Na osnovu člana 19. stav 4. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 47/03 i 34/06) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05-ispravka, 101/07 i 65/08)
Vlada, na predlog Republičke agencije za prostorno planiranje, donosi
O UTVRĐIVANjU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA POSEBNE NAMENE PARKA PRIRODE GOLIJA
Član 1.
Utvrđuje se Prostorni plan područja posebne namene Parka prirode Golija (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuju se osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja Parka prirode Golija na delovima teritorija gradova Kraljevo i Novi Pazar i opština Ivanjica, Raška i Sjenica.
Član 3.
Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1:50 000, i to: referalna karta 1. „Prirodni resursi, zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara”; referalna karta 2. „Planirana saobraćajna infrastruktura, mreža naselja i javnih objekata”; referalna karta 3. „Planirana elektroenergetska i telekomunikaciona infrastruktura”; referalna karta 4. „Planirana namena površina sa zonama posebne zaštite”.
Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 11 primeraka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan sprovodi se izradom i donošenjem sektorskih/granskih planova i programa, urbanističkih planova, kao i programa uređenja građevinskog zamljišta.
Član 5.
Ugovor o implementaciji Prostornog plana zaključiće Vlada, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo za infrastrukturu, Ministarstvo kulture, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvo rudarstva i energetike, Ministarstvo za telekomunikacije i informaciono društvo, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume”, Javno preduzeće „Skijališta Srbije” i Republička agencija za prostorno planiranje, sa gradovima Kraljevo i Novi Pazar i opštinama Ivanjica, Raška i Sjenica.
Član 6.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu životne sredine i prostornog planiranja (jedan komplet), Ministarstvu ekonomije i regionalnog razvoja (jedan komplet), Javnom preduzeću za gazdovanje šumama „Srbijašume” (jedan komplet), gradu Kraljevo (jedan komplet), gradu Novi Pazar (jedan komplet), opštini Ivanjica (jedan komplet), opštini Raška (jedan komplet), opštini Sjenica (jedan komplet) i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (dva kompleta).
Analitičko-dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u Republičkoj agenciji za prostorno planiranje.
Član 7.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koje bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 8.
Urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen ovim prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.
Urbanistički planovi i projekti, planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 9.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 broj /2009
U Beogradu, ___________2009. godine
PRVI POTPREDSEDNIK VLADE-ZAMENIK PREDSEDNIKA VLADE
PROSTORNI PLAN PODRUČJA POSEBNE NAMENEPARKA PRIRODE GOLIJA
I. POLAZNE OSNOVE
Uvod
Prostorni plan područja posebne namene Parka prirode Golija (u daljem tekstu: Prostorni plan) je dugoročni planski dokument koji se donosi za vremenski horizont do 2021. godine. Koncept razvoja područja Prostornog plana bazira se na principima integralnog pristupa prostoru (ekonomska, socijalna i ekološka komponenta), odnosno na principima održivog razvoja.
Prostorni plan je urađen u skladu sa odredbama Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 47/03 i 34/06), Zakona o Prostornom planu Republike Srbije („Službeni glasnik RS” , broj 13/96), kao i Odlukom o izradi Prostornog plana područja posebne namene Parka prirode Golija („Službeni glasnik RS”, broj 91/02), a na osnovu usvojenog Programa izrade Prostornog plana područja posebne namene Parka prirode Golija (Zavod za prostorno planiranje i urbanizam Ministarstva urbanizma i građevina, 2002. godine).
U Prostornom planu preuzete su obaveze koje proističu iz Uredbe o zaštiti Parka prirode Golija („Službeni glasnik RS”, broj 45/01), kao i propozicija iz međunarodnih dokumenta koji se odnose na Rezervat biosfere Golija-Studenica proglašen Aktom Internacionalnog koordinacionog saveta Čovek i biosfera (Man and the Biosphere – MAB) programa Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – UNESCO) 2001. godine, koji se nalazi u granicama Parka prirode Golija.
Prostorni plan sadrži: tekstualni deo koji obuhvata polazne osnove, ciljeve prostornog razvoja, pravila korišćenja, uređenja i zaštite planskog područja i implementaciju prostornog plana; grafički deo koji čine referalne karte u razmeri 1:50 000 (originalna razmera 1:25 000), i to: 1) Prirodni resursi, zaštita životne sredine i prirodnih i kulturnih dobara, 2) Plan saobraćajne infrastrukture sa mrežom naselja i javnih službi, 3) Plan elektroenergetske i telekomunikacione infrastrukture, 4) Plan namena površina sa zonama zaštite.
Analitičko-dokumentaciona osnova Prostornog plana sadrži: studije i ekspertize sa grafičkim prilozima u razmeri 1:100 000 (originalna razmera 1:25 000); Strategiju zaštite i razvoja Parka prirode Golija; Izveštaj o Strateškoj proceni uticaja Prostornog plana područja posebne namene Parka prirode Golija na životnu sredinu; Studiju zaštite Parka prirode „Golija”, Master plan turizma za područje Golije sa poslovnim planom; kao i drugu dokumentaciju koja je osnov za izradu Prostornog plana.
2. Granice celina i podcelina posebne namene
Granicama Prostornog plana obuhvaćeni su:
Park prirode Golija (u daljem tekstu: Park prirode) proglašen Uredbom o zaštiti Parka prirode Golija („Službeni glasnik RS” , br. 45/01 – u daljem tekstu: Uredba);
Rezervat biosfere Golija-Studenica (u daljem tekstu: Rezervat biosfere) proglašen Aktom Internacionalnog koordinacionog saveta MAB programa UNESCO-a (2001.) koji se u celini nalazi u okviru granica Parka prirode;
Zaštitna zona koja obuhvata ostale delove katastarskih opština (u daljem tekstu: KO) koje su delimično zahvaćene granicama Parka prirode.
Šire područje, kontaktna zona, koja je bila predmet istraživanja u Analitičko-dokumentacionoj osnovi Prostornog plana (u daljem tekstu: Dokumentaciona osnova), nije obuhvaćena regulativom Prostornog plana, ali predlozi i sugestije dati u Prostornom planu treba da budu uzeti u obzir pri izradi prostornih planova opština i urbanističkih planova funkcionalno zavisnih naselja kako bi se obezbedila razvojna i funkcionalna integracija šireg područja.
2.1 Granica Prostornog plana
Granica Prostornog plana poklapa se sa spoljnim granicama celih KO, navedenih po upravnim okruzima, gradovima i opštinama:
Moravički upravni okrug:
Opština Ivanjica (15 KO): Brusnik, Vionica, Vrmbaje, Vučak, Gleđica, Gradac, Dajići, Dobri do, Koritnik, Kumanica, Čečina, Erčege, Bratljevo, Medovine, Smiljevac;
Raški upravni okrug:
Grad Kraljevo (12 KO): Brezova, Bzovik, Vrh, Dolac, Dražiniće, Miliće, Ušće, Reka, Rudno, Zasad, Orlja glava, Savovo;
opština Raška (5 KO): Biniće, Boroviće, Gradac, Kruševica, Plešin;
Grad Novi Pazar (5 KO): Dramiće, Kuzmičevo, Muhovo, Rast, Radaljica;
Zlatiborski upravni okrug:
opština Sjenica (1 KO): Šare.
Prostornim planom je obuhvaćeno 38 celih KO, odnosno 46 naselja (po statistici), sa ukupnom površinom od 93.866 ha (938.66 km2 ).
Područjem istraživanja je obuhvaćeno ukupno 49 KO, odnosno 64 naselja na teritoriji dva grada i tri opštine, u tri upravna okruga, sa površinom od 115.756,00 ha (1157,56 km2).
Istraživanjem su obuhvaćene sledeće KO izvan granica Prostornog plana:
Opština Ivanjica (6 KO): Vasiljevići, Komadine, Kosovica, Mana, Rovine i Rokci,
Grad Kraljevo (3 KO): Đakovo, Mlanča i Tadenje i
Opština Sjenica (2 KO): Brnjica i Duga Poljana.
Pored navedenih naselja od značaja za razvoj područja jesu i naselja Trnava (opština Raška), Šaronje i Bele vode (grad Novi Pazar).
Granice područja posebne namene, Parka prirode, Rezervata biosfere i zona zaštite prikazane su na situacionim i topografskim kartama u razmeri 1:100 000 i 1:50 000: Čačak 3 / 4 (529-3), Čačak 4 / 3,4 (529-4), Kraljevo 3 / 3 (530-3), Sjenica 1 / 1,2,3,4 (579-1), Sjenica 2 / 1,2,3,4 (579-2), Novi Pazar 1 / 1,2,3 (580-1), Sjenica 3 / 2 (579-3) i Sjenica 4 /1,2 (579-4).
2.2. Granica Parka prirode
Granica Parka prirode obuhvata delove teritorija dva grada i tri opštine i to:
Opština Ivanjica (11 celih KO i delovi 4 KO): cele: Brusnik, Vionica, Vrmbaje, Vučak, Gleđica, Gradac, Dajići, Dobri do, Koritnik, Kumanica, Čečina, i delovi: Erčege Bratljevo, Medovine, Smiljevac;
Grad Kraljevo (8 celih KO i delovi 4 KO): cele: Brezova, Bzovik, Vrh, Dolac, Dražiniće, Miliće, Reka, Rudno i delovi: Savovo, Orlja glava, Ušće, Zasad;
opština Raška (5 KO): cele: Biniće, Boroviće, Gradac, Kruševica, Plešin;
Grad Novi Pazar (5 KO): cele: Dramiće, Kuzmičevo, Muhovo, Rast, Radaljica;
opština Sjenica (1 KO): cela: Šare.
Parkom prirode je obuhvaćeno, prema Uredbi, 30 celih i delovi 8 KO (ukupno 38 KO) sa ukupno površinom od 75.183 ha (751,83 km2).
Granica Parka prirode utvrđena je Uredbom sa sledećim opisom granica:
„Granica prirodnog doba počinje od tačke u kojoj se dodirujy KO Tadenje (Kraljevo), KO Zarevo (Raška) i KO Kruševica (Paška). Odatle ide na jug spoljnom granicom sledećih KO obuhvatajući ih: KO Gradac, KO Boroviće, KO Plešin (opština Raška), KO Dramiće, KO Kuzmičevo, KO Ras, KO Radaljica, KO Muhovo (opština Novi Pazar), KO Šare (opština Sjenica), nastavlja dalje granicom KO Medovine (opština Ivanjica), do raskrsnice lokalnih puteva (725 m jugozapadno od trigonometra Kunjež 1.469 m n.v). Od te tačke granica prirodnog dobra nastavlja na sever istočnom granicom lokalnog puta, presecajući tako KO Medovine sve do granice sa KO Erčege. Granica dalje nastavlja istočnim obodom ovog puta ka severu sve do uzvišenja Klik (trigonometar 1.284). Odatle granica nastavlja ka severu sekući KO Erčege, takođe istočnim obodom pomenutog puta, do Todorove kose, odakle vododelnicom uzvišenja dolazi do trigonometra 1.329 i kote 1.371. Odatle ide vododelnicom do Karađorđevog šanca (trigonometar 1.389), Crnog kamena (kota 1.199), preko Jereminog krša (trigonometar 988) vododelnicom do početka makadamskog puta, 275 m jugozapadno od manastira Kovilje. Dalje nastavlja zapadnom ivicom makadamskog puta u pravcu severoistoka do granice KO Gleđice (kod trigonometra 1.154), obuhvata ovu KO njenom zapadnom granicom do granice KO Bratljevo (Bojovsko brdo – trigonometar 1.113), seče ovu KO tako što ide istočnim obodom lokalnog puta do kote 1.085, skreće na severoistok do trigonometra 1.157 i do zajedničke tačke između KO Bratljevo, KO Kosovica i KO Kumanica. Granica prirodnog dobra nastavlja spoljnom granicom sledećih KO, obuhvatajući ih istovremeno: KO Kumanica, KO Dobri Do, KO Vrmbaje, (Ivanjica), KO Miliće (Kraljevo) duž toka reke Studenice sve do ušća Graićke reke. Odatle seče KO Orlja Glava tako što vododelnicom ide ka severoistoku do Ošljeg brda (trigonometar 728) i dalje vododelnicom do kote 855, izohipsom 850 m n.v. do Bažalskih krševa, da bi kod Babinog groba skrenula ka severu do Bažalskih strana, a odatle do Gradine (trigonometar 1.152) i KO Savovo, seče ovu KO vododelnicom preko Belih stena i Savinog duba do yšća Savašnice, nastavlja tokom Studenice do zaštićene okoline manastira Studenica, obuhvata je u celini i nastavlja istočnom granicom KO Dolac, KO Vrh, KO Reka, KO Dražiniće (Kraljevo) i KO Kruševica (Raška) i dolazi do početne tačke”.
U okviru navedene granice Uredbom su, tekstualno (nabrajanjem šumskih odelenja i gazdinskih jedinica) i grafički, utvrđene površine i granice pojedinih zona/režima I, II i III stepena zaštite, a što je preuzeto, u celini, i u Prostornom planu. Pošto je, u međuvremenu, izvršena revizija šumskih osnova za teritoriju Parka prirode, to je Prostornim planom izvršeno samo usaglašavanje nomenklature pojedinih odelenja.
2.3. Granica Rezervata biosfere
Rezervat biosfere obuhvata, veći deo teritorije Parka prirode, a koji se nalazi na području:
Opštine Ivanjica – Moravički upravni okrug (11 celih KO i delovi 4 KO): cele: Brusnik, Vionica, Vrmbaje, Vučak, Gleđica, Gradac, Dajići, Dobri do, Koritnik, Kumanica, Čečina, i delovi: Erčege Bratljevo, Medovine, Smiljevac;
Grada Kraljevo – Raški upravni okrug (8 celih KO i delovi 4 KO): cele: Brezova, Bzovik, Vrh, Dolac, Dražiniće, Miliće, Reka, Rudno i delovi: Savovo, Orlja glava, Ušće, Zasad.
Rezervatom biosfere obuhvaćeno je 19 celih i delovi 8 KO (ukupno 27 KO) sa površinom od 53.804 ha (538,04 km2).
Zoniranje po osnovu zaštite prirode i režimi zaštite u Rezervatu biosfere identični su sa istim na delu teritorije Parka prirode koji je proglašen Rezervatom biosfere.
Granica Rezervata biosfere utvrđuje se prema sledećem opisu:
„Granica polazi od presečne tačke granice Parka prirode i granice opštine Ivanjica, zatim ide južnom i jugoistočnom granicom opštine Ivanjica do preseka sa južnom granicom grada Kraljevo, do tromeđe KO Dražiniće, Tadenje i Kruševica, odakle prati granicu Parka prirode, opisanu u Uredbi do početne tačke”.
Zone zaštite I, II i III stepena zaštite, kao i posebne namene područja po drugim osnovama (zaštita ekosistema, kulturno-istorijskog nasleđa, izvorišta vodosnabdevanja i dr.) detaljno su prikazane u tački 3.0. „Pravila korišćenja, uređenja i zaštite planskog područja”.
2.4. funkcionalno okruženje
Prema postojećim obavezama iz planova višega reda i rešenjima Prostornog plana Republike Srbije (u daljem tekstu: PPRS), a u skladu sa strateškim razvojnim opredeljenjima Republike Srbije, utvrđuje se funkcionalno okruženje, zona od interesa na razvoj područja Golije kojom je u celini obuhvaćena:
„turistička regija Sr. 2” (deo turističke zone „Sr.1” , „Kopaonik-Golija”);
„područje izuzetnih prirodnih vrednosti od posebnog nacionalnog značaja” koje obuhvata, pored planinskog masiva Golije, Čemerna i Radočela i šira područja manastira Studenice i Sopoćana, kao i postojeće i potencijalne banjske centre:
„prioritetna zona srednjevekovnog kulturnog nasleđa”, od Sopoćana do Studenice, koji se nalaze na Listi svetske baštine, sa prepoznatim gradskim turističkim centrima Ivanjica i Novi Pazar, i deo turističke regije Sjenice.
Navedeno područje Golije sa svojim okruženjem, iako predstavlja turističku regiju međunarodnog i nacionalnog značaja, nije obuhvaćeno celovitim jedinstvenim planskim dokumentom koji bi obuhvatio sve navedene vrednosti i namene. Zato je obavezno prostornim planovima opština obezbediti funkcionalnu povezanost područja Prostornog plana sa ostalim delovima teritorije obuhvaćenih opština, kao i planovima nižeg reda koji će se odnositi na delove područja.
2.5. Bilansi površina
Površine Parka prirode i Rezervata biosfere navode se na osnovu podataka iz Uredbe, a bilansi ukupnih površina Prostornog plana, kao i struktura po pojedinim namenama utvrđuju se na osnovu podataka opštinskih službi za katastar nepokretnosti Republičkog geodetskog zavoda.
Tabela 1. Bilans površina po gradovima i opštinama u km2
Područje Ivanjica Kraljevo Raška Novi Pazar Sjenica Ukupno y km2 P % Stepen Oznaka Naziv i opis Bratljevo (centar Bratljevo) 220 500 Gleđica i Kumanica (centar Međurečje*) 509 1500 Kovilje i Smiljevac (centar Kovilje) 180 500 Erčege, Vučak i Medovine (centar Erčege) 690 1600 Dajići i Gradac (centar Bele Vode) 399 1000 Čečina, Devići i Vionica (centar Devići) 711 1300 Vrmbaje i Dobri do (centar Pridvorica) 698 1300 Brusnik i Koritnik (centar Ostatija) 860 1600 OPŠTINA IVANjICA 4267 10300 Šare (centar Duga Poljana*) 378 850 OPŠTINA SJENICA 378 850 Ušće (centar Ušće) 2456 3300 Zasad, Savovo, Orlja glava, Brezova, Vrh, Dolac, Miliće (centar Studenica ) 1473 2600 Rudno, Reka, Dražiniće, Bzovik (centar Rudno) 781 1400 GRAD KRALjEVO 4710 7300 Gradac, Biniće i Kruševica (centar Gradac) 697 1600 Boroviće i Plešin (centar Trnava*) 399 1000 OPŠTINA RAŠKA 1096 2600 Dramiće i Kuzmičevo (centar Šaronje*) 213 500 Muhovo, Radaljice i Rast (centar Bele vode*) 748 1500 GRAD NOVI PAZAR 961 2000 UKUPNO PODRUČJE PROSTORNOG PLANA 11.412 23.050
* izvan područja Prostornog plana
Porast stanovništva. Uvažavajući dosadašnje tendencije opadanja stanovništva, ali i strateško opredeljenje da se ono u bližoj i daljoj budućnosti spreči, moguće je, uz odgovarajući optimistički pristup očekivati da će se postojeći broj stanovnika stabilizovati uz izvestan porast.
Željeni demografski cilj je da od 2002. godine, kada je prema popisu područje Prostornog plana naseljavalo 11412 stanovnika, u 2010. godine bude 15050, a 2025. oko 23050 stanovnika. Ova prognoza se može smatrati uslovnom i orijentacionom. Ovakav porast stanovništva, uz razvojne procese, može pozitivno uticati na očekivano povećanje ukupnog broja aktivnog stanovništva na području Prostornog plana, sa sadašnjih 39.0% na 42.0 %.
Moguća demografska revitalizacija pojedinih manjih delova planskog područja zavisi od niza faktora egzogenog i endogenog karaktera, a najviše od hitne realizacije strategije revitalizacije brdsko-planinskih područja i od pojedinih razvojnih aktivnosti u samom području Prostornog plana. Pod uticajem ovih faktora došlo bi do nešto bržeg tempa ukupnog razvoja pojedinih njegovih delova, što bi se reflektovalo i na postepeno usporavanje negativnih tendencija u njegovom populacionom razvoju u celini.
Neophodno je, u najkraćem roku sprovesti odgovarajuću populacionu politiku na nivou države, čiji efekti bi dugoročno mogli rezultirati stvaranjem realnih preduslova za demografsku revitalizaciju kroz oživljavanje biološke reprodukcije stanovništva i postepeno zaustavljanje iseljavanja. Zbog toga, strateški zadatak je da se takav proces podrži adekvatnim merama i interventnim materijalnim sredstvima jedinstveno objedinjenim i usmeravanim u razvoj ovog područja.
Očekivani efekti demografskog razvoja bi rezultirali promenom prostorne strukture pojedinih delova planskog područja, stvaranjem preduslova za njegov budući (održivi) razvoj na osnovu vlastitih potencijala i formiranje kompleksnih razvojnih i demografskih preduslova za njegovu kasniju demografsku revitalizaciju, kao dugoročno definisanog strateškog cilja.
2. Opšta pravila razvoja, zaštite, uređenja i korišćenja područja
Pravila razvoja, zaštite, uređenja i korišćenja područja u Prostornom planu prioritetno se usaglašavaju sa aktivnim merama zaštite prirodne i kulturne baštine i održivim gazdovanjem resursima. Stepen istraženosti područja ne omogućava, u svim očekivanim slučajevima, neposrednu primenu Prostornog plana, već je neophodna njegova dalja razrada, kroz planska akta nižeg reda, uz prethodna ili nova istraživanja i posebna programska dokumenta, navedena u delu implementacije Prostornog plana.
Uslovi zaštite prirode, kulturnih dobara i životne sredine utvrđeni ovim Prostornim planom, predstavljaju obavezne uslove za izradu planske i programske dokumenatacije za zaštićeno dobro, odnosno za celo područje Prostornog plana, a u skladu sa Zakonom o zaštiti životne sredine.
U izradi svih drugih planova i programa u kontaktnoj zoni i zoni uticaja treba da se uzmu u obzir ciljevi, kriterijumi i mere zaštite i uređenja utvrđene ovim prostornim planom i obezbedi planirana funkcionalna veza sa zaštićenim područjem.
Ukoliko dođe do konflikta interesa u odnosu na posebne funkcije prostora i na međunarodne obaveze, nadležno ministarstvo za zaštitu životne sredine će obezbediti usaglašavanje na potrebnom nivou.
Usvajanjem ovog planskog dokumenta primenjivaće se sledeće odredbe na celoj teritoriji Prostornog plana:
odstupanje od Pravila moguće je jedino u posebnom postupku izmene i revizije Prostornog plana, u slučaju elementarnih katastrofa, izmene Uredbe i donošenja novih zakonskih propisa ili pravnih akata o zaštiti spomenika kulture, zaštiti prirode i korišćenju resursa;
izmena namene površina, promena režima posebnih namena po zonama, moguća je, isključivo, po istom postupku donošenja odgovarajućeg planskog dokumenta, a pod uslovima koje utvrđuju nadležni organi i na osnovu procene uticaja na životnu sredinu na koju saglasnost daje nadležno ministarstvo;
stečene obaveze i prava se mogu menjati planskom i urbanističkom dokumentacijom u postupku predviđenom zakonima koji regulišu imovinsko-pravne odnose, a u ime javnog interesa;
korišćenje resursa (voda, poljoprivrednog zemljišta, šuma), dozvoljeno je, isključivo, u skladu sa planskim odredbama i namenom površina i pod uslovima zaštite prirode i životne sredine, a u skladu sa važećim resornim zakonima, usaglašenim sa propisima iz oblasti zaštite životne sredine.
3. Pravila zaštite, uređenja i korišćenja posebnih prirodnih i kulturnih vrednosti
U cilju očuvanja slike i doživljaja predela, kao osnovne vrednosti područja, Prostornim planom će se štititi:
posebne prirodne vrednosti i retkosti;
prirodi bliski habitati sa njihovom specifičnom raznovrsnošću vrsta;
kulturno-istorijski vredni predeli;
prirodni elementi koji grade strukturu područja;
područja sa visokom strukturnom raznovrsnošću i raznovrsnošću namena;
geološke, geomorfološke i hidrološke osobenosti;
načini gradnje tipične za region;
spomenici kulture i njihova okolina;
izraziti morfološki pejzažni oblike.
Na području je dozvoljeno, saglasno režimima zaštite, i pod uslovima koje utvrđuje nadležna organizacija za zaštitu prirode i spomenika kulture:
vršiti naučna i primenjena istraživanja (za potrebe vodosnabdevanja i dr.);
održivo korišćenje resursa;
izgradnja objekata i infrastukture u skladu sa programima razvoja i usvojenim planovima i programima uređenja teritorije;
izvođenje biotehničkih radova sa ciljem da se postigne/održi željeno stanje i radi sanacije ugroženih delova teritorije i resursa,
a pod uslovima koje utvrđuju prateća dokumenta doneta na osnovu pravila Prostornog plana.
(Referalna karta br.1. Prirodni resursi, zaštita životne sredine i prirodnih i kulturnih dobara).
3.1. Prirodne vrednosti
Predmet posebne zaštite/namene jesu isključivo izdvojeni, zaštićeni lokaliteti/delovi prostora u I i II stepenu zaštite, kojima su obuhvaćena i sva prethodno zaštićena dobra:
3.1.1. Zone I stepena zaštite
Režim zaštite I stepena po Zakonu o zaštiti životne sredine i Uredbi podrazumeva: „zabranu korišćenja prirodnih bogatstava i isključivanje drugih oblika korišćenja prostora i aktivnosti osim naučnih istraživanja i kontrolisane edukacije i korišćenja postojećih službenih i javnih puteva”.
Izdvojeno je ukupno 18 lokaliteta u režimu I stepena zaštite – ukupne površine od 553,80 ha, što čini 0,74% od površine Parka prirode:
Ispod Jankovor Kamena, ispod najvišeg vrha Golije, Jankov kamen (1.833 m), na severnim ekspozicijama, opština Ivanjica, KO Dajići, obuhvata cela odelenja 17 i 18 u G.J. „Golija” (60,80 ha),
Pašina česma, ispod Bojevog brda, sa istočne strane (1700 m), opština Ivanjica, KO Medovine, obuhvata celo odelenjo 59. u G.J. „Golija” (40,69 ha),
Karalići, severna strana Maslovarskog brda, u izvorišnom deli Galuljinog potoka, opština Ivanjica, KO Dajići, obuhvata celo odelenje 21 u GJ. „Golija” (34,00 ha),
Vodica, iznad naselja Jasenovica, opština Ivanjica, KO Dajići, obuhvata cela odelenja 38 i 39 u G.J. „Golija” (67,96 ha),
Tresava na Belim Vodama, na Belim Vodama, opština Ivanjica, KO Dajići, obuhvata odelenje 23, otseci „b” i „1” u G.J. „Dajićke planine” (15,20 ha),
Dajićsko jezero, pored puta za Bele Vode, (1438 m n.v.) opština Ivanjica, KO Gleđica, obuhvata deo odelenja 52, otsek „2” i odelenje 64 otsek „3” u G.J. „Dajićke planine” (1,69 ha),
Palež, lokalitet Palež, na Dajićkim planinama, opština Ivanjica, KO Kumanica i Gleđica, obuhvata deo odelenja 43, otseci „d”, „e”, „k”, „l”, i „m” i deo odelenja 44, otseci „e” i „f” u GJ. „Dajićke planine” (39,92 ha),
Isposnice, u klisuri reke Studenice, u neposrednoj blizini i oko isposnica, grad Kraljevo, KO Savovo, obuhvata deo odelenja 50 i 51 u G.J. „Gornja Studenica” (20,50 ha),
Košaninova jezera, iznad Dolova, opština Ivanjica, KO Vrmbaje, deo odelenja 3, otseci „a”, „1”, „2” i „3” u G.J. „Crepuljnik” (50,12 ha),
Crepuljnik, ispod Crepuljnika sa južne strane, opština Ivanjica, KO Vrmbaje, obuhvata odelenja 19 i 20 u G.J. „Crepuljnik” (65,80 ha),
Radočelo (I), južna strana Straže, grad Kraljevo, KO Bzovik, obuhvata celo 42. odelenje u G.J. „Radočelo–Crepuljnik” (44,00 ha),
Izubra, klisura reke Izubre, pritoke Studenice, opština Ivanjica, KO Čečina i Koritnik, obuhvata delove odelenja: 2, 3, 4, 7, 8 i 9 u G.J. „Brusničke šume” (66,10 ha),
Plakaonica (I), Iznad Ržanskog polja, opština Raška, KO Biniće, obuhvata deo odelenja 6 u G.J. „Biser Voda–Vranji–Krš–Lisa–Borje” (24,80 ha),
Ravnine, sa severne strane Knjače, opština Raška, KO Plešin, obuhvata celo 28. odelenje u G.J. „Biser Voda–Vranji Krš–Lisa–Borje” (32,40 ha),
Iznad Ljutih Livada, severno od Crnog vrha, opština Ivanjica, KO Koritnik, obuhvata celo 34 odelenje u G.J. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” (27,60 ha),
Crna reka, kanjonski deo rečnog toka Crne reke, opština Ivanjica, KO Koritnik, obuhvata delove 59. i 60. odelenja u G.J. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” (28,80 ha),
Radulovac, Cikotina voda – jedno od izvorišta Crne reke, opština Ivanjica, KO Koritnik, čistina 5, u 51. odelenju, u G.J. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” (4,00 ha),
Izvorište Crne Reke, na mestu zvanom Odvraćenica, opština Ivanjica, KO Koritnik, privatno vlasništvo (0,20 ha).
Na lokalitetima/delovima područja primenjuju se opšte mere zaštite za zone i lokalitete u I stepenu zaštite, u onom obimu u kome odgovaraju predmetu i ciljevima zaštite.
Pojedinačne dodatne mere i pravila odnose na posebne uslove u slučajevima kada se radi o specifičnosti dobra, predmeta zaštite, ugroženosti itd – što se utvrđuje posebnim aktima Zavoda za zaštitu prirode Srbije, a koji su osnova za izradu pojedinačnih programa i projekata zaštite i uređenja.
Pravilima Prostornog plana utvrđuju se i sledeće mere:
unutar zona sa I stepenom zaštite nije dozvoljena izgradnja trajnih objekata i postavljanje opreme za smeštaj turista i ugostiteljsku delatnost, kampovanje i bivakovanje. Posetu ovim lokalitetima organizuje Uprava Parka prirode;
pravnim aktima proglašeni i evidentirani spomenici kulture, odnosno parcele na kojima su ovim prostornim planom evidentirana arheološka nalazišta i kulturna dobra, smatraće se zaštićenim u I stepenu zaštite, uz primenu mera zaštite kulturnih dobara;
u planskom periodu, da bi se usporio tok starenja prirodnih jezera (posebno Košaninova i Dajićko), kao svojevrsnih pojava koje se nalaze u poslednjim stadijumima jezerske sukcesije i radi zaštite svih vlažnih staništa, dozvoljeno je preduzimati biotehničke mere, uz pribavljanje svih saglasnosti i na osnovu odgovarajućih projekata;
dozvoljeno je provođenje obeleženih, pešačkih staza sa obezbeđenim kontrolisanim kretanjem, bez intervencija na terenu, uz eventualno prosecanje parterne vegetacije; na močvarnim delovima terena moguće je postavljanje drvenih mostova/konstrukcija/prelaza;
pristup vozilima, dozvoljen je samo u slučaju neophodnih intervencija za osoblje Parka prirode, spasioce, vatrogasce, službu hitne pomoći, pripadnike Ministarstva unutrašnjih poslova i otklanjanja posledica elementarnih i drugih nepogoda.
3.1.2. Zone II stepena zaštite
Režim zaštite II stepena po Zakonu o zaštiti životne sredine podrazumeva: „ograničeno i strogo kontrolisano korišćenje prirodnih bogatstava dok se aktivnosti u prostoru mogu vršiti u meri koja omogućava unapređenje stanja i prezentaciju prirodnog dobra bez posledica po njegove primarne vrednosti”.
Pod režimom II stepena zaštite obuhvaćena su staništa prirodnih retkosti, biljnih i životinjskih vrsta, kao i specifične biljne zajednice koje predstavljaju značajan element osnovnih vrednosti zaštićenog prostora, osetljivi ekosistemi tresava i vlažnih staništa, izvorišta Golijske i Studeničke reke, kao i drugi prostori koje treba sačuvati, posebno vredni sa aspekta zaštite predela.
Izdvojeno je 20 delova područja, ukupne površine od 3.883,10 ha, ili 5,16% površine Parka prirode:
19 (1) Jankov Kamen, na severnim i južnim ekspozicijama oko vrha Jankov kamen (1833 m), opština Ivanjica, KO Dajići i Gradac, obuhvata cela odelenja 3, 4, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 54, 55, 56 i 57. u G.J. „Golija” (390,20 ha),
20 (2) Bojovo Brdo, izvorište Golijske reke i delovi Bojovog brda, opština Ivanjica, KO Medovine, obuhvata cela 126, 127, 128, 60 i 59 (bez R 2) u G.J. „Golija” (133,95 ha),
21 (3) Jelića strugara, gornji deo vodotoka Golijske reke, opština Ivanjica, KO Medovine, deo 61 odelelja u G.J. „Golija” (12,00 ha),
22 (4) Golijska reka, šumski kompleks na desnoj obali Golijske reke, opština Ivanjica, KO Dajići, Vučak i Gleđica, obuhvata cela odelenja 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 36, 37, 40, 42, 43, 44, 45, 35, 82, 83, 84, 85, 86, 97, 88 u G.J. „Golija” (851,00 ha),
23 (5) Međugorski potok, deo obale i izvorišna čelenka Međugorskog potoka, opština Ivanjica, KO Dajići, obuhvata cela odelenja 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 67, 68, 69 i 70 u G.J. „Dajićke planine” (390,20 ha),
24 (6) Bele vode, na Dajićkim planinama, opština Ivanjica, KO Dajići, obuhvata celo odelenje 23 i 24 (bez R 5) u G.J. „Dajićske planine” (84,40 ha),
25 (7) Dajići, oko Dajićskog jezera, opština Ivanjica, KO Gleđica, obuhvata cela odelenja 51, 52 (bez R 6) u G.J. „Dajićske planine” (55,80 ha),
26 (8) Jelenovica, ispod Okruglice, opština Ivanjica, KO Kumanica i Gleđica, obuhvata cela odelenja 42, 44 i 43 (bez R 7) u G.J. „Dajićke planine” (125,20 ha),
27 (9) Orlov kamen, opština Ivanjica, KO Kumanica i Gleđica, obuhvata cela odelenja 56, 57, 58, 59 i 60 u G.J. „Dajićske planine” (132,35 ha),
28 (10) Gradina, na obroncima planine Čemerno, na desnoj obali reke Studenice, grad Kraljevo, KO Savovo i Orlja Glava, obuhvata cela odelenja: 46, 47, 48, 49, 50 (bez R 8), 51 i 52 u G.J. „Gornja Studenica” (226,70 ha),
29 (11) Pod Crepuljnikom,severna strana Crepuljnika, opština Ivanjica, KO Vrmbaje, obuhvata deo odelenja 2 i 3 (bez R 9) i cela 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 21, 25 i 26 u G.J. „Crepuljnik” (362,10 ha),
30 (12) Radočelo II, južna strana Straže, grad Kraljevo, KO Bzovik, obuhvata cela odelenja 41 i 43 u G.J. „Radočelo–Crepuljnik” (82,40 ha),
31 (13) Brusničke šume, klisura reke Uzubre, opština Ivanjica, KO Čečina i Koritnik, obuhvata odelenja 1, 2, 3, 4, 7, 8 i 9 G.J. „Brusničke Šume” (194,60 ha),
32 (14) Plakaonica II, opština Raška, KO Biniće, obuhvata odelenja 6 i 7 (bez R 13) u G.J. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” (86,80 ha),
33 (15) Retko Bučje, opština Raška, KO Plešin, obuhvata cela odelenja 26, 27, 30 i 31 u G.J. „Biser voda–Vranji krš–Lisa–Borje” (134,80 ha),
34 (16) Ugljape, opština Ivanjica, KO Koritnik, obuhvata cela odelenja 7 i 8 u G.J. „Biser voda –Crni vrh–Radulovac” (52,80 ha),
35 (17) Ljute livade, na padinama Crnog vrha, opština Ivanjica, KO Koritnik, obuhvata cela odelenja 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 33 i 39. u G.J. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” (282,00 ha),
36 (18) Vlaški most, deo doline Crne reke, opština Ivanjica, KO Koritnik, obuhvata cela odelenja 44, 45, 47, 57, 58 i delove 59 i 60-og odelenja (bez R 16) u G.J. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” (231,20 ha),
37 (19) Suvi breg, iznad Odvraćenice opština Ivanjica, KO Koritnik, obuhvata delenje 51 (bez R 17) u G.J. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” (25,60 ha),
38 (20) Odvraćenica, neposredno ispod bila planine Golije, sa severne strane, deo izvorišne čelenke Crne reke, opština Ivanjica, KO Koritnik, privatno vlasništvo (bez R 18), granice određene grafički u razmeri 1:50.000 (29,00 ha).
Navedeni lokaliteti i delovi prostora u režimu I i II stepena zaštite nalaze se i u Rezervatu biosfere, osim lokaliteta 13. „Plakaonica (I)” i 14. „Ravnine” u I stepenu zaštite, te 32. „Plakaonica (II)” i 33. „ Retko Bučje” u II stepenu zaštite, a na teritoriji opštine Raška.
Dosadašnjim istraživanjima su registrovani i:
Hidrogeološki objekti, odnosno pojave izuzetnih hidrogeoloških, fizičko-hemijskih karakteristika i resursnih potencijala, specifični hidrološki elementi, zemljišta koja su pod snažnim uticajem vode, stalna ili povremena jezera, tresave i tresetne livade: Bele vode, Jezera iznad Dolova, Pojila i veći broj periodičnih pojava, novoformirano jezero u predelu Okruglice (1470 m) i Velikih livada, jezero – tresava u izvorišnom delu Jastrebovačke reke, dva manja jezera od kojih je jedno stalno u izvorištu Pakošnice pod Tičarom, a drugo se periodično formira u dolini Točulovske reke u Koštan polju (Donja Pešter), Vulovske tresetne livade i dr., kaskade i bukovi na Dajićkoj i Brusničkoj reci, naslage bigra u lokalitetu Ralenovića.
Posebna grupa pojava, čiji je hidrogeološki značaj nesumnjiv, obuhvata vodne objekte i termomoneralne i mineralne vode koje su perspektivne sa aspekta valorizacije u privredne svrhe: studenička mineralna voda u neposrednoj blizini manastira Studenica, banja kod manastira gradac u koritu reke Gradac, uzvodno od manastira, izvorišna zona u selu Savovo je najznačajnija pojava karstnih izdanskih voda u okviru koje se u zoni dužine oko 50m drenira, po proceni 205 l/s vode.
Najmarkantnije pojave: vrhovi, grebeni i područja izuzetnih vizuelnih i pejzažnih obeležja sa kojih se pružaju daleke vizure treba da ostaju otvoreni i neopterećeni saobraćajnicama i drugim objektima i imaju i karakter geonasleđa.
Najviši i najznačajniji vrhovi /vidikovci su, na planini Goliji: Jankov kamen (1834), Tikveš (1504), Bojevo brdo (1746), Careva glava (1721), Okapčina (1688), Crni vrh (1795); na Radočelu: Krivača (1643), Golo brdo (1409) i Crepuljnik (1532); na Čemernu (južni deo): Smrdljuč (1581) i Rudo brdo (1487) i na Javoru (istočni deo): Troglav (1419) i Koravčina (1353).
Raznovrsni fluviodenudacioni oblici i morfostrukturni oblici: strukturne površi očuvane su na karbonatnim stenama u širem pojasu izvorišnih delova Brevine i Brvenice, kao i na grebenu (sa vrhovima Đokovo brdo – 1458 m i Đarkovice – 1516 m) koji se pruža od razvođa između izvorišnih krakova Studenice (Jastrebovac i Brusnička reka) prema izvorišnom delu Moravice.
Horstovi: Smrdljuč (1581 m) na Čemernu, Krivača (1643) na Radočelu i Crni vrh (1795) na Goliji.
Pseudovulkanske kupe: na grebenu između dolina Kolašničke reke – izvorišnog kraka Studenice i njene leve pritoke Brusnice, Kobilje (Karađorđev šanac, 1789 m) između izvorišnog dela Moravice i njene leve pritoke Nošnice, u zoni Klika (1319) na severnom kraju Golije i gornjem toku reke Klisure – izvorišnog kraka Brvenice, Velji vrh (870) na razvođu između Raduše – poslednje desne pritoke Studenice i Jarandskog potoka – kratke leve pritoke Ibra kod Baljevca, V.Stupnik (858) južno od laktastog skretanja Brvenice i na samoj granici istraživanog područja.
Erozivni i akumulativni ostaci pleistocenog glacijalnog reljefa na najvišim delovima masiva Golije, Radočela i Čemerna., udubljenje na južnoj strmoj strani Jankovog kamena – ležište lednika.
Preliminarni pregled kompleksa biotopa i uvid na terenu ukazuje na potrebu zaštite karakterističnih područja tradicionalnog odnosa prema prirodi – kulturne predele kao što su: aktivna bačišta, naseljske atarske celine Brusnika, Gradca i Plešina, područje vršnog grebenskog dela i vredne lokalitete vlažnih livada i izvorišta kao što su lokaliteti „Česna vrela”, „Grmičak” i „Ivanovića bačije”.
Na području režima II stepena zaštite, i drugim delovima područja Prostornog plana, za koje se procenjuje da su značajni za zaštitu prirode, osim zabrana definisanih za prostor u režimu zaštite III stepena, Uredbom, zabranjuje se:
eksploatacija mineralnih sirovina, uključujući i privremena pozajmišta,
kaptiranje izvora i izgradnja brana,
ribolov,
lov, osim za potrebe održavanja zdravstvenog stanja i brojnosti divljači na prostoru Bojevog brda,
čista seča i krčenje šuma, kresanje lisnika i neplansko korišćenje drvne mase u odnosu na ciljeve i principe gazdovanja šumama,
sadnja, zasejavanje i naseljavanje vrsta biljaka i životinja stranih za prirodni živi svet ovog područja, osim već postojećih,
preoravanje livada i pašnjaka,
prosecanje novih javnih puteva,
kao i opšte mere zaštite za zone i lokalitete u II stepenu zaštite, u onom obimu u kome odgovaraju predmetu i ciljevima zaštite.
Obavezne su mere zaštite i aktivnog upravljanja populacijama:
zaštićene i ugrožene flore u cilju održavanja florističkog sastava i poboljšanja strukture ekosistema, a u skladu sa pravilnicima o zaštiti;
retke i ugrožene, a posebno lovne faune u cilju poboljšanja njihove brojnosti i sastava.
Nastavak istraživanja flore i faune i potreba njihove zaštite usloviće ustanovljavanje novih režima i pravila ponašanja.
Pravilima Prostornog plana utvrđuju se i sledeće mere, usaglašene sa razvojnim programima područja:
Pravnim aktima utvrđene zaštitne zone oko proglašenih i evidentiranih spomenika kulture, odnosno parcele oko ovim prostornim planom evidentiranih kulturnih dobara, smatraće se zaštićenim u II stepenu zaštite, uz primenu mera zaštite kulturnih dobara.
Ukoliko se privatne enklave nalaze unutar zona sa II stepenom zaštite, one u celini slede utvrđenu namenu zone, uz poštovanje stečenih prava, ukoliko ona ne utiču negativno na ustanovljene režime zaštite. Postojeće bačije se mogu koristiti na način koji će se utvrditi posebnim uslovima u svakom pojedinačnom slučaju, s tim što će, ukoliko to odgovara posetiocima Parka prirode, moći da preuzmu funkciju dnevnog prijema turista, odmorišta i sl. Ova odredba se odnosi i na bačišta u neposrednoj okolini I i II stepena zaštite. Planom izletničkih, planinarskih, istraživačkih i drugih pešačkih staza i puteva uzeće se u obzir navedeni tipovi lokacija.
Na prostorima u režimu II stepena zaštite, gde je za očuvanje izvornih prirodnih vrednosti potrebno preduzimati posebne mere unapređivanja, tj. za koje je potrebno veće učešće čoveka radi obezbeđenja uslova za opstanak i unapređenje prirodnih vrednosti, mogu se primenjivati i posebne mere, uz uslove i saglasnost nadležnih organa.
Dozvoljava se pregonska ispaša u šumama i ispaša na pašnjačkim površinama pod posebnim uslovima koje će utvrditi Staralac prirodnog dobra, saglasno zakonima i kapacitetima pašnjaka. Obavljanje lova i ribolova je dozvoljeno samo za potrebe održavanja zdravstvenog stanja i brojnosti populacija faune u skladu sa revidovanim osnovama gazdovanja.
Nije dozvoljeno kaptiranje izvora i izgradnja pregrada na rečnim tokovima, osim u izuzetnim slučajevima, pod uslovima koje će utvrditi nadležni organi zaštite prirode i na osnovu prihvaćenih studija o proceni uticaja na životnu sredinu.
Ukoliko delovanje privatnih vlasnika ugrožava zaštitu prirodnih i kulturnih dobara Staralac može pristupiti postupku otkupljivanja privatnog zemljište unutar I i II stepena zaštite, zamenom ili na drugi način.
Ostala pravila koja se primenjuju i za zone sa I i II stepenom zaštite:
Dozvoljeno je postavljanje ulaznih–pristupnih punktova, i po potrebi drvenih nadstrešnica, kao i objekata za naučno istraživački rad, a prema Programu zaštite i razvoja svakog lokaliteta pojedinačno.
Postavljanje opreme za sportsko-rekreativne i zabavne aktivnosti usaglašava se sa važećim aktima o zaštiti Parka prirode.
Nije dozvoljeno nadletanje zona sa I i II stepenom zaštite: motornim letelicama bliže od 500 m iznad ovih zona i bliže od 500 m horizontalne udaljenosti od granica ovih zona i letelicama bez motornog pogona bliže od 100 m iznad ovih zona i bliže od 100 m horizontalne udaljenosti od granica ovih zona.
3.1.3. Zona III stepena zaštite
Režim zaštite III stepena podrazumeva: „selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih bogatstava, kontrolisane intervencije i aktivnosti u prostoru ukoliko su usklađene sa funkcijama zaštićenog prirodnog dobra ili su vezane za nasleđene tradicionalne oblike obavljanja privrednih delatnosti i stanovanja uključujući i turističku izgradnju”.
Uredbom nije izvršena namenska analiza i podela u okviru polifunkcionalne III zone. Na području zaštitne zone, nije uspostavljen ni na jednom lokalitetu formalni status zaštite prirodnih dobara.
Pravila zaštite i korišćenja područja u Prostornom planu u ovoj zoni usaglašavaju se sa aktivnim merama zaštite i očekivanim gazdovanjem resursima. Pored mera definisanih Zakonom o zaštiti životne i Uredbom, Prostorni plan utvrđuje i posebne mere zaštite na osnovu sinteznih zaključaka, potreba i predloga lokalne zajednice.
Na području Prostornog plana, u zonama III stepena zaštite i u zaštitnoj zoni Parka prirode zabranjuje se:
izgradnja industrijskih, infrastrukturnih, hidrotehničkih i drugih objekata čiji rad i postrojenja mogu izazvati nepovoljne promene kvaliteta zemljišta, voda, vazduha, živog sveta, lepote predela, kulturnih dobara i njihove okoline – osim ako nisu predviđeni usvojenim planovima višega reda i predstavljaju javni interes od republičkog značaja, a pod uslovima koje utvrđuje Zakon o zaštiti životne sredine;
gradnja stambenih, ekonomskih pomoćnih objekata poljoprivrednih domaćinstava i vikend objekata izvan građevinskog područja utvrđenih posebnim planskim i urbanističkim dokumentima, odnosno gradnja objekata poljoprivrednih domaćinstava izvan prostora do donošenja tih dokumenata, odnosno izvan područja koja su određena odgovarajućim planskim dokumentima, ukoliko Prostornim planom nije drugačije predviđeno;
eksploatacija mineralnih sirovina i rečnog materijala, izuzev privremenih majdana i pozajmišta zemlje i rečnog materijala za lokalne potrebe, pod posebnim uslovima, ukoliko posebnim pravilima nije drukčije određeno;
uništavanje vrsta biljaka i životinja zaštićenih kao prirodne vrednosti;
preoravanje zemljišta, krčenje šuma i obavljanje drugih radnji na mestima i na način koji mogu izazvati procese jake i ekscesivne erozije i nepovoljne promene predela;
skladištenje, odlaganje i bacanje smeća i otpadnih materijala izvan mesta određenih za tu namenu, kao i neregulisano odlaganje stajskog đubreta;
rukovanje otrovnim hemijskim materijama i naftnim derivatima izvan mesta određenih za tu namenu, kao i neregulisano odlaganje stajskog đubriva;
introdukcija i naseljavanje vrsta biljaka i životinja stranih za prirodni živi svet ovog područja;
preoravanje prirodnih livada i pašnjaka, naročito iznad 700 m;
čista seča i krčenje šuma, kresanje lisnika, seča retkih i u drugom pogledu značajnih retkih vrsta drveća i žbunja;
uništavanje zaštićene, retke i ugrožene flore.
Sve mere dozvoljene za režim zaštite u I i II stepenu zaštite primenjivaće se i na području Prostornog plana.
3.1.4. Zaštitna zona Parka prirode
U zaštitnoj zoni Parka prirode primenjivaće se pravila i mere zaštite, uređenja i racionalnog gazdovanja resursima, utvrđene ovim prostornim planom za zone III stepena zaštite.
Na celom području Prostornog plana uspostaviće se trajni sistem monitoringa po posebnom programu, kako stanja i promena u odgovarajućim populacijama, tako i antropogenog uticaja na sve biološke sisteme radi praćenja promena (posebno na lokalitetima I i II stepena zaštite) i radi obezbeđenja blagovremene primene aktivnih mera zaštite, rekonstrukcije i revitalizacije.
Radi informisanja posetilaca, Staralac će obezbediti odgovarajući informativni materijal o području, prostornim i drugim ograničenjima, zaštićenim vrstama flore i faune i na odgovarajući način upoznati posetioce sa njihovim obavezama, a na terenu postaviti oznake.
3.2. Kulturno-istorijske vrednosti
3.2.1. Koncept zaštite
Zaštita kulturnog nasleđa, uz prirodne vrednosti područja, jeste jedan od fundamentalnih elemenata uređenja i prostornog razvoja i podrazumeva:
zaštitu, čuvanje, konzervaciju ili obnovu kulturnih vrednosti u njihovom prirodnom okruženju koji zajedno stvaraju identitet područja Prostornog plana,
promovisanje aktivnosti smišljenih da ojačaju ekonomsku bazu gradova/opština na kojima se kulturne vrednosti nalaze, i
unapređenje kvaliteta života lokalnog stanovništva.
Integrativna zaštita dobara graditeljskog nasleđa sprovodi se u okviru planiranja i projektovanja primenom pravila kojima se bliže određuju fiksni elementi na osnovu prirode i suštinskih obeležja graditeljskog nasleđa (prema različitim oblicima vrednosti: arhitektonska, istorijska, kulturna, prostorna, ekonomska, itd. Osnovni elementi predloženog koncepta su: sredstva, proces interpretacije, raznovrsnost kulturnog nasleđa i raznovrsnost tržišta kulturnog nasleđa.
Ukupno evidentirano kulturno nasleđe, grupiše se prema osnovnim vrstama nepokretnih kulturnih dobara na: arheološka nalazišta, spomenike kulture, znamenita mesta i prostorne, kulturno-istorijske celine i hronološki se razvrstavaju na sledeće vremenske periode: praistorija, antika i rani vizantijski period, srednji vek i doba pod Turcima, devetnaesti i dvadeseti vek (Referalna karta br.1. Prirodni resursi, zaštita životne sredine i prirodnih i kulturnih dobara).
Većinu nepokretnih kulturnih dobara, odnosno uočenih oblika kulturne baštine uopšte, čine arheološka nalazišta i pojedinačni spomenici kulture, a nešto manji broj znamenitih mesta i prostornih, kulturno-istorijskih celina. Prema njihovoj osnovnoj nameni se dele na:
sakralne objekte,
stambene i ekonomske oblike,
memorijalne oblike (pojedinačni grobovi i nekropole),
utvrđenja,
naselja,
inženjerske objekte i
znamenita mesta (uglavnom kultna obeležja).
Navedeni tipovi kulturnih dobara nalaze se u pet osnovnih fizičkih stanja:
izvornom stanju kao neoštećeni i aktivni,
izmenjenom stanju kao neoštećeni i aktivni,
izvornom stanju kao oštećeni (različiti stepeni oštećenja) i aktivni,
izmenjenom stanju kao oštećeni (različiti stepeni oštećenja) i aktivni,
kao oštećeni (veći stepen oštećenja) i napušteni.
Na teritoriji Prostornog plana stanje formalne zaštite je sledeće:
1. dva spomenika kulture izuzetnog značaja:
manastir Studenica, Brezova, Kraljevo, iz XII veka, koji je i na Listi svetske baštine UNESCO-a
manastir Gradac, Gradac, Raška, iz XIII veka
osam spomenika kulture – velikog značaja:
crkva sv. Aleksija Bogočoveka, Miliće, grad Kraljevo, iz XVII veka
crkva sv. Đorđa u Vrhu, Kraljevo, iz XVII veka
crkva sv. Bogorodice, Dolac, Kraljevo, iz XV veka
crkva sv. Nikole, Reka Palež, Kraljevo, iz XIV veka
Gornja isposnica, Savovo, Kraljevo, iz XIII veka
Donja isposnica, Savovo, Kraljevo, iz XIII veka (?)
manastir Kovilje, Kovilje, Ivanjica (?)
crkva sv. Preobraženja, Pridvorica, Ivanjica, iz XIII veka
sedam spomenika kulture (kulturna dobra koja su proglašena, a nekategorisana):
crkva sv. Kuzmana i Damjana, Ostatija, Ivanjica (? – XVII vek)
kuća Venijamina Marinkovića, Vionica, Ivanjica, prelaz iz XIX u XX vek
crkva sv,. Nikole, Rudno, Kraljevo, neutvrđeno vreme nastanka
kuća Periše Damjanovića, Dražiniće, Rudno, Kraljevo, na prelazu iz XIX u XX vek
Kuća Radomira Vujanca, Gradac, Raška, iz XIX veka
Grački krst, Gradac, Raška, iz XVII veka
crkva Preobraženja, Srednja Reka, Ivanjica, nepoznato vreme nastanka
četiri spomenika kulture (koji su evidentirani i uživaju prethodnu zaštitu):
rimski most, Kumanica, Ivanjica, XVI-XVII vek
crkva na groblju, Plešin, Raška, nepoznato vreme nastanka
crkva sv. Petra i Pavla, Biniće, Raška, XVI-XVII vek
crkva sv. Jovana, Savovo, Kraljevo, iz XIII veka
prostorne kulturno-istorijskeh celine – zaštićena okolina spomenika kulture
prostorna kulturno istorijska celina manastira Studenica – spomenik kulture upisan u Listu Svetske baštine UNESCO-a
prostorna kulturno istorijska celina manastira Gradac – spomenik kulture.
Na području Prostornog plana identifikovane su i sledeće značajne prostorne celine:
Najznačajnija prostorna celina na području Prostornog plana predstavlja prostor duž reke Studenice, uzvodno i nizvodno od manastira Studenice, kao stožera i najvrednijeg kulturnog dobra, spomenika svetske kulturne baštine, a obuhvata i zaštitnu zonu i kontaktno područje. Izdvajanjem ove celine, koja se proteže od Pridvorice, preko Donje i Gornje isposnice, manastira Studenice do manastira Gradac, uspostavlja se čvrsta komunikacija, koja ima svoju istorijsku, kulturnu i umetničku podlogu, između najstarijih srednjovekovnih spomenika na prostoru Golije. Istovremeno, organski je povezana sa prirodnim okruženjem u kojem su spomenici nastali, pa se na taj način čuva, koliko je to usled nastalih promena moguće, predstava o srednjovekovnom periodu.
Okosnicu predstavlja magistralni put dolinom Ibra, kao veoma stara rimska i srednjevekovna trasa koja je opstala do danas, kao jedna od najživljih i najprometnijih komunikacija u Srbiji. Na početku staze nalazi se grad Kraljevo sa svojom centralnom pešačkom zonom, sledi manastir Žiča, srednjovekovni utvrđeni grad Maglič, istorijski deo trase poznat kao Dolina jorgovana, sa spomenikom vojniku iz Prvog svetskog rata, ostaci manastira Stare i manastir Nova Pavlica, utvrđeni grad Brvenik, crkva svetog Nikole u Baljevcu i crkva svetog Nikole Šumnika. Sa Ibarske magistrale put se odvaja za manastir Studenicu, Gornju i Donju isposnicu sve do Pridvorice.
Pretpostavljena trasa srednjevekovnog puta koji bi polazio od Duge Poljane, preko Belih voda, obodom Parka prirode, na novopazarskoj i raščanskoj strani, povezujući Gradac i Studenicu, prolazi kroz zonu koncentracije najvećeg broja identifikovanih kulturnih dobara i arheoloških nalazišta, ali i postojećih seoskih skupina koje raspolažu značajnim fondom očuvanih objekata i kućišta narodnog graditeljstva. Ova trasa se u južnom delu račva na deo puta koji vodi do Sopoćana, a zatim do Rasa sa svim spomenicima kulture.
Iako Prostorni plan ima jasno definisane granice, buduće aktivnosti treba sagledavati šire, u sklopu sa prostornom celinom Rasa i Sopoćana i kompleksa oko Deževe, jer je samo tako moguće ostvariti određene pomake u stvaranju svesti o jedinstvenom području srednjovekovne srpske države i to saznanje koristiti ne samo u naučne, kulturne, nego i u turističke i ekonomske svrhe.
Prema preliminarnom rekognosciranju terena na nivou Prostornog plana, na području atara sela Gradac, Brusnik (Ivanjica) i Plešin (Raška) konstatovana je relativno najočuvanija struktura tradicionalne izgradnje, ali i postojanje vitalnog dela stanovništva, te se ova naselja i njihovi atari u celini planiraju za posebnu zaštitu i revitalizaciju kao kao prostorne, istorijske etno skupine, sa prioritetom razvoja odgovarajućih oblika turizma.
Sačuvani oblici seoske arhitekture, nastali po ugledu na starije, ponavljaju tradicionalne oblike nastale primereno okruženju. Pored prostorne organizacije, koja je pretežno rešavana istovetno ili s velikom sličnošću sa dinarskom brvnarom, tipska raznovrsnost ruralne arhitekture je izrazita, i ne sreće se u drugim krajevima. Predstavlja istorijski, društveni i arhitektonski fenomen, koji je, svakako, rezultat morfologije terena, primene dostupnog materijala, tradicije graditeljskog iskustva.
Mogu se uočiti tri osnovna podtipa tipa brvnara, seoskih stambenih građevina, a na isti ili sličan način izvode se i prateći ekonomski objekti. To su: brvnara sa krovom od šindre, brvnara pokrivena slamom i brvnara pokrivena škriljcem. Svaki od navedenih tipova danas je u većoj ili manjoj meri izmenjen savremenim potrebama domaćina ili je napušten i usled toga propada, te je neophodno pristupiti njihovoj revitalizaciji.
Prema karakteru i vrednosti nasleđa, poznavanju navika i mentaliteta stanovnika, potrebi da se u prvim godinama uvođenja novih oblika afirmacije kulturnog i prirodnog nasleđa prevashodno edukativno deluje, u Prostornom planu su formirane kulturne i prirodne staze, itinereri koji se uklapaju u naučno obrazovne, rekreativne, kulturne i druge programe. Posebno se ističe podsticaj koji ovi itinereri treba da ostvare na seoske oblasti i koji treba da se koriste u turističke svrhe.
3.2.2. Pravila i mere zaštite i revitalizacije kulturnih dobara
Sprovođenje definisanih ciljeva se ostvaruje razgraničavanjem planske teritorije, prema vrednostima graditeljskog nasleđa i njegovoj koncentraciji, u četiri područja sa različitim nivoom tretmana:
1. Područja integrativne konzervacije
Mere podrazumevaju:
skup metoda kojima se koristi služba zaštite spomenika kulture prema odredbama Zakona o kulturnim dobrima (tehnička konzervacija, rekonstrukcija, restauracija, revitalizacija);
metode kojima se koristi zaštita prostora (horizontalna i visinska regulacija, čuvanje silueta i vizura, primena materijala, boje i arhitektonskih elemenata kojima se definiše i prepoznaje prostor i fizička struktura određenog područja);
preraspodelu namene pod određenim uslovima, u korist ekonomski isplativih, a za graditeljsko nasleđe najprihvatljivijih oblika.
2. Područja opšte obnove
Mere podrazumevaju:
kombinovanu primenu integrativne konzervacije, urbane obnove i uređenja prostora, usaglašenu prema obimu i nivou vrednosti graditeljskog nasleđa;
utvrđivanje onih elemenata istorijskog kulturnog nasleđa preko kojih je moguće ostvariti najpotpuniju i najsadržajniju vezu starih, postojećih spontano nastalih ruralnih oblika i budućih planski definisanih ruralnih naselja;
tretman seoskih naselja kroz zadržavanje:
teritorije prostiranja naselja definisane starim rasterom komunikacija (puteva i puteljaka), nepravilnom parcelacijom po sistemu krupnih katastarskih čestica i većim površinama obradive zemlje;
centra sela kao nasleđene prostorne celine koja ima javnu namenu;
pojedinačnih arhitektonskih oblika, posebnih istorijskih, etnografskih i arhitektonskih vrednosti in situ u svom ambijentu;
groblja (sa crkvom ukoliko je u kompleksu) kao prostorno memorijalnih celina.
3. Područja usmerene ruralne obnove
Mere podrazumevaju:
izmeštanje ili zaštitu najugroženijih i napuštenih, a vrednih primera i grupisanje u obliku aktivnog etnoparka (skansena) radi očuvanja postojećeg fonda ruralne arhitekture i određenog načina života koji se uklapa u ekološke i edukativne programe, i ekonomski razvoj i unapređenje životnog standarda stanovništva;
uklapanje u turističko-ugostiteljsku ponuda Golije. Prostor za okupljanje objekata narodnog graditeljstva i formiranje etnoparka će se rezervisati na području Prostornog plana posebnim programom obnove.
4. Područja usaglašenih intervencija u prirodnom okruženju ili u građenom tkivu
Mere podrazumevaju:
usaglašavanje stavova službe zaštite prirode i spomenika kulture sa planerskim i urbanističkim službama oko radova u neposrednom okruženju kulturnih dobara koja se nalaze izvan tri prethodno navedena područja;
programsko objedinjavanje akcija iz domena zaštite, obnove i uređenja prostora kao i metodološko-plansko usaglašavanje aktivnosti u realizaciji pojedinačnih projekata koji proističu iz ovog prostornog plana, a primenjuju se i na celom području Prostornog plana.
U pojedinačnim slučajevima slede se sledeća opšta pravila:
osnovni fiksni elementi su: horizontalna i vertikalna regulacija; arhitektonska forma; arhitektonski volumen; srazmera povezanih građevina unutar jedne celine; geometrija fasada koja identifikuje područje; prostorni elementi kojima se ističu karakteristike ambijenata; istorijski preseci kroz teren u okviru ruralnih i sakralnih celina;
u okviru seoskih naselja obezbeđuje se ostvarivanje najpotpunije i najsadržajnije veze između seoskih centara, pojedinačnih objekata i spomenika kulture, kao najčešćih oblika graditeljskog nasleđa, pri čemu se maksimalno usporavaju oblici ubrzane urbanizacije koja je štetna, ali i karakteristična za pojedine ruralne delove Golije. Seosko graditeljsko nasleđe treba u najvećoj mogućoj meri čuvati in situ, zadržavanjem osnovnih prepoznatljivih elemenata kao što je teritorija naselja, definisana starim komunikacijama, tipom parcelacije, tipom građevina na parceli, prostornom organizacijom, konstrukcijskim sklopom, gradivom i tehnikom građenja;
centri sela ostaju kao nasleđene prostorne celine javne namene koje mogu da prime nove objekte koji se volumenom, formom i proporcijama elemenata vezuju za postojeće;
seoski objekti različite namene, štite se na osnovu istorijskih, etnografskih i arhitektonskih vrednosti, pošto nisu u sklopu zaštićenih celina treba da predstavljaju okosnicu nove namene, uglavnom seoskog turizma.
Opšte mere zaštite arheoloških lokaliteta su:
zaštita od uništavanja ili degradiranja neadekvatnim sadržajima svih evidentiranih arheoloških lokaliteta, kao i onih koji će tek biti otkriveni daljom prospekcijom terena, zajedno sa neposrednom okolinom;
izrada posebnih planskih dokumenata za područja šireg kompleksa Studenice, Gradca i Pridvorice u kojima bi se precizirale mere zaštite – kako arheološko-spomeničkog nasleđa, tako i autentičnog prirodnog okruženja;
obnavljanje u celosti, čak i u slučajevima kada bi neki segmenti obnove bili hipotetični, sakralnih zdanja u ruševinama, gde za to postoje mogućnosti;
nakon istraživanja u što većoj meri restaurirati crkve u arheološkim ostacima – crkvine, kako bi se omogućilo očuvanje digniteta nekadašnjeg sakralnog prostora;
zaštita starih seoskih nekropola od širenja savremenih grobalja i sprečavanje razvlačenja starih nadgrobnika;
čišćenje od divlje vegetacije i poznijih naslaga zemlje nekropola sa većim brojem očuvanih nadgrobnika i prezentacija;
izbegavanje prezentovanja eventualnih arheoloških ostataka na otvorenom prostoru, imajući u vidu prirodu terena i klimatske uslove, budući da je praksa pokazala nemogućnost takvog njihovog trajnijeg čuvanja;
prezentacija ostataka fortifikacija kao i svih drugih arheoloških nalazišta koje bi se mogle otkriti tokom budućih istraživanja uz obimnija nadziđivanja.
Posebna pravila za korišćenje kulturnog nasleđa u turističke i druge ekonomski isplative svrhe:
turizam na području „MaV”-a treba da uvažava lokalne, regionalne, nacionalne i evropske identitete kulturnog i prirodnog nasleđa i kroz turističku upotrebu nije dozvoljena njihova degradacija;
kroz turističke programe treba razvijati uravnoteženo učešće različitih oblika kulture (gradskih, seoskih, monaških) kao i ravnomernu prezentaciju razvijenih i nerazvijenih oblasti Golije;
kulturni turizam treba da razvija svest kod javnosti o vrednosti prirodnih i kulturnih oblika na Goliji, skretanjem pažnje onih koji odlučuju na nužnost zaštite obe vrste nasleđa, kao segmenta održivog razvoja ovog područja, i treba da ponudu i potražnju učini što raznovrsnijom kako bi se podstakao razvoj kvalitetnog turizma nacionalnih i međunarodnih dimenzija;
turističke aktivnosti ne smeju ni na koji način da ugroze materijalni i duhovni status kulturnog i prirodnog nasleđa.
Za potrebe prezentacije prirodnih i kulturnih vrednosti Parka prirode, u funkciji istraživačkih, kulturno-obrazovnih i turističkih programa razvoja dozvoljena je izgradnja pratećih objekata, pod uslovima koje će definisati nadležne službe zaštite. Opšti uslovi gradnje u smislu arhitektonskog oblikovanja, primene materijala i komunalnog opremanja odnose se i na sve objekte koji su u funkciji Parka prirode, bez obzira na vlasništvo.
U postupku pribavljanja dokumenta za izgradnju primenjivaće se neposredno član 57. Zakona o planiranju i izgradnji, odnosno lokacije i uslovi izgradnje definisaće se urbanističkim planovima/projektima, ako se nalaze u okviru centara i ukoliko se radi o prostornim i funkcionalnim celinama veće površine.
Prostornim planom reguliše se zaštita nepokretnih kulturnih dobara od svih vidova ugrožavanja u okviru opštih planskih rešenja. Mere zaštite se sprovode u skladu sa Zakonom o kulturnim dobrima i principima urbanističke, odnosno ruralne zaštite koja se odnose na proglašena dobra, ona koja uživaju prethodnu zaštitu i koja su evidentirana ovim prostornim planom. Ovo se odnosi, pre svega na ruralno nasleđe.
Upravljanje i korišćenje kulturnih dobara organizuje se istovremeno sa upravljanjem i korišćenjem prirodnih vrednosti i to integralno u okvirima Parka prirode.
Uređenje i razvoj područja Golije treba da poštuje bitne prirodne i građene resurse, uključujući prirodne preseke terena sa istorijski potvrđenim i estetski vrednovanim izgrađenim reperima, vizurama i siluetama, arheološim nalazištima i kulturnim dobrima.
U integralnom konceptu zaštite ruralnog nasleđa, zaštita graditeljstva je nedeljiva od zaštite životne sredine. U korelaciji zaštite graditeljskog nasleđa i ekologije, ruralna arhitektura ima značaj resursa čije pravilno korišćenje doprinosi opštem društvenom razvoju što znači da, u sistemu svih korisnika, dobija ulogu ravnopravnog partnera, odnosno dobija težinu u sferi ekonomske isplativosti.
Po usvajanju Prostornog plana, potrebno je pristupiti katastarskom definisanju i obeležavanju granica Parka prirode, Rezervata biosfere i pojedinih zona.
Obeležavanje granica zaštićenog dobra i pojedinih zona i režima zaštite, postavljanje svih oznaka, informativnih tabli, poruka i dr., vršiće se isključivo na osnovu odgovarajućih pravilnika, uz prethodno pribavljanje uslova nadležnih organa. Obavezno je, naznačiti zabrane vezane za lov, ribolov i neovlašćeno kretanje posetilaca.
Postavljanje privremenih oznaka, do donošenja pravilnika, njihov izgled, sadržaj i broj, Staralac će usaglasiti sa Zavodom za zaštitu prirode Srbije, kao nadležnim državnim organom.
U cilju adekvatne prezentacije i stvaranja vizuelnog identiteta područja, Staratelj će pristupiti izradi/donošenju Pravilnika o vizuelnom identitetu Parka prirode, u saradnji sa profesionalnim udruženjima i putem konkursa.
3.3. Zaštita predela
3.3.1. Koncept zaštite
Primenom mera nege i uređenja predela na celom području Prostornog plana uspostavlja se integralna zaštita prirode i utiče na druga korišćenja prostora (šumarstvo, vodoprivreda, saobraćaj, stanovanje, rekreacija, poljoprivreda i dr.) koja mogu da izazovu neželjene posledice.
Pravila nege i uređenja predela utvrđuju se u odnosu na komplekse biotopa sa stanovišta zaštite vrsta i biotopa i posredno ili neposredno služe održavanju i unapređenju uslova opstanka biljaka i divljih životinja, kao i zaštiti i unapređenju njihovih staništa na celokupnom području Prostornog plana. Njihovom primenom realizuju se osnovni zahtevi zaštite prirode koji obuhvataju:
održavanje optimalne gustine i genetičke raznovrsnosti populacija životinja i biljaka,
održavanje raznovrsnosti vrsta unutar biocenoza,
održavanje prirodnih uslova i prirodnog toka evolucije organizama,
održavanje stabilnih i prirodi bliskih ekosistema,
održavanje biološke raznovrsnosti predela i delova predela, kao i dugotrajne zaštite kompleksne i pojedinačne vizuelne pojave – „slike predela”.
Merama nege i uređenja kompleksa biotopa, koje će se primenjivati na celom podruju Prostornog plana, ostvaruje se veza između zaštite površina i zaštite vrsta, omogućava održavanje i unapređenje preživljavanja biljnog i životinjskog sveta u dominantnom kulturnom predelu područja i one obuhvataju:
mere održavanja, klasične mere nege koje služe suzbijanju prirodnih sukcesija kako bi se zadržali biotopi, po pravilu, antropogeno nastali (živice, pašnjaci, polusuve livade i dr);
mere optimizacije stanja, u cilju promene postojećeg stanja jedne površine i poboljšanja njenog značaj za zaštitu prirode (osiromašivanje intenzivno korišćenih pašnjaka i dr.);
mere aktivne zaštite i obezbeđenja, sprečavanje neželjenog uticaja čovekovih aktivnosti (izdvajanje zona zaštite i ciljne mere zaštite vrsta);
mere renaturalizacije životnih prostora, obuhvataju formiranje sekundarnih biotopa prema ciljevima zaštite prirode (formiranje mirnih voda, živica, izmuljivanje jezera i dr.).
3.3.2. Pravila i mere zaštite, nege, uređenja i korišćenja
Detaljne mere zaštite i održavanja postojeće spontane autohtone vegetacije na celom području, a posebno registrovanih/vrednih tipova vegetacije se definišu prema utvrđenim/kartiranim tipovima biotopa i to:
Kompleksi biotopa šuma i eksploatacionih šuma
Kriterijumi za vrednost ovih biotopa su veličina površina pod šumom i zrelost, strukturna raznovrsnost, zastupljenost određenih struktura, kao i tipična mikroklima šume. Prednost pri proceni imaju staništa koja odgovaraju potencijalnoj prirodnoj vegetaciji. Prioritet imaju velike površine pod šumom. Vredni za zaštitu su i svi mali biotopi ili izolovani habitati u šumi (izvori i tekuće vode, male stajaće vodene površine, pećine, ostenjaci, strme kosine, obronci). Sveobuhvatna zaštita ovih biotopa zahteva redukciju šumarskih zahvata, kako bi se realizovalo šumarstvo saglasno prirodi.
Pravila zaštite, nege i uređenja se svode na:
zadržavanje velikih povezanih područja pod šumama bez daljeg rasparčavanja izgradnjom saobraćajnica i drugim zahvatima (Golija, Dajićke planine);
ekstenzivnu eksploataciju šumskih staništa koja su bliska potencijalnoj prirodnoj vegetaciji;
zadržavanje učešća suvog drveća u svakoj gazdinskoj jedinici (oko 5% dubećeg drveća – suva stabla većih prečnika), koje ne treba markirati za seču, kako bi se dozvolilo prirodno izumiranje;
potiskivanje alohtonih vrsta i svođenje na najmanju meru (homogene kulture bora na velikim površinama i dr.);
uvažavanje vrsta drveća koje su od manjeg privrednog značaja (divlje voćkarice, divlje trešnje, divlje kruške, jarebike, brekinje);
podržavanje prirodnog podmlađivanja i prirodnih sukcesija umesto formiranja staništa kroz pošumljavanje;
stepenasto formiranje ivice šuma, naročito na južno eksponiranim ivicama šuma ka otvorenim područjima;
mestimičnu ekstenzifikaciju eksploatacije šuma uvođenjem metoda eksploatacije bliske prirodi (prebirna seča i formiranje raznodobnih sastojina);
redukcija mreže šumskih puteva koji nisu u redovnoj upotrebi kroz zasipanje (prednost dati bočnim putevima);
pravovremenu negu izdanačkih šuma (Golijsko šumsko područje), u funkciji zaštite biotopa kroz redovnu ophodnju i sečom na panju. Kod konverzije zrelih izdanačkih i visokih devastiranih šuma, koje treba da pređu u strukturno bogatije šume, ostavljati pojedinačne primerke starog drveća.
Nova pošumljavanja u manje šumovitim područjima mogu se vršiti samo autohtonim vrstama koje odgovaraju datom staništu. Najbolji način je prepuštanje površina prirodnoj sukcesiji, ali neophodna je zaštita i zemljištima na granici boniteta za poljoprivredu.
3.3.3 Kompleks biotopa otvorenih područja sa pojedinačnim drvećem i šumarcima
Kriterijumi za vrednost ovih biotopa su strukturna raznovrsnost, konstantnost, stepen zrelosti, veličina površine i prostorno funkcionalne veze sa neposrednim okruženjem. Biotopi pojedinačnog drveća i šumaraka predstavljaju bitan sastavni deo koncepta veze biotopa (uske petlje između živica, stepenasto izgrađene ivice šuma, šumarci i pojedinačna drveća na poljoprivrednim površinama i pašnjacima – Binićko polje, Rudno).
Pravila zaštite, nege i uređenja su sledeća:
formiranje šumaraka, treba težiti stepenovanju drveća po visini kao i nepravilnoj spoljašnjoj ivici šumaraka;
odustajanje od svakog košenja i ispaše ako se očekuje prirodna sukcesija šume;
orezivanje živica kao bitopa bogatih vrstama;
garantovanje istovremene egzistencije svih starosnih spratova drveća;
smanjenje zasenčenosti u slučaju pojedinačnog velikog drveća na poljima kako bi se razvio raznovrstan sprat šiblja i zeljastih biljaka. Ovakva stabla treba prepustiti prirodnom izumranju i raspadanju;
primenu dvogodišnjeg i trogodišnjeg turnusa košenja zeljastog sprata korovskih biljaka gde se ne želi dalje širenje drveća.
3.3.4. Kompleks biotopa otvorenih područja na suvim staništima
Kriterijumi za vrednost ovih biotopa su veličina površine, kontakt sa istovetnim životnim prostorima, mikroklimatske osobenosti, površine bez vegetacije ili siromašne vegetacijom, kao i tradicionalno ekstenzivno korišćenja ovih biotopa. Zaštita i unapređenje ovih ekstenzivno korišćenih životnih prostora je od velikog značaja za održavanje genetičkog potencijala područja. Mere nege zavise od raznovrsnosti nastajanja i istorije korišćenja svakog pojedinačnog staništa i utvrđuju se pojedinačno prema svakom zahtevu. U većini polusuvih travnatih zajednica primena mera nege deluju egzistencijalno za njihovo opstajanje.
Pravila zaštite, nege i uređenja obuhvataju:
renaturalizaciju na staništima gde su ranije postojali travnjaci siromašnih staništa;
održavanje sličnih sekundarnih životnih prostora, koji se razvijaju kroz sukcesije na sirovom zemljištu (kamenolomi, pozajmišta peska i šljunka, zemljišta degradirana iz drugih razloga, tj. odustajanje od modeliranja površine zemljišta i nanosa matičnog supstrata – rudnik Ušće);
zaštitu i razvoj siromašnih travnih zajednica na čistinama na ivicama saobraćajnica, kosinama i nasipima;
sprečavanje formiranja šipražja ispašom stoke i utvrđivanje vremenskog optimuma za ispašu.
Posebne mere su:
podvrgavanje osnovnom čišćenju ako su pod šibljem;
podržavanje raznovrsnosti staništa, tj. stepenovani mozaik nege na malim prostorima;
najmanje 10% celokupne površine treba da zauzima pojedinačno drveće i grupe drveća (naročito značajno za faunu);
rotacija mesta ispaše;
manuelno odstranjivanje ili po potrebi mašinsko temeljno čišćenje drveća na malim površinama kod širenja na komplekse ovih biotopa kada nije dovoljna samo ispaša.
Kompleks biotopa livada i pašnjaka
Kriterijum za vrednost biotopa je vlažnost zemljišta livada i pašnjaka, pri čemu su, vlažne i mokre livade i pašnjaci od naročitog značaja. Isto važi za područja siromašna hranljivim materijama (oligotrofna do mezotrofna) koja se javljaju nezavisno od vlažnosti zemljišta (bitna zastupljenost ovih kompleksa biotopa za vrste ptica koje se gnezde, naročito na vlažnim livadama). Ostali kriterijumi su struktura vegetacije, reljef tla bogate strukture i intenzitet gazdovanja livadama i pašnjacima.
Pravila zaštite, nege i uređenja su jako diferencirana i obuhvataju:
ekstenzifikaciju – odustajanje od đubrenja i iscrpljivanja zemljišta čestim košenjem;
uspostavljanje mozaičnih mera nege na malim površinama sa ručnim košenjem i nikada ne kositi velike površine u istom vremenskom periodu;
zadržavanje nekošenih „traka” između košenih površina, kako bi se ugroženim životinjama olakšao beg i izbegavanje od uništavanja;
mestimično odlaganje košenja do oktobra, kako bi se biljkama koje kasnije plodonose olakšalo širenje (uključujući i visoke trave);
ograničavanje korišćenja za ispašu ili košenje u područjima gde se gnezde ptice pašnjaka, rudina, planinskih pašnjaka i livada;
košenje livada sa Molinia coerulea samo jednom godišnje (od oktobra) i pritom ostavljati nepokošena „ostrva”– alternativno košenje u razmacima od dve do tri godine;
sporadično košenje na vlažnim ledinama sa visokim šibljem u zimskoj polovini godine sa ciljem potiskivanja drveća koje se širi (Jastrebac, Okruglica, Divanište, Vrmbaje);
košenje ugara pašnjaka i livada kasno u toku godine i u višegodišnjem razmaku ili sporadičano odstranjivanje drveća (Biser Voda, Česna Vrela, Grmičak, Đonovo polje i ispoda Jankovog kamena).
3.3.6. Kompleksi biotopa njiva
Kriterijumi za vrednost ovih biotopa su ekstenzivno korišćene njiva sa učešćem tipične flore koja prati biotope njiva. Naročito su dragocena ektenzivno obrađivana područja u malim parcelama i sa živicama na suvim staništima.. Specijalna nega ovih kompleksa biotopa se ne zahteva. Dovoljna je samo redukcija intenziteta korišćenja. Ekstenziviranje obrade njiva prioritetno ima uticaja na zaštitu resursa (voda i zemljišta) i time indirektno na zaštitu biotopa.
3.3.7. Kompleksi biotopa stajaćih voda i tresava
U kompleksima stajaćih voda visoko se vrednuje siromaštvo hranljivih materija, dužina i razuđenost linija obale, konstantnost vode, kao i strukturna raznovrsnost u odnosu na dubinu vode, građu obale, pojavu emerznih flotantnih i submerznih biljaka i ivičnih semiterestičnim životnih prostora.
Pravila zaštite, nege i uređenja stajaćih voda obuhvataju:
iznos mulja kako bi se zaustavio proces zarastanja (Dajićko jezero, Košaninova jezera i tresave);
preispitivanje opravdanosti mehaničkog uklanjanja breza i smrča koje se šire u Košaninovom jezeru;
zaštitu vlažnih mesta (područja izvora i hidromorfnih zemljišta nastalih pod anaerobnim uslovima);
primenu biotehničkih radova radi zaštite i opstanka svih vlažnih staništa, tresava i stajaćih voda.
3.3.8. Kompleksi biotopa tekućih voda
Visoko vredne su tekuće vode bliske prirodi sa visokim kvalitetom voda i (semi)terestični prirečni životni prostori. Zadržavaju se prirodne dinamike tekućih voda koja stvara abrazione i taložne obale, zone različite jačine strujnica vode kao i zone mirnih virova (Moravica, Nošnica, Studenica, Golijska reka, Kruševička reka, Brevina). Sa stanovišta zaštite biotopa, po pravilu, ne zahtevaju se redovne mere nege u biotopima tekućih voda. U sistemu veze biotopa pod zaštitu treba uključiti njihovo aluvijalno područje. Tekuće vode treba obuhvatiti kao celoviti organizam, koji je istovremeno deo većeg sistema tekućih voda.
Pravila zaštite, nege i uređenja prirodi bliskih potoka i rečnih tokova obuhvataju:
renaturalizovanje delova rečnih tokova oštećenih hidrotehničkim zahvatima;
uspostavljanje što veće dinamike u aluvijalnoj ravni sa odronima obala, deponovanjem sedimenata, promenama toka voda, promenama u dinamici toka (deponija drvenih otpadaka od pilane u vodotoku Studenice);
ostavljanje pojaseva širine 5-10 m koji nisu privedeni nameni, kako bi se umanjio nanos erodiranog materijala kao i hranljivih i štetnih materija sa poljoprivrednih površina;
zadržavanje slobodne obale i površine bliske prirodnim u području aluvijalnih ravni i sprečiti degradaciju lociranjem saobraćajnica, vikendica, i rekreacionih objekata (sliv Studenice);
odustajanje od košenja priobalnih područja kako bi se razvio pojas visokog šiblja i trske;
zabranu izgradnje hidroregulacija koje sprečavaju migraciju riba i beskičmenjaka.
Biotope izvora, kao i površinske drenažne izvore, treba zaštititi uspotavljanjem širokih zaštitnih zona (minimum 20-30 m u svim pravcima). Kod oligotrofnih izvora ovaj prostor treba desetostruko proširiti. U ovim zaštitnim zonama obrada zemljišta nije dozvoljena kao ni sadnja kultura četinara stranih staništu. Kaptirani izvori se mogu, u cilju renaturalizacije, ponovo razgraditi.
Pregrade i veštačka jezera se procenjuju kao teški zahvati u tekućim vodama, i moraju se, ako su neophodni, izvoditi pod posebnim uslovima.
Između zaštite prirode i obaveza održavanja voda moraju se uspostaviti kompromisi pri seči priobalnog drveća. Sa stanovišta zaštite prirode zahtevaju se manji zahvati kako bi se sačuvao karakter galerijskih šuma, tj. dozvoljena je seča pojedinačnog drveća i to naizmenično.
3.3.9. Kompleksi biotopa naselja
Kriterijumi za vrednost su površine koje u dugom vremenskom periodu nisu bile pod direktnim čovekovim uticajem i stoga mogu da dostignu stari sukcesioni stadijum. Stepen zrelosti, naročito drveća, ima značajnu ulogu. Ostali faktori su veličina, strukturna raznovrsnost i realizacija veza biotopa.
Pravila zaštite, nege i uređenja obuhvataju zahtevaju:
formiranje svih tipova zelenih površina, naročito drvoreda duž saobraćajnica u većim naseljima (Ušće, Studenica i Rudno i dr);
zadržavanje tradicionalnih načina uređenja seoskih dvorišta, voćnjaka i poljoprivrednih površina u okruženju sela u selima razbijenog tipa (Gradac i dr.);
očuvanje karaktera visoko planinskog područja u zonama nove izgradnje;
očuvanje karaktera visokoplaninskog područja i tradicionalne slike okruženja naselja u zonama novih hotelskih i rekreacionih sadržaja;
zabranu formiranja parkovskog zelenila gradskog tipa i unošenje alohtonih vrsta drveća.
3.3.10. Mere sanacije i rekultivacije degradiranog zemljišta
Sanacija i rekultivacija oštećenog i erodiranog tla prioritetno se vrši primenom bio-inženjerskih mera i primenom mera intenzivnog zakorenjavanja tla. Pored prirodnog podsejavanja trava koristi se mešavina semena trava sa specijalnim emulzijama uz dodatak đubriva, što zavisi od vrste podloge. Mere se primenjuju, adekvatno konkretnim intervencijama pri izvođenju skijaških, lovačkih, šetališnih i drugih staza, kao i kod uređenja svih oštećenja tokom gradnje.
Najčešći način ozelenjavanja u ovim visinskim pojasevima je: zatravljivanje, ozelenjavanje travnim busenom, ozelenjavanje sadnjom u slučaju da je ozelenjavanje travnim busenom neuspešno i ozelenjavanje setvom koje je najeftinije i primenljivo na nižim nadmorskim visinama.
Pravila zaštite, nege i uređenja obuhvataju:
krčenje šuma za izgradnju ski staza mora se ograničiti na najmanju meru; pošumljavanjem na drugim postojećim progalama mogu se nadoknaditi štete od seče;
šumske površine koje se raskrče i koje na kraju izgradnje ski-staze ne služe spustu, ili su raskrčene samo za potrebe izgradnje, moraju se ponovo pošumiti;
prilikom seča svi ostaci drveća moraju se ukloniti a
zaostali panjevi pokriti zemljom da ne budu vidljivi (ovo naročito važi kod postavljanja ski-liftova);
pri zemljanim radovima treba zaštititi potoke kako ne bi došlo do zasipanja stenama i zemljom;
vododerine i vlažna mesta treba drenirati i nasuti;
kod usecanja terena, gornje površine kosina treba obraditi, zaobliti i ozeleniti;
u slučaju jakih oštećenja travnog pokrivača na ski stazama, travu kositi samo jednom godišnje zabranom ulaženja mašina za prepariranje staza pri debljini snežnog pokrivača od 30 do 40 cm i drugim merama koje se utvrđuju projektima;
u cilju ublažavanja jačine vetra formirati živice od žbunja.
4. Razvoj i uređenje mreže naselja i ruralnih područja
4.1. Koncept razvoja
Osnovna koncepcija budućeg razvoja i organizacije mreže naselja i centara na području Prostornog plana, u skladu je sa konceptom održivog razvoja i zasniva se na formirnoj mreži zajednica naselja i centralnih nosioca razvoja u njima, saglasno teritorijalnim mogućnostima i funkcijskim interesima.
Centri zajednice naselja sa gravitirajućim naseljima na području Golije očuvali su kritičnu masu radne snage i raspolažu takvim resursima i lokacijskim pogodnostima da u doglednoj budućnosti, sa izgradnjom odgovarajuće putne mreže i drugih infrastrukturnih objekata, mogu postati tačke integracije čitavog područja, imati uticaja na razvojne tokove od centra prema periferiji i preusmeravanju negativnih demografskih kretanja.
Prostornim planom je utvrđena sledeća hijerarhija naselja:
centri zajednica naselja (naselja koja imaju razvojne predispozicije);
lokalni centri (centri manjih naselja koji gravitiraju centrima zajednica naselja);
sela i zaseoci (nesamostalna naselja koja gravitiraju lokalnim odnosno centrima zajednica naselja);
Tabela 5. Planirana mreža centara i naselja
gradski/opštinski centri centri zajednice naselja lokalni centri primarna sela i zaseoci koji gravitiraju centrima KRALjEVOUšće Studenica* Savovo, Vrh, Brezova, Dolac, Zasad (Mlanča**) Miliće, Orlja Glava Rudno Bzovik, Reka, Dražiniće IVANjICA (Međurečje**) Kumanica, Gleđica Bratljevo Erčege Vučak, Medovine, Kovilje* Smiljevac Bele Vode* Dajići, Gradac Devići* Vionica,Čečina Vrmbaje/Pridvorica Dobri Do, Pridvorica Ostatija* Koritnik, Brusnik RAŠKA Gradac Kruševica, Biniće (Trnava**) Boroviće, Plešin NOVI PAZAR (Šaronje**) Kuzmičevo, Dramiće Bele Vode** Muhovo, Radaljice,Rast SJENICA (Duga Poljana**) Šare
Napomena:* – novoformirana naselja u okviru postojeće K.O.;
** – centri zajednice naselja i lokalni centra izvan planskog područja
Ova tri hijerarhijska nivoa naselja uključuju se u mrežu naselja svih gradova/opština, odnosno pridružuje im se gradski/opštinski nivo, pri čemu Ušće, kao subopštinski centar, preuzima funkciju Kraljeva.
Na bazi prostornih i saobraćajnih predispozicija, kontigenta radne snage, opremljenosti naselja javnim službama i uslova za lokaciju proizvodnih kapaciteta i stambenih zona, uspostavlja se sledeća organizacija naselja na području Prostornog plana:
I – Subopštinski centar
Ušće je najjači gravitacioni centar koji se izdvaja svojom veličinom, strukturom i funkcionalnom opremljenošću, kao i povoljnim saobraćajnim položajem, kome gravitira 27 naselja (sa i van planskog područja). U narednih 10 godina razvijaće se kao sekundarni opštinski centar. To podrazumeva razvoj lokalne privrede, tercijarnih funkcija i socijalne infrastrukture, čime će se obezbediti uslovi za njegovu socioekonomsku transformaciju – prelazak iz urbanizovanog u urbano, tj. gradsko naselje koje će preuzeti određene funkcije opštinskog centra.
II – Centri zajednice
Naselja koji se smatraju razvojnim centrima na području Prostornog plana su: Studenica i Gradac, ulazni punktovi u Park prirode sa Ibarske magistrale (pored Ušća) i Bele Vode–Dajići, Devići i Rudno, kao centralna naselja na planskom području koja ulaze u okvir granica Parka prirode.
Naselje Studenica, nastalo oko manastira Studenica, ulazni punkt u Park prirode, zbog neposredne blizine Ušća i dominacije manastira Studenica, njegovog duhovnog karaktera, u budućnosti može računati na veći porast broja stanovnika. Studenici gravitira više okolnih naselja koja se intenzivno prazne, tako da se mora računati na dalji razvoj funkcija mesne zajednice. Kao zaštićena prostorno kulturno-istorijska celina (UNESCO) na povoljnom geografskom položaju, u perspektivi treba da postane, pored naselja Gradac, primarni duhovni, kulturni i turistički centar, odnosno prioritetni razvojni centar. Zaštićeni prostor kulturno istorijske celine proširuje se u smislu građevinskog područja naselja kako bi mogao da primi i ostale planirane funkcije.
Gradac je naselje koje bi trebalo da u planskom periodu odigra značajnu ulogu u smanjenju osipanja stanovništva područja Golije sa teritorije opštine Raška. Poseduje zadovoljavajući nivo institucionalne opremljenosti. Njegov dalji razvoj će se zasnivati na poboljšanju opremljenosti i kvaliteta usluga javnih službi, i podsticanja razvoja raznovrsnih turističkih i privrednih funkcija. Usvajanjem predloga za zaštitu prostorne kulturno istorijske celine treba obezbediti uslove za zaštitu manastirskog kompleksa i njegovog okruženja.
Bele vode–Dajići, centar Uprave Parka prirode, kao naselje nema oformljenu urbanu strukturu i disperzne je naseljenosti, ali ima određenu opremu i kapacitete, slobodni prostor za izgradnju i lokacijski je pogodno za razvoj jednog od centralnih punktova na ovom području, tako da će predstavljati prioritetan razvojni centar, turističko-ugostiteljskog i naučno-istraživačkog karaktera. Ulaganjem u razvoj turističkih i drugih komplementarnih privrednih i uslužnih delatnosti, naselje Bele vode, sa naseljem Dajići kao lokalnim centrom mesne zajednice, u planskom periodu bi mogli funkcionisati kao „bipolarni” , glavni turistički centar Golije.
Devići ima oformljen centar naselja, na sredokraći je glavnih turističkih itinerera i, po tom osnovu, predstavlja jedan od glavnih funkcionalnih punktova na području Parka prirode. Perspektiva razvoja Devića leži u razvoju turističke funkcije (zimsko-letnjeg, seoskog i sportsko-rekreativnog turizma). Potencijalni teren za širenje može biti predeo Marinkovića, nizvodno duž Studenice i okolne terase na nešto višim kotama i time obezbediti lokacije za izgradnju i komercijalnih turističkih kapaciteta.
Rudno, centar mesne zajednice u okviru Parka prirode na teritoriji grada Kraljevo, sa zadovoljavajućom koncentracijom javnih objekata i relativno razvijenom turističkom ponudom, usmeravaće svoj razvoj kao tranzitni, uslužni, privredni, izletnički, etno i vikend centar lokalnog karaktera. Atraktivno brdsko planinsko okruženje, sa velikim pašnjačkim prostorima i grupacijama seoskih skupina na pešačkim distancama, promoviše ga u prioritetni centar za razvoj ruralnog i zdravstvenog turizma.
Naselja Međurečje (Ivanjica) i Duga Poljana (Sjenica) koji su u kontaktnom području Prostornog plana i Trnava, Šaronje i Bele vode imaju karakter ulaznih punktova, ali su izvan planskog područja.
Međurečje, centar mesne zajednice za 6 naselja i ujedno ulazni punkt u Park prirode sa ivanjičke strane, iako poseduje određenu privrednu i društvenu opremu i ima dobru komunikativnu vezu sa opštinskim centrom, zbog malog broja stanovnika i udaljenosti od Ivanjice od samo 7 km, ne može u perspektivi da razvije adekvatnu gravitacionu moć te se formira u centar sekundarnog ranga. Međurečje će imati funkciju tranzitnog turističkog centra, sa razvojem turističko-uslužnih delatnosti i inoviranjem tradicionalne tržišne proizvodnje domaćih proizvoda (krompira i malina).
Duga Poljana, i dalje će imati funkciju centra zajednice naselja: Šare, Brnjica (opština Sjenica) i Muhovo (grad Novi Pazar). Ne postoje uslovi da u perspektivi preraste u urbani centar zbog blizine grada Sjenice. Njena uloga će se ogledati u lokalnim okvirima kao suburbanog centra šire posmatranog grada Sjenice, čime bi privukla pažnju posetilaca Golije i turista u tranzitu. U planskom periodu potrebno je unaprediti postojeće centralne funkcije u naselju u cilju poboljšanja usluga za stanovnike sela iz okruženja.
III – Lokalni centri
Lokalni centri su ostali postojeći centri zajednice sela, odnosno centri mesnih zajednica prema administrativnoj podeli i to: Bratljevo, Erčege, Ostatija. Uz izvesnu reorganizaciju javnih službi imali bi osnovni, minimalni stepen institucionalne i javne opremljenosti čime zadovoljavaju potrebe stanovništva iz okolnih primarnih naselja (četvorogodišnja škola, zdravstvena ambulanta, pošta).
IV – Sela i zaseoci
Ostala primarna seoska naselja koja imaju manje od 200 stanovnika i dalje će se odlikovati agrarnom homogenošću, nedovoljnom institucionalnom opremljenošću, slabijim saobraćajnim vezama i malim resursima za razvoj proizvodnih aktivnosti. Uz sela, minimalih ekonomskih, socijalnih i kulturnih potencijala, ekstremno neracionalnih u pogledu opremanja infra i suprastrukturom, često bez stanovnika ili veoma stare populacije, spadaju i brojni zaseoci, koji, prema sadašnjem stanju, nemaju dalju perspektivu rasta i razvoja i ne mogu se prepuštati prirodnim tokovima. Njihovo moguće oživljavanje može se ostvariti samo preko novih razvojnih specifičnih programa. Uzimajući u obzir da su u njima skoncentrisani još uvek očuvani objekti narodnog graditeljstva i da se, po pravilu, nalaze na atraktivnim lokacijama, osnovna orijentacija se vidi u razvoju seoskog turizma, rekreativnim aktivnostim u prirodi, proizvodnji biološki ispravne hrane i uključivanju u programe Parka prirode i Rezervata biosfere („domaćini Parka”, prijem izletnika, i dr.). Prioritena sela/zaseoci su u visoko planinskom delu Golije i konceptom razvoja turizma uključuju se u diverzifikovanu ponudu područja (Master plan turizma).
Pojedina primarna sela sa planskog područja, zbog svoje fizičko-geografske orijentacije gravitiraće lokalnim centrima koja ne ulaze u ovaj planski okvir. Naselja iz opštine Raška: Boroviće i Plešin i dalje će koristiti usluge centra u Trnavi, a novopazarska naselja Radaljice i Kuzmičevo gravitiraće centru Šaronje, najopremljenijem mestu u okolini. Naselje Savovo, koje je do sada imalo funkciju mesne zajednice, svešće se na nivo primariog naselja. I u planskoj koncepciji ostaće udaljeno od saobraćajnica I reda, a bez ikakvog nivoa opreme i sadržaja biće ekonomski neisplativo investirati u njega, pa će stanovništvo iz ovog naselja biti upućeno na korišćenje usluga centara Studenice i Mlanče.
Ovako formirana koncepcija mreže naselja i centara uključuje se u regionalni okvir – dinamičnije se povezuje preko novoplanirane mreže saobraćajnica, pre svega, sa okolnim opštinskim centrima kojima su naselja i do sada gravitirala, a preko njih do regionalnih centara razvoja. To znači da se buduća teritorijalna organizacija područja Golije, u sklopu gradova, opština i regionalnog sistema kojima pripada, uklapa u standard teritorijalne organizacije prostora Evropske Unije, predstavljene NUTS teritorijalnim sistemom (nomenklatura teritorijalnih statističkih jedinica), a što je u skladu sa Zakonom o planiranju i izgradnji.
V – Turistička naselja – centri Parka prirode
Prostornim planom se predviđa razvoj sledećih turističkih centara/turističkih celina, kao nosilaca organizovane turističke ponude:
Vrhovi–Odvraćenica
Golijska Reka
Šeremetovica–Kuti–Plešin i
Bele vode–Dajići – centar Parka prirode
Vrhovi–Odvraćenica, administrativno se ne smatra naseljem, već predstavlja novoformirani turistički lokalitet na greben-razvođu planine (grad Novi Pazar i opštine Ivanjica i Raška) koji će imati značajno mesto u budućoj koncepciji mreže naselja i razvoja turizma. Poseduje prostorne uslove za planski definisano širenje i izgradnju, pod uslovom striktnog poštovanja uslova zaštite prirode i infrastrukturnog opremanja, s obzirom da se nalazi u samome vrhu zaštićenog izvorišta. Planirana je kao centar za zimski sportski i rekreativni turizam.
Golijska Reka, višenamenski turistički, šumarski i stočarski punkt, ispod Jankovog kamena, na regionalnom putu Ivanjica–Duga Poljana, planiran je kao centar za zimski sportsko-rekreativni turizam i sekundarni centar Parka prirode.
Šeremetovica–Kuti–Plešin, kao višenamenski turistički, šumarski, naučno obrazovni i rekreativni centar Parka prirode.
Novoplanirani sistem turističkih centara povezan je međusobno, ali i sa drugim naseljima na području, putevima, skijalištem (žičarama koje se koriste i u letnjem periodu), sistemom pešačkih, izletničkih, biciklističkih staza i dr. Posebnu turističku ponudu ovih centara činiće i uključivanje okolnih sela sa svojim programima.
Kovilje, zaselak koji je ranije imao funkciju sedišta mesne zajednice, zbog svoje fizičke nepristupačnosti će ostati izolovano od važnijih lokalnih saobraćajnica tako da neće imati uslova da razvije svoje gravitaciono područje uprkos zadovoljavajućoj institucionalnoj opremi (osmogodišnja osnovna škola, ambulanta, pošta). Opstanak ovog naselja zajedno sa naseljem Smiljevac leži u formiranju centra naučno-obrazovnog karaktera.
U prioritetne lokacije za razvoj turizma spadaju i sve izdvojene lokacije na kojima se nalaze šumarski, lovni i drugi školski, javni i proizvodni objekti, posebno ako nisu u funkciji, a koji se rekonstrukcijom i adaptacijom mogu privesti polifunkcionalnom korišćenju i namenama u skladu sa programima i zahtevima Parka prirode.
(Referalna karta br. 4. Planirana namena površinalj sa zonama posebne zaštite)
4.2. Pravila razvoja
Razvoj i uređenje mreže naselja treba usmeriti ka organizaciji centara i manjih naselja i razvoj funkcija u njima radi zaustavljanja procesa depopulacije uz podsticajne strategije povratka i priliva novog stanovništva uz zadovoljavanje sledećih mera/smernica koje su utvrđene ovim prostornim planom:
ravnomeran i decentralizovani razvoj mreže naselja i formiranje sistema zajednice naselja, čime se u velikoj meri neutrališe proces iseljavanja iz primarnih seoskih naselja i sprečava spontani rast centara susednih opština;
definisanje praga minimuma urbanih funkcija (javne službe) u budućim mikrorazvojnim centrima, čime će biti zadovoljene potrebe stanovništva naselja i njegovog ruralnog okruženja;
formiranje mreže objekata javnih službi sa koncentracijom sadržaja u centrima zajednice naselja kako bi se obezbedio odgovarajući nivo kvaliteta usluga;
međusobno povezivanje naselja na području Prostornog plana, po modelu teritorijalne i funkcionalne povezanosti, bez obzira na gradsku/opštinsku pripadnost, putem zajedničkih programa razvoja i jedinstvene, diverzifikovane, turističke ponude;
jačanje uloge budućih ključnih centara u formiranju osovina razvoja područja Golije i jačanje njihove uloge u povezivanju i uključivanju planskog područja u susedne i šire regionalne okvire;
razvijanje turističkih centara, čime bi se formirala turistička osovina i punktovi koji bi podsticali razvoj okolnih naselja;
jačanje centara zajednice naselja;
koncentracija izgradnje u područjima koja za to budu određena, postizanje gustine naseljenosti koje mogu obezbediti uvođenje savremene opreme i podizanje životnog standarda;
izgradnja i modernizacija lokalne putne mreže radi lakšeg povezivanja centara naselja sa opštinskim centrima, a ujedno priključenja na infrastrukturnu mrežu onih naselja koja su do sada bila izolovana a imaju perspektivu za razvoj;
izgradnja drugih infrastrukturnih sistema;
očuvanje slobodnog prostora između naselja od divlje gradnje;
očuvanje i unapređenje kvaliteta prirodnog okruženja;
rekonstrukcija i revitalizacija kulturno-istorijskih spomenika, organizovanje tradicionalnih manifestacija i sl.;
obezbeđenje neophodne planske dokumentacije nižega reda kao i investicionih projekata za izgranju infrestukturnih sistema;
unapređenje organizacije, kadrovske strukture i racionalizacija mreže objekata javnih službi;
poboljšanje prostorne dostupnosti i nivoa usluga javnih službi;
ulaganje sredstava u izgradnju objekata fizičke kulture u okviru matičnih škola, kao i novih sportsko-rekreativnih objekata, različitih namena saglasno sa rekreativnom ponudom područja;
aktivna socijalna zaštita starih i nemoćnih lica na nivou gradova/opština;
aktivnija saradnja zajednice naselja sa gradskim/opštinskim centrima, posebno onih u planinskim zonama, radi rešavanja osnovnih socijalnih i ekonomskih pitanja.
4.3. Izgradnja objekata na području Prostornog plana
Građevinskim područjem, u funkcionalnom smislu, smatraju se, sve površine pokrivene urbanističkim planovima, odnosno one lokacije/parcele koje će urbanističkim planom biti predviđene za izgradnju trajnih objekata, kao i svi legalno podignuti objekti na području sa svojim parcelama.
Kriterijumi za izbor lokacija za izgradnju izvan ovim Prostornim planom utvrđenih područja koja će se obrađivati urbanističkim planovima, jesu:
zaštita površina/lokaliteta na kojima su identifikovane zaštićene biljne i životinjske vrste ovoga područja, odnosno prostori na kojima su se sačuvali izvorni ili značajni antropogeno promenjeni ekosistemi;
zaštita spomeničkog nasleđa i zaštićene okoline oko spomenika kulture;
primena principa koncentracije izgradnje uz već postojeće objekte;
mogućnost korišćenja tradicionalnih, postojećih trasa pristupnih puteva kako ne bi došlo do dodatne promene namene zemljišta;
mogućnost vezivanja za postojeću infrastrukturnu opremu (putevi, struja, vodovod/bunari i dr.);
postojanje primerenih objekata koji se mogu rekonstrukcijom/adaptacijom koristiti za informativno-propagandne, obrazovne, i druge funkcije u cilju promocije, adekvatnog korišćenja, ali i zaštite područja;
ambijentalne, građevinske, infrastrukturne i druge pogodnosti lokacije;
prisustvo stalno nastanjenog stanovništva koje može da uzme učešća u svim planiranim aktivnostima, a da u svojim objektima pruži smeštaj i druge turističko-ugostiteljske usluge.
Objekti se mogu graditi na osnovu obavezne urbanističke i projektne dokumentacije, uz izradu studije procene uticaja, na osnovu uslova nadležnih zavoda za zaštitu prirode i kulturnih dobara, a na koje je pribavljena saglasnost resornog ministarstva za zaštitu životne sredine.
Nadležnost za izdavanje odgovarajućih urbanističkih i drugih dozvola, saglasnosti i drugih pravnih dokumenata za teritoriju Parka prirode imaju nadležna ministarstva, a za zaštitnu zonu nadležne službe gradova/opština, ukoliko Zakonom o planiranju i izgradnji nije drugačije određeno.
Za planirane centre zajednica naselja i turističke celine obavezna je izrada urbanističkih planova. Granice urbanističkih planova utvrđivaće se u svakom konkretnom slučaju, na osnovu programa izgradnje, fizičkih mogućnosti širenja naselja i mogućnosti infrastrukturnog opremanja prema standardima utvrđenim Prostornim planom.
U okviru navedenih građevinskih površina može se, neposredno po članu 57. Zakona o planiranju i izgradnji, izdavati akt o urbanističkim uslovima za izgradnju, rekonstrukciju, dogradnju i adaptaciju postojećih objekata i objekata za razvoj seoskog turizma stalno nastanjenih stanovnika područja za njihove sopstvene potrebe. Prioritet izgradnje imaju poljoprivredna domaćinstva čija rekonstrukcija će se vršiti po posebnim uslovima i uz podršku upravljača, sa ciljem da se obezbedi njihova revitalizacija, oživljavanje tradicionalnog privređivanja i uključivanje u turističku ponudu područja.
4.4. Opšta pravila građenja
Kod izgradnje objekata, primenjuju se sledeće opšte mere:
zabranjuje se građenje objekata van prostora koji se Prostornim planom definiše kao građevinsko područje, osim u slučajevima Prostornim planom predviđenih turističkih celina i lokaliteta;
gradnja će se vršiti na osnovu urbanističke dokumentacije kako bi se definisali urbanističko-tehnički uslovi po najvišim standardima zaštite prirode i životne sredine, organizacije i uređenja prostora;
kod legalizacije individualnih objekata koji se nalaze u okviru već izgrađenih područja, a koji nisu u suprotnosti sa pravilima gradnje, kod donošenja odluke o legalizaciji potrebno je od strane investitora (vlasnika) obezbediti svu dokumentaciju kao koju čini i saglasnost nadležnog organa na studiju o proceni uticaja na životnu sredinu;
individualni objekti koji su izgrađeni na zaštićenom zemljištu (vodno zemljište, putni i drugi infrastrukturni koridori, poljoprivredno i šumsko zemljište, zemljište oko zaštićenih objekata prirode i kulture) na osnovu dobijene građevinske dozvole koju je pre izrade Prostornog plana izdao nadležni opštinski organ, zadržaće se, uz obavezno poštovanje posebnih uslova zaštite životne sredine koji se odnose na odvođenje otpadnih voda i odlaganje čvrstog otpada, kao i drugih uslova zaštite koji će kroz Prostorni plan biti propisani. Na ovim objektima ne može se vršiti rekonstrukcija ili proširenje kapaciteta bez prethodno pribavljene studije o proceni uticaja na životnu sredinu, osim radova tekućeg i investicionog održavanja;
zabranjuje se izgradnja na nestabilnim i uslovno stabilnim zemljištima.
Arhitektura objekata bi trebalo da bude usaglašena sa kvalitetnim uzorima tradicionalne i stilske arhitekture ovog područja, pri čemu je obavezna primena lokalnih materijala. Objekti u osnovi moraju biti manjih dimenzija, odnosno raščlanjenih gabarita, ukoliko se radi o većoj izgrađenosti tla, sa obaveznim kosim četvorovodnim krovovima, maksimalnog nagiba 45o. Obrada fasada je malter bele boje, opeka i drvo, a moguće je objekte pokrivati, pored ploča škriljca i šindre i tradicionalnim pokrivačima od slame. Dozvoljena spratnost stambenih objekata je suteren, prizemlje, u izuzetnim slučajevima potkrovlje koje se ne nameće u izgledu objekta, s tim što se kod objekata koji su u funkciji zaštićenog dobra može dozvoliti i P+1+Pot.
Na parcelama u privatnom vlasništvu moguće je dozvoliti i izgradnju pomoćnih objekata prema istim arhitektonskim uslovima.
Javni objekti u osnovi moraju biti manjih i raščlanjenih gabarita, ukoliko se radi o većoj izgrađenosti tla. Dozvoljena spratnost objekta je prizemlje i sprat, u izuzetnim slučajevima potkrovlje koje se ne nameće u izgledu objekta sa obaveznim kosim krovovima – ukoliko posebnim uslovima nije drukčije određeno (rekonstrukcija delova nekadašnjih objekata ukoliko postoji dokumentacija).
Mobilijar u prirodnom ambijentu, nadstrešnice i dr. mogu se graditi uz prenošenje lokalnih uzora. prateći objekti, sanitarni objekti i objekti za smeštaj alata i dr. mogu graditi isključivo izvan zona I stepena zaštite.
Ograđivanje pojedinih parcela u slučaju nove parcelacije nije poželjno. Izuzetak mogu da čine javni objekti, objekti posebnih namena i pojedine rekreativne/funkcionalne celine, sa posebnim dozvolama (zelenilo, drvo). Na delovima područja za koje se rade urbanistički planovi definišu se posebni uslovi parcelacije sa skladu sa opštim pravilima.
Posebna pravila korišćenja i uređenja prostora i pravila građenja su:
Najveći dozvoljeni indeks (stepen) iskorišćenosti zemljišta je 30, osim za planirano građevinsko područje Ušća, gde je on 40.
Najveći dozvoljeni indeks (stepen) izgrađenosti je 0,6, osim za planirano građevinsko područje Ušća, gde je on 1,0.
Objekti se na građevinskoj parceli mogu postavljati isključivo kao slobodnostojeći, ukoliko se urbanističkim planovima i projektima ne utvrde posebni pojedinačni uslovi.
Najmanje udaljenje objekata od linija građevinske parcele je 4,0 m.
Minimalna širina građevinske parcele na delu prema pristupnoj saobraćajnici je 15,0 m, osim u planiranom građevinskom području Ušća, gde ona može biti 12,0 m.
Izgradnja terena, objekata i postavljanje opreme za alpsko skijanje i specijalizovane zimske sportske aktivnosti, uključujući i takmičenja, moguća je jedino ukoliko se zadovolje važeći propisi iz oblasti planiranja i izgradnje, zaštite životne i drugi važeći propisi za ovu vrstu objekata i aktivnosti.
Na području Prostornog plana nisu dozvoljene aktivnosti, izgradnja objekata i postavljanje opreme koji su Uredbom zabranjeni (izgradnja veštačkih plaža nasipanjem peskom ili šljunkom, betoniranjem ili izgradnjom platoa, izgradnja i prosecanje novih staza i puteva osim onih za koje su dobijene sve potrebne dozvole na osnovu važećih propisa i dr.).
Zakonima, uredbama, naredbama i ostalim aktima državnih organa, aktima staraoca Parka prirode i drugih nadležnih institucija, ako se za to ukaže potreba, mogu se vremenski, prostorno i na druge načine na pojedinim delovima područja Parka prirode propisati ograničenja za izgradnju, odvijanje pojedinih sportsko-rekreativnih i zabavnih aktivnosti.
4.5. Izgradnja turističkih objekata
Izgradnja i rekonstrukcija objekata treba da doprinese kvalitetu ambijenta Golije, njegovoj prepoznatljivosti i jedinstvenosti. Narodno graditeljstvo, kod objekata za smeštaj turista, ali i kod drugih namena, treba maksimalno iskoristiti, počev od rekonstrukcije i adaptacije postojećih objekata, preko replika – kopija, do korišćenja prikazanih arhitektonskih oblika narodnog graditeljstva u modernom arhitektonskom izrazu. Ovakvi objekti su i investiciono vrlo prihvatljivi, naročito pri upotrebi lokalnih materijala i sopstvene radne snage. Apartmani, kuće i objekti sa sobama za iznajmljivanje, etno-objekti i drugi objekti namenjeni smeštaju turista sa oblikovnim karakteristikama lokalnog tradicionalnog graditeljstva uz primenu potpunog komfora smeštaja, bolja su i turistima interesantnija varijanta zbog autentičnosti i zadržavanja kvaliteta postojećih ambijenata.
Kod izgradnje turističkih objekata posebno će se poštovati sledeća pravila:
Veličina građevinske parcele mora biti tolika da se ispune potrebni uslovi za odgovarajuću kategoriju smeštaja (propisane veličine soba i ostalih prostorija, odgovarajući propisani sadržaji i usluge, uključujući i sportsko-rekreativne i zabavne) kao i za obezbeđenje parkiranja i garažiranja vozila korisnika i zaposlenih.
Ukoliko se na jednoj građevinskoj parceli planira smeštaj u više odvojenih objekata ili se predviđaju i objekti druge namene koji su služe sportu, rekreaciji, ugostiteljskim uslugama služenja hrane i pića i drugim uslugama, pomoćni objekti, servisi, skladištenje, i drugo, njihovi zbirni urbanistički pokazatelji – indeks (stepen) izgrađenosti i indeks (stepen) iskorišćenosti zemljišta ne mogu biti veći od prethodnih pokazatelja.
Najveća dozvoljena spratnost objekata je Su+P+1+Pk+Pk, odnosno najveća dozvoljena visina objekta (sleme kosog krova) ne sme biti veća od 15,0 m, osim u planiranom građevinskom području Ušća, odnosno rizortu Vrhovi, gde će se parametri određivati urbanističkim planom.
Najveća dozvoljena visina opreme koja se postavlja za sportsko-rekreativne i zabavne aktivnosti je 15,0 m, osim u planiranom građevinskom području Ušća, gde ona može biti do 25,0 m.
Maksimalno koristiti oblikovne, proporcijske, mikrourbanističke elemente lokalnog graditeljskog nasleđa.
Pri izgradnji i opremanju objekata maksimalno koristiti ekološki prihvatljive građevinske materijale, mogućnosti lokacije za bioklimatsko projektovanje objekata i korišćenje obnovljivih i održivih izvora energije.
Projektovati takve objekte, instalacije i opremu, koji omogućuju racionalno korišćenje vode i svih oblika energgije.
Kod spoljašnje obrade zidova (fasada) i krova koristiti lokalne prirodne materijale, kamen (podrumski, suterenski delovi objekata i sokle, krovni pokrivač), drvo (oblaganje zidova, pokrivanje krova), malterisane površine bojiti u belo, a na prozorima koristiti drvene kapke.
Betoniranje, asfaltiranje i popločavanje svesti na minimum korišćenjem saćastih raster elemenata za parkiranje, granitnih kocki, kamenih ploča i sl.
Kod ozelenjavanja prostora i hortikulturnog uređenja maksimalno koristiti tradicionalni sklop i način uređenja parcele.
Trajno postavljanje ili parkiranje kamp prikolica, trejlera i auto-karavana je dozvoljeno isključivo u okviru planiranih građevinskih područja uz obezbeđivanje priključaka na naseljsku infrastrukturu.
U okviru poljoprivrednog zemljišta – bačišta u Parku prirode, isključivo u zoni III stepena zaštite i na području Prostornog plana izvan Parka prirode, moguć je smeštaj u etno-objektima izgrađenim u formi bačije ili kućeri sa kapacitetom do 30 ležaja po bačištu, uz obezbeđenje odnošenja čvrstog komunalnog otpada, tretman fekalnih voda prema važećim propisima i obezbeđenje drugih mera zaštite životne sredine.
U Parku prirode nije dozvoljeno kampovanje i pružanje kamping usluga (mesta za postavljanje šatora, kamp prikolice, trejlera, ili autokaravana) izvan kampova; izvan Parka prirode kampovanje turista ili bivakovanje moguće je i izvan kampova i to najviše do 10 šatora ili 20 osoba istovremeno na jednoj lokaciji.
U svemu ostalom važe odredbe Pravilnika o opštim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadržini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanističkim uslovima za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje opštinska, odnosno gradska uprava („Službeni glasnik RS”, broj 75/03)koje nisu u suprotnosti sa ovde navedenim Pravilima, takođe važe i odredbe zakona iz domena: zaštite životne sredine, zaštite kulturnih dobara, izgradnje saobraćajnica i druge infrastrukture, poljoprivrednog i šumskog zemljišta, voda kao i drugih oblasti od značaja za područje Prostornog plana.
4.6. Izgradnja privrednih objekata
Izgradnja privrednih i proizvodnih objekata koje se podržavaju Prostornim planom gradiće se u istom formalnom postupku i pod istim opštim uslovima gradnje u smislu arhitektonskog oblikovanja, primene materijala i komunalnog opremanja.
Lokacije u srednjeročnom planskom periodu predvideti vezano za centre zajednice naselja, odnosno za postojeće građevinske površine sa saobraćajnim pristupom i komunalnom opremljenošću. Prvenstveno ima rekonstrukcija napuštenih i započetih objekata i lokacija, ukoliko su u skladu sa uslovima zaštite prirode.
Neophodno je, izvršiti izmeštanje postojećih pogona za preradu drveta koji ne odgovaraju pravilima gradnje u Prostornom planu i u suprotnosti su sa merama zaštite vodotoka.
Deponovanje materijala, proizvoda, i dr. vezano za pojedine proizvodne programe vršiti isključivo na pripadajućim parcelama, a pod uslovima koji će se utvrditi odgovarajućim urbanističkim aktima.
Dozvoljena je izgradnja i rekonstrukcija vodenica i valjavica, krečana i ćumurana uz obavezu uređenja prostora i vodotoka. Uz ove lokacije moguće je vezati i objekte Parka prirode koji su u funkciji prezentacije i turizma. Postojeće lokacije će se registrovati i doneti odluka u posebnom postupku o njihovom zadržavanju, uz obavezno prilagođavanje uslovima zaštite.
Dozvoljeno je flaširanje vode, za koje se u određenom postupku pribave sve potrebne saglasnosti, pod uslovom da ne ugrožavaju zaštićena prirodna i kulturna dobra, da se ne nalaze na prostorima rezervisanim za izgradnju hidroakumulacija i da nisu potrebni za vodosnabdevanje naselja.
4.7. Izgradnja objekata u funkciji Parka prirode
Za potrebe Parka prirode i Rezervata biosfere planiraju se sledeće lokacije i objekti:
Primarni centar Parka prirode na Belim Vodama,
Sekundarni centri Parka prirode na Vrhovima-Odvraćenici u Golijskoj reci i na Šeremetovici, sa posebnim sadržajima,
naučno istraživački i obrazovni centri na Šeremetovici, u Kovilju i u Srednjoj reci,
šumarsko lovni centri u naseljima,
šumarsko lovni centri van naselja,
informativni centri u svakom subopštinskom i opštinskom centru,
ulazni (i kontrolni) punktovi sa odgovarajućim informativnim sadržajima na pristupnim saobraćajnicama,
prihvatno-pristupni punktovi na skijalištima.
Pod izgradnjom za potrebe Parka prirode, koja će se u celini tretirati saglasno članu 57. Zakona o planiranju i uređenju prostora, smatraće se i uređenje ulaznih punktova i njihovo opremanje za potrebe prezentacije prirodnih i kulturnih vrednosti Parka prirode, I i II zone zaštite, kao i kulturnih dobara, uređenje i oprema lovnih i ribolovnih staza, kao i uređenje puteva prirode i puteva kulture. Za potrebe prezentacije prirodnih i kulturnih vrednosti Parka prirode, u funkciji istraživačkih, kulturno-obrazovnih i turističkih programa razvoja dozvoljena je izgradnja pratećih objekata, pod uslovima koje će definisati nadležne službe zaštite.
Za sve navedene radove neophodno je pribaviti posebne uslove nadležnih zavoda za zaštitu prirode i spomenika kulture i saglasno Zakonu o zaštiti životne sredine, uraditi po potrebi, posebne programe zaštite i uređenja.
Opšti uslovi gradnje u smislu arhitektonskog oblikovanja, primene materijala i komunalnog opremanja odnose se i na sve objekte koji su u funkciji Parka prirode, bez obzira na vlasništvo, ukoliko posebnim uslova nadležnih službi zaštite nije drugačije određeno.
5. Razvoj javnih službi
5.1. Kocept razvoja
Mrežu objekata javnih službi na području Golije treba formirati tako da se koncentracija sadržaja vrši u centrima zajednice naselja kako bi se obezbedio odgovarajući nivo usluga. To podrazumeva etapnu socio-ekonomsku transformaciju i prostorno-funkcionalnu organizaciju prostora, proporcionalno podizanju kvaliteta mreže saobraćajnica i organizacije javnog saobraćaja i samim tim jačanjem gravitacione moći centara. Ovo se može ostvariti različitim poreskim i drugim olakšicama, kao i stimulisanjem privatnog sektora na lokalnom nivou koji bi dotirao nove programe u ovom sektoru.
(Referalna karta br. 2. Planirana saobraćajna infrastruktura, mreža naselja i javnih službi)
Vrste i kapaciteti objekata javnih službi u turističkim centrima (celinama, rizortu) utvrđivaće se, zavisno od kapaciteta i potreba, a na osnovu programa razvoja i urbanističke dokumentacije.
U prvoj fazi razvoja javnih službi (do 2013.), akcenat treba da bude na:
uspostavljanju organizacije obaveznih (osnovno obrazovanje i primarna zdravstvena zaštita) i standardnih (predškolsko obrazovanje dece, ustanove kulture, zdravstvena zaštita životinja, fizička kultura itd.) javnih službi u centrima zajednice naselja,
postavljanju određenih zahteva u pogledu kvaliteta usluga i metoda rada, kao i
podizanju nivoa opremljenosti samih objekata koji se nalaze u centrima zajednice naselja.
U drugoj fazi planske realizacije, nakon 2017. godine kada se realizuje I faza planirane saobraćajne mreže može se očekivati konkretnija reorganizacija društvenih delatnosti na ovom području.
Školstvo – prioritetan zadatak u organizaciji obrazovanja biće poboljšanje kvaliteta nastave. Omogućiće se i organizovanje predškolskih razreda, u saradnji sa privatnim akterima, u prostorijama osnovnih škola, ukoliko za to postoji interes i raspoloživ prostor.
Koncepcijom se predviđa:
adaptacija i rekonstrukcija postojećih objekata matičnih škola u centralnim naseljima;
odgovarajuće opremanje matičnih škola savremenim nastavnim i drugim sredstvima;
obezbeđenje kvalitetnog nastavnog kadra i rešavanje njihovog stambenog statusa;
obezbeđenje specijalizovanog prevoza dece i nastavnog kadra međunaseljskim ili školskim autobusom za distance preko 1500 m.
Nova organizacija školskih objekata (matične i područne škole) na prostoru Prostornog plana podrazumeva ukidanje pojedinih školskih objekata u primarnim naseljima (isturena odeljenja do 10 učenika), i proširenje kapaciteta u naseljima ka kojima gravitiraju đaci iz udaljenih naselja. Pri reorganizaciji objekata školstva u obzir se uzima normativ od 25-30 učenika po učionici, kao i utvrđeni normativ od 5 m2 školske površine po učeniku.
Moguće je i zadržavanje postojeće šeme područnih škola sa uvođenjem novih programa kojima bi se poboljšao kvalitet nastave u njima, kao što su mobilne nastavne ekipe, specijalizovane za pojedine programe. Time bi se obezbedili deci u područnim školama novi oblici nastave i znanja, koji su pristupačni deci iz matičnih škola, a ujedno i zadržalo stanovništvo koje živi u primarnim brdskim selima. Svi postojeći objekti bi se u letnjem peridu koristili za organizovanje letnjih škola u prirodi.
2. Zdravstvo – planira se opremanje i modernizacija postojećih zdravstvenih jedinica (zdravstvene stanice i ambulante), kao i zapošljavanje stručnih kadrova, uz određene vidove stimulacije (dodela stanova, obezbeđenje transfera, viši lični dohodak i sl.).
Za kompleksniju zdravstvenu zaštitu koristiće se domovi zdravlja i medicinski centri u centrima pripadajućih gradova/opština i regionalnim centrima u okruženju. Zdravstvene usluge Novopazarske banje i Banje Ivanjica potrebno je afirmisati i povezati sa turističkom ponudom Golije.
Veterinarsku službu je neophodno decentralizovati, a veterinarske stanice locirati u svim jačim razvojnim centrima (pored postojećih u Ušću i Devićima na području Prostornog plana, i u Dugoj Poljani – u kontaktnoj zoni), kadrovski i materijalno ojačati.
3. Sport i fizička kultura – izgradnjom polifunkcionalnih sportskih objekata (fiskulturne sale, otvoreni tereni za male sportove i dr.) u svim matičnim školama, i uz pojedine javne objekte u centrima zajednica naselja, rešiće se pitanje nedostatka ovih objekata za sport i rekreaciju i omogućiti kvalitetnije, raznovrsnije i masovnije bavljenje sportskim aktivnostima.
Koncept sportske i zdravstvene rekreacije na Goliji zasnivaće se na primarnoj ponudi područja, korišćenju prirodnih i kulturnih motiva, na odvijanju aktivnosti u slobodnom prostoru, sa minimalnim izmenama terena i bez izgradnje većih objekata, osim u centrima mesnih zajednica i na turističkim lokalitetima pod opštim uslovima i pravilima izgradnje koja su utvrđena Prostornoim planom i prema utvrđenim graničnim kapacitetima lokacija.
Pored osnovnih sportskih sadržaja, treba planiraće se i otvorene površine za sport i rekreaciju (trim staze, staze za skijanje, šetnje, jahanje, sankanje i sl.), a posebno opremanje i uređenje skijališta na za to predviđenim lokacijama, ali na osnovu analize terenskih i klimatskih mogućnosti i uz obavezno usklađivanje sa režimima zaštite.
4. Dečja i socijalna zaštita – objekti ovakvog tipa ne postoje na Goliji. U skladu sa privrednim razvojem i podizanjem stepena zaposlenosti radnosposobnog stanovništva, treba planirati izgradnju ustanova za dečju zaštitu u centrima zajednica sela, u skladu sa parametrima za dimenzionisanje kapaciteta od 10 m2 po detetu. Ove ustanove mogu biti vrlo značajne i za razvoj turizma na Goliji i predstavljati specifičan vid ponude zdravstveno-rekreativnog boravka dece iz gradskih sredina.
Socijalnu zaštitu starih i nemoćnih lica treba aktivirati preko ustanova na nivou gradova/opština, čime bi se doprinelo poboljšanju standarda ove socijalno ugrožene kategorije stanovništva.
5. Kultura – koncepcijom budućeg razvoja na području Prostornog plana, u kojoj se, pored zaštite nepokretnih kulturnih dobara, posebna pažnja poklanja i očuvanju kulturnog predela i lokalne tradicije, otvara se mogućnost za obogaćivanje i revitalizaciju sadržaja iz oblasti kulture. Ulaganje sredstava u rekonstrukciju i revitalizaciju kulturno-istorijskih spomenika, revitalizaciju sela i očuvanje i inoviranje tradicionalnih proizvodnih aktivnosti i kulturnih manifestacija i sl., doprineće razvoju kulturne svesti kod stanovništva. Manastiri Studenica i Gradac, i njihovo prirodno okruženje predstavljaće duhovne centre međunarodnog i regionalnog ranga.
6. Administracija i uprava – osim mesnih kancelarija koje se zadržavaju u 13 naselja, u svim centrima treba savremeno opremiti pošte, a u budućim turističkim i privrednim centrima otvoriti i ekspoziture banaka.
Stanica policije, za sada postoji samo Dugoj Poljani – u kontaktnoj zoni, a planirana je u Ušću, kao najjačem centralnom naselju, a na samom području Parka prirode na Belim Vodama, Vrhovima-Odvraćenici i Devićima, čime bi se područje ravnomerno pokrilo. Obavezno je obezbediti odgovarajuće prisustvo ove službe na celom području, ali i drugih službi neophodnih za sigurnost posetilaca (gorske službe spasavanja, nadzora nad skijalištima i dr.).
5.2. Pravila građenja
Izgradnja objekata javnih službi vršiće se po istim, opštim pravilima građenja koji važe za sve objekte. Rekonstrukcija i dogradnja postojećih objekata vršiće se neposrednom primenom člana 57. Zakona o planiranju i izgradnji.
6. Prostorni razvoj, razmeštaj i korišćenje saobraćajnih sistema
U skladu sa planiranim razvojem Parka prirode, dinamikom privrednog razvoja, planiranom infrastrukturom i populacionim razvojem, planiran je i razvoj saobraćajne infrastrukture tako da se zadovolje zahtevi koji će se postaviti pred saobraćajni i transportni sistem područja. Saobraćajnu mrežu u obuhvatu Prostornog plana formiraju postojeće i planirane saobraćajnice koje su u funkciji namene, integralnog i održivog razvoja područja.
6.1. Drumski saobraćaj
Kao osnovni vid transporta robe i javnog putničkog prevoza drumski saobraćaj će imati i najveći značaj, te plan njegovog razvoja mora biti usklađen sa razvojem saobraćajno-transportnog sistema gradova, opština i Republike Srbije. U skladu sa tim saobraćajna infrastruktura u drumskom saobraćaju će se razvijati rekonstrukcijom postojeće mreže saobraćajnica i dopunjavanjem mreže izgradnjom novih saobraćajnica. Izgradnju novih puteva potrebno je raditi na koridorima postojećih puteva, uz poboljšanje geometrijskih i eksploatacionih karakteristika, čime se podiže nivo usluge puteva, a pri tom se štiti prostor Parka prirode od trasiranja novih koridora.
Planiranom mrežom saobraćajne infrastrukture ostvaren je kontinuitet u kretanju mrežom magistralnih, regionalnih i opštinskih puteva unutar područja, kao i kontinuitet u tranzitnim vezama sa susednim opštinama i šire.
Prostornog plana je data funkcionalna kategorizacija putne mreže koju čine saobraćajnice koje su u privrednoj i u funkciji integracije planiranih prostornih celina. Funkcionalnom kategorizacijom planirana putna mreža podeljena je na: magistralne, regionalne i lokalne puteve.
6.1.1. Putna mreža
6.1.1.1. Magistralni putevi
Magistralni putevi M 22 i M 8 se u planskom periodu zadržavaju na postojećim trasama sa potrebnom revitalizacijom i modernizacijom tehničko-eksploatacionih karakteristika.
Autoput E-763 (Beograd–Južni Jadran) je deo Panevropskih multimodalnih transportnih koridora, odnosno TEN-T mreže, koji u dugoročnom periodu razvoja evropske putne mreže predstavlja jedan od dva paralelna evropska autoputska pravca koji treba da povežu srednju (od Budimpešte) sa južnom Evropom (Italija). PPRS na delu trase od Požege do granice sa Crnom Gorom rezervisana su dva koridora, tzv. „užički” i „ivanjički”.
Magistralni put M 21.1 je u postojećem stanju, na području Prostornog plana, većim delom trase neizgrađen, međutim, predmetnim Prostornim planom zadržava se postojeća trasa puta M 21.1. Trasa puta M 21.1 se prema PPRS poklapa sa „ivanjičkim” koridorom puta E-763 i definiše se prema do sada izrađenoj dokumentaciji. Generalnim projektom autoputa E-763 od Požege do granice sa Crnom Gorom u zoni predmetnog Prostornog plana projektovana je takozvana varijanta „Istok 1” koja od Ivanjice do Međurečja prati trasu postojećeg puta M 21.1. Od Međurečja trasa se pomera na zapad preko Kosovice, Rovina, Kovilja, Erčega, Medovine i Brnjice.
Do konačnog izbora trase autoputa, u odnosu na planiranu trasu puta E-763, potrebno je čuvati koridor u ukupnoj širini od 500 m jer se u daljoj razradi trase (sve do Glavnog projekta) mogu desiti odstupanja u odnosu na trasu datu Generalnim projektom, a takođe planirani koridor autoputa predstavlja i infrastrukturni koridor.
U slučaju da je konačni izbor trase autoputa E-763 bude varijanta „Istok 1”, potrebno je na trasi autoputa obezbediti denivelisana ukrštanja: 1. sa putem R 116 u Bedinoj Varoši; 2. sa lokalnim putem Međurečje–Karađorđev Šanac u Tominoj Glavi; 3. sa lokalnim putem Kraljev Grob–Troglav u Erčegama; 4. sa putem M 21.1 u Granici; i 5. sa putem R 272 u Brnjici.
6.1.1.2. Regionalni putevi
Okosnicu saobraćajne mreže područja čine planirani i postojeći regionalni putevi. Svi postojeći regionalni putevi u obuhvatu Prostornog plana se zadržavaju, i to:
R 116 (Bedina Varoš–Studenica–Ušće),
R 233 (Brvenik–Gornji Gradac),
R 234 (Raška–Kuti, Kuti–Pnuće) i
R 272 (Međurečje–Kumanica–Golijska reka–Duga Poljana).
Na putu R 116, u zoni Manastira Studenica, planira se izgradnja obilaznog puta. Na oko 1,4 km ispred manastira, iz pravca Ušća, kod postojećeg mosta preko reke Studenice, obilaznica ide levom obalom reke do na oko 1,0 km posle manastira, planiranim mostom prelazi reku i spaja se sa postojećim putem. Dužina planirane obilaznice je oko 2,6 km.
Ukoliko dođe do realizacije akumulacije „Preprana”na reci Studenici, na putu R 116 se planira izmeštanje dela puta od Bažalskih Krševa do Pridvorice. Trasa izmeštanja se mora definisati kroz izradu tehničke dokumentacije predmetne akumulacije. Dužina planiranog izmeštanja je oko 8,8 km.
Put R 233 (Brvenik–Gornji Gradac) se od Gornjeg Graca produžava do Belih Voda, odnosno do puta R 272, i to preko sledećih naselja: Vrndići, Binićko polje, Koritnik, Brusnik, Srednja Reka, Dajićko brdo (alternativni pravac preko Kulizinog sela) do Belih Voda. Dužina trase Gornji Gradac–Bele Vode, preko Dajićkog brda je 37,4 km, a preko Kulizinog sela je 36 km. Ukupna dužina puta R 233 (Brvenik–Bele vode) je oko 50,7 km.
Put R 234 (Raška–Kuti) se od Plešina produžava do Ljudske reke odnosno do ukršanja sa magistralnim putem M 8, i to preko sledećih naselja: Plešin, Banjska, Dramići, Kuzmičevo, Svilanovo, Koškovo. Dužina produženog dela trase iznosi 29, 5 km.
Radi unapređenja i otvaranja područja Golije Prostornim planom se predlaže neophodna prekategorizacija delova putne mreže i to prekategorizacija lokalnih puteva u regionalne puteve. Regionalni putni pravci koji se predlažu za prekategorizaciju, u Prostornom planu, pored osnovne brojčane oznake imaju i oznaku „a” / „b” .
Regionalni put sa planskom oznakom R 234a (Pridvorica–Kuzmičko Polje–Grot): Pridvorica, Trnjak (alternativni pravac preko Ilinčića i Pejovića), Devići, Koritnik (ukrštanje sa putem R 233), Ostatija, Odvraćenica, Kuzmičko polje, Grot. Dužina planirane trase Pridvorica–Grot reka preko Trnjaka je oko 30,1 km a preko Ilinčića i Pejovića je oko 33,45 km. Povezuje gradove/opštine: Ivanjica (Moravički upravni okrug) i Novi Pazar (Raški upravni okrug).
Regionalni put sa planskom oznakom R 234b (Studenica–Kuti): Studenica, Rudno (ukrštanje sa putem R 233), Binićko Polje, Kuti (spajanje sa putem R 234). Dužina planiranog puta je 35,2 km. Planira se dislokacija priključka puta R 234b sa putem R 233 na 1 km (u smeru od Ušća ka Studenici) ispred postojećeg. Povezuje grad Kraljevo i opštinu Raška, obe u Raškom upravnom okrugu.
6.1.1.3. Lokalni putevi
Prostornim planom su predviđeni sledeći lokalni putevi:
Ivanjica:
Međurečje, Milosavljevići, Crvena Gora, (oko 7 km),
Međurečje, Kosovica, Jerotijevići, Karađorđev Šanac, (oko18,7 km),
Hajdučka voda, Karalići, Čaprići, Kolešnica, Debela Kosa, (oko 23,7 km),
Čaprići, Brusnik, (oko 5,7 km),
Kraljev Grob, Erčege, Bojovići, Smiljevaco, Troglav, (oko 15,5 km),
Parezani (R 272), Dobri Do, Saljevići, Gvozdenovići, Pridvorica (R 234a), (oko 24,5 km),
Dobri Do, Hajdučka Voda, Petnaesti kilometar (R 116), (oko 7,8 km),
Prisovica (R 234a), Crvena Kleka, Radovići, Rudine (R 233), (oko 15,5 km),
Radovići, Lomljena Gora, (oko 1,8 km),
Dukatovići, Đokovo Brdo, Bele Vode (R 233), (oko 9,7 km),
Devići (R 234a), Selište, Staro Selo, Gradac, (oko 10,2 km),
Brusnik, Selište, (oko 4,6 km),
Brusnik (R 233), Crna Reka (R 234a), Biser voda (oko 10,9 km),
Rimski Most (R 272), G. Gleđica, Jasenovac, Glave (R 272), (oko 16,9 km),
Hajdučka voda, Vučak (M21.1), (oko 6,8 km),
Biser voda, Višnjičko brdo, Parapulji (oko 8,3 km),
Kunjez, Osmanjača, Preko brdo, Krnjača, Kuzmičko polje (oko 23,3 km),
Devići, Bzovik, (oko 5,9 km).
Kraljevo:
Košutica, Savovo, Kaludra (R 116), (oko 13,3 km),
Lomljena Gora, Straža, Palež (R 234b), (oko 9,7 km),
Ušće (M 22), Tepeče, Rudno (R 233), Žukići, Šanac, (oko 23,2 km),
Parapulji, Vranovići, (oko 2,4 km).
Raška:
Baljevac (M 22), Lukovik, Rovače, G. Gladnice, Rudno (R 233), (oko 14,8 km),
Rudno, Kruševica, G. Gradac, (oko 6,8 km),
G. Gradac (R 233), Luke, Boroviće, Rijeka, Stanišići (R 234), (oko 19,4 km),
Šeremetovica, Kuti (R 234), (oko 2,4 km),
Krnjača, Bela Stena, Šeremetovica, Biser voda (oko 7,8 km),
Ivanje (R 234b), Biniće, Kruševica (oko 9,38 km).
Novi Pazar:
Krnjača, Ravna Gora, Radaljica, Grot, (oko 13,4 km).
Odvraćenica–Zapis, Odvraćenica–Grmičak (oko 5,8 km).
Sjenica:
Koleno, Sušica, Lijepo brdo, Duga Poljana (M 8), (oko 10,1 km),
Latinsko Groblje (M 8), Brnjica, (oko 4,3 km),
6.1.2. Izletničke staze
Planira se formiranje diferencirane mreže izletničkih staza, pešačkih, jahačkih i biciklističkih, za kretanje pešaka, zaprega (kočije), jahača i planinskih biciklista, a u funkciji prezentacije ambijentalnih, prirodnih i kulturnih vrednosti Parka prirode i rekreacije. Cilj formiranja mreže izletničkih staza je razdvajanje pešačkog od motornog saobraćaja na celom prostoru Parka prirode, u naseljima, turističkim centrima i prostorima namenjenih rekreaciji. Ovaj vid saobraćajne infrastrukture povećava efikasnost i nivo usluge saobraćajno-transportnog sistema, smanjenjem negativnih uticaja saobraćaja na ostale naseljske funkcije i životnu sredinu kroz povećanje bezbednosti i obezbeđenje optimalnih uslova za razvoj turizma i ostalih aktivnosti.
Izletničke staze će se graditi kao grebenske, panoramske, dolinske, duž rečnih tokova i vezne, gde god je to moguće na trasama postojećih poljskih i šumskih puteva i staza, kroz celo područje Prostornog plana.
Na sledećim postojećim i planiranim regionalnim i lokalnim putevima: R 116 (od Bedine Varoši preko Studenice do Ušća), R 233 (od Brvenika preko Rudna do Devića), R 234a (od Pridvorice preko Devića do Ostatije) i lokalnim putevima, od Kozje stene preko Kuzmičkog polja i Biser Vode do Višnjičkog brda, ukoliko postoje prostorne mogućnosti u profilu puta, ili na stabilizovanoj bankini potrebno je izgraditi biciklističke, rekreativne i panoramske staze.
Uz sve izletničke staze potrebno je izgraditi odmorišta i vidikovce za predah posetilaca i izletnika, prihvatna skloništa za predah i sklanjanje u slučaju prirodnih nepogoda sa nadstrešnicama i zaklonima za ljude i konje, lokacije sa uređenim prostorom za piknike, po mogućstvu u blizini seoskih domaćinstava.
6.1.3. Parkirališta i autokampovi
Potrebne kapacitete za organizovano parkiranje putničkih vozila i autobusa obavezno je obezbediti, kako u procesu izrade urbanističke i tehničke dokumentacije, tako i u procesu njihovog sprovođenja, u svim naseljskim i turističkim, odnosno, razvojnim centrima, postojećim i planiranim.
Parkiranje putničkih vozila i autobusa, obavezno je rešavati uz objekte na pripadajućim parcelama, prema zahtevima koji proističu iz namene objekata, a u skladu sa važećim standardima i normativima. Za turističke kapacitete u privatnim objektima (tip seoskog turizma) zahteve za parkiranjem je obavezno rešavati na pripadajućoj parceli.
Na lokacijama atraktivnim za ribolov i boravak u organizovanim izletištima potrebno je obezbediti odgovarajuće kapacitete za parkiranje putničkih vozila. Kapacitete za parkiranje putničkih vozila i autobusa, ako je to moguće, potrebno je organizovati na pristupima i pored lokaliteta sa zaštićenim prirodnim i kulturnim dobrima, a prema uslovima zaštite i važećim standardima i normativima, kojima bi se određivao dozvoljeni broj korisnika i posetilaca.
U naseljima koja su u graničnom području Parka prirode, potrebno je organizovati tzv. „park and ride” parkirališta. Navedena parkirališta podrazumevaju da su to lokacije na kojima se ostavlja vozilo, a dalji prevoz kroz Park prirode se organizuje kao javni putnički prevoz autobusima, minibusevima, kombi vozilima, dzipovima i sl.
Kapacitete za autokampove trajnog ili sezonskog karaktera potrebno je organizovati u svim turističkim, odnosno, razvojnim centrima koji su planirani ovim Prostornim planom. Lokacije za autokampove je potrebno infrastrukturno opremiti (pristupne saobraćajnice, električna energija, vodovod, kanalizacija i sl). Na svakoj lokaciji odabranoj za izgradnju autokampova neophodno je planirati objekte sa: zajedničkim prostorijama, sanitarnim čvorom i manjim trgovinskim objektom.
Tabela 6. Normativi za proračun potrebnog broja parking mesta
Namena 1 parking mesto na: Stanovanje 1 stan Hotel (prema kategoriji) 2-10 kreveta + 1 p.m. za autobuse na 30 kreveta Hotel (apartmanskog tipa) 2 apartmana Dom zdravlja, ambulanta, apoteka 35 m2 BRGP Škole 1 učionica Banke 50 m2 BRGP Poslovanje i administracija 70 m2 BRGP Pošte 40-60 m2 BRGP Tržni centri 55 m2 BRGP Restorani i kafane 4-8 stolica Sportski objekti 10-14 gledalaca Biskop, dom kulture 5-10 sedišta Proizvodno-prerađivački objekti 8 zaposlenih
6.1.4. Saobraćajni objekti i prateći putni objekti
Prostornim planom se inicira intenzivan razvoj i izgradnja saobraćajnih objekata (autobuske stanice) i pratećih putnih objekata (putne baze, stanice za snabdevanje gorivom, servisi) u funkciji unapređenja i turističkog razvoja područja.
Izgradnja autobuskih stanica, namenjenih za međumesni i međugradski saobraćaj, planira se u sledećim naseljima na području: Studenica, Ušće, Rudno, Devići i Bele Vode, a u kontaktnom području u: Međurečju i Dugoj Poljani.
Izgradnja putnih baza za redovno i zimsko održavanje puteva, predviđa se na sledećim lokacijama: Bele Vode, Rudno, Preko Brdo, Crni vrh i Odvraćenica.
Planirana je izgradnja pratećih putnih sadržaja kao što su: stanice za snabdevanje gorivom i servisi za putnička i teretna vozila i autobuse.
Postojeće stanice za snabdevanje gorivom na području Prostornog plana u Dugoj Poljani i Ušću se zadržavaju, a planiraju se nove u sledećim naseljima: Bratljevo, Pridvorica, Bele Vode, Devići, Rudno i Odvraćenica, kao i u kontaktnom području u Međurečju.
Servisi za putnička vozila i autobuse mogu se realizovati u svim razvojnim centrima i naseljima, gde se za to ukaže potreba i interes, što će se razrađivati urbanističkim planovima nižeg reda.
Izgradnja ovih vrsta objekata je uslovljena pouzdanom zaštitom zemljišta, površinskih i podzemnih voda. Mere zaštite je potrebno bliže utvrditi analizom tj. procenom uticaja na životnu sredinu, a prema važećoj zakonskoj regulativi.
6.1.5. Javni prevoz putnika
U skladu sa razvojem naselja i razmeštajem aktikvnosti, a na osnovu programa raspodele putovanja na sredstva prevoza, planira se sistem javnog putničkog prevoza u okviru područja Prostornog plana. Disperznost prostorne organizacije i prostorna udaljenost između pojedinih ciljnih zona uslovljavaju uvođenje linija javnog putničkog prevoza.
Linije javnog putničkog prevoza se organizuju na svim magistralnim, regionalnim i lokalnim putevima, a mogu se realizovati autobusima ili tzv. „paratranzitom” (minibusevima, kombi vozilima, dzipovima i sl.) u skladu sa saobraćajnim zahtevima i potrebama, kao redovne linije javnog prevoza tokom cele godine ili kao sezonske linije za potrebe turista. Javni putnički prevoz može biti organizovan i od strane „privatnog” sektora, u skladu sa saobraćajnim zahtevima i potrebama i važećom zakonskom regulativom iz oblasti javnog prevoza putnika u drumskom saobraćaju.
Stajališta javnog putničkog prevoza se mogu organizovati na svim magistralnim, regionalnim i lokalnim putevima, u skladu sa saobraćajnim zahtevima i potrebama. Stajališta na magistralnim i regionalnim putevima moraju biti odvojena razdelnim ostrvom od protočne saobraćajne trake.
6.2. Železnički saobraćaj
Na osnovu plana razvoja železničke mreže Evrope (AGC) („Službeni list SFRJ”, br. 11/89), Međunarodne železničke unije (UIC), PPRS i potrebe razvoja železničkog saobraćaja u Republici Srbiji na području predmetnog Prostornog plana planira se zadržavanje postojeće železničke infrastrukture (pruga i objekti) po obodu, izgradnja drugog koloseka i podizanje tehničko-eksploatacionoh karakteristika pruge.
Za postojeću prugu Lapovo–Kraljevo–Rudnica–Lešak–Đeneral Janković–Državna granica planira se modernizacija, tako da se ista remontuje, elektrificira i opremi savremenim elektronskim signalno-sigurnosnim uređajima i optičkim telekomunikacionim kablom, koji će omogućiti savremenu eksploataciju („Predinvesticiona studija modernizacije pruga kraljevačkog čvora” , ŽTP Beograd, Sektor za razvoj Projektna dokumentacija je u fazi izrade).
PPRS planirana je izgradnja železničke pruge Raška–Novi Pazar, što će, svakako, području Parka prirode omogućiti bolji i sa ekološkog aspekta kvaliteniji saobraćajni pristup.
6.3. Vazdušni saobraćaj
PPRS planira intenzivni razvoj i izgradnju srednjih i manjih aerodroma osposobljenih za prihvat i otpremu manjih savremenih aviona namenjenih za poslovna i turistička putovanja u lokalnom saobraćaju, za obavljanje sportskih delatnosti, aerodroma namenjenih poljoprivrednoj avijaciji, kao i korišćenje vojnih aerodroma za civilni saobraćaj u funkciji unapređenja i turističkog razvoja područja. Na području Prostornog plana, na opštini Ivanjica, u zoni Međurečja, planirana je izgradnja manjeg aerodroma za turistička i sportska putovanja u lokalnom saobraćaju, a u neposrednoj blizini područja, na opštini Sjenica, u Dubinju, postojeći vojni aerodrom se planira za korišćenje i u civilne svrhe.
Ovim prostornim planom se na sledećim lokacijama planiraju heliodromi: Studenica (zadržava se postojeći), Rudno, Devići, Bele Vode i Vrhovi-Odvraćenica, kao i na skijalištima i drugim rekreativnim površinama, saglasno posebnim propisima.
6.4. Mreža i centri integralnog transporta
Tranzitni položaj Republike Srbije u pogledu kopnenog i dunavskog koridora, i prihvatanje zahteva u pogledu kontejnerskog, tranzitnog, uvozno-izvoznog i unutrašnjeg prevoza, HUCKE PACK i Ro/Ro prevoza, zahtevaju izgradnju/dovršavanje centara integralnog transporta, distributivnih centara i terminala.
Na samom području Prostornog plana se ne planiraju centri integralnog transporta – RTC (distributivni centri, kamionski terminali i kontenerski terminali.
Međutim, robno-transportni centri u Kraljevu i Novom Pazaru, planirani u zavisnosti od transportno-distributivnih zahteva i ekonomskih mogućnosti, poklapaju se sa planiranom izgradnjom kontejnerskih terminala na železničkoj mreži i drumskim saobraćajnicama na magistralnim pravcima. Ovi centri na nov logistički način pospešuju regionalni razvoj, odnosno mikro i makro distribuciju.
6.5. Pravila razvoja i korišćenja elemenata saobraćajno-transportnog sistema
Svi putevi utvrđeni Prostornim planom su javni putevi i moraju se projektovati po propisima za javne puteve i uz primenu odgovarajućih standarda (poprečni profil puta, situacioni i vertikalni elementi trase, elementi za odvodnjavanje, saobraćajna oprema, signalizacija).
Kako su u pitanju putevi različitih rangova i različitog značaja – parametri iz propisa koji se imaju primeniti, određivaće se u svakom pojedinačnom slučaju projektnim zadatkom.
Procedure izrade i usvajanja projekata, kao i samo građenje saobraćajne infrastrukture, mora se sprovoditi u svemu prema važećoj zakonskoj regulativi.
Procedure i akcije na projektovanju i građenju saobraćajne infrastrukture, instalacija tehničke infrastrukture i regulacija vodotokova, moraju se objedinjavati.
Pored obaveznih uslova od nadležnih institucija, zaduženih na državnom nivou za poslove saobraćaja, za sve radove na izgradnji i rekonstrukciji saobraćajne infrastrukture na području Prostornog plana potrebno je pribaviti uslove zaštite prirode i kulturnih dobara od nadležnih institucija, kao i saglasnost resornog ministarstva na odgovarajuće studije procene uticaja na životnu sredinu.
Izgradnja i rekonstrukcija saobraćajne infrastrukture vršiće se u skladu sa sledećim pravilima:
Rezervisani prostor za koridor puta E-763 je, istovremeno, i infrastrukturni koridor sa širinom od 500 m. Širina autoputskog profila na području Prostornog plana je, s obzirom da je u pitanju planinski teren, oko 25 m (dva kolovoza razdvojena razdelnim ostrvom i obostrane bankine).
U izradi tehničke dokumentacije autoputa, kroz projekte putnih objekata (mostovi, nadvožnjaci, podvožnjaci, vijadukti, tuneli, propusti, itd), obavezno je predvideti i ekodukte, zavisno od terenskih uslova, nadzemne ili podzemne prelaze, odnosno prolaze, kako bi se izbeglo stvaranje ekoloških barijera.
Na postojećim putevima primarne putne mreže (magistralni, regionalni i lokalni putevi) tamo gde je to potrebno, neophodno je izvršiti revitalizaciju i modernizaciju tehničko-eksploatacionih karakteristika.
Širina kolovoza na postojećim i planiranim magistralnim putevima van naselja je minimalno 7,0 m, a na postojećim i planiranim regionalnim putevima je minimalno 6,5 m. Širina kolovoza na postojećim i planiranim lokalnim putevima je minimalno 5,5-6,0 m.
Delovi primarne putne mreže (magistralni, regionalni i lokalni putevi), koji prolaze kroz naselje, a istovremenosu i ulice u naselju, mogu se na zahtev nadležnog organa opštine, razradom kroz odgovarajuću urbanističku i tehničku dokumentaciju, izgraditi kao ulica sa elementima koji odgovaraju potrebama naselja (širim kolovozom, trotoarima i sl.) kao i sa putnim objektima na tom putu koji odgovaraju potrebama tog naselja.
Izletniče staze imaće podloge i profile koji odgovaraju njihovoj nameni, što će se utvrditi posebnim projektima i uz poštovanje uslova zaštite prirode i životne sredine. Ove staze treba maksimalno da koriste postojeće trase, sa minimalnim zemljanim radovima i obezbeđenim odvodnjavanjem, kako bi se sačuvalo tlo, ambijent i okruženje.
Položaj trasa izletničkih staza i pratećih sadržaja moraju se razraditi odgovarajućim planskim dokumentom i tehničkom dokumentacijom.
Biciklističke i druge izletničke staze koje će se graditi uz postojeće javne puteve moraju da imaju širinu najmanje od 2,5 m.
Na delu magistralnog puta koji prolazi kroz naselje, a koji je istovremeno i ulica u naselju, nije dozvoljeno parkiranje vozila u uličnom profilu.
Pored puteva, (izvan urbanizovanog područja) u naseljima ili van naselja ne mogu se graditi objekti, postavljati postrojenja, uređaji i instalacije na određenoj udaljenosti od tih puteva tj. u delu puta koji se zove zaštitni pojas, a prema važećem Zakonu o javnim putevima („Službeni glasnik RS”, broj 101/05).
Izgradnjom dela puta ili putnog objekta ne sme se narušiti kontinuitet trase tog puta i saobraćaja na njemu.
Širina zaštitnog pojasa u kome ne mogu da se otvaraju rudnici, kamenolomi i grade krečane i ciglane, podižu industrijske zgrade, postrojenja i deponije otpada, kao i slični objekti, pored magistralnih i regionalnih puteva iznosi 40 m, a pored lokalnih puteva 20 m.
Širina zaštitnog pojasa u kome ne mogu da se podižu dalekovodi i stubne trafostanice iznosi kod ukrštanja dalekovoda sa javnim putem najmanje visinu stuba dalekovoda, odnosno stubne trafostanice, a kod paralelnog vođenja najmanje 40 metara od magistralnog puta, 20 metara od regionalnog puta, odnosno 10 metara od lokalnog puta.
Širina zaštitnog pojasa javnog puta u kome ne mogu da se grade stambene, poslovne, pomoćne i slične zgrade, kopaju bunari, rezervoari, septičke jame i sl. iznosi pored autoputa 40 m, pored magistralnog 20 m, pored regionalnog 10 m a pored lokalnog puta 5 m.
Parcele koje izlaze na magistralni put ne mogu, svaka za sebe pojedinačno, da imaju direktan izlaz na put već se pristup takvih parcela mora ostvariti preko servisne saobraćajnice, a što se u svakom slučaju rešava pribavljenjem saglasnosti upravljača puta.
U zaštitnom pojasu sa direktnim pristupom na magistralni put dozvoljeno je graditi stanice za snabdevanje motornih vozila gorivom, autoservise, objekte za privremeni smeštaj onesposobljenih vozila, autobaze za pružanje pomoći i informacija učesnicima u saobraćaju, a sve to na osnovu planskog dokumenta za navedene tipove objekata sagledanih, ako je potrebno, i u širem regionu od obuhvata predmetnog Prostornog plana.
Radovi na putevima ili u zaštitnom pojasu (prekopavanje, potkopavanje, bušenje, obaranje drveća, odnošenje drvene građe i drugog materijala i sl.) mogu se izvoditi samo uz dozvolu preduzeća koje upravlja putevima i Uprave Parka prirode.
U slučaju kada se zone sa I i II stepenom zaštite preklapaju sa zaštitnom zonom puta obavezno je usklađivanje uslova nadležnih organizacija.
Priključivanje prilaznog na javni put vrši se prvenstveno njegovim povezivanjem sa drugim prilaznim ili nekategorisanim putem koji je već priključen na javni put, a na područjima na kojima ovo nije moguće priključivanje prilaznog puta vrši se neposredno na javni put i to prvenstveno na put nižeg reda.
Zemljani i šumski putevi koji se ukrštaju ili priključuju na magistralne i regionalne puteve, moraju se izgraditi sa tvrdom podlogom ili sa istim kolovoznim zastorom kao i put na koji se priključuje ili sa njim ukršta, u dužini koja odgovara najmanje ukupnoj širini zaštitnog pojasa i pojasa kontrolisane izgradnje.
Trajno i privremeno deponovanje drvne građe nije dozvoljeno na javnim putevima. Lokacije na kojima se organizuje trajno ili privremeno deponovanje drvne građe sa javnim putevima moraju biti povezane nekategorisanim ili šumskim putevima, a prema pravilima iz prethodnog stava i utvrđene osnovama gazdovanja.
Radi zaštite puteva od spiranja i odronjavanja, potrebno je, ako priroda zemljišta dopušta, da kosine useka, zaseka i nasipa, kao i druge kosine u putnom zemljištu ozeleniti travom, šibljem i drugim autohtonim rastinjem koje ne ugrožava preglednost puta.
Ograde, drveće i zasadi pored puteva podižu se tako da ne ometaju preglednost puta i ne ugrožavaju bezbednost saobraćaja. Ograde, drveće i zasadi pored puteva se moraju ukloniti ukoliko se, prilikom rekonstrukcije ili rehabilitacije puta, dođe do zaključka da negativno utiču na preglednost puta i bezbednost saobraćaja.
Na svim javnim putevima potrebno je postaviti saobraćajnu signalizaciju o zabrani prevoza i ispuštanja opasnih i štetnih materija, kao i drugih materija u količinama koje mogu trajno i u značajnom obimu da ugroze prirodna dobra (izvorišta vode, floru, faunu i sl.).
Duž svih puteva potrebno je obezbediti infrastrukturu za prikupljanje i kontrolisano odvođenje atmosferskih voda.
Putevi trajnog karaktera, koji se grade i uređuju za potrebe šumske privrede, koristiće se i za potrebe lokalnog saobraćaja.
Reklamne table i panoi, oznake kojima se obeležavaju turistički objekti, natpisi kojima se obeležavaju kulturno-istorijski spomenici i spomen obeležja i drugi slični objekti, mogu se postavljati na magistralne i regionalne puteve, odnosno pored tih puteva, na udaljenosti od 7 m od ivice kolovoza, odnosno pored lokalnog puta na udaljenosti od 5 m od ivice kolovoza, saglasno Pravilniku o vizuelnom identitetu Parka prirode.
Prateći putni objekti kao što su stanice za snabdevanje gorivom, servisi za putnička vozila i autobuse i sl. moraju da zadovoljavaju higijensko-tehničke zahteve (neometan prilaz, protivpožarna zaštita) i dr.
Servisi za održavanje vozila šumskih preduzeća mogu se graditi isključivo na lokacijama gde su im pripadajući objekti i to: Bele Vode, Devići, Rudno i Duga Poljana, odnosno pod posebnim uslovima koje će definisati šumske osnove.
Izletničke staze potrebno je izgraditi, sa visokim hladovitim zelenilom, nadstrešnicama, sa uređenim vatrištima i sedištima u čijoj izgradnji treba da se koriste prirodni materijali (drvo, kamen i sl.).
Podloge staza i parkirališta mogu biti makadamske, asfaltne, razne vrste popločanja (kamen, behaton ploče, beton-trava ploče, itd.) u skladu sa namenom prostora gde se grade.
7. Prostorni razvoj, razmeštaj i korišćenje tehničkih infrastrukturnih i komunalnih sistema
7.1. Vodosnabdevanje i kanalisanje otpadnih voda
7.1.1. Prostorni razvoj
Koncepcija u razvoju vodosnabdevanja i kanalisanja naselja na području Prostornog plana zasnivaće se na sledećim ciljevima:
obezbeđivanju potrebnim količinama vode za piće i ostale potrebe za sve stanovnike;
obezbeđivanju ispravnosti i stalnoj kontroli vode koja se koristi za snabdevanje stanovništva;
rešavanju prihvatanja i odvođenja otpadnih voda naselja;
zaštiti površinske i podzemne vode od zagađenja otpadnim vodama naselja.
Za područje Prostornog plana nisu vršena istraživanja potrošnje vode (merenja zahvaćenih količina, merenja utrošenih količina, broj i struktura priključenih potrošača na postojeće vodovodne sisteme i sl.), tako da se procena sadašnje potrošnje mora zasnivati na korišćenju iskustvenih podataka.
Procena budućih potreba obuhvata period do 2025. godine, u kome će dominantan uticaj na potrošnju vode za vodosnabdevanje imati sledeće dve grupe parametara: razvoj organizovanog vodosnabdevanja u zavisnosti od trenda promene broja stanovnika i drugih korisnika, izgradnja vodovodne mreže, povećanje broja priključenih domaćinstava i razvoj turističkih i privrednih kapaciteta koji koriste vodu za piće u svom tehnološkom procesu i drugih vidova korišćenja pitke vode.
Svi potrošači na području Prostornog plana svrstani su u sledeće kategorije, sa usvojenim normama potrošnje na kraju planskog perioda:
domaćinstva – seoska (uključujući i seoski turizam) i naseljska, sa normom od 120 litara po članu domaćinstva na dan;
turistički objekti – hoteli, moteli i sl., sa normom od 200 litara po gostu na dan;
privreda – farme, prehrambeni proizvodni pogoni i dr., sa potrošnjom zavisno od vrste proizvoda,
javna – komunalna potrošnja, do 10% od potrošnje stanovništva.
Pod pretpostavkom, da će se zaustaviti nepovoljni demografski procesi na prostoru obuhvaćenom Prostornim planom, tako da broj stanovnika bude oko 23.050, kao i da će se bitno popraviti uslovi vodosnabdevanja, i da se oko 95% stanovništva organizovano snabdeva vodom, sa prosečnom normom potrošnje povećanom na 215 l/stanovniku/dan, na kraju planskog perioda potrebe u vodi stanovnika bi dostigle oko 5,30 miliona m3 godišnje.
Realno je pretpostaviti, da će razvoj turističke privrede, određene vrste privrednih kapaciteta i drugi vidovi potrošnje vode u naseljima, izazvati povećanje potreba u vodi za još toliko, odnosno za 6,00 miliona m3 prosečno godišnje.
Uz navedene pretpostavke, ukupne godišnje potrebe u vodi za snabdevanje stanovništva i privrede na području Prostornog plana, dostigle bi oko 11,00 miliona m3, krajem planskog perioda, što čini približno oko 170 lit/sec prosečne potrošnje. Planirane količine odnose se na sve korisnike područja.
Prostornim planom se ne utvrđuju konkretni izvori vodosnabdevanja za pojedina naselja, s obzirom da postojeća evidencija i stepen iskorišćenosti nije poznat. Osim toga, pitanje razvoja pojedinih centara i potrebe vodosnabdevanja diktiraće prioritete, ali i dodatne uslove nadležnih institucija za vodoprivredu, kao i određivanje graničnih kapaciteta korišćenja voda koje treba ustanoviti za zaštićena izvorišta vodosnabdevanja.
Vodosnabdevanje objekata se planira iz lokalnih kaptaža, grupnih vodovoda i pojedinačnih bunara, s tim što će se odgovarajućim urbanističkim planovima omogućiti zajedničko vodosnabdevanje za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehničkim uslovima.
7.1.2. Pravila razvoja i korišćenja
Na području Prostornog plana potrebno je primenjivati sledeća pravila:
izgraditi/rekonstruisati mesne vodovode u svim centrima zajednica naseljima i na njih priključiti što veći broj domaćinstava, sa perspektivom da se sva domaćinstva u naselju priključe na vodovodnu mrežu;
izvorište svakog mesnog vodovoda mora biti pažljivo odabrano, ispitano, kaptirano i zaštićeno od zagađenja uspostavljanjem zone neposredne zaštite izvorišta i ograđivanjem;
obezbediti dezinfekciju vode na izvorištu;
održavanje mesnih vodovoda i kontrolu kvaliteta vode u vodovodima poveriti specijalizovanoj, profesionalnoj službi ili preduzeću – JKP za vodovod i kanalizaciju u najbližem gradskom centru;
u cilju racionalizacije potrošnje uvesti sistem evidentiranja – merenja potrošnje kod krajnjih korisnika sa perspektivom naplate utrošene vode;
izgraditi kanalizaciju u naseljima za prihvatanje i odvođenje otpadnih voda iz naselja;
predvideti lokalne uređaje za prečišćavanje otpadnih voda naselja, pre upuštanja u recipijent;
obezbediti nadzor, kontrolu rada i održavanje uređaja za prečišćavanje otpadnih voda.
Zakon o vodama i Pravilnik o kvalitetu voda za piće precizno definišu administrativne uslove zahvatanja voda kao i kvalitativne karakteristike podzemnih voda, odnosno osnovne parametre fizičko-hemijskog sastava voda za različite namene, a uslove i obaveze zaštite prirode i životne sredine nadležni organi.
Može se, prema proračunu kapaciteta korišćenja, izvršiti rekonstrukcija postojećih instalacija i kaptaža ukoliko se ne nalaze u zonama I i II stepena zaštite.
Razvod vodovodne mreže po području pratiće saobraćajnice i omogućiti zajedničko vodosnabdevanje za pojedine namene/grupacije objekata, a prema posebnim tehničkim uslovima.
Dispozicija i tehnički elementi kanalizacionog sistema utvrdiće se posebnim projektima. Planirana je izgradnja parcijalnih kolektora sa mehaničkom, biološkom (sa simultanim vođenjem nitrifikacije i denitrifikacije) i tercijarnom fazom prečišćavanja otpadnih voda.
Osnovna pravila koji će se primenjivati kod izgradnje kanalizacije su:
kod kanalisanja naselja koristiti separatni sistem kanalizacije;
u izgradnji kanalizacije prioritet imaju izdvojeni razvojni centri (centri zajednica naselja i turistički centri);
obavezno kanalisanje postojećih naselja u zonama sanitarne zaštite izvorišta;
kapacitet postrojenja će se utvđivati prema maksimalnoj dnevnoj potrošnji vode, a kanalizaciona mreža prema maksimalnoj časovnoj potrošnji vode.
Obavezna je izgradnja nepropusnih septičkih jama i jama za osoku kod pojedinačnih lokacija poljoprivrednih domaćinstava. Nadležne komunalne službe su obavezne da obezbede pražnjenje jama i odvođenje taloga do gradskih uređaja za prečišćavanje otpadnih voda.
7.2. Elektroenergetska infrastruktura
7.2.1. Prostorni razvoj
Koncepcija daljeg razvoja elektroenergetskog sistema na celokupnom području Prostornog plana jeste da se stvori optimalno rešenje za dovoljno, sigurno, kvalitetno i ekonomično snabdevanje električnom energijom postojećih i planiranih potrošača.
(Referalna karta br.3: Plan elektro-energetske i telekomunikacione infrastrukture)
Prostornim planom predviđeno povećanje turističkih smeštajnih kapaciteta, delom u individualnom smeštaju, a delom u objektima kolektivnog smeštaja, uz potrebu povećanja standarda u pružanju usluga, dovešće do ukupnog povećanja opterećenja na planskom području, ali prevashodno na razvojnim lokalitetima (Bele Vode, Studenica sa okolinom, Golijska Reka, Rudno, Gradac, Vrhovi-Odvraćenica, Šeremetovica–Kuti–Plešin, itd.). Moguća izgradnja autoputa E 21-1 sa pratećom infrastrukturom i objektima uslužnih delatnosti će, takođe, dodatno opteretiti elektroenergetski sistem.
Razvojnim programima elektrodistributivnih preduzeća koja vrše snabdevanje područja električnom energijom predviđa se povećanje kapaciteta elektroenergetskih objekata naponskog nivoa 110 kV koji nisu u obuhvatu Prostornog plana. Delom planskog područja prolazi samo trasa planiranog dalekovoda 110 kV, Kraljevo 3–Raška, koja se poklapa sa trasom postojećeg dalekovoda 110 kV, br. 161.
Na naponskom nivou 35 kV planira se izgradnja šest transformatorskih stanica 35/10 kV sa pratećim vodovima 35 kV. Gradnja novih TS je neophodna, prvenstveno radi rešavanja problema u kvalitetu snabdevanja električnom energijom (velika dužina vodova 10 kV, česti i duži ispadi napajanja), a i zbog planiranog ubrzanog razvoja zimskog turizma (Vrhovi-Odvraćenica, Golijska Reka, Dajići, Devići, Plešin). Krajnji cilj planiranog rešenja je zatvaranje prstena napajanja na nivou 35 kV.
Havarijske poprečne veze na naponskom nivou 35 kV između mreža različitih distributivnih preduzeća su predlog planera, nisu bazirane na njihovim razvojnim programima i moraju biti verifikovane u tehničkom i ekonomskom smislu u toku izrade projekata elektroenergetske mreže.
Budući elektroenergetsi objekti na naponskom nivou 10 kV nisu detaljno predviđeni, analizirani pri izradi Prostornog plana s obzirom na nedostatak konkretnih podataka o lokaciji, strukturi i veličini planiranih objekata, osim u slučajevima koji su konkretno navedeni od strane lokalnih distributivnih preduzeća. Veličina i lokacija objekata na naponskim nivoima 10 kV i 0.4 kV, kao i njihov kapacitet zavisiće, prevashodno, od energetskih potreba novih potrošača i njihove lokacije.
Tabela 7. Preliminarna projekcija opterećenja elektroenergetske mreže za planski period
grad / opština smeštajni i ugostiteljski kapaciteti (MVA) skijališta i žičare (MVA) ostale privredne aktivnosti i domaćinstva(MVA) u prvih pet godina planskog perioda (MVA) na kraju planskog perioda (MVA) Ivanjica 28.5 10.8 4.8 12.7 44.1 Kraljevo 7.6 0.4 6.4 7.4 14.4 Novi Pazar 3.8 0.6 1.1 2.8 5.5 Raška 8.7 3.2 3.5 5,2 15.4 Sjenica 0.9 / 1.3 1.0 2.2
ukupno 29.1 81.0 planirana ukupna snaga transformacije 35.3 98.0
Za poboljšanje kvaliteta snabdevanja električnom energijom na području Prostornog plana predviđa se:
povećanje snage transformacije TS 35/10 kV RUDNO ugradnjom još jednog transformatora snage 1 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV MILIĆI, instalisane snage transformacije 2h1 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h4 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV DEVIĆI, instalisane snage transformacije 2h4 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV OSTATIJA, instalisane snage transformacije 2h1 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV GOLIJA, instalisane snage transformacije 2h4 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV VRHOVI-ODVRAĆENICA, instalisane snage transformacije 2h4 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV UŠĆE i TS 35/10 kV RUDNO;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV UŠĆE i TS 35/10 kV MILIĆI;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV RUDNO i TS 35/10 kV MILIĆI;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV MILIĆI i TS 35/10 kV DEVIĆI;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV DEVIĆI i TS 35/10 kV OSTATIJA;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV OSTATIJA i TS 35/10 kV VRHOVI-ODVRAĆENICA;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV OSTATIJA i TS 35/10 kV GOLIJA;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV GOLIJA i TS 35/10 kV RAŠKA I;
aktiviranje TS KUMANICA u transformaciji 35/10 kV, sa ugradnjom jednog transformatora nazivne snage 1,6 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h4 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV JASENOVICA, instalisane snage transformacije 2h1.6 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja dvostrukog 35 kV voda između TS 35/10 kV KUMANICA i TS 35/10 kV JASENOVICA;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV KUMANICA i TS 35/10 kV CRNjEVO i TS 110/35/10 kV IVANjICA;
izgradnja novih TS 10/0,4 kV i vodova 10 kV na delu područja Međurečja nizvodno niz reku Moravicu prema Ivanjici, kao i uzvodno uz reku Moravicu prema TS 10/0,4 kV Luka Avramovići;
izgradnja voda između TS 10/0.4 kV Vitoš 1 i Raskršće Brkuše;
izgradnja novih TS 10/0.4 kV Čečina i TS 10/0.4 kV Javor i rekonstrukcija dela postojećih vodova (početne deonice izvoda Polumir i Centar iz TS 35/10 kV, Ušće);
povećanje instalisane snage u TS DUGA POLjANA na 2h1 MVA, kao i rekonstrukcija dalekovoda 35 kV TS JANČA – TS DUGA POLjANA;
izgradnja novih vodova u delovima mreže 10 kV sa nezatvorenim prstenima radi kompletiranja prstenaste struktura mreže 10 kV (u grafičkim prilozima date su samo moguće trase povezivanja, dok bi se za konkretizaciju rešenja morale uraditi prethodne analize mreža 10 kV);
izgradnja havarijskih poprečnih veza na naponskom nivou 35 kV između mreža različitih distributivnih preduzeća (u grafičkim prilozima date su samo moguće trase povezivanja, dok bi se za konkretizaciju rešenja morale uraditi prethodne analize mreža 110 kV i 35 kV).
Prema planskoj projekciji porasta potrošnje u transformaciji 10/04 kV predviđa se izgradnja oko 30 novih TS prosečne instalisane snage od 400 kVA do 630 kVA, na lokacijama postojećih ili na novim lokacijama. Do kraja planskog perioda predviđa se izgradnja još oko 80 TS. S obzirom, na to da se u ovoj fazi izrade planskih dokumenata ne poznaju precizni podaci o budućoj strukturi i potrebama potrošača, definisanje povećanja kapaciteta postojećih i kapaciteta i lokacija budućih elektroenergetskih objekata 10 kV i 0.4 kV će se izvršiti pri izradi planova nižeg reda, odnosno prilikom izrade projektne dokumentacije, prema konkretnim potrebama. Iz tog razloga u grafičkom delu planske dokumentacije potencijalne lokacije objekata naponskog nivoa 10 kV nisu prikazivane.
Budući elektroenergetsi objekti na naponskom nivou 10 kV nisu detaljno predviđeni, analizirani pri izradi Prostornog plana s obzirom na nedostatak konkretnih podataka o lokaciji, strukturi i veličini planiranih objekata, osim u slučajevima koji su konkretno navedeni od strane lokalnih distributivnih preduzeća. Veličina i lokacija objekata na naponskim nivoima 10 kV i 0.4 kV, kao i njihov kapacitet zavisiće, prevashodno, od energetskih potreba novih potrošača i njihove lokacije.
Pri izgradnji novih transformatorskih stanica treba težiti tipizaciji transformatorskih jedinica i opreme, ali zbog pretpostavljene različite gustine opterećenja na razmatranom području, ne može se usvojiti samo jedna vrednost jedinične snage transformatora. Pošto će se planirana gradnja objekata i infrastrukture izvoditi sukcesivno i realizacija izgradnje transformatorskih stanica i pripadajuće mreže će biti usklađena sa potrebama konzuma.
Korišćenje hidroenergetskog potencijala se može realizovati kroz proizvodnju električne energije u postrojenjima na akumulacijama Rokci (Nošnica), Preprana (Studenica) i Kumanica (Moravica), kao i na planiranim akumulacijama na Gradačkoj i Ljudskoj reci. Precizni podaci o vrsti postrojenja i kapacitetima u ovom trenutku nisu poznati.
Drugi vid korišćenje hidroenergetskog potencijala je gradnja malih hidroelektrana. Ukupna snaga koja bi se mogla obezbediti iz izvora ove vrste iznosi oko 35.25 MW i prevazilazi ukupnu instalisanu snagu transformacije na nivou 10/0.4 kV, koja iznosi 20.87 MVA. Aktiviranje lokalnog hidroenergetskog potencijala, kao alternativnog izvora napajanja, bi poboljšalo elektroenergetsku sliku područja. Iako MHE nemaju veći značaj za elektroenergetski sistem Republike, mogućnost proizvodnje električne energije u komercijalne svrhe postoji. I pored značajnih investicionih ulaganja u opremu i objekte i relativni nedostatak regulative u oblasti isporuke energije, pogotovo u slučaju privatnih investitora, ovaj izvor energije se ne može zanemariti.
7.2.2. Pravila razvoja i korišćenja elektroenergetske infrastrukture
Izgradnja planirane mreže i objekata elektroenergetske infrastrukture realizuje se prema sledećim pravilima i uslovima:
svi radovi na objektima elektroenergetske infrastrukture moraju biti u skladu sa domaćim standardima, važećim tehničkim i drugim propisima i uslovima nadležnih elektrodistributivnih preduzeća i izvodiće se saglasno ostalim uslovima i pravilima Prostornog plana;
trafostanice 10/0.4 kV graditi kao zidane, montažno betonske i stubne;
trafostanica montažno-betonska (zidana), može biti postavljena (izgrađena) na javnoj površini, unutar kompleksa i objekta;
u zoni I stepena zaštite nije dozvoljena izgradnja elektroeneregetskih objekata;
u zoni II stepena zaštite trafostanice 10/0.4 kV, ukoliko su neophodne, graditi kao zidane, u sklopu objekata koje opslužuju, što se prvenstveno odnosi na okolinu zaštićenih kulturnih dobara;
stubna trafostanica može biti izgrađena na javnoj površini, u liniji postojećeg nadzemnog voda ili van njega, unutar kompleksa, najmanje 3,0 m od stambenih objekata;
postojeće stubne TS 10/0.4 kV u II zoni zaštite (npr. Isposnica) zameniti montažno-betonskim ili zidanim, prilikom rekonstrukcije dela mreže kojem pripadaju i priključiti uz prihvatne objekte Parka prirode;
visokonaponsku prenosnu mrežu graditi nadzemno, po mogućnosti u već postojećim elektroenergetskim koridorima, van zaštićenih zona, u skladu sa uslovima nadležnih institucija;
za trasu nadzemnih vodova 110 kV obezbediti koridor širine 60 m, 35 kV širine 40 m i 10 kV širine 20 m, u kojem neće biti dozvoljena gradnja objekata, kao ni sađenje visokog rastinja;
u zoni I stepena zaštite nije dozvoljena izgradnja elektroeneregetske mreže;
u zoni II zaštite stepena nije dozvoljena izgradnja nadzemne elektroeneregtske mreže;
pri rekonstrukciji nadzemnih vodova u zoni II stepena zaštite (vodovi na potezima Savovo–Isposnica, Gleđica–Bele Vode, TS 35/10 kV Kumanica – TS 10/0.4 kV Kumanica) postojeće nadzemne vodove izmestiti ili iste zameniti podzemnim na delu trase koji prolazi kroz zonu II stepena zaštite, pod posebnim uslovima zaštite;
elektroenergetsku mrežu u zonama zaštite, turističkim kompleksima, manastirskim kompleksima, kao i zonama za sport i rekreaciju obavezno izvesti kao kablovsku;
kablove polagati u zelenim površinama pored saobraćajnica, šumskih puteva i pešačkih staza, uz udaljenost min. 1,0 m od kolovoza i 0,5 m od pešačkih staza;
dubina polaganja kablova treba da bude najmanje 0,8 m;
elektroenergetsku mrežu polagati najmanje 0,5 m od temelja objekata i 1,0 m od saobraćajnica;
u naseljima, turističkim i rekreacionim punktovima izgraditi kvalitetnu spoljnu rasvetu po zahtevima JKP; izbor stubova javne rasvete i izvora svetla uskladiti sa zahtevima pejsažne arhitekture;
u zoni I i II stepena zaštite nije dozvoljena izgradnja hidroenergetskih objekata (npr. Jasenovica na Golijskoj reci);
za gradnju hidroeneregetskih objekata je neophodno prethodno izraditi studiju o proceni uticaja na životnu sredinu, uz pribavljanje uslova i saglasnosti od svih nadležnih učesnika u implementaciji Prostornog plana;
pri izgradnji hidroeneregetskih objekata vrstu zahvata na vodotoku uskladiti sa zahtevima zaštite pejsaža.
S obzirom na specifičnost područja i na potencijalno nepovoljan uticaj na životnu sredinu (promene u vodnom režimu i stanju priobalja i remećenje prirodnih procesa u vodotoku) svaka ponuđena lokacija se mora posebno analizirati i uskladiti sa odredbama Zakona o zaštiti životne sredine i drugih relevantnih posebnih zakona, uz pribavljanje uslova i saglasnosti od svih nadležnih učesnika u implementaciji Prostornog plana.
Gradnja malih hidroelektrana se planira prema lokacijama datim u Katastru malih hidroelektrana Srbije, s tim da se vrsta zahvata (brana, pregrada u vodotoku ili tirolski zahvat) mora uskladiti sa uslovima iz prethodnog stava. Ukoliko je planirana MHE locirana u II zoni zaštite ili na granici zone neophodno je konfiguraciju postrojenja analizirati i sa stanovišta pejzažne arhitekture.
Od planiranih malih hidroelektrana sporna je jedino lokacija, koja se nalazi u I zoni zaštite. U ovom slučaju potrebno je naći alternativnu lokaciju.
7.3. Telekomunikaciona infrastruktura
7.3.1. Prostorni razvoj telekomunikacione infrastrukture
Za kvalitetno odvijanje telekomunikacionog saobraćaja na području Prostornog plana, potrebno je izgraditi kvalitetne spojne puteve optičkim kablovskim vezama, a postojeće telefonske centrale zameniti digitalnim, uz sukcesivno povećanje kapaciteta u skladu sa rastom potrebnog broja priključaka. Za domaćinstva obezbediti po jedan direktan telefonski priključak, kao i dovoljan broj priključaka za sve privredne korisnike. Naseljena mesta na području Parka prirode, lokalitete značajne za razvoj turizma i puteve kulture i prirode adekvatno opremiti javnim telefonskim govornicama.
(Referalna karta br. 3: Plan elektroenergetske i telekomunikacione infrastrukture)
Postojeća TT mreža će se zadržati na delovima gde ista zadovoljava, a u slučaju potrebe povećanja TT kapaciteta u pojedinim delovima područja obuhvaćenog Prostornim planom izvršiće se odgovarajuće proširenje TT mreže. Za distributivnu TT mrežu u II zoni zaštite, kao i u naseljima primeniti armirane TT kablove. Planirani porast broja novih priključaka baziran je na ubrzanom razvoju zimskog turizma (prvenstveno Vrhovi-Odvraćenica, Golijska Reka, Dajići, Devići, Šeremetovica–Kuti–Plešin, i dr.).
Postojeće distributivne TT kablove koji su položeni u zemlju, a kapacitetom ne odgovaraju povećanom broju pretplatnika, zadržati, a pored istih položiti nove podzemne TT kablove.
Tabela 8: Preliminarna projekcija potrebnog broja telefonskihpriključaka za planski period
grad/opština u prvih pet godina planskog perioda (priključaka) na kraju planskog perioda(priključaka) Ivanjica 1200 3700 Kraljevo 500 1450 Novi Pazar 180 560 Raška 450 1100 Sjenica 100 270 ukupno (priključaka) 2430 7080
Za ostvarenje planskog koncepta razvoja telekomunikacione infrastrukture, planira se:
zamena postojećih vazdušnih vodova optičkim kablom na pravcima: Ušće–Studenica, Studenica–Rudno, Savovo i Mlanča, ali je prethodno potrebno izvršiti detaljnu analizu koja treba da utvrdi ekonomsku opravdanost primarnih optičkih kablova u odnosu na primenu radio-relejnih yređaja;
zamena postojećih međumesnih kablova optičkim na pravcima Ivanjica–Međurečje–Bratljevo–Kovilje i Ivanjica–Devići–Bele Vode;
zamena postojećih telefonskih centrala digitalnim i povećanje njihovog kapaciteta;
izgradnja nove telefonske centrale na području Plešina i Vrhova-Odvraćenice;
polaganje optičkog kabla na pravcu Devići–Plešin;
obezbeđenje telefonske veze na svim punktovima koji su u funkciji Parka prirode i duž pravaca „puteva kulture” i „puteva prirode”.
U bliskoj perspektivi deo područja Prostornog plana, koji pripada gradu Novi Pazar i opštinama Ivanjica i Sjenica, treba da bude pokriven bežičnom telefonijom (WLL). Planirane su sledeće bazne stanice WLL mreže: Vrhovi, Pogledi, Zelenika, Jankov Kamen, Oštri vrh, Golijen, Garište i Prinčevo brdo.
S obzirom na slabu pokrivenost objektima mobilne telefonije na području Prostornog plana, prisutni operateri planiraju izgradnju novih baznih stanica:
Planirane bazne stanice mobilne telefonije
„Telekom”: Kumanica, Šanac, Vrhovi, Zelenika, Jankov kamen, Oštri vrh, Garište, Erčege, Štavalj, Duga Poljana, Brusnik, Koritnik, Vrmbaje, Vranovina, Studenica, Polumir, Biljanovac, Kozarice.
Planirane bazne stanice mobilne telefonije
„Mobtel”: Borovići, Brusnik, Devići, Golija (u izgradnji), Jankov kamen, Kumanica, Mana, Medovine, Orlja glava, Oštri vrh, Poljice, Rudno, Savovo, Vrmbaje.
Planirana bazna stanica MOBTEL-a Savovo, je locirana u zoni II stepena zaštite, pa, ukoliko se ne nađe kompromis između investitora, resornih ministarstava i Zavoda za zaštitu prirode Srbije, mora se odrediti nova lokacija.
7.3.2. Pravila razvoja i korišćenja
Izgradnja mreže i objekata TT i RTV infrastrukture vrši se u skladu sa sledećim pravilima i uslovima:
obavezna je izgradnja usaglašene mreže objekata telekomunikacija, uz postizanje dogovora o zajedničkom korišćenju već postojećih i budućih objekata;
pri izgradnji novih objekata se mora težiti objedinjavanju lokacija (npr. Kumanica, Vrmbaje, Brusnik, Koritnik–Oštri vrh i Jankov kamen, uz ispunjenje uslova iz prethodnog pasusa) uz korišćenje postojećih objekata drugih telekomunikacionih sistema;
obavezno je, pri planiranju potencijalnih lokacija baznih stanica mobilne telefonije i drugih vidova radiorelejnog prenosa, izvršiti prethodnu analizu infrastrukturne opremljenosti lokacija i uraditi procenu uticaja objekata na životnu sredinu uz pribavljanje uslova i saglasnosti od svih nadležnih učesnika u implementaciji Prostornog plana – na taj način će se smanjiti i negativni uticaji ovih objekata na životnu sredinu, odnosno na pejsažne i ambijentalne vrednosti prostora;
svi infrastrukturni objekti ovog tipa koji su realizovani bez izrade studije o proceni uticaja na životnu sredinu podležu odredbama Zakona o zaštiti životne sredine;
radi zaštite od jonizujućih zračenja korisnici izvora jonizujućeg zračenja moraju da obezbede i projektovanje mera zaštite životne sredine, odnosno da sprovode mere utvrđene Zakonom o zaštiti od jonizujućih zračenja („Službeni list SRJ”, broj 46/96, i „Službeni glasnik RS”, br. 85/05 i 101/05);
za telekomunikacione objekte na lokalitetu Kula (Odvraćenica) koji nemaju odobrenje za izgradnju ili upotrebu, potrebno je sprovesti postupak legalizacije pod uslovima određenim ovim Prostornim planom;
telekomunikacionu mrežu i objekte graditi u skladu sa važećim zakonskim propisima;
telekomunikacione kablove na međumesnim relacijama (optičke kablove) polagati u putnim pojasevima saobraćajnica;
objekti za smeštaj telekomunikacionih uređaja mobilne telekomunikacione mreže i opreme za RTV i KDS, mobilnih centrala, baznih radio stanica, radio relejnih stanica, kao i antene i antenski nosači mogu se postaviti u okviru objekta, na slobodnom prostoru, na građevinskoj parceli individualnog stanovanja, u zonama privredne delatnosti, u objektu u okviru pojedinačnih korisnika, u okviru kompleksa pojedinačnih korisnika, a po dobijanju dozvole za frekvenciju od nadležnog organa;
objekat za smeštaj telekomunikacione i RTV opreme može biti zidani ili montažni, ili smešten na stubu;
kompleks sa telekomunikacionom opremom i antenski stub moraju biti ograđeni;
do kompleksa za smeštaj telekomunikacione opreme mobilne telefonije obezbediti pristupni put minimalne širine 3 m do najbliže javne saobraćajnice;
slobodna površina kompleksa se mora ozeleniti;
antene se mogu postaviti i na fasade postojećih objekata;
za sve radio relejne koridore potrebno je izraditi Elaborate zaštite slobodnih radio relejnih koridora;
u zoni I i II stepena zaštite nije dozvoljena izgradnja nadzemne telekomunikacione mreže niti antenskih stubova;
ukoliko su planirane lokacije baznih stanica različitih operatera mobilne telefonije bliske, lokacije objediniti;
TT mrežu planirati za krajnje potrebe korisnika TT usluga na ovom području;
ukoliko su postojeće telekomunikacioni objekti ugroženi planiranom izgradnjom iste izmestiti na pogodno i bezbedno mesto ili efikasno zaštititi;
za postojeću distributivnu TT mrežu u II zoni zaštite, kao i u naseljima primeniti armirane TT kablove.
Obnovljivi energetski izvori
7.4.1. Koncept razvoja
Područje Prostornog plana ima veliki potencijal za korišćenje obnovljivih energetskih izvora. Na osnovu iskustava evropskih država koje sprovode koncepte na implementaciji koncepta obnovljivih energetskih izvora u ruralnim planinski područjima duži niz godina, jedan od modaliteta dobijanja energije na području Golije se zasniva na decentralizaciji energetskog sistema putem korišćenja lokalnih izvora, odnosno obnovljivih energetskih izvora u koje se ubrajaju: solarna energija, energija vetra, energija malih hidroelektrana, energija dobijena preradom bio-otpada i dr.
Pored višestruke ekonomske isplativosti (smanjenja društvenih finansijskih sredstava koja se troše na ugalj, naftu i prirodni gas, kao i ulaganja u radno intenzivne sektore) korišćenje obnovljivih energetskih izvora rezultira i očuvanjem kvaliteta vazduha, vode i tla što je jedan od osnovnih ekoloških imperativa u zaštićenim područjima. Osim osnovne prednosti obnovljive energije u odnosu na klasične sisteme snabdevanja je to što se proizvodi iz lokalnih izvora (koji se nalaze blizu potrošača), ona je izuzetno pogodna za privatna ulaganja, što otvara mogućnost uravnoteženog razvoja seoskih zajednica.
Osnovna strateška opredeljenja u ovoj oblasti moraju se zasnivati na:
prethodnoj proceni potencijala u oblasti obnovljivih izvora energije na području Golije;
detaljnim istraživanjima na terenu;
definisanju programa finansiranja lokalnih zajednica Golije u oblasti obnovljivih energetskih izvora;
edukaciji lokalnog stanovništva u oblasti „zelene energije”;
definisanju lokacija postrojenja za dobijanje energije (sunca, vetra, biomase, a naročito malih hidroelektrana);
kontrolisanom sprovođenju programa i monitoringu u planskom periodu.
7.4.2. Pravila razvoja i korišćenja
Osnovne mere uvođenja obnovljivih energetskih izvora na područje Golije u planskom periodu su:
aktivna participacija lokalnog stanovništva, kao bitan preduslov uvođenja obnovljivih energetskih izvora. Ona se postiže finansijskom stimulacijom stanovništva koje uzima učešće u programima (supstitucijom do tada korišćenih energenata obnovljivim) putem poreskih olakšica;
pokretanje manjih proizvodnih kapaciteta u okviru postojeće poljoprivredne proizvodnje, čime bi se stimulisao privredni razvoj i ostvarila ekonomska dobit u okviru nerazvijene, ekstenzivne poljoprivrede kakva je zastupljena na Goliji;
obezbeđivanje uloge Vlade u programima implementacije obnovljivih energetskih izvora, kroz pomoć seoskim zajednicama u određivanju vrednosti cene resursa i obezbeđivanju vraćanja tog novca lokalnoj ekonomiji;
prethodno definisanje svih aktera u procesu, od najviših instanci – Vlade i resornih ministarstava do lokalne vlasti i lokalnog stanovništva;
edukacija lokalnog stanovništva u oblasti obnovljivih energetskih izvora na nivou opštine ili centara zajednica naselja;
otvaranje novih radnih mesta – lokalno stanovništvo može preuzeti ulogu ne samo korisnika, već i tehničkog održavanja uređaja i postrojenja za dobijanje obnovljive energije, u smislu postavljanja fotonaponskih panela na krovove kuća, koji bi mogli omogućiti zagrevanje i eventualno proizvodnju električne enerije, mogućnosti dobijanja bio-gasa putem spaljivanja i prerade klasifikovanog komunalnog otpada i sl.);
izrada prethodnih detaljnih studija uslova na području Golije za razvoj energetskih sistema baziranih na obnovljivim energetskim izvorima i utvrđivanje potencijalnih zainteresovanih korisnika na području planskog istraživanja i mogućnosti zapošljavanja lokalnog stanovništva u proizvodnji i na održavanju;
determinisanje namena za korišćenje obnovljivih energetskih izvora – energija koja se koristi u domaćinstvima (električna i toplotna, uglavnom se dobija iz niskokaloričnog uglja i drveta) ili energija koja se koristi za tehnološke procese (lokalni proizvodni procesi – sušenje voća i povrća, muža i sl);
dalja stimulacija izgradnje malih hidroelektrana, jer se najveća količina obnovljive energije na Goliji može dobiti upravo ovim putem;
obuka i angažovanje ženskog stanovništva u ovoj energetskoj grani, u skladu sa trendovima evropskim zemalja čime se mogu sprečiti ili barem umanjiti tendencija starenja i propadanja sela u planinskim područjuma usled smanjenja broja ženskog stanovništva.
Pored izgradnje malih MHE, koje nisu u suprotnosti sa drugim planskim pretpostavkama i potrebama zaštite vodotoka, uz jasno preciziranje urbanističko-tehničkih i drugih uslova, moguće je odmah pristupiti ugradnji „uglednih” uređaja za korišćenje bio-mase i piljevine u postojećim pogonima za preradu drveta i ugradnji fotonaponskih panela pri rekonstrukciji javnih, ali i privatnih objekata.
7.5. Toplifikacija
Imajući u vidu raštrkanost naselja, niske gustine stanovanja u okviru njih, zatim, disperznost turističkih kapaciteta, na području Prostornog plana se ne očekuje povezivanje na veće sisteme daljinskog grejanja, osim u slučaju turističkih celina, prvenstveno celine Vrhovi-Odvraćenica.
I dalje će egzistirati značajan broj individualnih ložišta, ali planskim, urbanističkim, projektantskim merama i rešenjima, uz određene sistemske mere na nivou države, usloviće se korišćenje savremenih uređaja i opreme, izgradnja objekata sa kvalitetnom termoizolacijom, kao i korišćenje alternativnih i obnovljivih izvora energije za zagrevanje – čime se obezbeđuje energetska efikasnost i ekološka prihvatljivost zagrevanja objekata.
Turistički objekti, škole, javni i drugi objekti će se zagrevati iz individualnih kotlarnica ili će se povezivati na manje sisteme daljinskog grejanja. Kao energenti se uslovljavaju električna energija i drvo, a preporučuju gas i solarna energija, ali njihov udeo će u planskom periodu biti mali.
I dalje će najveći udeo imati čvrsta goriva, ali će njihov udeo opadati na račun tečnih goriva. Zagrevanje prostorija električnom energijom će donekle porasti, ali ne u značajnijem obimu jer će biti destimulisani cenom struje.
Obavezno je postavljanje filtera, saglasno uslovima koji proističu iz obaveze zaštite životne sredine.
7.6. Tretman otpada
7.6.1. Koncept razvoja
U skladu sa odredbama iz Nacionalne strategije upravljanja otpadom – sa programom približavanja Evropskoj uniji upravljanje otpadom na području Prostornog plana zasniva se na načelu hijerarhije po kome redosled prioriteta u upravljanju otpadom podrazumeva:
sprečavanje stvaranja otpada i redukciju, odnosno smanjenje korišćenja resursa i smanjenje količina i/ili opasnih karakteristika ostalih otpada, ponovnu upotrebu, odnosno korišćenje proizvoda za istu ili drugu namenu;
reciklažu, odnosno tretman otpada radi dobijanja sirovine za proizvodnju istog ili drugog proizvoda;
iskorišćenje, odnosno korišćenje vrednosti otpada (kompostiranje, povrat energije i dr.) i
konačno deponovanje neiskorišćenog dela otpada van granica Prostornog plana, čime se smanjuje negativan uticaj na životnu sredinu.
Područje Prostornog plana obuhvata delove teritorija 2 grada (Kraljevo i Novi Pazar) i 3 opštine (Ivanjica, Raška i Sjenica) koje su po konceptu upravljanja otpadom definisanom u Nacionalnoj strategiji upravljanja otpadom uključene u:
tri planirane regionalne sanitarne deponije, i to: jedna za grad Novi Pazar i opštine Tutin, Raška i Sjenica (229.887 st. i 147,13 t/dan), druga za gradove Kraljevo i Čačak i opštine Gornji Milanovac i Lučani (311.029 st. i 199,06 t/dan), dok je opština Ivanjica u grupi sa gradom Užice i opštinama Bajina Bašta, Požega, Arilje i Čajetina (215.177 st. i 137,70 t/dan);
dve planirane transfer stanice: jedna je predviđena za opštine Bajina Bašta i Ivanjica, a druga za opštine Raška i Sjenica;
mrežu reciklažnih centara: jedan je planiran za gradove Užice, Čačak i Kraljevo i opštine Bajina Bašta, Požega, Arilje, Ivanjica, Čajetina, Gornji Milanovac i Lučani, a drugi za grad Novi Pazar i opštine Priboj, Prijepolje, Nova Varoš, Raška, Tutin i Sjenica.
7.6.2. Pravila razvoja i korišćenja
Tretman otpada na području Prostornog plana vrši se u skladu sa sledećim merama i uz striktno poštovanje Zakona o postupanju sa otpadnim materijama („Službeni glasnik RS”, broj 25/96):
donošenje strategije upravljanja komunalnim otpadom za područje Prostornog plana – osnovni elementi za izvođenje strategije su procena ukupne količine komunalnog otpada koji se proizvede zasnovana na relevantnim parametrima za područje (niska gustina naseljenosti, ekonomska nerazvijenost i nizak stepen socijalnog standarda stanovništva) i postojeći sistem sakupljanja i odlaganja otpada (ne postoji nikakvo organizovano sakupljanje otpada već samo neplansko „odlaganje”). Procenjena i usvojena vrednost mase komunalnog otpada u Republici od 0,8 kg/stan./dan ne može se uzeti kao merodavna za područje Golije – mora se računati sa znatno manjom količinom;
zabrana trajnog deponovanja otpada na području Prostornog plana;
evidentiranje postojećih odlagališta otpada/smetlišta na području Prostornog plana (broj, prostorni razmeštaj, karakteristike, uslovi na postojećim smetlištima i dr.);
uklanjanje postojećih odlagališta otpada/smetlišta na celom području Prostornog plana i sanacija i rekultivacija zemljišta u skladu sa standardima – izrada projekta sanacije i rekultivacije neuređenih odlagališta otpada;
pristupanje organizovanom sakupljanju komunalnog otpada iz seoskih domaćinstava postavljanjem komunalnih kontejnera. Broj, raspored, kapacitet, kao i dinamika pražnjenja kontejnera biće predmet posebnog istraživanja koje će se za tu svrhu obaviti;
organizovanje inspekcijskog nadzora od strane nadležnih opštinskih službi čime bi se sankcionisalo nastajanje neuređenih odlagališta otpada;
uvođenje reciklaže komunalnog otpada – iskorišćenje korisnih komponenti komunalnog otpada izdvajanjem metala, papira, stakla i organskog dela otpada čime se postiže smanjenje količine komunalnog otpada koja se mora odložiti na sanitarne deponije;
razmotriti mogućnost da se na teritoriji seoskih naselja pripreme i određeni javni platoi gde bi građani donosili i ostavljali veće količine reciklabila i kabastog otpada (stare uređaje iz domaćinstava, školjke starih automobila, staklenu ambalažu i dr.). Lokacije je potrebno ograditi i opremiti kontejnerima koji bi služili za sakupljanje reciklabilnih komponenti. Ovaj otpad bi se odvozio na sanitarnu deponiju odnosno dalju preradu (planirani reciklažni centri);
sakupljanje otpadnih materijala u zoni turističkih centara vršiti u kontejnere koji će se postaviti na adekvatne lokacije i periodično, po odgovarajućem sistemu, prazniti od strane komunalnih službi. I na svakom vidikovcu i izletištu potrebno je obezbediti kante (kontejnere) za otpatke;
uspostavljanje saradnje u oblasti upravljanja otpadom na međuopštinskom nivou uz postojanje pojedinačne odgovornosti (saradnja opština na organizovanju sakupljačkih stanica za prihvatanje kabastog i reciklirajućeg kućnog otpada);
pridržavati se „načela blizine” za sva veća naselja, turističke centre i pojedine razvojne lokacije, što znači da otpad treba tretirati ili odložiti što je moguće bliže tački njegovog nastajanja, na sanitarne deponije u opštinskim centrima;
definisanje sistema prikupljanja i odlaganja stajskog đubriva sa stočnih farmi i korišćenje kao organskog đubriva, što je u skladu sa orijentacijom na razvoj poljoprivrede i na smanjenje upotrebe mineralnih đubriva;
zabrana deponovanja strugotine u dolinama reka i sanacija postojećih lokalnih odlagališta strugotine;
korišćenje sekundarnih sirovina u druge svrhe (proizvodnja briketa ili drugih proizvoda);
uvođenje mere odgovornosti za vlasnika otpada koji je dužan da preduzme mere upravljanja otpadom u cilju sprečavanja ili smanjenja nastajanja, ponovnu upotrebu i reciklažu otpada, izdvajanje sekundarnih sirovina i korišćenje otpada kao energenta, odnosno odlaganje otpada;
uvođenje oslobađanja od taksi ili drugih ekonomskih instrumenata kao podsticajne mere preduzećima koja usmeravaju deo sredstava na zaštitu životne sredine.
Za sve projekte iz oblasti upravljanja otpadom obavezna je izrada studije o proceni uticaja na zaštitu životne sredine. Odluke o komunalnom redu kojima se reguliše ova oblast na području Prostornog plana donose nadležne skupštine opština, usaglašeno sa Pravilnikom o unutrašnjem redu u Parku prirode Golija. Jedinica lokalne samouprave preko svojih nadležnih organa razvija i donosi lokalni plan upravljanja otpadom, odnosno uređuje, obezbeđuje, organizuje i sprovodi upravljanje komunalnim otpadom za svoju teritoriju.
7.7. Groblja
Ne predviđaju se nove lokacije za groblja na celom području Prostornog plana, osim ako urbanističkim planom naselja ne bude drukčije određeno. Na grobljima se može podizati isključivo zajednička kapela i mogu se ograđivati i hortikulturno uređivati, prema posebnim projektima.
Groblja, na kojima se nalaze registrovani ostaci srednjovekovnih i drugih nekropola, smatraju se zaštićenim po Zakonu o kulturnim dobrima. Neophodno je organizovanje nadzora nad postojećim tradicionalnim grobljima i zaštita nadgrobnih spomenika.
Uginulu stoku sahranjivati na stočnim grobljima čije će lokacije odrediti nadležni gradski/opštinski organ u skladu sa odredbama relevantnog zakona.
8. Prostorni razvoj i razmeštaj privrednih aktivnosti
Program razvoja privrednih delatnosti na području Prostornog plana je usklađen, pre svega, sa potrebama socijalnog i ekonomskog razvoja lokalne zajednice i definisan je na osnovu procene razvojnih mogućnosti koja je uključivala procene vrednosti resursne osnove, postojećih kapaciteta i tehničko-tehnološke opremljenosti, uz uvažavanje veoma izraženih socio-ekonomskih ograničenja, kao i ostvarenog stepena razvijenosti.
Primarne delatnosti, poljoprivreda i šumarstvo, odvijaće se na celom području Prostornog plana, u skladu sa granskim programima razvoja i uz uslove koje uspostavljaju posebne namene područja, Parka prirode i Rezervata biosfere, i uslovima zaštite prirode u zonama I i II stepena zaštite, uslovima zaštite kulturnih dobara, kulturnog predela i uslovima zaštite životne sredine. Na taj način zadržaće se i očuvati kulturni predeo područja Prostornog plana.
Sekundarne i tercijarne delatnosti, koje se razvijaju na bazi resursa područja, praćene građevinskim intervencijama, lociraju se prvenstveno u centrima zajednice naselja, primarnim razvojnim i turističkim centrima koja raspoložu odgovarajućom resursnom bazom, poseduju minimum radnosposobnog stanovništva i neophodnu infrastrukturnu opremljenost. Namenom površina u urbanističkim planovima obezbediće se lokacije za privredne aktivnosti.
Do donošenja odgovarajućih urbanističkih planova izgradnja i rekonstrukcija postojećih objekata, odnosno onih objekata koji se mogu prilagoditi potrebama proizvodnje vršiće se saglasno članu 59. Zakona o planiranju i izgradnji uz poštovanje Pravila ovoga prostornog plana.
Šumarstvo
8.1.1. Koncept razvoja
Kako bi se postigli zadati ciljevi i ostvarile osnovne funkcije šuma planirano je unapređivanje stanja postojećih šuma i očuvanje ili uvećanje stepena šumovitosti na području Prostornog plana.
Šumama i šumskim zemljištem u državnom vlasništvu gazdovaće se na osnovu opštih i posebnih šumskih osnova usaglašenih sa Prostornim planom. Gazdovanje pumama u privatnom vlasništvu odvijaće se na osnovu posebnih osnova koje će poštovati isti pristup.
Granicama istraživanog područja obuhvaćene su cele ili delovi navedenih gazdinskih jedinica, sa tri šumska područja kojima upravljaju sledeće šumske uprave:
Tabela 9. Gazdinske jedinice na području Prostornog plana
GRAD / OPŠTINA GAZDINSKA JEDINICA ŠUMSKO PODRUČJE ŠUMSKO GAZDINSTVO ŠUMSKA UPRAVA Ivanjica GJ Dajićke planineGJ GolijaGJ Brusničke šumeGJ Biser voda–Crni vrh–RadulovacGJ CrepuljnikGJ KlekovicaGJ Golija–JavorGJ Kovilje–RabrovicaGJ Koznik–NinajaGJ Javor–KoravčinaGJ KolješnicaGJ Jadarevo–Crvena goraGJ Cmiljevac–Bukova glava Golijsko „Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija”„Golija” „Golijska reka”„Golijska reka”„Devići”„Devići”„Devići”„Ivanjica”„Sjenica”„Golijska reka” i „Ivanjica”„Sjenica”„Kušići”„Devići” i „Golijska reka”„Ivanjica”„Sjenica” Kraljevo GJ Radočelo–CreluljnikGJ Gornja StudenicaGJ Studenica–Polumir Donjeibarsko „Kraljevo”„Kraljevo”„Kraljevo” „Ušće”„Ušće”„Ušće” Raška GJ Biser voda–Vranji krš–Lisa–BorjeGJ Bukovik–Vlašica–TreštenacGJ Blizanac–DebelicaGJ Divan–Lokva–Breza–Zimovnik Gornjeibarsko „Šumarstvo”„Šumarstvo”„Šumarstvo”„Šumarstvo” „Raška”„Raška”„Novi Pazar”„Raška” Novi Pazar GJ Ninaja–KoznikGJ Blizanac–Debelica „Šumarstvo”„Šumarstvo” „Novi Pazar”„Novi Pazar”
Prema stanju (mart 2008.) šumske osnove su usaglašene sa odredbama prvobitne Uredbe, a stanje njihove ažurnosti je sledeće:
Tabela 10. Osnove gazdovanja šumama u Parku prirode
Red. br. Gazdinska jedinica Period važnosti osnove gazdovanja šumama I GORNjE IBARSKO ŠUMSKO PODRUČJE – ŠG RAŠKA 1. „Blizanac–Debelica” 2008-2017 2. „Ninaja–Koznik” 2001-2010 3. „Biser voda–Vranji krš–Lisa–Borje” 1999-2008 4. „Divan–Lokva–Breza–Zimovnik” 1999-2008 5. „Bukovik–Vlasišica–Trešetenac” 2004-2013 II GOLIJSKO PODRUČJE – ŠG IVANjICA 6. „Golija” 1999-2008 7. „Dajićke planine” 2001-2010 8. „Kolješnica” 2000-2009 9. „Biser voda–Crni vrh–Radulovac” 1999-2008 10. „Brusničke šume” 2001-2010 11. „Crepuljnik” 2002-2011 12. „Klekovica” 2002-2011 13. „Kovilje–Rabrovica” 2003-2012 14. „Javor–Koravčina” 2002-2011 15. „Jadarevo–Crvena gora” 2000-2009 16. „Koznik–Ninaja” 2006-2015 17. „Golija–Javor” 2005-2014 18. „Cmiljevac–Bukova glava I” 2008-2017 III DONjE-IBARSKO PODRUČJE – ŠG KRALjEVO 19. „Gornja Studenica” 1999-2008 20. „Radočelo–Crepuljnik” 2007-2016 21. „Studenica–Polumir” 2008-2017
Unapređivanje stanja šuma obezbediće se u državnim šumama:
postepenim prevođenjem neurednih prebirnih tipova u prebirne šume normalnije strukture i sastava na 4800 ha;
uvećanjem obraslosti i negom visokih šuma bukve (šuma oplodne seče dugog podmladnog razdoblja) na 7649 ha;
uvećanjem obraslosti, poboljšanjem kvaliteta i popravkom razmere smese u šumama oplodne seče kratkog podmladnog razdoblja na 4000 ha;
intezivnim merama nege (čišćenjem i proredama) u visokim očuvanim mladim i srednjedobnim sastojinama i kvalitetnijim izdanačkim šumama na 1500 ha;
intezivnim merama nege (čišćenjem i proredama) u kulturama i veštačkim podignutim sastojinama četinara na površini od 3500 ha;
forsiranjem prirodnim i veštačkim putem obnovljenih autohtonih vrsta drveća u kulturama četinara, posebno na boljim staništima na 500 ha;
indirektnom konverzijom zrelih izdanačkih i visokih devastiranih šuma na boljim staništima u visoki uzgojni oblik na 1400 ha;
direktnom konverzijom izdanačkih šuma na lošijim staništima istom ili drugom odgovarajućom vrstom na 1400 ha;
sprovođenjem mera preventivne i represivne zaštite šuma i svih ostalih zaštićenih prirodnih dobara na 55 900 ha.
Povećanje površine pod šumom izvršiće se pošumljavanjem na šumskom zemljištu VI, VII i delom VIII bonitetne klase na površini od 1823 ha.
Tabela 11. Plan gajenja šuma na području Prostornog plana
Pošumljavanje Osvetljavanje Čišćenja Prorede Rekonstrukcija Prebirne seče Konverzija Gazdinska jedinica ha ha ha ha ha ha ha GJ Javir Koravčina 150 200 160 GJ Kolješnica 137 447 460 GJ Golija 168 472 170 GJ Dajićke planine 60 62 90 GJ Biser voda–Crni vrh–Radulovac 8 422 245 GJ Brusničke šume 40 86 GJ Crepuljnik 90 25 135 GJ Klekovica 90 135 142 GJ Kovilje–Rabrovica 154 66 555 GJ Koznika–Ninaja 10 20 GJ Golija–Javor 150 23 GJ Cmiljevac–Bukova glava 126 55 15000 1348 4300 250 GJ Studenica–Polumir 60 85 GJ Gornja Studenica 100 20 65 GJ Radočelo–Crepuljnik 70 30 50 1150 200 300 150 GJ Divan–Lokva–Breza–Zimovnik 20 10 10 GJ Bukovik–Vlašica–Treštenac 200 50 100 GJ Biser voda–Vrani krš–Lisa–Borje 50 20 70 GJ Blizanac–Debelica 40 20 80 GJ Ninaja–Koznik 100 20 80 1500 300 200 40 Ukupno 1823 1999 2681 17650 1848 4800 4800
Osnovni efekti realizacije Prostornog plana su:
zaštita biodiverziteta i prirodnog bogatstva u šumskim ekosistemima u celini;
povoljniji odnos i uvećanje učešća visokih šuma u ukupnom drvnom fondu za 3700 ha;
uvećanje sklopljenosti, obraslosti uz povoljnije učešće autohtonih, odabranih vrsta, a time i uvećanje biološke stabilnosti na 13 000 ha;
očuvanje zdravstvenog stanja sastojina;
uvećanje kvalitativne strukture šuma;
uvećanje funkcionalnih efekata šuma (zaštitnih, socijalnih, proizvodnih i dr.);
umanjenje negativnih procesa površinske erozije;
zaštita slivnih područja Moravice, Studenice, Raške i Ibra;
korišćenje drveta u količini od (40% od Iv) minimalno 85 000 m3/god;
godišnje korišćenje ostalih šumskih proizvoda: gljiva, šumskih plodova, lekovitog bilja i dr.;
poboljšanje životne sredine u celini.
Problemi od strateškog značaja za oblast šumarstva su vezani za:
problem granica Parka prirode i potrebu revizije granica zaokruživanjem prirodnih celina;
problem preispitivanja unutrašnjih granica pojedinih namenskih celina;
problem vezan za zatečno stanje šuma;
problem nepoznavanja stanja privatnih šuma;
problemi ekstenzivnog odnosa prema šumi u fazi nege i korišćenja;
problem režima korišćenja prostora Parka prirode i odnosa prema ukupnim resursima (potencijalima Parka prirode), sukob interesa, zakoni, planovi, institucije, finansiranje;
uticaj tranzicionih procesa, ekstenzivna dimenzija i negativan uticaj;
problem neadekvatne politike sankcija u odnosu na nepoštovanje režima korišćenja.
8.1.2. Pravila i mere zaštite, razvoja i unapređenja
Pravila koja ustanovljava Prostorni plan poštovaće se pri izradi i reviziji svih osnova gazdovanja šumama i šumskim zemljištem u državnom i privatnom vlasništvu. Pravila se utvrđuju prema tipovima šuma pri čemu će se poštovati i posebni uslovi nege predela.
Pravila gazdovanja šumama, prema utvrćenim tipovima su sledeća:
1. Bukove šume pokrivaju površinu od 9126 ha od čega na visoke bukove šume otpada 7649 ha (83.8%), a na izdanačke šume 1477 ha (16.2%). Gazdinske klase visokih šuma bukve karakteriše znatan proizvodni potencijal. Prosečna zapremina u ovim šumama iznosi 292 m3/ha a prosečan tekući zapreminski prirast 5.2 m3/ha. Prosečna zapremina u jednodobnim šumama se kreće od 110 do 321 m3/ha, a u raznodobnim šumama od 100 do 521 m3/ha. U odnosu na prosečnu zapreminu u visokim šumama bukve u Srbiji od 255 m3/ha i zapreminski prirast od 5.04 m3/ha, bukove šume u ovom području se mogu smatrati kvalitetnijim u odnosu na prosek u Srbiji.
Niže vrednosti zapremine, u odnosu na ukupan prosek, u Gornjeibarskom šumskom području iznose V = 264 m3/ha, ali i nešto veću vrednost zapreminskog prirasta. Najveće prosečne vrednosti zapremine su u GJ „Polumir” V = 521 m3/ha, a Iv = 8.7 m3/ha.
Pravila gazdovanja ovim šumama su:
redovno negovanje mlađih sastojinskih kategorija u jednodobnim šumama – umerenim intezitetom zahvata;
redovno negovanje raznodobnih sastojina;
očuvanje potpune sklopljenosti i stabilnosti;
očuvanje i forsiranje primešanih vrsta u šumskom fondu;
prirodna obnova zrelih i prezrelih sastojina čime će se obezbediti prirodi blisko gazdovanje;
izdvajanje i zaštita minimuma površine kao osnova za očuvanje tipičnih predstavnika tipova bukovih šuma (Fagetum moesiacae montanum).
2. Izdanačke bukove šume su prisutne na znatno manjoj površini, što se može smatrati povoljnim pri oceni ukupnog zatečenog stanja šumskog fonda. Prosečna zapremina u ovim šumama je 249 m3/ha, a prosečan zapreminski prirast je 5.2 m3/ha, što je znatno iznad proseka u Srbiji (V = 166 m3/ha, a Iv = 4.3 m3/ha).
Prosečne zapremine u gazdinskim klasama bukve se kreću od 111 m3/ha do 431 m3/ha. U Gornjeibarskom šumskom području prosek zapremine od 116 m3/ha i zapreminskog prirasta od 2.8 m3/ha daleko je niži od ukupnog proseka za Prostornim planom obuhvaćeno područje.
Pravila gazdovanja u ovim šumama su:
utvrđivanje dužine trajanja konverzionog razdoblja;
utvrđivanje dužine trajanja ophodnje;
nega mlađih sastojinskih kategorija i priprema za indirektnu konverziju u uslovima gde je to moguće; prosečna površina koju bi trebalo obuhvatiti planom konverzije je oko 210 ha;
unošenje i forsiranje plemenitih lišćara i zavisno od visine i staništa, odgovarajućih četinara.
3. Mešovite prebirne sastojine jele i bukve, jele, smrče i bukve, jele i smrče, kao i smrče i bukve pokrivaju površinu od 5377 ha (17%). Prosečna zapremina u ovim šumama je 316 m3/ha, a prosečan tekući zapreminski prirast je 7.1 m3/ha što je blisko ukupnom proseku ovih šuma u Srbiji. Prosečna vrednost osnovnih proizvodnih pokazatelja, u odnosu na optimum zapremine od oko 450 m3/ha, ukazuje na činjenicu da se radi o vrlo vrednim poludominantnim zajednicama. Ove šuma karakteriše:
nedovoljna obraslost i sklopljenost, time i umanjena bioekološka stabilnost;
nedovoljna visina inventara i nedovoljno korišćenje proizvodne snage staništa;
mestimična zakorovljenost usled nedovoljne obraslosti na zemljištima boljeg boniteta;
nepovoljna struktura po debljini i nedovoljan razmer smese (odnos četinara i bukve);
ugroženost jele i smrče različitim bolestima fitopatološkog i entomološkog porekla.
Pravila gazdovanja u ovim šumama su:
štednja šumskog fonda i gomilanje inventara umerenim zahvatom koji ne sme preći 50% od Iv (zapreminskog prirasta);
popunjavanje razređenih delova radi izgradnje potpuno sklopljenih sastojinskih kategorija;
popravka prebirne strukture koja će rezultirati povoljnijim odnosom pojedinih debljinskih kategorija od podmaltka do zrelih stabala (jakih dimenzija);
popravka smese i mešovitosti polazeći od orijentaciono optimalnog odnosa 70:30 u korist četinara i, pri tom, stalno forsirajući jelu u odnosu na ostale dve vrste;
zaštita i uvećanje u šumskom fondu primešanih plemenitih lišćara i voćkarica (planinski javor, gorski javor, planinski brest, beli jasen, jarebika, divlja trešnja, i dr.);
praćenje zdravstvenog stanja i sprovođenje mera aktivne zaštite, posebno jele i smrče;
posebna zaštita najvrednijeg dela kompleksa ovih šuma i pojedinačnih stabala, kao pokazatelja prirodnog potencijala ovih šuma.
4. Šume smrče kao čiste sastojine pokrivaju znatnu površinu visokoplaninskog pojasa iznad 1400 m n.v. Zastupljene su na 3588 ha (11.8%). Šume smrče karakteriše visok proizvodni efekat što ukazuju prosečne vrednosti zapremine 326 m3/ha, i zapreminskog prirasta 8.4 m3/ha. Pojedinačne zapremine dostižu i znatnije dimenzije od 500 i 600 m3/ha. Strukturno izgrađuju različite sastojine od tipično jednodobnih do različitih oblika grupimično raznodobnih šuma. S obzirom na ekstremne uslove u kojima žive, ove šume su ekološki potencijalno vrlo nestabilne i ugrožene. Pri tome je smrča, u našim uslovima, vrlo ugrožena truležnicom korena (Fomes annosus), a potom i potkornjacima. Ove šume su i mestimično razređenog sklopa.
Pravila gazdovanja ovih šuma obuhvataju:
intezivnu negu mlađih sastojinskih kategorija umerenim intezitetom do 40% Iv;
pripomaganje i podržavanje prirodne obnove u zrelim sastojinskim kategorijama;
uvođenje malopovršinskog sistema gazdovanja kako bi se usaglasile uzgojne, ekološke i olakšale planske komponente gazdovanja;
praćenje zdravstvenog stanja i intezivna primena mera preventivne zaštite;
izdvajanje i čuvanje „minimuma” površine i pojedinačnih stabala kao tipičnih predstavnika ovih šuma.
5. Šume bukve i smrče pokrivaju površinu od 1438 ha (4.7%) i uglavnom se nalaze na Golijskom šumskom području, u srcu Golije. Bukva i smrča se javljaju u mešavini u istom visinskom pojasu jele, smrče i bukve. Izgrađuju strukturno raznodobne sastojine. Trenutni proizvodni efekti u ovim šumama bliski su onim u čistim, visokim bukovim šumama. Prosečna zapremina je 297 m3/ha, a prosečan tekući zapreminski prirast je 6.1 m3/ha. Zdravstveno stanje ovih šuma je dobro. Jedan deo inventara je sa nepotpunim sklopom.
Pravila gazdovanja u ovim šumama su:
uvođenje i podržavanje sistema malopovršiskog gazdovanja;
intezivna nega svih uzgojnih kategorija koje čine strukturnu raznodobnost pripadajućih sastojina;
očuvanje i poboljšanje mešovitosti, posebno forsirajući smrču;
praćenje zdravstvenog stanja u cilju preventivne zaštite posebno smrčevih stabala;
izdvajanje i zaštitu dela kompleksa kao tipičnog predstavnika ovih šuma.
6. Borove šume, kao čiste prirodne sastojine nalaze se na potezu Studenica–Polumir (Donjeibarsko šumsko područje) i Breza (Gornjeibrasko šumsko područje). Borove šume pokrivaju relativno malu površinu 626 ha, ali su veoma važne kao prirodni faktor stabilnosti na ultrabazičnim staništima, i kao pionirska vrsta na svim degradiranim staništima. Usled jakog antropogenog uticaja ove sastojine su različite strukturne izgrađenosti, gde na mikro lokalitetima dominira jednodobnost. Pri tom su ponekad razređene, razbijenog sklopa. Prosečna vrednost zapremine i zapreminskog prirasta je relativno niska i iznosi V = 210 m3/ha, a Iv = 5.3 m3/ha, što je uslovljeno starosnom strukturom ovih šuma. Borove šume su potencijalno najugroženije od šumskih požara.
Pravila gazdovanja u ovim šumama su:
očuvanje i zaštita, pre svega, od šumskih požara;
intezivna nega u mlađim fazama razvoja;
izgradnja strukturno jednodobnih sastojina na manjim površinama;
popunjavanje razređenih sastojina;
očuvanje fragmenata starijih sklopljenih borovih sastojina.
7. Kulture i veštački podignute sastojine pokrivaju površinu od 3500 ha (11.6%), pri čemu u Golijskom šumskom području dominiraju kulture smrče, a u Donjeibarskom i Gornjeibarskom području kulture crnog i belog bora sa značajnim učešćem smrče. U ovim kategorijama šuma prisutni su i unešeni četinari: duglazija, borovac i ariš. Starosna struktura ovih sastojina je nepovoljna i dominiraju starosti od 10-40 godina. Zdravstveno stanje je dobro, ali su ove sastojine (posebno borove) potencijalno veoma ugrožene od požara. Česta su fitopatološka i entomološka oboljenja u ovim šumama. Homogenost na velikim površinama je dodatni ugrožavajući faktor.
Pravila gazdovanja u ovim šumama su:
preventivna protivpožarna i druga zaštita na celoj površini;
intezivno negovanje umerenim intezitetom zahvata (150-20 % V), posebno u sastojinama u koje se ulazi prvi put;
uspostavljanje šumskog reda po izvršenim radovima;
praćenje prirodne sukcesije posebno u kulturama na boljim staništima.
Značajne, za ovo područje, su i mešovite šume (sastojine) smrče, jele i borova, smrče i planinskog javora, crnog graba, izdanačke šume sladuna i cera, izdanačke (pojasne) šume vrba, jova i dr.
Poljoprivreda
8.2.1. Koncept razvoja
Poljoprivredno zemljište se po sadržaju i intezitetu korišćenja strogo diferencira u odnosu na zone zaštite. U okviru zone I stepena zaštite nije predviđena poljoprivredna aktivnost. Na poljoprivrednom zemljištu u zoni II stepena zaštite predviđeni su samo pašnjaci i prirodne livade za ekstenzivno korišćenje (pregonska ispaša i proizvodnja sena), a u zoni III stepena zaštite odvijaće se pretežno ekstenzivno stočarstvo i ratarstvo, a na nižim nadmorskim visinama i voćarstvo. Intenzitet korišćenja pašnjaka i livada za pregonsku ispašu i proizvodnju sena limitiran je zahtevima zaštite, delom obavezama pošumljavanja erodiranih delova područja i biološkim kapacitetom ovih površina.
Poljoprivredno zemljište, dominantno slabijih bonitetnih klasa, racionalno će se koristiti uz strogo kontrolisano korišćenje agrohemijskih sredstava. Primenjivaće se savremene metode koje doprinose povećanju prinosa, boljoj organizaciji, sigurnijoj zaradi poljoprivrednika i dr. (specijalizacija proizvoda, unapređenje mehanizacije, edukacija mladih poljoprivrednika, kooperacija i dr.).
Predviđa se održivo korišćenje veoma ograničenih i slabog ekonomsko-proizvodnog potencijala oraničnih površina za ratarsko-povrtarsku proizvodnju i voćarstvo (krompir, žitarice, krmno bilje, jagodičasto voće i dr.).
Stočarstvo predstavlja težišni oslonac razvoja poljoprivrede. Osnovna grana stočarstva bila bi govedarstvo (pre svega proizvodnja mleka i mlečnih prerađevina i mesa), a zatim ovčarstvo.
razvoj i obnavljanje stočarstva, za koje postoje povoljni prirodni uslovi – livade i pašnjaci, obezbediće se aktiviranjem malih stočarskih farmi u III stepenu zaštite Parka prirode, u zaštitnoj zoni i otvaranjem novih u skladu sa propisima vezanim za zaštitu životne sredine. Manje stočarske farme, koje su prestale sa radom, na raščanskoj strani će se aktivirati, uz strogo poštovanje mera zaštite.
Predviđena je rekonstrukcija i zaštita onih aktivnih bačišta na području Prostornog plana (kao i aktiviranje napuštenih – na novim programskim osnovama) koja su i od značaja za očuvanje kulturnog predela u kojima se vršiti prerada mleka, i koje predstavljaju i prihvatne tačke turističkih itinerera na području. Ove prostore treba zaštititi od gradnje koja nije u funciji specifične turističke ponude.
Centar ove aktivnosti može da predstavlja postojeći komples farme u Golijskoj reci sa letnjim stanovima na Preko Brdu koji bi mogao da preraste u ugledni obrazovno-vaspitni centar, sa pratećim delatnostima, preradom mleka, mesa i dr. Ove programe moguće je organizovati i na drugim lokacijama/lokalitetima gde bi postojao interes lokalne zajednice i mogućnost finansiranja (Rudno, Dajići, Šeremetovica i dr.).
Otvaranjem manjih prerađivačkih kapaciteta obezbediće se uslovi za otkup i preradu šumskih plodova i lekovitog bilja koje je zastupljeno na području Prostornog plana.
Nosioci poljoprivredne proizvodnje biće vitalna poljoprivredna gazdinstva. Koncentracija aktivnosti na manji broj gazdinstava biće praćena i koncentracijom i ukrupnjavanjem njihovih poseda.
Dalje egzistiranje, pa i širenje sitnog, nespecijalizvanog gazdinstva, najčešće mešovitog oblika sticanja prihoda, leži u činjenici što je to i dalje preovlađujući tip gazdinstva koji će se zadržavati i u planskom periodu uz uključivanje u specifične programe područja.
Za dalji razvoj poljoprivrede područja Golije mora se računati na aktivniju i stimulativniju ulogu agrarne politike (zaštitne cene robe, tretiranje seljačkog gazdinstva kao pravnog subjekta, samoorganizovanje zadrugarstva i druge mere agrarne politike).
Koncept razvoja poljoprivrede podrazumeva novi sistem organizacije rada svih subjekata uključenih u poljoprivredu (mali poljoprivrednici, zemljoradničke zadruge, JP „Srbijašume”, preduzeća i dr.). Bazira se na učešću lokalnog stanovništva (poljoprivrednika) i na zadržavanju tradicionalnog načina života i delatnosti. Za glavne nosioce u realizaciji navedenih polazišta, lokalno stanovništvo, koji je najvažniji faktor u očuvanju kulturnog predela, potrebno je obezbediti odgovarajuće nadoknade.
Potrebno je značajno unaprediti plasman lokalnih poljoprivrednih proizvoda visokog kvaliteta, Na taj način će se obezbediti sigurno tržište, a proizvođačima zagarantovana zarada. Predviđa se i pokretanje proizvodnje zdrave hrane, i to pre svega, mleka, mlečnih proizvoda i mesa i stvaranje proizvoda sa lokalnim zaštitnim znacima. Daljim razvojem pčelarstva obezbediće se nastavak njegove duge tradicije na području Golije, pogotovo na teritoriji opštine Sjenica („Sjenička pčela”).
Struktura poljoprivredne proizvodnje prilagođavaće se potrebama turističke potražnje uz sledeće investicione preporuke: proizvodnja hrane visoke zdravstvene vrednosti, razvoj mreže otkupnih stanica za mleko, program standardizacije tehnologije proizvodnje sira ma celom području, kao i kompletnog marketinga za mlečne prerađevine, razvoj pčelarstva i razvoj prerade šumskih plodova i lekovitog bilja.
8.2.2. Pravila i mere zaštite, razvoja i unapređenja
Mere za unapređivanje poljoprivrede su sledeće:
zabrana komasacije i arondacije zemljišta osim u posebnim slučajevima uz pribavljanje uslova zaštite prirode i zaštite životne sredine i poštovanje pravila uređenja predela;
zadržavanje postojećih živica;
zabrana uzoravanja na većim padovima i oranja upravno na nagibu terena;
podsticanje proizvodnje sena i održavanje livada i pašnjaka;
organizovanje stočarstva po sistemu pregonskog tipa;
revitalizacija tradicionalnih bačišta;
izgradnja novih objekata namenjenih preradi poljoprivrednih proizvoda pod uslovima koji će se definisati Programom razvoja poljoprivredne proizvodnje.
održavanje pašnjaka i livada kroz ispašu krava muzara, koza, ovaca kao i unapređenje formi ekstenzivnog držanja stoke;
zadržavanje poljoprivrede na plodnim, ali i na siromašnijim zemljištima da bi se zadržao tradicionalni način života, privreda u ruralnim područjima i sačuvao kulturni predeo;
korišćenje alternativnih mogućnosti iskorišćavanja pašnjaka i livada (prodaja sena, kompostiranje, dobijanje energije, i dr.);
pomeranje sa kvantiteta na kvalitet proizvoda (hrana definisanog geografskog porekla), kao i uvođenje procene uticaja poljoprivrede na prirodnu i životnu sredinu;
povećanje vrednosti lokalnih proizvoda – prerada mleka u sir, mesa u lokalne tradicionalne proizvode, vune u tekstil i prodaja tih proizvoda unutar regiona turistima ili stanovnicima gradova u specijalizovanim trgovinama;
unapređenje lokalnog tržišta kroz seoske pijace (vašare), kupovina „od dvorišta do dvorišta”, otkupne stanice kao i pokretanje gastronomskih usluga, formiranje znaka porekla/pečata kvaliteta;
podsticanje na saradnju više subjekata, naročito na tržištu, ekstenzivnog držanja životinja (udruženja seljaka koji se bave pašarenjem), korišćenja zajedničkih mašina – štala, stvaranje berze za iznajmljivanje parcela pod ugarima, itd;
optimalno korišćenje postojećih državnih programa za unapređenje i zaštitu prirode i poljoprivrede kroz informisanje i savetovanja poljoprivrednika;
korišćenje ostalih mogućnosti za dopunsku zaradu kroz vanpoljoprivredne delatnosti (seoski turizam, seoski zanatski radovi, preuzimanje zadataka brige za posetioce, vodič kroz predele i dr.);
proizvodnja meda uz zadržavanje livada za pčelarenje i prikupljanje i prerada lekovitog bilja i plodova plantažne proizvodnje.
obezbeđenje nadoknade za poljoprivrednike kao staraoce nasleđa kulturnog predela, odnosno kao „upravnike” tog nasleđa, odnosno finansijski podsticaji za ostanak na području, uz obezbeđenje odgovarajućeg standarda života.
8.3. Lovstvo
Stanje lovnih potencijala područja Golije (osam lovišta od kojih se Čemernica, Golija, Studenica i Biser voda–Divan nalaze u potpunosti ili većim delom svoje površine unutar granica Prostornog plana) i sadašnji stepen njihovog korišćenja nameću obavezu svim korisnicima da svoje aktivnosti usmere ka unapređenju postojećih i aktiviranju novih vidova korišćenja.
Glavnu lovno-turističku ponudu činiće:
lov gajenih vrsta krupne divljači radi trofeja (srna i divlja svinja), na način, u obimu i pod uslovima koji nisu u suprotnosti sa odredbama zaštite Parka prirode i Rezervata biosfere;
foto lov retkih i proređenih vrsta (vuk, veliki tetreb, jarebica kamenjarka, vidra, ptice grabljivice i dr.).
U planskom periodu predviđa se revizija postojećih programa intenzivnog gajenja divljači radi menjanja (ili proširenja) njihove osnovne namene (park divljači, i sl.), kao i intenzivnije korišćenje postojećih terena za obuku lovačkih pasa goniča i ptičara, sa predlozima posebnih namena/lokacija na širem području Golije:
1. Planirani uzgojni centri: „Golijska reka” i „Zimovnik”. Njihovo formiranje je u skladu sa ciljevima zaštite Parka prirode i Rezervata biosfere, kao i programa razvoja područja.
Uzgojni centar „Golijska reka” u Lovištu Golija u GJ „Golija” ukupne površine 206 ha – za intenzivno gajenje evropskog jelena i divlje svinje (1997.).
Uzgojni centar „Zimovnik” u Lovištu Biser voda – Divan u GJ „Divan Lokve – Breza Zimovnik” ukupne površine 160,51 ha i u GJ „Bukovik–Vlašica–Treštenac”, ukupne površine 1.591,35 ha (ukupno 1751,86 ha) – za intenzivno gajenje evropskog jelena i srne (1997.).
Planirano je, da ograđeni uzgojni centri obezbede fondove gajenih autohtonih vrsta radi naseljavanja okolnog područja i da omogući posezicima da posmatraju divljač u prirodnom ambijentu. Režimi zaštite i korišćenja prostora u II stepenu zaštite, ako je delimično obuhvaćen granicama uzgojnih centara, usaglasiće se sa njihovim programima razvoja:
2. Tereni za obuku lovačkih pasa
Tereni za obuku goniča u lovištima „Čemernica” i „Studenica”, površine po 500 ha.
Tereni za obuku goniča i ptičara – u neposrednoj okolini Prostornog plana, u lovištu „Zimovnik”, površina terena za obuku goniča iznosi 480 ha, a terena za obuku ptičara 50 ha.
Intenziviranje lovnog gazdovanja i izgradnja planiranih centara „Golijska reka” i „Zimovnik”, omogućiće razvoj lovnog turizma i drugih turističko-rekreativnih i vaspitno-obrazovnih aktivnosti, kao sastavnog i značajnog segmenta u ukupnoj turističkoj ponudi ovog područja.
Unapređenje gazdovanja lovištima na teritoriji Prostornog plana, pored mera i smernica koje su planirane lovnim osnovama i koje će se, u postupku njihove revizije, usaglasiti sa merama zaštite i korišćenja Parka prirode i Rezervata biosfere (dinamika razvoja populacije, izgradnja i održavanje lovno uzgojnih i lovno tehničkih objekata, odstrel divljači, mere zaštite divljači i obezbeđenja mira u lovištu, dopunska ishrana i zimsko prihranjivanje divljači, mere za ostvarivanje saradnje sa drugim delatnostima u lovištu i susednim lovištima) ostvaruje se sledećim planskim merama:
povezivanje i kadrovsko jačanje stručnih i lovočuvarskih službi svih lovišta međusobno i sa čuvarskom službom Parka prirode, u cilju efikasnijeg suzbijanja krivolova i lovokrađe;
poboljše informisanja i edukacije lokalnog stanovništva;
jačanje inspekcijskog nadzora svih korisnika lovišta od strane lovne inspekcije;
revizija i usaglašavanje programa i planova gazdovanja u skladu sa programima razvoja Parka prirode.
8.3.1. Pravila i mere zaštite, razvoja i unapređenja
Postojeća zakonska regulativa (Zakon o lovstvu – „Službeni glasnik RS”, br. 39/93, 44/93 i 60/93, Naredba o lovostaju, Uredba, lovne osnove i druga dokumenta) utvrđuje uslove i mere ponašanja na teritoriji Prostornog plana koje se odnose na lovstvo.
Mere zaštite, korišćenja i uređenja lovišta odnose se na celo područje Prostornog plana. Očekuje se, da će se kod revizije lovnih osnova za lovišta koja se samo jednim delom nalaze na području Parka prirode, odnosno Prostornog plana, primenjivati identični ciljevi razvoja i stručni kriterijumi, kao rezultat savremenog pristupa lovnom gazdovanju.
Na prostorima rezervisanim za potrebe lovišta ne dozvoljava se izgradnja objekata i infrastrukture koji bi mogli negativno uticati na njihovu realizaciju. Za neophodne prateće, proizvodno/pomoćne objekte važe jedinstveni arhitektonsko-tehnički uslovi izgradnje utvrđeni Prostornim planom.
Za potrebe smeštaja lovaca koristiće se postojeći šumarski i turistički objekti čijom rekonstrukcijom i proširenjem se mogu obezbediti uslovi i za prijem visokozahtevne lovne potražnje.
8.4. Ribolovstvo
Proizvodnja riba u ribnjacima na području Prostornog plana ima perspektivu, ali je ograničena nosećim kapacitetom vodotoka i ne sme se obavljati bez primene mera zaštite recipijenata od zagađivanja vodom iz ribnjaka.
Obnova i rekonstrukcija postojećih ribnjaka je dozvoljena. Raspored i kapaciteti koji će se dozvoljavati za novu izgradnju mogu se definisati tek po usvajanju Ribolovne osnove Parka prirode i određivanju zaštićenih delova vodotoka kao mrestilišta.
Sportski ribolov će se održavati u skladu sa postojećim ribolovnim osnovama ukoliko nisu u suprotnosti sa odredbama zaštite. Za sada se na području Prostornog plana izdvajaju dva vodotoka, Crna reka od Ostatije do izvorišta i potez od Devića do Srednje reke kao prioritetni vodotokovi za kontrolisani sportski ribolov koji treba opremiti stajalištima, platformama i drugom neophodnom opremom.
8.4.2. Pravila i mere zaštite, razvoja i unapređenja
Do donošenja Programa razvoja ribarstva primenjivaće se odredbe postojećih ribolovnih osnova koje nisu u suprotnosti sa odredbama ovoga prostornog plana. Definisanje konkretnih mera gazdovanja, unapređenja i zaštite ribolovnih voda Golije, utvrđivanju ribolovnih rezervata i prostornom determinisanju posebnih režima u odnosu na pojedine vodotoke može se pristupiti tek po obavljanju istražnih radova koji treba da obezbede podloge za realno sagledavanje stanja i potencijala vodnih resursa, abiotičkih i biotičkih činilaca vodenih ekosistema i donošenje ribolovne i vodoprivredne osnove područja Prostornog plana.
Osnovne mere unapređenja ribarstva i zaštite ugroženih vrsta, jesu:
očuvanje diverziteta vodenih ekosistema, obnova ugroženih autohtonih populacija i sprečavanje unošenja alohtonih vrsta;
određivanje veličine i dinamike ribarskog korišćenja voda (zabrana ili ograničavanje lova pojedinih vrsta, zaštita i uređenje prirodnih plodišta riba, obezbeđivanje prirodnih migracija, po potrebi uređivanje korita, na mestima gde je nepovoljna struktura ihtiofaune, izlov nepoželjnih vrsta i dr.);
ustanovljavanje dobre čuvarske službe radi sprečavanja krivolova;
identifikacija zagađivača kao što su: strugare, stočne farme, komunalne otpadne vode, otpadni produkti eksploatacije šuma koji mogu da izazovu u vodenim tokovima inertno i organsko zagađenje sa pratećim negativnim posledicama kao što je povećanje saprobnosti i niz direktnih i indirektnih uticaja na ribe i drugi zagađivači;
poribljavanje devastiranih voda ugroženim vrstama tek nakon dobijanja i analize podataka o stanju vodenih ekosistema i njihovoj ihtiofauni;
poribljavanje voda starijom mlađi koju je prethodno pregledao ihtiopatolog, jer je uspeh poribljavanja oplođenom ikrom ili larvama minimalan. Otvorene vode bi trebalo poribljavati pastrmkom i lipljanom.
8.5. Rudarstvo i mineralne sirovine
Prostornim planom se zadržava postojeća eksploatacija sirovina na postojećim rudnim poljima (ugalj, magnezit), uz obavezu poštovanja odredbi Zakona o rudarstvu („Službeni glasnik RS”, br. 44/95, 85/05, 101/05 i 34/06) i Zakona o zaštiti životne sredine.
Korišćenje postojećih kamenoloma i pozajmišta za lokalne potrebe utvrdiće se posebnim odlukama korisnika i nadležnih organa. Planira se korišćenje tradicionalnih građevinskih materijala, sige, škriljca i mermera, koji su neohodni za izgradnju i rekonstrukciju objekata na području, izvan zona I i II stepena zaštite pod posebim uslovima – po prethodnom uvidu na terenu i uz uslove nadležnih organa za zaštitu prirode.
8.5.2. Pravila i mere zaštite, razvoja i unapređenja
Mere utvrđene Prostornim planom u oblasti korišćenja mineralnih sirovina su:
dozvoljeni su istražni radovi radi utvrđivanja opštih i posebnih karakteristika područja pod opštim uslovima zaštite;
radovi na prostorima za eksploataciju mineralnih sirovina mogu početi tek na osnovu:
pribavljanja odobrenja za eksploataciju u skladu sa Zakonom o rudarstvu;
tehničke dokumentacije za izvođenje rudarskih radova;
odobrenja za izvođenje rudarskih radova i drugih uslova;
nije dozvoljena industrijska eksploatacija, primarna prerada i predkoncentracija mineralnih sirovina na celom području, osim ako se ne radi o strateškim sirovinama, pri čemu odluku donosi nadležni državni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu, pri čemu se utvrđuju posebni uslovi zaštite životne sredine;
eksploatacija mineralnih sirovina može se vršiti na eksploatacionom polju, koje obuhvata istražni prostor na kome su overene bilansne rezerve mineralnih sirovina, kao i prostor predviđen za izgradnju objekata prerade, održavanja, vodozahvata i drugih objekata;
korišćenje nemetaličnih sirovina (kamena, peska, gline) moguće je pod posebnim uslovima, za ograničene lokalne potrebe i to ukoliko lokacija na kojoj se sirovina nalazi ne poseduje posebne prirodne vrednosti („Dolomiti”-Raška) i ukoliko se mesto eksploatacije, po njenom prestanku može merama sanacije i revitalizacije dovesti u prvobitno stanje, odnosno pejzažno redizajnirati, ili privesti drugoj nameni koja je saglasna sa potrebama uređenja područja (parkinzi, putna proširenja i dr.);
dozvole za korišćenje sirovina moraju sadržavati i precizne uslove kojima se obavezno utvrđuje: obim i način eksploatacije, granice prostora, rokovi i dr.;
viškovi zemlje i građevinskog materijala moraju se odvoditi van područja, odnosno deponovati na mestima koja će se posebnim odlukama nadležnih organa utvrditi. Izbor lokacija na samom području može se opravdati samo novim funkcijama i potrebama (za nasipanje depresija koje nisu od interesa za očuvanje vlažnih biotopa, parkinge, objekte plaže i dr.);
po završetku istražnih radova, odnosno po prestanku korišćenja ili eksploatacije, obavezno je teren dovesti u prvobitno stanje, izvršiti sanaciju, odnosno rekultivaciju prostora ili urediti prema datim uslovima;
omogućiće se korišćenje onih sirovina koje su u funkciji razvoja lokalne zajednice i to prvenstveno specifičnog građevinskog materijala koji se tradicionalno upotrebljava u pojedinim delovima područja;
eksploatacija se može i dozvoliti u ograničenom obimu ukoliko se time otvaraju karakteristični geološki profili za područje Golije koji će se koristiti za ambijentalno uređenje i za prezentaciju.
Postojeći srednjevekovni kopovi u čijoj se blizini nalaze i ostaci starih naselja ili verskih objekata i izraziti geološki profili uređivaće se po posebnim programima i projektima prema uslovima nadležnih zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirode, pri čemu će se neposredno primenjivati član 57. Zakona o planiranju i izgradnji.
Dozvoljava se ograničeno korišćenje mermera sa postojećih kamenoloma, pod posebnim uslovima za potrebe rekonstrukcije manastira i crkava, kao i za lokalnu proizvodnju galanterije.
8.6. Vodoprivreda i hidrotehnika
Od 35 potencijalnih akumulacija regionalnog značaja na teritoriji Republike Srbije pet se nalaze na području Prostornog plana, kao i pripadajući slivovi (u celini ili većim delom). Prostor pogodan za formiranje akumulacija dobija status nacionalnog blaga i mora biti zaštićen od svih vidova uzurpacije koji mogu onemogućiti realizaciju ovih vodoprivrednih objekata.
Kod svih planiranih akumulacija na području Prostornog plana, osim akumulacije „Gradac”, reč je o tzv. „većim akumulacijama” koje su svrstane u izvorišta voda od regionalnog i republičkog značaja za kompleksno rešenje korišćenja voda Starovlaških planina za vodosnabdevanje stanovništva Srbije.
Akumulacija „Rokci” – na reci Nošnici, pritoci Moravice, oko 2 km uzvodno od ušća Nošnice u Moravicu (oko 12 km od Ivanjice). Vode iz akumulacije bi se koristile u sklopu opšteg korišćenja voda Starovlaških planina za potrebe vodosnabdevanja stanovništva Republike Srbije. Akumulacija je planirana u slabo naseljenom brdsko-planinskom području, sa slivom koji je, praktično, u celini pod šumom. Akumulacija se može koristiti i za ribarstvo i rekreaciju.
Akumulacija „Preprana” – u gornjem toku reke Studenice, oko 30 km od Ušća, odnosno oko 17 km od izvora reke. Akumulacija bi se koristila i za proizvodnju električne energije. Smeštena je u zaštićenom brdsko-planinskom području, slabo naseljenom, sa slivom koji je obrastao šumskim rastinjem.
Akumulacija „Vučiniće” – na Ljudskoj reci, pritoci reke Raške, na oko 15 km od Novog Pazara. Namenjena je za vodosnabdevanje i energetiku. Sliv je na brdsko-planinskom području, sa relativno dobrim uslovima za zaštitu i očuvanje kvaliteta vode.
Akumulacija „Kumanice” – na reci Moravici, na oko 0,5 km nizvodno od ušća Golijske reke tj. na oko 18 km uzvodno od Ivanjice. Kao i kod prethodnih, sliv je u planinskom području, obrastao šumom i postoje dobri uslovi za zaštitu kvaliteta vode.
Akumulacija „Gradac” – potencijalni profil za izgradnju brane i formiranje akumulacije nalazi se na Gradačkoj reci, pritoci Brvenice, oko 1,0 km nizvodno od ušća Lučke reke. Sam vodotok i akumulacija su ograničenih mogućnosti, tako da ne pripadaju kategoriji većih akumulacija (zapremina veća od 10 mil. m3).
Tabela 12. Karakteristike planiranih akumulacija na području Prostornog plana
Rb 1 4 KUMANICA Moravica Kumanica DOMAĆA RADINOST soba za odmor u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/FL turistički apartman u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/FL stan u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/FL kuća u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/FL SEOSKO TURISTIČKO soba za odmor u jednom ili više objekata do 30 ležaja/STD DOMAĆINSTVO turistički apartman u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/STD stan u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/STD kuća u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/STD etno-objekat7) u jednom ili višeobjekata do 30 ležaja/STD i do 4 ležaja/objektu PANSION soba u jednom objektu do 100 ležaja/ugost. objektu MOTEL soba u jednom objektu do 100 ležaja/ugost. objektu HOTEL soba u jednom objektu do 100 ležaja/ugost. objektu apartman APARTMANSKI BLOK turistički apartman u jednom objektu do 100 ležaja/ugost. objektu KAMP kamp-jedinica do 100 ležaja/kampu PLANINARSKI DOM (KUĆA) soba u jednom objektu do 30 ležaja/domu (kući) ŠUMARSKA (LOVAČKA)KUĆA soba u jednom ili više objekata do 30 ležaja/šum. (lov.) kući ODMARALIŠTE soba u jednom ili višeobjekata do 60 ležaja /odmaralištu
Planiranim brojem ležaja, njihovom prostornom distribucijom, mogućnošću postepene (etapne) izgradnje, prihvatljivim nivoom investicija po pojedinačnim objektima i u ukupnom broju ležaja, brojem ležaja u ruralnom turizmu i davanjem značajne šanse lokalnom stanovništvu da se uključe u turizam, uz očuvanje lokalnih resursa su podržani principi održivosti razvoja turizma na području Prostornog plana.
Prema Studiji razvoja turizma u Dokumentacionoj osnovi Prostornog plana okvirno planirani maksimalno mogući broj ležaja je 47200. Od ovog broja 89% se nalazi u Parku prirode. Prostornim planom se u ruralnom (seoskom) turizmu kroz smeštaj u „seoskim turističkim domaćinstvima” i „domaćoj radinosti”, ukupno planira većina od svih ležaja na području Prostornog plana. Učešće broja ležajeva u hotelima, motelima, pansionima i apartmanskim blokovima ne može biti manja, a poželjna je i veća.
U turizmu i njemu kompatibilnim aktivnostima, u sektoru usluga i drugih delatnosti namenjenih turistima, ali i lokalnom stanovništvu na prostoru Prostornog plana, a na osnovu planiranog broja ležaja, očekuje se između 10000 i 15000 radnih mesta, a u okviru ovog broja 30 do 50% bi bili sezonski ili povremeni poslovi. Turizam će, pored poljoprivrede, šumarstva, proizvodnje bazirane na lokalnim resursima, pružanja usluga, biti izvor prihoda lokalnih zajednica.
Ležaji za smeštaj službenih lica Parka prirode, sezonskih radnika i za druga privremeno nastanjena službena lica na planskom području nisu uzimani u obračun kapaciteta, ali je obavezno uzimati ih u obzir pri izradi urbanističke i projektne dokumentacije.
Pored smeštajnih kapaciteta predviđenih za područje Prostornog plana, u najbližem okruženju, pre svega u Međurečju, Dugoj Poljani, Brnjici, Belim Vodama, Trnavi, Šaronjama i Mlanči, neohodno je obezbediti dodatnih ukupno oko 10000-12000 ležaja, a u Ivanjici, Sjenici, Raškoj i Novom Pazaru ukupno oko 5000-8000 novih ležaja, koji bi prvenstveno bili namenjeni turistima čiji je osnovni cilj poseta prostoru Golije.
Ukupan broj ležaja po gradovima/opštinama odražava atraktivnost prostora, saobraćajnu povezanost, prostore za moguće alpsko smučanje i donekle prati i učešće u prostoru Prostornog plana. Tako je na teritoriji grada Kraljeva 24,5% i Novog Pazara 5,2%, odnosno opštine Ivanjica oko 53,8%, Raške 13,4% i Sjenice 3% od ukupnog broja ležaja na području Prostornog plana.
Raspodela broja ležaja prema vrsti smeštaja po gradovima/opštinama čija teritorija je u obuhvatu Prostornog plana je sledeća:
Tabela 14. Maksimalni broj ležaja po gradovima/opštinama prema vrsti smeštaja do 2025. godine
GRAD/OPŠTINA POSTOJEĆE NOVO UKUPNOPLANIRANO SMEŠTAJ U SEOSKIM TURISTIČKIM DOMAĆINSTVIMA I DOMAĆOJ RADINOSTI 2) Biologija i diverzitet 1. Panoramski put Golije 2. Turistička signalizacija i interpretacija 3. Sistem vidikovaca Golije 4. Sistem interne mobilnosti i parkinga 5. Centri za posetioce/Interpretacioni centri Golija Zimske i letnje aktivnosti na planini 6. Sistem pešačkih i biciklističkih ruta 7. Tematska pešačka ruta „Priča planine” 8. Sistem staza za nordijsko skijanje 9. Avanturistički park (na Golijskoj reci) Doživljaji ruralne Golije 10. Rudno – Ruralno eko/etno selo 11. Ruralno etno naselje u modernom konceptu razvoja nekretnina 12. Program zdrave hrane za potrebe turističkog tržišta Golije Studenica i kultura 13. Interpretacija šireg prostora manastira Studenica i Gradac 14. Raška – Muzej / tematski park starosrpske države Razno 15. Program edukacije o turizmu i tur. aktivnostima za lokalno stanovništvo
Ovi projekti odnose se na poboljšanje opšte infrastrukture, izgradnju turističke infrastrukture, kao podloge za razvoj turističkih proizvoda za upotpunjavanje letnje i zimske ponude na planini.
doneti Program razvoja turizma Golije na osnovu Master plana i Prostornog plana kojim će se definisati konkretni parametri i smernice, kao i prioriteti za planiranje, izgradnju turističkih naselja, celina, rizorta i turističke opreme, posebno uređenja skijališta i na osnovu njega pristupiti realizaciji;
izvršiti kategorizaciju turističko-ugostiteljskih kapaciteta, stimulisati izgradnju i opremanje viših kategorija smeštaja primenom različitih mehanizama;
obezbediti kadrove za pružanje kvalitetnih usluga (ugostiteljske, instruktori rekreacije i sporta, animatori, iznajmljivanje sportske opreme, servisne usluge i slično), a kroz sistem školovanja i kroz druge brže, lakše, efikasnije i jeftinije vidove edukacije (kursevi, seminari, radionice i slično) obezbediti sticanje potrebnih znanja i veština za potrebe turizma, pre svega za mlađe stanovništvo;
intenzivno i hitno razvijati nove, kvalitetne i prepoznatljive turističke proizvode i programe;
uključiti se u programe eko-sertifikacija na domaćem i inostranom nivou;
podsticati stvaranje robnih marki i proizvoda sa geografskim poreklom;
koristiti nove komunikacione tehnologije u turističkom poslovanju, promociji turizma, turističkoj signalizaciji, edukaciji i informisanju na području Prostornog plana;
razviti jedinstveni turistički informacioni sistem – bazu podataka;
uspostaviti mehanizme za primenu TSA (Tourism Satellite Account) indikatora u što kraćem roku kako bi se, pre svega ekonomski rezultati turizma na prostoru Golije mogli meriti, vrednovati, ali i upoređivati sa drugim turističkim destinacijama u zemlji i inostranstvu;
informisati seosko stanovništvo o mogućnostima: njihovog uključivanja u turističke aktivnosti, naročito u domenu proizvodnje zdrave hrane, lokalnih gastronomskih proizvoda, i u prezentaciji autentičnih etnoloških i kulturnih vrednosti; pristupa različitim fondovima i programima za razvoj sela, poljoprivrede, turizma, programima prekvalifikacije i samozapošljavanja, dobijanja povoljnih kredita, poreskih i sličnih olakšica;
podsticanje aktiviranja „viška stambenog prostora” za smeštaj turista, izgradnje malih (porodičnih) pansiona i hotela u seoskim naseljima;
podsticati turizam zasnovan na lokalnoj zajednici, gde lokalna zajednica najdirektnije učestvuje u donošenju svih odluka vezanih za turizam, svesna koristi, ali i posledica koje iz određenih odluka mogu proisteći;
podsticati partnerstvo države, privatnog sektora i lokalnih zajednica (partnerstva javno-privatno), povećanje kapaciteta institucija i sl.;
edukacija stanovništva i posetilaca-turista o značaju očuvanja i unapređenje svih vrednosti prostora, životne sredine, korišćenja čistih i obnovljivih izvora energije, povećanja energetske efikasnosti (uštede energije), upotrebe ekoloških građevinskih materijala, tretmana otpadnih voda i čvrstog otpada;
postaviti automatske meteorološke stanice i vršiti merenja u narednom periodu (barem pet godina u neprekinutom trajanju) na lokacijama Golijska Reka, Dajićko brdo, Vrhovi-Odvraćenica i Šeremetovica, na osnovu kojih je moguće uraditi kvalitetan izveštaj, pre svega o snežnom pokrivaču na ovim lokacijama;
razvoj turizma bazirati i na stalnom praćenju uticaja turističkih i njemu kompatibilnih aktivnosti na: stanje životne sredine, naročito u zonama zaštite, stanje populacija i staništa ugroženih biljnih i životinjskih vrsta, stanje biodiverziteta, stanje kontinualne egzistencije prirodnog i kulturnog pejsaža, kao i na ekonomske, socijalne i kulturne posledice – uticaje koje turizam može imati na lokalne zajednice i shodno tome planirati dalje mere;
izgraditi kvalitetnu turističku signalizaciju na području Prostornog plana i na magistralnim putevima u širem okruženju.
1.12. Aktivnosti i razvojni programi u vodoprivredi
1. Izrada Vodoprivredne osnove područja Golije čime će generalno biti postavljeni kriterijumi i uslovi zaštite i korišćenja voda na planskom prostoru; kroz izradu podloga za Vodoprivrednu osnovu područja Golije, treba:
obraditi stanje na slivnim područjima predviđenih akumulacija i akumulacionih prostora;
definisati hidrološke parametre za profile brana;
interpretirati geomorfološke i geotehničke podloge za brane i akumulacije;
preispitati namene i karakteristike planiranih akumulacija, malih hidroelektrana, zahvatanja površinskih i podzemnih voda za potrebe korisnika na području Golije;
obraditi profile zahvata za potencijalne male hidroelektrane i dr.
prethodna istraživanja treba da obuhvate:
ispitivanja hidrološkog režima i kvaliteta pojedinih vodenih tokova,
biološka ispitivanja,
analizu kvalitativnog sastava postojećeg stanja ihtiofonda kao i zdravstveno stanje riba.
2. Prioritetna aktivnost u vodosnabdevanju odnosi se na izradu programsko-projektne dokumentacije, Generalnog projekta vodosnabdevanja na planskom području kojim bi se na nivou generalnog projekta:
utvrdile mere za snabdevanje vodom stanovništva i privrede u granicama Prostornog plana;
utvrdilo postojeće stanje vodosnabdevanja i predložili radovi i mere za unapređenje, rekonstrukciju i revitalizaciju objekata i sistema;
prema predloženim prioritetnim razvojnim opredelenjima, potrebama lokalne zajednice i konkretnim programima pojedinih investitora, odabrala rešenja za snabdevanje vodom budućih turističkih i privrednih objekata, naselja, javne i komunalne potrošnje i dr.;
utvrditi uslove i lokacije izvorišta za proizvodnju i flaširanje vode.
3. Prioritetna aktivnost u kanalisanju otpadnih voda odnosi se na izradu Generalnog projekta kanalisanja voda na području Prostornog plana kojim je potrebno:
istražiti stanje i način evakuacije otpadnih voda iz naselja sa područja Prostornog plana;
predložiti rešenja za sanaciju, rekonstrukciju i dogradnju postojećih objekata kanalizacije;
predložiti odgovarajuća rešenja kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda za planirane objekte i razvojne kapacitete prema tipu objekata, lokalitetima i naseljima sa uslovima njihove evakuacije u recipijente, na nivou generalnog projekta.
1.13. Aktivnosti i prioritetni razvojni programi u saobraćaju
Kod određivanja prioriteta za rehabilitaciju ili rekonstrukciju postojećih putnih pravaca, dogradnju neizgrađenih deonica ili izgradnju delova putne mreže prednost imaju putevi koji obezbeđuju:
1. Aktiviranje planiranih turističko-rekreativnih centara i punktova, kao i pristup prirodnim i kulturnim dobrima – prioritet prvog reda imaju sledeći putni pravci:
izgradnja i modernizacija regionalnog puta R 116 (deonica: Pridvorica–Studenica, 22 km),
izgradnja i modernizacija regionalnog puta R 272 (deonica: Kumanica–Golijska reka–Osmanjača, 30,5 km),
izgradnja regionalnog puta 234a (deonica: Pridvorica–Kuzmičko polje–Grot, oko 33,3 km),
izgradnja regionalnog puta 233 (deonica: Gornji Gradac–Binićko polje–Koritnik–Brusnik–Bele vode, 35 km),
izgradnja lokalnog puta puta Kuti–Šeremetovica–Česta Vrela–Odvraćenica (10km),
izgradnja lokalnog puta Osmanjača–Preko brdo–Ravna Gora–Radaljica–Grot (23,8 km).
2. Povezivanje između opština ili upravnih okruga – prioritet drugog reda imaju sledeći putni pravci:
izgradnja i modernizacija regionalnog puta R 272 (deonica: Osmanjača–Brnjica–Duga Poljana, 13,2 km),
izgradnja i modernizacija regionalnog puta R 234b (Studenica–Kuti, 35,2 km),
izgradnja i modernizacija regionalnog puta R 234 (deonica: Kuti – Kuzmičevo–Koškovo, 31,8 km),
rekonstrukcija lokalnog puta Hajdučka voda–Karalići–Kolešnica–Vodice–Neškovići, 23,9 km,
izgradnja lokalnog puta Neškovići–Biser Voda–Višnjičko Brdo 10,2 km.
Povezivanje između lokalnih centara naselja, izgradnjom ili revitalizacijom putnih pravaca, prema mogućnostima i inicijativama lokalnih zajednica, uz učešće zainteresovanih javnih preduzeća i potencijalnih investitora.
[pic]
Tematska karta 2. Prioriteti izgradnje putne mreže
1.14. Aktivnosti i prioritetni razvojni programi u oblasti elektroenergetske infrastrukture
Iskazani prioriteti će se usaglasiti sa „Studijom perspektivnog razvoja ED mreže na području „Elektrosrbije“ čija je izrada u toku, kao i sa predlogozima JP „Elektroprivreda“ – Direkcije za strategiju i investicije. Studija, i na osnovu nje doneti programi razvoja ED mreže, definisaće kapacitete i način snabdevanja električnom energijom područja Parka prirode.
Obrađivaču Studije će biti dostavljen predlog Prostornog plana Parka prirode Golija, kao i Generalni projekat elektrosnabdevanja rizorta „Golija, po njegovom završetku.
Izgradnja i rekonstrukcija elektroenergetskih objekata i vodova vršiće se saglasno Pravilniku o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih elektroenergetskih vodova nazivnog napona od 1 do 400 kV („Službeni list SFRJ“, br 65/88).
Promena trasa mreže i izgradnja novih elektroenergetskih objekata podlozna je pribavljanju posebnih uslova i saglasnosti nadležnih institucija zaštite prirode, kulturnih dobara i zaštite životne sredine.
Prema sadašnjem stanju na području, sagledavaju se sledeći prioriteti:
izgradnja TS 35/10 kV Odvraćenica, instalisane snage transformacije 2h1 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h4 MVA;
povećanje snage transformacije TS 35/10 kV RUDNO ugradnjom još jednog transformatora snage 1 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV MILIĆI, instalisane snage transformacije 2h1 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h4 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV DEVIĆI, instalisane snage transformacije 2h4 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV GOLIJA, instalisane snage transformacije 2h4 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV Ostatije i TS 35/10 kV ODVRAĆENICA;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV UŠĆE i TS 35/10 kV RUDNO;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV RUDNO i TS 35/10 kV MILIĆI;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV MILIĆI i TS 35/10 kV DEVIĆI;
izgradnja 35 kV voda između TS 35/10 kV GOLIJA i TS 35/10 kV RAŠKA I;
aktiviranje TS KUMANICA u transformaciji 35/10 kV, sa ugradnjom jednog transformatora nazivne snage 1,6 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h4 MVA;
izgradnja TS 35/10 kV JASENOVICA, instalisane snage transformacije 2h1.6 MVA, krajnjeg kapaciteta 2h8 MVA;
izgradnja dvostrukog 35 kV voda između TS 35/10 kV KUMANICA i TS 35/10 kV JASENOVICA;
povećanje instalisane snage u TS Duga Poljana (ukupno 2h1 MVA) kao i rekonstrukcija dalekovoda 35 kV TS Janča – TS Duga Poljana;
izrada studije za formiranje prstenaste strukture mreža 10 kV na području Prostornog plana;
izgradnja malih hidroelektrana u zavisnosti interesovanja potencijalnih investitora.
1.15. Aktivnosti i prioritetni razvojni programi u oblasti telekomunikacija
izrada Programa izgradnje usaglašene mreže objekata telekomunikacija, uz postizanje dogovora o zajedničkom korišćenju već postojećih i budućih objekata;
obaviti, po propisima, postupak legalizacije telekomunikacionih objekata koji su realizovani bez odgovarajućig saglasnosti;
zamena postojećih vazdušnih vodova na pravcima Ušće–Studenica, Studenica–Rudno, Savovo i Mlanča, optičkim kablom;
zamena postojećih telefonskih centrala digitalnim i povećanje njihovog kapaciteta;
izgradnja planiranih baznih stanica WLL mreže;
izgradnja planiranih baznih stanica mobilne telefonije.
Aktivnosti i prioritetni programi u razvoju i uređenju mreža naselja i organizaciji javnih službi
1. Legalizacija – Za izgrađene objekte koji nisu u suprotnosti sa režimima zaštite, sadašnjim i planiranim namenama prostora, a na osnovu pravila izgradnje utvrđenim ovim prostornim planom, treba što pre pristupiti njihovoj legalizaciji.
2. Obezbeđivanje planskih osnova za upravljanje i uređenje područja – Izrada urbanističke dokumentacije za pojedina prioritetna građevinska područja kojima će se utvrđivati opšta i detaljna pravila građenja, i to za:
planovi generalne regulacije za centre zajednica naselja: Studenica, Rudno, Gradac, Devići, i za turističke celine: Bele Vode–Dajići, Golijska reka, Odvraćenica, Šeremetovica–Kuti–Plešin;
planovi detaljne regulacuije: za centre Parka prirode na Belim vodama i Šeremetovici i za rizort Vrhovi.
3. Realizacija posebnih programa od značaja za uređenje područja
na području su utvrđeni kriterijumi za izbor, odnosno pojedinačne lokacije prema vrstama objekata koji se mogu podizati na području (proizvodni kapaciteti, objekti u funkciji Parka prirode, pojedinih delatnosti i dr.) kao i opšta pravila izgradnje;
utvrđivanje uslova i načina kontrole kretanja po području sa uspostavljanjem kontrolnih mesta – ulaznih kapija na kojima će se formirati i odgovarajući informativni punktovi;
izbor uglednih seoskih domaćinstava koja su još aktivna i oko kojih se može izgraditi aktivno etno domaćinstvo, prioriteti su: Rudno, Plešin i Brusnik.
2. Učesnici u implementaciji Prostornog plana
Osnovne pretpostavke za sprovođenje mera i uslova zaštite i razvoja su, pored kompetentnog i zainteresovanog staraoca:
obezbeđivanje finasijske podrške i formiranje stručnog kadra;
ubrzano donošenje propisanih, programskih i planskih dokumenata, njihova stručna i društvena verifikacija;
investiranje u zaštitu, opremanje i uređenje područja za izabrane razvojne funkcije;
koordinirani rad staraoca, korisnika prirodnog dobra/resursa, službi zaštite prirode i spomenika kulture i nadležnih organa.
U cilju obezbeđenja jedinstvenosti i funcionalne povezanosti celog područja Prostornog plana ustanovljava se obaveza jedinstvene primene osnovnih dokumenta koje donosi Staralac za zaštićeno područje Parka prirode i Rezervata biosfere.
2.1. Upravljanje
Vlada je imenovala staraoaca kome se poverava upravljanje zaštićenim prirodnim dobrom, JP „Srbijašume”.
Staralac je obavezan da dobro koristi u svrhe i na način kojim je regulisan status i način korišćenja prostora i da poštuje sve odredbe koje proističu iz Prostornog plana koji je donet na osnovu pravnog akta o zaštiti i drugih relevantnih dokumenata.
Ako staralac zaštićenog prirodnog dobra nemarno čuva ili ne održava prirodno dobro, zbog čega postoji opasnost njegovog oštećenja ili uništenja, nadležni organ može poveriti njegovo održavanje drugom preduzeću ili organizaciji.
Svi drugi korisnici dobra, po bilo kom osnovu, dužni su da se pridržavaju uslova i mera zaštite propisanih Uredbom, Prostornim planom, programom zaštite i razvoja i Aktom o unutrašnjem redu Parka prirode Golija.
Staralac Parka prirode ima obaveze da:
upravlja zaštićenim prirodnim dobrom na način kojim se u potpunosti sprovode režimi zaštite i očuvanja prirodnog dobra;
koordinira aktivnosti sa korisnicima zaštićenog prirodnog dobra i nadležnim organima u skladu sa propisanim režimima zaštite i očuvanja prirodnog dobra;
obezbeđuje sprovođenje naučno-istraživačkih, vaspitno-obrazovnih, kulturnih, informativno – propagandnih i drugih aktivnosti;
obezbeđuje uspostavljanje i razvoj dozvoljenih delatnosti, odnosno funkcija zaštićenog prirodnog dobra na propisani način;
obeležava prirodno dobro na način propisan Pravilnikom o načinu obeležavanja zaštićenih prirodnih dobara („Službeni glasnik RS”, br. 30/92, 24/94 i 17/96) i ovim prostornim planom;
donosi srednjoročne i godišnje programe zaštite i razvoja prirodnog dobra;
donosi akt o unutrašnjem redu;
organizuje čuvarsku službu;
pribavlja finansijska sredstva: iz budzeta Republike putem konkretnih programa, iz sopstvenih sredstava/prihoda, iz naknada za korišćenje prirodnog dobra po odgovarajućem cenovniku i iz drugih izvora u skladu sa zakonom, iz međunarodnih izvora (fondova) i na dr.
U planskom periodu postojeći subjekti koji gazduju šumama (Uprava za šume Srbije – Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede), lovištima (Lovački savez Srbije i lokalna lovačka udruženja) i ribolovnim vodama zadržavaju svoja prava, s tim što lovno i ribolovno gazdovanje i turističku ponudu treba objediniti preko Staraoca Parka prirode, uz njeno prethodno stručno jačanje i zajedničko definisanje prava, ovlašćenja i upravljačkih mehanizama.
Organizacije koje upravljaju lovištima i ribolovnim područjima trebalo bi da intenziviraju rad na: realizaciji svojih planova i programa, njihovom usaglašavanju sa programima razvoja Staraoca Parka prirode, pribavljanju finansijskih sredstava kako za tekuće održavanje i opremanje područja, tako i za otvaranje novih programa, a naročito za prezentaciju svojih programa na tržištu.
Organizacija zaštite na području podrazumeva: formiranje službe nadzora, organizovanje saradnje sa službama opština, posebno inspekcijskim službama iz urbanizma i građevinarstva radi sprečavanja bespravne izgradnje, izradu i iniciranje pojedinih programa istraživanja zaštite etno nasleđa i programa istraživanja arheoloških lokaliteta u saradnji sa zavodima za zaštitu spomenika kulture i zavičajnim muzejima.
Po usvajanju Prostornog plana, potrebno je pristupiti katastarskom definisanju i obeležavanju granica Parka prirode, Rezervata biosfere i pojedinih zona.
Obeležavanje granica zaštićenog dobra i pojedinih zona i režima zaštite, postavljanje svih oznaka, informativnih tabli, poruka i dr., vršiće se isključivo na osnovu odgovarajućih pravilnika, uz prethodno pribavljanje uslova nadležnih organa. Obavezno je, naznačiti zabrane vezane za lov, ribolov i neovlašćeno kretanje posetilaca.
Postavljanje privremenih oznaka, do donošenja pravilnika, njihov izgled, sadržaj i broj, Staralac će usaglasiti sa nadležnim državnim organom.
U cilju adekvatne prezentacije i stvaranja vizuelnog identiteta područja, Staratelj će pristupiti izradi/donošenju pravilnika o vizuelnom identitetu Parka prirode, u saradnji sa profesionalnim udruženjima i putem konkursa.
2.2. Učesnici
Da bi se ostvarile projekcije utvrđene Prostornim planom, potrebno je usavršiti organizaciju planiranja prostora i upravljanja životnom sredinom i koordiniranjem rada svih subjekata odgovornih za stanje na području.
Institucionalna i kadrovska pokrivenost podrazumeva minimalan kapacitet ljudskih resursa neophodnih za nesmetanu realizaciju planova. S obzirom na intenzitet Prostornim planom predviđenih aktivnosti, kompleksnost problema, konstatuje se nedovoljna kadrovska opremljenost službi Parka prirode i lokalnih organa uprave i nedovoljna stručna opremljenost za primenu gazdovanja resursima područja.
Glavni učesnici u sprovođenju Prostornog plana, biće upravni subjekti Republike Srebije (državni nivo), dva grada (Kraljevo i Novi Pazar) i tri opštine (Ivanjica, Raška i Sjenica) obuhvaćene Prostornim planom, nadležni za javne funkcije, aktivnosti i sadržaje od nacionalnog i lokalnog interesa.
Državni nivo subjekata u sprovođenju Prostornog plana na području Parka prirode predstavlja Vlada Republike Srbije, sa resornim ministarstvima. Lokalni nivo subjekata predstavljaju skupštine gradova Kraljevo i Novi Pazar, kao i skupštine opština Ivanjica, Raška i Sjenica sa svojim organima.
Pored upravnih subjekata u procesu sprovođenja Prostornog plana, moguće je animirati i druge učesnike. S obzirom da je Aktom Internacionalnog koordinacionog saveta programa UNESCO-a „Čovek i biosfera” (MaB) deo Parka prirode proglašen za Rezervat biosfere, moguće je uspostavljanje i međunarodnog nivoa neupravnih ili komercijalnih subjekata. O uključivanju međunarodnih subjekata odlučuju subjekti državnog nivoa.
Osnovna koordinacija i odgovornost nad sprovođenjem Prostornog plana, pod uslovom da se steknu svi potrebni uslovi, pripada:
1. Staraocu Parka prirode Golija – JP „Srbijašume” i neposredno zainteresovanim organima i organizacijama koje će u ime Republike Srbije vršiti upravni i drugi nadzor nad radom staraoca:
gradovi Kraljevo i Novi Pazar, kao i opštine Ivanjica, Raška i Sjenica;
subjekti koji gazduju vodama – javna preduzeća („Srbijavode” i dr.);
JP za gazdovanje šumama „Srbijašume” – ŠG Šumarstvo „Raška” i ŠG Golija „Ivanjica” i privatni vlasnici šuma;
Lovački savez Srbije i lovačka udruženja;
opštinske organizacije i udruženja sportskih ribolovaca.
2. Republičkim organima:
MINISTARSTVO ŽIVOTNE SREDINE i prostornog planiranja – REPUBLIČKA AGENCIJA ZA PROSTORNO PLANIRANjE
praćenje primene i sprovođenja Prostornog plana; praćenje usaglašenosti drugih planskih dokumenata sa Prostornim planom;
obezbeđenje nadzora nad primenom i sprovođenjem Prostornog plana preko građevinske inspekcije (u izgradnji, uređenju i korišćenju prostora) i preko urbanističke inspekcije (u izradi urbanističkih planova i urbanističkih projekata);
pružanje stručne pomoći organima lokalne samouprave prilikom tumačenja i implementacije Prostornog plana, kao i tumačenje nadležnosti i obaveza organa lokalne samouprave u implementaciji Prostornog plana;
nastavak istraživanja geonasleđa i faune;
stavljanje pod zaštitu predela izuzetnih prirodno-antropogenih odlika u granicama područja Prostornog plana;
participacija u obezbeđivanju sredstava za izradu Programa i dokumenata zaštite i razvoja Parka prirode;
participacija u obezbeđivanju sredstava i organizovanju uređenja predela u zoni I stepena zaštite po odredbama Prostornog plana;
participacija u organizovanju istraživanja i utvrđivanju uslova zaštite prirodnog i kulturnog bogatstva i prirodnih vrednosti na području Prostornog plana.
MINISTARSTVO ZA INFRASTRUKTURU
obezbeđivanje sredstava i izrada projektne dokumentacije, kao i organizovanje izgradnje za puteve koji obezbeđuju aktiviranje planiranih turističko-rekreativnih centara i punktova; povezivanje između opština ili upravnih okruga i povezivanje između lokalnih centara naselja;
saradnja sa potpisnicima Ugovora o implementaciji i drugim relevantnim organima i organizacijama u cilju izgradnje puteva u funkciji zaštite i razvoja područja;
učestvovanje u sprovođenju Prostornog plana kroz izdavanje pravnih akata.
MINISTARSTVO KULTURE
obezbeđivanje sredstava za istraživanje i konzervaciju otvorenih arheoloških nalazišta;
izrada projekta, obezbeđivanje sredstava i izgradnja punktova kulturoloških sadržaja (etno parkovi);
stavljanje pod prethodni režim zaštite evidentiranih spomenika kulture na području Prostornog plana sa utvrđivanjem parcela za sva evidentirana arheološka nalazišta na celom planskom području i za sva evidentirana i zaštićena kulturna dobra i ustanovljavanjem nadležnosti nad ovim parcelama za potrebe istraživanja, zaštite i prezentacije;
utvrđivanje uslova za izgradnju objekata, infrastrukture, uređenje i korišćenje prostora na celom planskom području;
participacija u obezbeđivanju sredstava za izradu Srednjoročnog programa zaštite i razvoja kulturno-istorijskih spomenika;
evidencija i valorizacija etno nasleđa i izrada programa i projekata zaštite, rekonstrukcije i revitalizacije seoskih domaćinstava;
raspodelu obaveza iz ovog člana sporazumno će utvrditi Ministarstvo kulture, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture i regionalni zavodi za zaštitu.
MINISTARSTVO EKONOMIJE I REGIONALNOG RAZVOJA
pokretanje inicijative za proglašavanjem turističkih prostora na području Prostornog plana;
izrada Programa razvoja turizma za celo područje Golije;
obezbeđenje sredstava za realizaciju programa turističkog razvoja;
kategorizacija turističkih-ugostiteljskih kapaciteta;
obezbeđenje sredstava za studiju opravdanosti skijališta za zone pogodne za alpsko skijanje;
učešće u razvoju novih kvalitetnih i prepoznatljivih turističkih proizvoda i programa, programa eko-sertifikacija na domaćem i inostranom nivou, robnih marki i proizvoda sa geografskim poreklom;
uspostavljanje mehanizama za primenu TSA (Tourism Satellite Account) indikatora;
izrada kvalitetne turističke signalizacije na području Prostornog plana i na magistralnim putevima u širem okruženju.
MINISTARSTVO POLjOPRIVREDE, ŠUMARSTVA I VODOPRIVREDE – UPRAVA ZA ŠUME SRBIJE, REPUBLIČKA DIREKCIJA ZA VODE
participacija u obezbeđivanju sredstava i organizovanju uređenja predela u zoni I stepena zaštite po odredbama Prostornog plana i Srednjoročnog programa uređenja predela;
participacija u organizovanju istraživanja i utvrđivanju uslova zaštite prirodnog i kulturnog bogatstva i prirodnih vrednosti na području Prostornog plana;
participacija u sredstvima, izrada projektne dokumentacije u okviru područja Prostornog plana za izgradnju hidroakumulacija;
obezbeđivanje sredstava i projekata, kao i organizacija naturalne regulacije obala;
participacija u izgradnji vodovoda, kanalizacije i uređaja za prečišćavanje otpadnih voda u funkciji zaštite;
obezbeđivanje sredstava i projekata, kao i organizacija izgradnje/rekonstrukcije veterinarske stanice i servisa poljoprivredne mehanizacije u Golijskoj reci;
obezbeđenje sredstava za funkcije Parka prirode.
MINISTARSTVO RUDARSTVA I ENERGETIKE
obezbeđivanje sredstava i rekonstrukcija postojećih i izgradnja novih trafostanica;
obezbeđenje sredstava za geološka istraživanja.
MINISTARSTVO ZA TELEKOMUNIKACIJE I INFORMACIONO DRUŠTVO
saradnja sa potpisnicima Ugovora o implementaciji i drugim relevantnim organima i organizacijama u cilju izgradnje puteva i telekomunikacija u funkciji zaštite i razvoja područja;
obezbeđivanje sredstava za izradu Programa izgradnje telekomunikacionih sistema na području Golije.
MINISTARSTVO PROSVETE; MINISTARSTVO ZA OMLADINU I SPORT
MINISTARSTVO ZDRAVLjA; MINISTARSTVO RADA I SOCIJALNE POLITIKE
obezbeđivanje sredstava i rekonstrukcija postojećih i izgradnja novih objekata javnih službi – organizovana ponuda zdravstvene zaštite, predškolskih i socijalnih javnih službi; uvođenje novih programa – mobilne nastavne ekipe specijalizovane za pojedine nastavne programe; formiranje mobilnih ekipa i službi primarne zdravstvene zaštite, socijalnog staranja i dr.;
INSPEKCIJSKE SLUŽBE NA NIVOU REPUBLIKE
Učesnici u implementaciji Prostornog plana i drugi relevantni organi i organizacije će međusobno sarađivati na pitanjima:
koordinacije aktivnosti na implementaciji Prostornog plana;
provere rešenja i utvrđivanja potrebe da se pristupi izmenama Prostornog plana, u roku, ili po isteku roka predviđenog Ugovorom o implementaciji;
obezbeđenja nadzora nad primenom i sprovođenjem Prostornog plana preko inspekcija;
pružanja stručne pomoći organima lokalne samouprave i Upravi Parka prirode prilikom tumačenja i implementacije Prostornog plana, kao i tumačenje nadležnosti i obaveza organa lokalne samouprave i Uprave Parka prirode u implementaciji Prostornog plana;
sa:
Nadležnim stručnim institucijama – Zavodom za zaštitu prirode Srbije i Republičkim zavodom za zaštitu spomenika kulture.
Lokalnom samoupravom – gradske uprave Kraljevo i Novi Pazar, kao i opštinske uprave Raška, Ivanjica i Sjenica; urbanističke službe gradova/opština; komunalna preduzeća za pojedine oblasti; opštinske inspekcijske službe; lokalne i regionalna turističke organizacije i dr.
Stručnim i nevladinim organizacijama: Arheološki institut u Beogradu; regionalni zavodi za zaštitu spomenika kulture sa pratećim kulturnim i naučnim institucijama; nevladine organizacije; ekspertske institucije u oblasti planiranja, izgradnje, zaštite i uređenja predela; zemljoradničke zadruge i drugi poslovni subjekti; mesne zajednice i lokalno stanovništvo.
Finansijska pokrivenost podrazumeva obezbeđivanje realnog finansijskog osnova za nesmetanu realizaciju planova, a u skladu sa zakonskim prihvatanjem ovih obaveza.
U odnosu na konkretne poslove i planove budzet mora pokrivati troškove:
istraživačkog karaktera (Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvo kulture, Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj); rekreativno-funkcionalnog opremanja i održavanja šuma u funkcionalno optimalnom stanju (Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, JP „Srbijašume”);
pošumljavanja i održavanja šuma zaštitnog karaktera (Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, budzet države, opštinski budzeti, JP „Srbijašume”);
zaštite i očuvanja posebno zaštićenih delova prirode rezervatskog tipa i zaštite biodiverziteta u celini (Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, budzet, međunarodne fondacije, JP „Srbijašume”);
zaštite, proizvodnje i uzgoja divljači (Lovački savez Srbije, Ministarstvo zaštite životne sredine);
institucionalnog opremanja (Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, JP „Srbijašume”).
Na teritoriji Prostornog plana postoji niz aktivnosti za koje sada, a i u budućnosti, treba obezbediti izvore finansiranja. Država, koja je u procesu tranzicije, njeno ekonomsko stanje i stanje privrede, finansijske mogućnosti stanovništva, finansijska snaga domaćih banaka, stanje privatizacije društvenih i državnih preduzeća, politička pozicija zemlje, bezbednosna situacija u zemlji i regionu, važeća zakonska regulativa, jesu ključni faktori od kojih zavisi finansiranje infrastrukture, privrede i javnog sektora na prostoru Golije i okoline.
Finansiranje u domenu javnog sektora (školstvo, zdravstvo, socijalna zaštita, kultura, turistička infrastruktura, sportsko-rekreativni i drugi prateći sadržaji javnog karaktera značajni za unapređenje kvaliteta turističke ponude i za intenziviranje njenog korišćenja) u mnogome će i dalje velikim delom biti obezbeđeno iz budzeta države i lokalne samouprave i manjim delom od donacija, ali se vremenom očekuje i učešće privatnog, pre svega domaćeg kapitala.
Finansiranje infrastrukture će se obavljati budzetskim sredstvima od državnog do opštinskog nivoa, iz fondova, kreditima domaćih i stranih banaka, privatnim i mešovitim kapitalom.
Finansiranje privrednih aktivnosti uključujući i turizam najvećim delom će se vršiti iz sredstava preduzeća, radnji, agencija i drugih oblika privrednih organizacija u različitim oblicima svojine, kreditima banaka, sredstvima individualnih poljoprivrednih proizvođača i sredstvima ostalih stanovnika, sredstvima Fonda za razvoj turizma, sredstvima prikupljenim od boravišne takse i turističke naknade, sredstvima iz budzeta Republike Srbije u okviru podsticajnih mera za razvoj turizma, a manjim delom od donacija. Ukoliko institucionalno bude moguće u narednom periodu bi trebalo angažovati i zadrugarski kapital.
Prihodi privrednih subjekata na području Prostornog plana će se ostvarivati. Prihodi države i lokalnih jedinica samouprave vezani za ovaj prostor, ostvarivaće se od poreskih dažbina, taksi i naknada (boravišna, ekološka, turistička i druge) i od različitih koncesija. Prihodi Parka prirode su definisani Zakonom o zaštiti životne sredine i aktima staraoca.
Donacije i drugi vidovi pomoći (tehničke, know-how i drugi) se, na osnovu dobrih programa i projekata mogu realizovati i putem pomoći i drugih oblika saradnje od strane različitih međunarodnih programa i institucija kao što su u ovom trenutku: UNDP, GTZ, WTO, USAID, GEF, Mercu Corps i drugi.
Finansijske olakšice, neophodne od strane države i lokalne samouprave, će se realizovati kroz davanje različitih poreskih olakšica i u vidu povoljnih uslova kreditiranja od strane banaka za razvoj malih i srednjih preduzeća, za razvoj poljoprivredne proizvodnje, za samozapošljavanje i druge aktivnosti koje doprinose razvoju područja.
U finansiranju poljoprivredne proizvodnje (ratarske, povrtarske, voćarske i stočarske), uzgoja ribe, kao i primarne prerade proizvoda iz ovog sektora, izvesno je, da će bez učešća države i u vidu olakšica i stimulacija teško doći do oporavka i razvoja, imajući u vidu situaciju u poslednjih dvadesetak godina kada je sektor zapostavljen, kao i činjenicu da je starosna struktura stanovništva izuzetno nepovoljna (senilizacija). Kroz ove mehanizme moguće je zadržavanje i povratak mlađih kategorija stanovništva i njihovo uključivanje u privredne aktivnosti kojima mogu da obezbede egzistenciju. Uz turizam, koji za sobom „povlači” niz ostalih delatnosti, naročito iz sektora usluga, mogu se stvoriti povoljniji uslovi za mlade, a naročito za zapošljavanje ženske radne snage.
Osnovne linije finansiranja činiće sredstva investitora zainteresovanih za gradnju pojedinih objekata, kao i budzetska sredstva republičkog i opštinskog nivoa, kreditna sredstva banaka i fondova, donacije i sredstva iz posebnih evropskih i svetskih programa za zaštitu kulturne baštine i prirodnih dobara, kao i sredstva iz redovnih programa i fondova resornih organa i javnih preduzeća.
3. Mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana
3.1. Mere ekonomske/finansijske politike
Implementacija predloženih mera zavisiće najpre od realizovanih ekonomsko-finansijskih sredstava, stoga se, pored osnovnih izvora finansiranja zaštite prirode, kulturne baštine i očuvanja životne sredine (budzet Republike Srbije, i dr.) predlažu i posebne forme finansiranja:
poreske olakšice i podsticaji za privlačenje stranog i domaćeg kapitala, za stimulisanje tehničkog inoviranja proizvodnih ciklusa, za proširenje i diverzifikaciju proizvoda i dr.,
mere kreditno-monetarne politike u funkciji razvoja MSP, instrumenti kreditne politike (kamatne stope, rok vraćanja, grace period);
prilagođavanje instrumenata trgovinske politike (devizni kurs, carine, carinske zaštite, finansiranje izvoza i dr.);
sistem kompenzacija za zauzeti prostor ili posečenu šumu;
sistem nadoknada za izdatu lokaciju – orijentacija na profitabilno iskorišćavanje zaštićenih područja kroz turizam i rekreaciju, uz određivanje obaveza zaštite i održavanja;
sredstva iz nacionalnih fondova – Fond za razvoj nedovoljno razvijenih područja Srbije;
sredstva iz nevladinog sektora;
sredstva IPA fondova – za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU zemalja Centralne i Jugoistočne Evrope; za restrukturiranje privrede i izgradnju kapitalnih objekata (proizvodnih i infrastrukturnih);
davanje finansijske pomoći lokalnoj zajednici za sprovođenje lokalnih akcionih programa zaštite prirode i predela.
Sprovođenje definisanih režima i mera zaštite prirodnih i kulturnih vrednosti na području Parka prirode dovodi do socio-ekonomske transformacije domaćinstava i lokalnih zajednica što za posledicu može da ima smanjenje ili gubitak ekonomske osnove egzistencije domaćinstva. Za uskraćivanje prava na korišćenje zemljišta za vlasnike je potrebno ustanoviti sistem kompenzacija od strane Vlade Republike Srbije. Modaliteti zavise od očekivanih posledica koje proizlaze iz režima zaštite, razvojnih pogodnosti obuhvaćenih područja i socio-ekonomskih karakteristika stanovništva.
Na osnovu donetog sistema kompenzacija, gradovi Kraljevo i Novi Pazar, kao i opštine Ivanjica, Raška i Sjenica će pripremiti kompenzacione programe za nastala ograničenja po pojedinim privrednim oblastima (poljoprivreda, šumarstvo, turizam, vodoprivreda, i dr.). Ta programska podrška podrazumeva definisanje i oročavanje aktivnosti i sredstava (mera, instrumenata i finansijskih sredstava), razgraničavanje nadležnosti, odnosno obaveza i odgovornosti (ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, planiranje i izgradnju, turizam, poljoprivredu, vodoprivredu, saobraćaj, energetiku i telekomunikacije i dr., javna preduzeća, agencije, direkcije i dr.), ustanovljavanje mehanizama koordinacije aktera i saradnje javnog i privatnog sektora, kao i učešća lokalne zajednice u sprovođenju zaštite.
Razvoj komplementarnih aktivnosti, kao npr. turizma, može predstavljati ujedno i kompenzacionu aktivnost (modalitet) za razvoj lokalnih zajednica na teritoriji obuhvaćenih gradova/opština na kojima se prirodno dobro nalazi.
Normativne mere i instrumenti
Potrebno je usaglašavanje zakonodavstva uz ugrađivanje regulativa, mera i standarda koji se primenjuju u Evropi, i to:
propisi o održavanju građevinskog fonda, novi zakon o kulturnim dobrima; revizija i usaglašavanje zakona o planiranju i izgradnji;
posebne upravne odluke i druga pravna akta nadležnih ministarstava, odluke i aktivnosti za sprovođenje Strategije razvoja poljoprivrede Srbije, Strategije razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva u Republici Srbiji za period 2003-2008, Strategije za smanjenje siromaštva u Republici Srbiji (2003. godina), Strategije podsticanja i razvoja stranih ulaganja („Službeni glasnik RS”, broj 22/06), Strategije regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine („Službeni glasnik RS”, broj 21/07) i dr. kao i odluka skupština opština;
revizija Uredbe, i dr.
Sprovođenje politike zaštite životne sredine zasniva se na:
usklađivanju razvoja i namena površina sa režimima zaštite definisanim u Uredbi i primeni odredbi Zakona o zaštiti životne sredine koje se odnose na mere u planiranju i izgradnji (čl. 33-38);
primeni odredbi Zakona o planiranju i izradnji koje se odnose na zaštitu životne sredine (čl. 3, 22, 33, 41, 42);
ostvarivanju svih planova i programa razvoja koji utiču na stanje životne sredine (program sanacije erozije, izrada vodoprivredne osnove, program poboljšanja ekonomskog i socijalnog standarda stanovništva, pošumljavanje i dr.);
primeni važećih kriterijuma, normativa i standarda zaštite životne sredine;
striktnoj primeni zakona i propisa koji obavezuju investitore da u investicionim programima detaljno obrade aspekte korišćenja prostora i zaštite životne sredine;
primeni Zakona o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, broj 135/04);
primeni Zakona o proceni uticaja na životnu sredinu u skladu sa Uredbom o utvrđivanju Liste Projekata za koju je obavezna procena uticaja i Liste Projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, broj 84/05);
primeni Zakona o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine („Službeni glasnik RS”, br. 135/04) uz poštovanje Uredbe o vrstama aktivnosti i postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola („Službeni glasnik RS”, broj 84/05);
primeni ekonomskih instrumenata, odnosno naknada za korišćenje prirodnih vrednosti i naknada za zagađivanje životne sredine, kao i ekonomskih podsticajnih mera (poreske, carinske i druge olakšice ili oslobađanja od obaveze plaćanja) pod uslovima i na način utvrđen Zakonom o zaštiti životne sredine;
primeni svih ostalih zakona i propisa koji sadrže odgovarajuće odredbe (članove) u vezi sa očuvanjem, zaštitom ili unapređenjem životne sredine.
U odnosu na područja posebne namene, koja su „javna prirodna dobra”, potrebno je definisati:
odgovornost državne administracije, kao i organizacija lokalne zajednice;
prava i obaveze vlasnika i ostalih pravnih i fizičkih lica u oblasti zaštite i primene ekoloških principa u korišćenju prostora i resursa, kao i odgovornost za nepoštovanje pravila.
Promena normativnih mera i instrumenata iz navedenih oblasti uzimaće se u obzir tokom primene Prostornog plana.
4. Procena ekonomske opravdanosti i socijalne prihvatljivosti Prostornog plana
Ocenjuje se, da je Prostorni plan prihvatljiv sa stanovišta očuvanja posebnih prirodnih i stvorenih vrednosti, kontinuiteta tradicionalnog opstanka ljudi, otvaranja mogućnosti za održivo i racionalno gazdovanje resursima, uz angažovanje spoljnjih faktora, te će imaće pozitivne efekte u dugoročnom periodu.
Važna karika u realizaciji ciljeva utvrđenih Prostornima planom i iznalaženje instrumenata za njihovu realizaciju, traži veći angažman svih struktura društva.
Osnovnim merama i instrumentima za realizaciju Prostornog plana smatraće se aktivnosti u sledećim oblastima:
mere ekonomske/finansijske politike;
normativne mere i instrumenti;
sprovođenje politike zaštite životne sredine;
planiranje;
organizacija upravljanja.
Uslovi za ekonomsku opravdanost i socijalnu prihvatljivost Prostornog plana su sledeće politike:
obezbeđenje celovitih sistema državnih, razvojnih i naučnoistraživačkih institucija, radi sprovođenja integralne politike zaštite prirodne i kulturne baštine i životne sredine;
sprovođenje politike privrednog razvoja;
obezbeđenje striktne primene zakona i planskih akata iz oblasti zaštite životne sredine i zaštite prirodnih u kulturnih dobara;
podsticanje lokalne zajednice u iniciranju i realizaciji zaštite prirode i životne sredine;
usavršavanje zemljišne politike koja će omogućiti integraciju predeono-ekoloških mera zaštite, unapređenja prirode i životne sredine u naseljima i predelima.