih centara, logističkog i kargocentra u Nišu, transportnog logističkog terminala u Pirotu, slobodne zone u Pirotu i Nišu, aerodromske zone razvoja u Nišu, poslovni i proizvodnih inkubatora MSPP, trgovinsko-poslovnih centara, kao i sektorskih i regionalnih klastera MSP; izgradnja zone robno-transportnog logističkog centra, pored same granice sa Republikom Bugarskom u Dimitrovgradu; razvoj i izgradnja mikro pogona u seoskim naseljima u kojima je ispoljen interes za razvoj MSP, uz poštovanje uslova zaštite životne sredine; aktiviranje i infrastrukturno opremanje postojećih atraktivnih lokacija;

Učesnici u implementaciji: ministarstva nadležna za privredu, privatizaciju, trgovinu i usluge, ekonomiju i regionalni razvoj sa odgovarajućim upravama, direkcijama i agencijama (Agencija za nacionalni investicioni plan, Agencija za razvoj MSP, Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza– SIEPA, Agencija za privatizaciju, Agencija za regionalni razvoj); Privredna komora Srbije; ORA„Jug” doo; Regionalna privredna komora u Nišu, regionalne agencije, fondovi i poslovne asocijacije; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada, agencije/kancelarije za lokalni ekonomski razvoj; asocijacije/udruženja privrednika i preduzetnika; republička i opštinska/gradska javna preduzeća; direkcije i fondovi za izgradnju, razvoj saobraćajne i druge infrastrukture i objekte zajedničke komunalne potrošnje; republički fondovi za razvoj, regionalni razvoj i sl.; predpristupni fondovi Evropske unije (za regionalnu i preko-graničnu saradnju, regionalni razvoj is l.); Svetska banka(WB); Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD); domaći bankarski sistem uz partnerstvo javnog i privatnog sektora.

6. Turizam

Prioriteti ostvarivanja turističke ponude Regiona su:

kompletiranje i integracija postojeće ponude u prostoru Parka prirode Stara planina, gradskih turističkih centra Niš i Pirot (urbana rehabilitacija) i banjskih mesta (Niške Banje, Kuršumlijske Banje, Prolom Banje, Lukovske Banje i Zvonačke Banje (predlog da Zvonačka Banja dobije status banje)), uz izgradnju i uređenje novih sadržaja ponude u prostoru, kao generatora ukupne turističke ponude, posebno planina, banja, sela, tranzitnih putnih koridora, kao i turističkih centara-gradova i mesta, tradicionalnih manifestacija i dr.). Najznačajniji novi sadržaji ponude u prostoru biće: skijalište Stara planina (deo sektora „Topli Do” i „Senokos-Srebna Glava”) sa prvom fazom razvoja planinskih turističkih mesta za odmor (turističkog naselja Rakitska Gora i vizitor centra Topli Do u opštini Pirot, ko i Turističkog centra „Senokos” u opštini Dimitrovgrad); ski-stadion „Basarski kamen” na Vidliču; sadržaji ponude u prostoru Suve planine, Radana i Jastrebca, sa pretežnom ponudom u letnjoj sezoni (planinarske i izletničke ture, jahanje, planinski biciklizam i dr.), a delom i u zimskoj sezoni (ski-stadioni „Bojanine vode” na Suvoj planini i Radan planina), uz ekološki, etnološki, seoski, lovni i neke druge specijalizovane vidove turizma; izgradnja wellness/rekreativnih sadržaja u banjama na bazi termomineralnih vode;. opremanje touring drumskih pravaca koridora H sa bočnim pravcima za kružna i linearna turistička putovanja/ture/puteve;

prioriteti unapređenja postojeće turističke ponude su u modernizaciji, komunalnom opremanju i komercijalizacija smeštajnih kapaciteta i pratećih sadržaja, u skladu sa međunarodnim standardima i trendovima u turizmu i hotelijerstvu;

redosled prioriteta prostornog razvoja turizma (izgradnje materijalne osnove) u novim destinacijama biće: izgradnja krupne saobaćajne i tehničke infrastrukture do destinacija (drumske saobraćajnice, elektrosnabdevanje, gasovod, telekomunikacije); komunalno opremanje destinacija (vodosnabdevanje i kanalisanje otpadnih voda, komunalna oprema saobraćaja, energetike i telekomunikacija); izgradnja turističko-rekreativne infrastrukture (skijališta, sportski kompleksi, staze, receptivno-informativni punktovi, turistička signalizacija i dr.); izgradnja smeštaja i sadržaja javnih službi i servisa;

prioriteti turističkog korišćenja prirodnih i kulturnih dobara u turizmi su uređivanje i organizovanje prezentacije prirodnih vrednosti (posebno u Parku prirode Stara planina i prirodnom dobru Radan) i objekata nepokretnih kulturnih dobara (posebno arheoloških nalazišta starorimskog nasleđa i srednjovekovnih spomenika);

prioriteti u aktiviranju razvoja komplentarnih delatnosti u funkciji turizma su posebno u proizvodnji eko-hrane, autentičnih etno-proizvoda i dr., uz očuvanje i prezentaciju regionalnih i lokalnih etno-vrednosti i tradicije;

organizacioni prioriteti u razvoju turizma su u edukacija kadra, razvoju opštinskih i regionalne turističke organizacije, uz bolje motivsko povezivanje različitih vidova turizma (planinskog, banjskog, kulturološkog, lovnog i ribolovnog i dr.), kako među opštinama Regiona, tako i sa susednim opštinama u Srbiji, kao i u Bugarskoj.

Ključni učesnici u realizaciji koncepta razvoja turizma su:

na lokalnom nivou: „Opštinske turističke organizacije”, kao nosioci promocije turizma i organizacije turističke ponude, unapređenja javnih sadržaja od interesa za turizam i drugih aktivnosti i delatnosti u turizmu (programskih, kulturno-edukativnih, informativno-propagandnih i dr.); „Muzeji gradova/opština Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga”, kao nosioci promocije kulturno-istorijske baštine; Grad/opštine Nišavskog, Topličkog i Pirotskog upravnog okruga sa nadležnim gradskim/opštinskim službama u pogledu: registracije i praćenja svih objekata u funkciji turizma, njihove kategorizacije i kontrole standarda (u saradnji sa opštinskim turističkim organizacijama); udruživanja sredstava opštinskih budžeta sa posebnim sredstvima koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije, kao i sa privatnim sektorom, za prioritetne programe razvoja turizma; donošenja programa razvoja i prezentacije turističkih vrednosti i ponude; donošenja i realizacije programa uređenja i opremanja građevinskog zemljišta na turističkim prostorima, kao važnog regulatora razvoja turizma; organizacije edukacije lokalnog stanovništva i njihovog uključivanja u organizaciju turističkih programa i dr; privatni investitori, kao nosioci komercijalnih ulaganja u razvoj svih vidova turizma; turističke agencije u saradnji sa opštinskim turističkim organizacijama u pogledu promocije prirodnih i kulturno-istorijskih vrednosti i turističke ponude; i planinarska, speleološka, lovna, ribolovna i druga sportska društva;

na regionalnom nivou: Privredna komora u Nišu, preko sektora nadležnog za poslove analize kretanja u turizmu i ugostiteljstvu (u cilju pospešivanja prometa, izrade dugoročnih strategija razvoja, privatizacije i sl.); Regionalna turistička organizacija u saradnji sa „Oblasnom razvojnom asocijacijom Niš” objedinjavanjem marketinških i drugih aktivnosti na promociji i razvoju turističke ponude opština;

na nacionalnom nivou: ministarstva sa odgovarajućim direkcijama i upravama (nadležnim za poslove turizma, prostornog planiranja, zaštite životne sredine i kulture) putem rezervacije prostora i investicione podrške prioritetnim programima razvoja, organizacije i uređenja turističkih prostora od republičkog značaja, iz sredstava Nacionalnog investicionog plana, kao i iz posebnih sredstava Programa za razvoj infrastrukture u turizmu; javna preduzeća nadležna za poslove drumskog saobraćaja, javnih skijališta, vodoprivrede, šumarstva, upravljanja teritorijom Parka prirode Stara planina i drugim prirodnim dobrima čija je zaštita u postupku (Suva planina, Radan i dr.), kao i zavodi nadležni za zaštitu prirode i spomenika kulture; koncipiraće se sadržaj, oblici i organizacija saradnje između republičkih, regionalnih i lokalnih subjekata razvoja turizma, u cilju efikasnog sprovođenja i praćenja politika i programa razvoja turizma i uređenja turističkih prostora, od investicija do eksploatacije (javna preduzeća za razvoj turizma); i Turistička organizacija Srbije permanentnom promocijom postojeće i planirane turističke ponude turističkih rejona i destinacija, u cilju artikulisanja, usmeravanja i podsticanja tržišta tražnje za turističkim sadržajima i dr.

7. Saobraćajna infrastruktura

Prioritetne aktivnosti:

A. Povećanje saobraćajne dostupnosti područja državnim putevima I reda: aktivnosti za izgradnju dela autoputa E-80 – državnog puta I reda br. 1.12 od Niša do granice sa Republikom Bugarskom; izgradnja deonica državnog puta II reda kao alternativnog pravca na deonicama na kojima se trasa autoputa poklapa sa trasaom državnog puta I reda br. 1.12 (Čiflik –Pirot);

B. Modernizacija i kompletiranje mreže državnih puteva II redai opštinskih puteva: osavaremenjivanje državnih puteva II reda na čitavoj teritoriji Regiona, i izgradnja ne izgrađenih deonica državnih puteva II reda;

V. Usmeravanje uticaja saobraćajne infrastrukture na razvojurbanih centara i sistema naselja: izgradnja drumskih obilaznica oko Niša, Pirota, Dimitrovgrada, Prokuplja, Merošine, Svrljiga; osavremenjavanje i izgradnja lokalnih puteva.

G. Razvoj železničkog saobraćaja i infrastrukture: elektrificiranje pruge Niš-Pirot-granica sa Republikom Bugarskom (E-70) sa izgradnjom obilaznice Niša u severnom delu grada; aktivnosti na pripremi koridora pruge Niš-Leskovac-granica sa Republikom Makedonijom (E-85) odnosno izgradnja dvokolosečne i elektrificirane pruge, sa brzinom vožnje od 160 km/h, koja će u najvećoj mogućoj meri koristiti postojeći koridor pruge; rehabilitacija železničkih pruga, tačnije kritičnih deonica, kao i rekonstrukciju u cilju dovođenja pruga na projektovane ili eventualno povećane brzine, uz modernizaciju signalno-sigurnosnih uređaja.

D. Razvoj vazdušnog saobraćaja i infrastrukture: proširenje i modernizacija aerodroma „Konstantin Veliki” u Nišu.

Učesnici u implementaciji: ministarstva nadležna za infrastrukturu, životnu sredinu, prostorno planiranje i izgradnju objekata; JP „Putevi Srbije”; „Železnice Srbije” a.d.; opštinske/gradske uprave; i javna preduzeća/organizacije nadležene za opštinske puteve.

8. Vodoprivreda

Prioritetne aktivnosti: završetak započetog projekta povećanja vodnih bilansa dovođenjem dela velikih voda iz Toplodolske reke, a u cilju poboljšanja režima malih voda i stvaranja strateške rezerve vode na pravcu Nišava – Južna Morava; obnova mreža svih vodovoda (smanjenje gubitaka na manje od 20%); prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije Selova (rok: 2012.); izgradnja regionalnih sistema vodosnabdevanja, prioritetno sistem „Selova”; definisanje zona i pojaseva sanitarne zaštite oko postojećih izvorišta i objekata za vodosnabdevanje; sprovođenje legalizacije seoskih vodovoda; definisanje svih izvora zagađenja (registrovati manje zagađivače), uraditi katastar zagađivača; uklanjanje divljih deponija duž tokova; rekonstrukcija i proširenje obuhvata kanalizacije u opštinskim centrima u vidu grupnih sistema (grad i okolna seoska naselja); realizacija PPOV u naseljima sa najvećim uticajima na izvorišta ili na ugrožene vodotoke: Niš, Blace, Pirot, Kuršumlija, Prokuplje; rekonstrukcija postojećih PPOV u Beloj Palanci, Svrljigu i Blacu; izrada Plana za proglašenje erozionih područja i Plana za odbranu od poplava u opštinama koje te planove nemaju; prioritet u izvođenju radova za zaštitu od poplava i uređenje korita vodotoka, treba da imaju već započeti radovi, radovi za koje postoji urađena tehnička dokumentacija, radovi na dogradnji, rekonstrukciji i održavanju postojećih sistema za zaštitu od poplava i uređenje vodotoka, zaštita površina u priobalju od poplava i zaštita ruševnih obala.

Učesnici u implementaciji: ministarstvo nadležno za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo, Nišavski, Pirotski i Toplički upravni okrug, skupštine opština/grada, te sve mesne zajednice; direkcije za izgradnju u svim opštinskim/gradskim centrima; JKP koja se staraju za vodovode i kanalizacije u svim opštinskim/gradskim centrima; Republička direkcija za vode Republike Srbije, pri Ministrastvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; JVP „Srbijavode”; VPC „Velika Morava”; Niš; JP „Elektroprivreda Srbije”; elektrodistribucije po opštinama/gradu; i Privatni investitori, i dr.

9. Energetika

Prioritetne aktivnosti:

A. Priprema i početak izgradnje elektroenergetske mreže i objekata: rekonstrukcija trafostanice 400/220/100 kV „Niš 2” ugradnjom trećeg transformatora od 300 MVA na transformaciji 400/110 kV; Rekonstrukcija trafostanice 35/10 kV „Ratko Pavlović” sa naponskog nivoa 35/10 kV na naponski nivo 110/10 kV; izgradnja dvostrukog dalekovoda 110 kV TS 400/220/100 kV „Niš 2”- TS 110/10 kV „Ratko Pavlović”; rekonstrukcija postojećeg dalekovoda 110 kV (br. 154/1) TS 400/220/100 kV „Niš 2”- TS 110/35 kV „Niš 1”, na dvostruki dalekovod 110 kV; izgradnja novih trafostanica 110/35 kV „Doljevac” i „Bela Palanka”; izgradnja priključka 110 kV za trafostanicu 110/10 kV„Niš 5” sa dalekovoda 110 kV TS 400/220/100 kV „Niš 2”- TS 110/35 kV „Pirot 1”; izgradnja duplog priključnog voda 110 kV (sistem „ulaz-izlaz”) za trafostanicu 110/35 kV „Bela Palanka” sa dalekovoda 110 kV TS 400/220/110 kV „Niš 2” – TS 110/35 kV „Pirot 2”; izgradnja duplog priključnog voda 110 kV (sistem „ulaz-izlaz”) za trafostanicu 110/35 kV „Doljevac” sa dalekovoda 110 kV TS 400/220/110 kV „Niš 2” – TS 110/35 kV „Leskovac 4”; izgradnja dalekovoda 110 kV TS 110/35 kV„Svrljig” – TS TS 110/35 kV „Jabučko ravnište”; rekonstrukcija i izgradnja većeg broja DV 35 kV i trafostanica 35/10 kV .

B. Priprema i početak izgradnje gasovodne mreže i objekata: izgradnja magistralnog gasovoda MG-10 Niš – Dimitrovgrad (granica Bugarske); nastavak izgradnje magistralnog gasovoda MG-11 sa pravcem Niš – Doljevac, izgradnja glavnog razdelnog čvora (GRČ) „Doljevac”, kao i izgradnja dva kraka iz GRČ „Doljevac”, MG-11-01 ka Leskovcu i Vranju i MG-11-02 ka Kuršumliji i Podujevu; izgradnja glavnih merno regulacionih stanica za naselja: Bela Palanka, Pirot, Dimitrovgrad (na MG-10), Doljevac, Prokuplje (na MG-11) i gasifikacija tih naselja; primopredajni kompleks (terminal) sa merno-regulacionom, distributivnom i skladišnom funkcijom, a u funkciji produktovoda za transport nafte i naftnih derivata Sombor-Niš, u ataru naselja Mezgraja; izgradnja međunarodnog magistralnog gasovoda „Južni tok”; izgradnja produktovoda za transport nafte i naftnih derivata Sombor – Novi Sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš u delu zahvata Prostornog plana (od Pojata do Niša).

V. Priprema i početak korišćenja OIE: revitalizacija i rekonstrukcija postojećih MHE u zahvatu prostornog plana (Sveta Petka, Sićevo, Temac), korišćenje postojećih akumulacija kao potencijala za izgradnju MHE (pre svih Bovan, Brestovac, Krajkovac, Bresnica, Selova), izgradnja malih hidroelektrana na već postojećim hidroelektranama (Zavoj, Pirot) i aktivnosti na izgradnji novih MHE na vodotokovima (Tigar, Banjica); revizija spiska lokacija MHE predviđenih Katastrom malih hidroelektrana; pripremne aktivnosti za izgradnju vetroelektrana, pre svega ispitivanje potencijalnih lokacija na obroncima Stare Planine, Suve Planine i Jastrebca, kao i izrada studija prostornog razmeštaja i potencijalnih lokacija vetroelektrana (vetroparkova) sa njihovim potencijalima, kapacitetima i integracijama u elektroenergetski sistem na teritoriji plana; izrada studija prostornog razmeštaja, potencijalnih lokacija i mogućnosti korišćenja energije sunca sa potencijalima i načinima eksploatacije i integracije u energetski sistem (solarne elektrane, zagrevanje vode itd,); izrada studija o mogućnosti korišćenja biomase i drugih kapaciteta OIE lokalnog karaktera; donošenje zakonske regulative, tehničkih propisa i standarda vezanih za ekonomsku efikasnost na regionalnom i opštinskom nivou, kao i podsticajnih mera na svim nivoima.

Učesnici u implementaciji: ministarstva nadležna za energetiku, zaštitu životne sredine i vodoprivredu; organi upravljanja obuhvaćenih opština /grada; JP “ Elektomreža Srbije”; JP „Elektroprivreda Srbije”; DP „Jugoistok” Niš sa pripadajućim ED; HEPS „Zavoj”; JP „Srbijagas”; „Jugorosgaz”; „NIS”; i drugi akteri u javnom i privatnom sektoru.

Elektronske komunikacije (Telekomunikaciona mreža)

Prioritetne aktivnosti:

A. Zamena postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim u mrežnim grupama: MG Niš (018): Malča, Sićevo, Toponica, Trupale, Jugbogdanovac, Aleksinac, Donji Krupac, Dobrujevac, Draževac, Kulina, Lužane, Mozgovo, Bela Palanka; MG Prokuplje (027): Žitni Potok, Džigolj, Gornja Jošanica; MG Pirot (010) : Strelac, Zvonce, Cerova, Krupac, Trnjana, Velika Lukanja.

B. Izgradnja novih komutacija (MSAN-ova) u naseljima i delovima naselja: MG Niš (018): Aleksinac, Lužane, Bela Palanka, Dolac, Gadžin Han, Zaplanjska Toponica, Doljevac, Belotinac, Malošište, Mekiš, Orljane,Šainovac, Šarlinac, Pukovac, Niš – Branka Krsmanovića, Niš – Dragiše Cvetkovića; MG Prokuplje (027): Prokuplje – Plehane kuće, Prokuplje – Garić, Prokuplje – Jugopetrol, Ćukovac, Donja Stražava, Donja Rečica; MG Pirot (010): Gnjilan, Pirot – Nova mala, Pirot – Tijabara, Pirot – Mali most, Pirot – Jatagan mala (industrijska zona), Pirot – Senjak.

V. Polaganje optičkih kablova: polaganje optičkih kablova za povezivanje novih digitalnih centralama i novih komutacija (MSAN-ova) sa postojećim optičkim kablovima; polaganje optičkog kabla na relaciji Kuršumlija – Merdare.

G. Izgradnja planiranih baznih stanica mobilnih operatera Telekom – MTS, VIP Mobile i Telenor prema njihovim razvojnim planovima.

Učesnici u implementaciji: ministarstvo nadležno za telekomunikacije; JP „Pošte Srbije”; „Telekom Srbija”; VIP Mobile; Telenor; ORION group; drugi operateri koji u međuvremenu dobiju licence; Radio televizija Srbije; lokalne televizijske i radio stanice; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada.

11. Komunalne delatosti

Prioritetne aktivnosti:

A. Integralno upravljanje komunalnim otpadom: izgradnja regionalnih sanitarnih deponija za Nišavski i Toplički upravni okrug; izrada projektne dokumentacije za zatvaranje, sanaciju i remedijaciju postojećih nesanitarnih deponija na teritoriji Nišavskog, Pirotskog i Topličkog upravnog okruga, sa predmerom i predračunom troškova i strateškom procenom uticaja na životnu sredinu; određivanje lokacija za transfer stanice(TS) i reciklažna dvorišta(RD) na teritoriji Prostornog plana (na teritoriji Nišavskog upravnog okruga okruga 1TS u opštini Aleksinac i 6RD u opštinama Ražanj, Merošina, Doljevac, Niška Banja, Gadžin Han i Svrljig; na teritoriji Topličkog upravnog okruga 1TS u opštini Kuršumlija i 2RD u opštinama Blace i Žitorađa; na teritoriji Pirotskog upravnog okruga 2TS u opštinama Dimitrovgrad i Bela Palanka i 1 RD u Babušnici); plansko determinisanje sistema primarne selekcije i prikupljanja otpada u gradskim i seoskim sredinama; izgradnja reciklažnih postrojenja za preradu otpada iz sva tri upravna okruga u neposrednoj blizini lokacije postojeće i planiranih regionalnih deponija; zatvaranje i sanacija lokalnih smetlišta u ruralnim područjima;

B. Upravljanje opasnim otpadom: izgradnja regionalnog skladišta opasnog otpada na području Nišavskog upravnog okruga; preusmeravanje ukupnih tokova opasnog otpada na Regionalno skladište opasnog otpada na području Nišavskog upravnog okruga; izgradnja stanica za odvojeno sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (baterija, akumulatora, otpadnih ulja, otpadnih električniih i elektronskih aparata) koje mogu biti uz centre za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada na nivou svake opštine.

Učesnici u implementaciji: Ministarstvo prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja sa odgovarajućim upravama, agencijama i direkcijama (Agencija za zaštitu životne sredine); Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; stručne organizacije za ispitivanje otpada; nevladine organizacije; organi upravljanja opština/gradova koje su obuhvaćene Prostornim planom; javna komunalna preduzeća i/ili organizacije nadležne za komunalne poslove, preduzeća ili kompanije za upravljanje komunalnim otpadom (privatni investitori) i dr.

12. Životna sredina

Prioritetne aktivnosti:

A. Održivo i racionalno korišćenje zemljišta: sistematsko praćenje kvaliteta zemljišta; rekultivacija područja u priobalju reka na kojima se vrši eksploatacija peska i šljunka kao i na pozajmištima zemlje za izgradnju puteva; uspodtavljanje sistema za pravilno upravljanje komunalnim otpadom; kontrola upotrebe agrohemijskih sredstava u poljoprivredi; uklanjanje divljih deponija; zaštita zemljišta od pojave erozije; smanjenje rizika od udesa pri transportu opasnih materija;

B. Zaštita prirodnih vrednosti, šuma i šumskog zemljišta: poštovanje propisanih mera za zaštićena prirodna dobra; rekultivacija i revitalizacija šuma, šumskog i poljoprivrednog zemljišta; uvećanje zelenih površina u naseljenom području i urbanim centrima, i očuvanje i unapređenje postojećih zelenih površina; rekultivacija degradiranih prostora.

V. Zaštita kvaliteta života: Praćenje kvaliteta svih parametara života u cilju poboljšanja zdravstvenog stanja stanovnika, naročito na mestima gde postoji intenzivno narušavanje kvaliteta životne sredine (u blizini većih infrastrukturnih koridora, industrijskih objekata, deponija).

G. Zaštita od poplava i uređenje vodotoka: održavanje starih i izgradnja novih odbrambenih nasipa; realizacija akumulacije „Selova” u okviru regionalnog sistema; sprovođenje zaštite akumulacija sanitacijom svih naselja u slivu; sprovođenje zaštite akumulacija.

Učesnici u implementaciji: lokalne samouprave i oštinska preduzeća; javna komunalna preduzeća; Ministarstvo prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja; Republička agencija za vode Republike Srbije, pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; zainteresovani investitori i donatori; JVP „Srbijavode”;Fond za razvoj Republike Srbije.

13. Zaštita prirodnih dobara

Prioritetne aktivnosti:

A. Zaštita, prezentacija i kontrolisano korišćenje prirodnih dobara: sprovođenje postojećih režima zaštite Parka prirode „Stara Planina”,Parka prirode „Sićevačka klisura”, Spomenik prirode „Đavolja Varoš”, specijalnih rezervata prirode, spomenika prirode i prirodnih prostora oko zaštićenih objekata; očuvanje raznovrsnosti i slike predela, unapređenje njegove čistoće i uređenosti, sprovođenje prioritetnih aktivnosti sanacije i rekultivacije degradiranih površina; održavanje i očuvanje staništa i raznovrsnosti divlje flore i faune , njeno jačanje i prostorno širenje.

B. Istraživanje i ustanovljavanje zaštićenih prirodnih dobara: istraživanje, vrednovanje i izrada potrebne dokumentacije za zaštitu celina predviđenih za sticanje statusa zaštićenih prirodnih dobara /područja :prirodnog dobra „Suva planina”, specijalnog rezervata prirode „Jerma” i kulturnog dobra manastira „Sv. Jovan Bogoslov” „Poganovo”, predela izuzetnih odlika planina „Radan”, prirodnog prostora okolina manastira „Temska”; uspostavljanje zaštitea i organizovanje adekvatnog upravljanja , očuvanja, uređenja i prezentacije manjih područja i lokaliteta od lokalnog značaja: Ozren-Devica, područje Jastrebca.

V. Preduzimanje mera na međunarodnoj afirmaciji zaštite prirodnih vrednosti: zaštita populacija ugroženih, retkih i u drugom pogledu značajnih vrsta divlje flore i faune ustanovljenjem zaštićenih područja male površine u vidu staništa ili spomenika prirode na mestima koja su identifikovana kroz naučne studije i projekte i odgovarajuća programska dokumenta (kao što su „Crvena knjiga flore Srbije”, projekat, „Staništa Srbije”, IBA, IPA i PBA projekti i dr); uspostavljanje mreže ekološki značajnih područja, na osnovu Zakona o zaštiti prirode, merodavnih podzakonskih akata, i mreže područja po programu NATURA 2000 i Emerald mreža.

Učesnici u implementaciji: lokalne samouprave i oštinska preduzeća; javna komunalna preduzeća; Ministarstvo prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja; Republička agencija za vode Republike Srbije, pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; zainteresovani investitori i donatori; Fond za razvoj Republike Srbije.

14. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara

Prioritetne aktivnosti:

A. Trajna i sveobuhvatna zaštita nepokretnih kulturnih dobara: nastavak istraživanja i rekognosciranja planskog područja radi uvida u stanje spomeničkog fonda i evidentiranja dobara koja uživaju predhodnu zaštitu; utvrđivanje zaštićene okoline za ona nepokretna kulturna dobra za koja Aktom o proglašenju njen obuhvat nije jasno preciriran; izrada studije čuvanja, održavanja i korišćenja nepokretnih kulturnih dobara sa valorizacijom stanja u kome se nalaze i utvrđivanjem mera zaštite; integracija zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobrara, kada se nalaze u njihovom obuhvatu, u okviru jedinstvene i prepoznatljive celine; i valorizacija objekata narodnog graditeljstva i objekata tehničke kulture kao najugroženijih kategorija graditeljskog nasleđa.

B. Uključivanje nepokretnih kulturnih dobara u savremene društvene procese: završetak radova na konzervaciji i prezentaciji arheološkog lokaliteta od izuzetnog značaja Bresje Medijana u Nišu kao arheološkog parka u okviru priprema za proslavu 1700 godina od donošenja Milnanskog edikta; adekvatna prezentacija nepokretnih kulturnih dobara na osnovu metodologije aktivne konzervacije kao preduslov za promociju postojećih i kreiranje novih vrednosti prostora; aktivacija nepokretnih kulturnih dobara u autentičnoj ili adekvatnoj nameni koja neće ugroziti spomeničke vrednosti; i formiranje tematskih „puteva kulture” u funkciji prezentacije NKD i unapređenje turističke ponude područja.

Učesnici u implementaciji: Ministarstvo kulture i informisanja; Centralni institut za konzervaciju u Beogradu; Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd; Arheološki institut Beograd; Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš; opštinske i gradske uprave nadležne za poslove kulture; opštinske i gradske ustanove iz oblasti kulture; nevladine organizacije iz oblasti kulture; opštinske i gradske turističke organizacije.

4. MERE I INSTRUMENTI ZA SPROVOĐENJE PLANA

Efikasnost sprovođenja Prostornog plana uslovljena je obezbeđenjem koordinacije predviđenih aktivnosti i različitih aktera/učesnika. Polazi se od iskustava zemalja EU da se uspešna koordinacija može obezbediti primenom multisektorskog pristupa – kombinacije mera i instrumenata različitih politika prema tematskim oblastima i problemima koji se planom rešavaju, kao i uspostavljanjem institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstva na različitim relacijama (javni-privatni sektor, javne-nezavisne institucije/ organizacije, nivo upravljanja-javnost i dr.).

Osnovne mere i instrumenti različitih politika za implementaciju rešenja Prostornog plana za period do 2015. godine bazirani su na postojećem sistemu upravljanja u Srbiji, a u određenoj meri se sugerišu mere i instrumenti koji će, prema očekivanjima, u ovom periodu biti definisani i primenjivani tokom faza pristupanja EU.

Pri tome se ima u vidu da je Evropska komisija uvela predpristupni instrument (IPA – Instrument for Pre-accession Assistance). IPA u sebi sadrži pet osnovnih komponenti: (1) podrška u tranzicionom procesu i izgradnja institucija; (2) regionalna i prekogranična saradnja; (3) regionalni razvoj; (4) razvoj ljudskih resursa; i (5) ruralni razvoj; gde će za svaku od navedenih komponenti biti obezbeđeni posebni fondovi. Komponente 1. i 2. namenjene su zemljama potencijalnim kandidatima, dok su komponente od 1. do 5 namenjene zemljama kandidatima. Zemljama potencijalnim kandidatima za članstvo u EU biće omogućeno korišćenje sredstava iz fondova prve dve komponente, uz otvorenu mogućnost da se iz tih sredstava finansiraju i programi/projekti iz preostale tri komponente. Jedan od zadataka uefikasnoj upotrebi fondova EU je i uspešno programiranje i predlaganje projekata za finansiranje iz sredsta va EU, među kojima su i pojedini projekti nominovani u Prostornom planu.

Polazeći od predhodnih stavova, mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana su otvoreni za usklađivanje s promenama sistema upravljanja i planiranja u Srbiji u toku sprovođenja ovog prostornog plana.

5. INSTITUCIONALNO-ORGANIZACIONA, INFORMATIČKA I

PROGRAMSKA PODRŠKA SPROVOĐENJU PROSTORNOG PLANA

Specifičnosti razvojnih problema i položaj područja Prostornog plana prema susednim područjima (AP Kosovo i Metohija) i regionalnim područjima u drugim državama koje su članice Evropske unije, uticaće na pravac i sadržaj institucionalno-organizacionog prilagođavanja i donošenje regionalnih strategija.

Prioritet imaju (u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju): institucionalna i organizaciona prilagođavanja za potrebe razvoja; regionalna razvojna strategija; i program finansiranja razvoja regiona.

U pogledu mogućih novih institucionalnih i organizacionih aranžmana za Region (područje Prostornog plana) mogući su sledeći modaliteti integralnog upravljanja razvojem i zaštitom sredine: oblasne asocijacije klastera; interregionale forme povezivanja opština/gradova; regionalna /oblasne korporacije/ agencije za održivi razvoj, uređenje prostora i zaštitu životne sredine, kao razvojne institucije/organizacije sa pojedinim ovlašćenjima koja su preneta od republičkih i lokalnih organa vlasti; regionalno javno preduzeće za razvoj, uređenje i zaštitu sredine čitavog regionalnog područja (takođe sa širim ovlašćenjima, kao prethodno); regionalna ORA „Jug”, odgovarajuće republičke agencije/organizacije (za regionalni razvoj, restrukturiranje, razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, socioekonomski razvoj, naučna istraživanja, informatičku i drugu saznajnu podršku itd.).

Bez obzira na organizacioni model, bitno je da se postigne institucionalna i akcijska ravnoteža između neophodne samostalnosti regionalne organizacija, s jedne strane, i potrebe da se obezbedi lokalni i regionalni uticaj i efikasnost akcije s druge. Osim toga, potrebno je uspostaviti određenu meru partnerstva između javnog, privatno i tzv. „trećeg sektora”.

Regionalno telo imalo bi u svom sastavu odgovarajuću ekspertsku službu za plansku evaluaciju i monitoring planskih odluka. Služba bi imala zadatak da pruži/obezbedi trajnu informatičku podrškupripremanju, donošenju i sprovođenju strateških planskih odluka (uključujući i monitoring implementacije odluka i jednostavnije oblike planske, programske i projektne evaluacije).

Kako bi perspektivno Srbija, odnosno region mogli koristiti sredstva iz predpristupnih fondova EU, na nacionalnom nivou treba izraditi i doneti odgovarajući nacionalni razvojni strateški okvir, a za region odgovarajući regionalni dokument i formirati regionalne institucije.

U cilju uspešne podrške primeni Prostornog plana poslove praćenja ostvarivanja Prostornog plana u drugim planovima, programima, aktima i projektima i njihovu realizaciji trebalo bi da obavlja ORA „Jug” u koordinaciji sa Republičkom agencijom za prostorno planiranje, što će biti precizirano Programom implementacije Prostornog plana.

Ovakav dopunjeni delokrug rada ORA „Jug” , podrazumeva izmenjenu ulogu i položaj prema osnivačima i definisanje odnosa sa resornim ministarstvima koja su od značaja za razvoj regiona. U tom smislu najznačajnije je jačanje saradnje na planu implementacije prioritetnih kapitalnih investicija od zajedničkog interesa za Republiku Srbiju, sve opštine Nišavskog,Pirotskog i Topličkog upravnog okruga, dve i više opština ili jedne opštine, što će biti utvrđeno ovim Regionalnim planom. Za obavljanje poverenih i ostalih poslova neophodnu stručno planersku pomoć Oblasnoj razvojnoj agenciji „Jug”, pružiće Republička agencija za prostorno planiranje i JP Zavod za urbanizam Niš (u svojstvu obrađivača Regionalnog prostornog plana), kao i druge stručne instutucije.

Skupštine opština odrediće organe lokalne samouprave, ili pojedince iz tih organa koji će sarađivati sa ORA „Jug”, obavljajući i deo poslova za teritoriju svoje opštine, po programu koje predstavnici opština/gradova zajednički donose u upravnom organu ORA.

Na osnovu Prostornog plana, Republička agencija za prostorno planiranje će, u saradnji sa ORA „Jug” ,formirati bazu podataka o prostoru i Prostornom planu, u funkciji: korišćenja, praćenja i ocene sprovođenja, dopune i inoviranja planskih koncepcija i rešenja. Na taj način stvoriće se preduslovi za formiranje GIS-a Regiona: u prvoj fazi, će se izvršiti analiza dostupnih podataka iz Regionalnog prostornog plana i podataka kojima raspolaže ORA „Jug”, opštine i dr. (utvrdiće se stepen validnosti i ažurnosti podataka); i u drugoj fazi, formirati jedinstvena prostorna baza podataka konverzijom digitalnih podataka u jedinstveni sistem podataka o prostoru.

Prioritetne aktivnosti na organizaciji sistema centralne baze podataka i informatičke podrške su: aktivnosti vezane za obradu podataka i informatički deo (nabavka softvera, nabavka relacione baze podataka, nabavka hardvera, analiza i konverzija podataka iz Regionalnog prostornog plana i drugo) i aktivnosti vezane za osposobljavanje stručnog kadra ORA „Jug” i opštinama/gradovima.

Izvori finansiranja za sredstva namenjena realizaciji projekta (nabavka softvera i hardvera, obuka kadra i implementacija celog sistema) su Ministarstvo prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja, domaći i strani fondovi za podsticanje razvoja lokalne samouprave (kao što je GTZ), opštinski i gradski budžeti i dr; što će se bliže utvrditi Programom implementacije Prostornog plana.