PREDLOG ZAKONA
O CRKVAMA I VERSKIM ZAJEDNICAMA
I. OSNOVNE ODREDBE
Sloboda veroispovesti
Član 1.
Svakome se, u skladu sa Ustavom, jemči pravo na slobodu savesti i veroispovesti.
Sloboda veroispovesti obuhvata: slobodu ispovedanja vere u Boga; slobodu da se ima ili nema, zadrži ili promeni veroispovest ili versko uverenje; slobodu da se pojedinačno ili u zajednici sa drugima, javno ili privatno, ispoljava verovanje ili versko uverenje učestvovanjem u bogosluženju i obavljanjem verskih obreda, verskom poukom i nastavom, negovanjem i razvijanjem verske tradicije; slobodu da se razvija i unapređuje verska prosveta i kultura.
Zabrana verske diskriminacije
Član 2.
Niko ne sme biti podvrgnut prinudi koja bi mogla ugroziti slobodu veroispovesti, niti sme biti prisiljen da se izjasni o svojoj veroispovesti i verskim uverenjima ili njihovom nepostojanju.
Niko ne može biti uznemiravan, diskriminisan ili privilegovan zbog svojih verskih uverenja, pripadanja ili nepripadanja verskoj zajednici, učestvovanja ili neučestvovanja u bogosluženju i verskim obredima i korišćenja ili nekorišćenja zajemčenih verskih sloboda i prava.
Ne postoji državna religija.
Ograničenja verske slobode
Član 3.
Sloboda veroispovesti ili verskog uverenja može biti podvrgnuta samo onim ograničenjima koja su propisana Ustavom, zakonom i ratifikovanim međunarodnim dokumentima, a neophodna su u demokratskom društvu radi zaštite javne bezbednosti, javnog reda, morala i zaštite slobode i prava drugih.
Verska sloboda se ne sme koristiti tako da ugrožava pravo na život, pravo na zdravlje, prava dece, pravo na lični i porodični integritet i pravo na imovinu, niti tako da se izaziva i podstiče verska, nacionalna ili rasna netrpeljivost.
II. PRAVNI POLOŽAJ CRKAVA I VERSKIH ZAJEDNICA
1. Autonomija
Subjekti korporativne verske slobode
Član 4.
Subjekti korporativne verske slobode u smislu ovog zakona su tradicionalne Crkve i verske zajednice, konfesionalne zajednice i druge verske organizacije (u daljem tekstu: Crkve i verske zajednice).
Sloboda udruživanja i okupljanja
Član 5.
Građani imaju slobodu udruživanja i javnog okupljanja radi ispoljavanja verskih ubeđenja, u skladu sa Ustavom i zakonom.
Građani imaju slobodu pristupanja Crkvama i verskim zajednicama, u skladu sa zakonom.
Autonomija Crkava i verskih zajednica
Član 6.
Crkve i verske zajednice su nezavisne od države i jednake pred zakonom.
Crkve i verske zajednice su slobodne i autonomne u određivanju svog identiteta.
Crkve i verske zajednice imaju pravo da samostalno uređuju i sprovode svoj poredak i organizaciju i da samostalno obavljaju svoje unutrašnje i javne poslove.
Autonomna regulativa Crkava i verskih zajednica
Član 7.
Država ne može ometati primenu autonomnih propisa Crkava i verskih zajednica.
Za izvršenje pravosnažnih odluka i presuda koje izdaju nadležni organi Crkava i verskih zajednica država pruža odgovarajuću pomoć, na njihov zahtev, u skladu sa zakonom.
Prava sveštenika odnosno verskih službenika
Član 8.
Sveštenike odnosno verske službenike biraju i postavljaju Crkve i verske zajednice, u skladu sa svojim autonomnim propisima.
Vršenje svešteničke odnosno verske službe reguliše se autonomnim propisima Crkava i verskih zajednica.
Sveštenici odnosno verski službenici su slobodni i nezavisni u obavljanju bogoslužbene delatnosti koja se vrši u skladu sa zakonom i autonomnim pravom Crkve ili verske zajednice.
Sveštenici odnosno verski službenici ne mogu biti pozvani na odgovornost pred državnim organima za svoje postupanje pri obavljanju bogoslužbene delatnosti koja se vrši u skladu sa stavom 3. ovog člana.
Sveštenik odnosno verski službenik ima pravo da učestvuje u svim vidovima javnog života, osim ako je to zabranjeno unutrašnjim pravilima ili pojedinačnom odlukom Crkve i verske zajednice koja ga postavlja.
Država ne može ograničavati građanska ili politička prava sveštenika odnosno verskog službenika na osnovu njegovog verskog položaja ili službe koju vrši.
Sveštenik ne može biti pozvan da svedoči o činjenicama i okolnostima koje je saznao prilikom ispovesti ili iz drugih poverljivih saopštenja koja su mu data u vršenju njegove svešteničke službe.
Ako nadležni državni organ liši slobode sveštenika odnosno verskog službenika, dužan je da o tome odmah obavesti nadležni organ Crkve odnosno verske zajednice kojoj isti pripada.
Država štiti službenu uniformu i njene delove, kao i obeležja čina i dostojanstva sveštenih lica odnosno verskih službenika, u skladu sa autonomnim pravom Crkve ili verske zajednice.
Pravna sposobnost Crkava i verskih zajednica
Član 9.
Crkve i verske zajednice koje su registrovane u skladu sa ovim zakonom imaju svojstvo pravnog lica.
Organizacione jedinice i ustanove Crkava i verskih zajednica mogu steći svojstvo pravnog lica u skladu sa autonomnim propisima Crkve odnosno verske zajednice a na osnovu prijave Crkve i verske zajednice.
Crkve i verske zajednice mogu svojim aktima menjati i ukidati svoje organizacione jedinice, organe i ustanove koje imaju svojstvo pravnog lica.
Crkve i verske zajednice, kao i njihove organizacione jedinice i ustanove sa svojstvom pravnog lica, u javnoj upotrebi koriste isključivo službeni naziv pod kojim su registrovane.
Pravni kontinuitet Crkava i verskih zajednica
Član 10.
Crkvama i verskim zajednicama registrovanim u skladu sa ovim zakonom priznaje se kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu ranije važećih zakona o Crkvama i verskim zajednicama.
Tradicionalne Crkve i verske zajednice
Član 11.
Tradicionalne Crkve su one koje u Srbiji imaju viševekovni istorijski kontinuitet i čiji je pravni subjektivitet stečen na osnovu posebnih zakona, i to: Srpska Pravoslavna Crkva, Rimokatolička Crkva, Slovačka Evangelička Crkva a. v., Hrišćanska Reformatska Crkva i Evangelička Hrišćanska Crkva a. v.
Tradicionalne verske zajednice su one koje u Srbiji imaju viševekovni istorijski kontinuitet i čiji je pravni subjektivitet stečen na osnovu posebnih zakona, i to Islamska zajednica i Jevrejska zajednica.
Srpska Pravoslavna Crkva
Član 12.
Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi priznaje se kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne Skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi («Službene novine Kraljevine Jugoslavije», br. 269/1929).
Srpska Pravoslavna Crkva ima izuzetnu istorijsku, državotvornu i civilizacijsku ulogu u oblikovanju, očuvanju i razvijanju identiteta srpskog naroda.
Rimokatolička Crkva
Član 13.
Rimokatoličkoj Crkvi se priznaje kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Zakona o konkordatu između Kraljevine Srbije i Svete Stolice (Odluka Narodne skupštine Kraljevine Srbije od 26. jula 1914. godine; «Srpske novine», br. 199/1914).
Slovačka Evangelička Crkva a.v., Reformatska Hrišćanska Crkva, Evangelička Hrišćanska Crkva a. v.
Član 14.
Slovačkoj Evangeličkoj Crkvi a.v., Reformatskoj Hrišćanskoj Crkvi i Evangeličkoj Hrišćanskoj crkvi a. v. priznaje se kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Zakona o Evangeličko-hrišćanskim crkvama i o Reformovanoj hrišćanskoj crkvi Kraljevine Jugoslavije („Službene novine Kraljevine Jugoslavije“, br. 95/1930).
Jevrejska zajednica
Član 15.
Jevrejskoj zajednici se priznaje kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Zakona o verskoj zajednici Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji („Službene novine Kraljevine Jugoslavije“, br. 301/1929).
Islamska zajednica
Član 16.
Islamskoj zajednici se priznaje kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Zakona o islamskoj verskoj zajednici Kraljevine Jugoslavije („Službene novine Kraljevine Jugoslavije“, br. 29/1930).
Konfesionalne zajednice
Član 17.
Konfesionalne zajednice su Hrišćanska baptistička crkva, Hrišćanska adventistička crkva, Evangelističko-metodistička crkva, Pentekostna crkva, evanđeoske hrišćanske crkve, i druge verske organizacije registrovane na osnovu Zakona o pravnom položaju verskih zajednica („Službeni list FNRJ“, br. 22/1953) i Zakona o pravnom položaju verskih zajednica („Službeni glasnik SR Srbije“, br. 44/1977).
2. Registracija
Registar Crkava i verskih zajednica
Član 18.
Ministarstvo nadležno za poslove vera (u daljem tekstu: Ministarstvo) vodi Registar Crkava i verskih zajednica (u daljem tekstu: Registar).
Upis u Registar Crkava i verskih zajednica
Član 19.
Crkve i verske zajednice iz članova čl. 11. i 17. ovog zakona upisuju se u Registar na osnovu podataka koje dostave Ministarstvu, i to: naziv i sedište, ime i prezime lica ovlašćenog da predstavlja i zastupa Crkvu ili versku zajednicu i otisak službenog štambilja i pečata.
Postupak registracije verskih organizacija
Član 20.
Za upis drugih verskih organizacija u Registar Ministarstvu se podnosi prijava koja sadrži:
1) naziv verske organizacije;
2) adresu sedišta verske organizacije;
3) ime, prezime i svojstvo lica ovlašćenog da predstavlja i zastupa versku organizaciju.
Verske organizacije uz prijavu dostavljaju:
1) odluku o osnivanju verske organizacije sa imenima, prezimenima, brojevima identifikacionih dokumenata i potpisima osnivača od najmanje 0,001% punoletnih državljana Republike Srbije koji imaju prebivalište u Republici Srbiji prema poslednjem zvaničnom popisu stanovništva ili stranih državljana sa stalnim boravkom na teritoriji Republike Srbije;
2) statut ili drugi dokument verske organizacije koji sadrži: opis organizacione strukture, način upravljanja, prava i obaveze članova, način osnivanja i gašenja organizacione jedinice, spisak organizacionih jedinica sa svojstvom pravnog lica i druge podatke od značaja za versku organizaciju;
3) prikaz osnova verskog učenja, verskih obreda, verskih ciljeva i osnovnih aktivnosti verske organizacije;
4) podatke o stalnim izvorima prihoda verske organizacije.
Naziv verske organizacije
Član 21.
U Registar se ne može upisati verska organizacija čiji naziv sadrži naziv ili deo naziva koji izražava identitet Crkve, verske zajednice ili verske organizacije koja je već upisana u Registar ili koja je ranije podnela prijavu za upis.
Rešavanje o prijavi za upis u Registar
Član 22.
O prijavi za upis u Registar Ministarstvo donosi rešenje u roku od 60 dana od dana prijema uredne prijave i potrebne dokumentacije.
Ako je prijava nepotpuna ili je naziv suprotan čl. 21. ovog zakona Ministarstvo će pozvati podnosioca da prijavu dopuni ili ispravi u roku od 30 dana. Ako prijava u navedenom roku ne bude dopunjena ili ispravljena, Ministarstvo će odbaciti prijavu.
Verska organizacija prijavljena po propisima o udruženjima koja ne podnese prijavu za upis u Registar u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu ovog Zakona neće se smatrati verskom organizacijom u smislu ovog zakona.
Ministarstvo donosi rešenje o odbijanju prijave za upis verske organizacije u Registar ako su njeni ciljevi, učenje, obredi ili delovanje suprotni Ustavu i javnom poretku ili ako ugrožavaju život, zdravlje, slobodu i prava drugih, prava dece, pravo na lični i porodični integritet i pravo na imovinu.
Pri donošenju rešenja o prijavi za upis u Registar Ministarstvo uzima u obzir i odluke Evropskog suda za ljudska prava, kao i upravne ili sudske odluke u pogledu registracije ili delovanja određene verske organizacije u jednoj ili više država članica Evropske unije.
Upisom u Registar verska organizacija stiče svojstvo pravnog lica.
Sadržina Registra
Član 23.
U Registar se upisuje: naziv Crkve, verske zajednice ili verske organizacije; sedište i adresa; organizacioni oblici i teritorijalna organizacija; ime i prezime, adresa i svojstvo lica ovlašćenog da predstavlja i zastupa Crkvu, versku zajednicu ili versku organizaciju; broj i datum rešenja o upisu; broj i datum rešenja o brisanju iz prethodnog registra pravnih lica, kao i sve promene upisanih podataka.
U Registar se unose i podaci o verskim školama, kulturnim ustanovama i udruženjima, humanitarnim, dobrotvornim i zdravstvenim organizacijama čiji je osnivač Crkva, verska zajednica ili verska organizacija, kao i podaci o privrednoj ili drugoj delatnosti koju obavlja Crkva, verska zajednica ili verska organizacija.
O promeni podataka koji se unose u Registar Crkva, verska zajednica ili verska organizacija dužna je da obavesti Ministarstvo u roku od 30 dana od njihovog nastupanja.
Propis kojim se bliže uređuje sadržina i način vođenja Registra donosi ministar nadležan za poslove vera.
Brisanje iz Registra
Član 24.
Ministarstvo donosi rešenje o brisanju iz Registra:
ako Crkva, verska zajednica ili verska organizacija podnese takav zahtev;
ako nastupe razlozi zbog kojih se odbija upis u Registar;
ako verska organizacija ostvaruje ciljeve drugačije od onih radi kojih je osnovana.
Pravni lek
Član 25.
Rešenje o upisu, odbacivanju prijave za upis, odbijanju upisa ili brisanju iz Registra je konačno i protiv njega se može pokrenuti upravni spor.
Postupak sa imovinom
Član 26.
Na imovinu Crkve, verske zajednice ili verske organizacije koja je brisana iz Registra shodno se primenjuju propisi o udruženjima.
Nadzor
Član 27.
Nadzor nad sprovođenjem ovog zakona vrši ministarstvo nadležno za poslove vera.
3. Imovina i finansiranje
Imovina
Član 28.
Crkve i verske zajednice obezbeđuju sredstva za obavljanje svoje delatnosti od prihoda iz sopstvene imovine, zadužbina, legata i fondova, nasleđivanja, poklona i priloga, drugih pravnih poslova i delatnosti na neprofitnim osnovama, u skladu sa zakonom.
Crkve i verske zajednice samostalno upravljaju svojom imovinom i novčanim sredstvima, u skladu sa sopstvenim autonomnim propisima.
Crkve i verske zajednice mogu da obavljaju privrednu ili drugu delatnost na način i u skladu sa propisima kojima je uređeno obavljanje tih delatnosti.
Zaštita imovine
Član 29.
Sakralna i kulturna baština Crkava i verskih zajednica, uključujući i nepokretna kulturna dobra, ne može biti oduzeta.
Do donošenja propisa o vraćanju imovine Crkava i verskih zajednica nadležni državni organ ili organ lokalne samouprave može im na njihov zahtev, u skladu sa zakonom, ustupiti na korišćenje oduzetu imovinu ili njene delove.
Saradnja države sa Crkvama i verskim zajednicama
Član 30.
Država sarađuje sa Crkvama i verskim zajednicama radi unapređivanja verske slobode i ostvarivanja opšteg dobra i zajedničkog interesa.
Radi unapređivanja verske slobode i saradnje sa Crkvama i verskim zajednicama, u obostranom interesu, država može da materijalno pomaže Crkve i verske zajednice.
Socijalna prava sveštenika odnosno verskih službenika
Član 31.
Sveštenici odnosno verski službenici imaju pravo na zdravstveno i penzijsko i invalidsko osiguranje, u skladu sa zakonom.
Radi unapređivanja verske slobode, u saglasnosti sa Crkvama i verskim zajednicama, sredstva za zdravstveno i penzijsko i invalidsko osiguranje sveštenika odnosno verskih službenika mogu se obezbediti u budžetu Republike Srbije, u skladu sa zakonom.
Ako se u budžetu Republike Srbije obezbede sredstva, Vlada utvrđuje iznose sredstava za ostvarivanje socijalnih prava sveštenika odnosno verskih službenika, ravnopravno i srazmerno broju vernika pojedinih Crkava i verskih zajednica, prema poslednjem popisu stanovništva u Republici, pri čemu se na Crkve i verske zajednice sa malim brojem vernika može primeniti načelo pozitivne diskriminacije.
Crkve i verske zajednice mogu osnivati samostalne fondove za socijalno odnosno zdravstveno i penzijsko i invalidsko osiguranje svojih sveštenika odnosno verskih službenika, u skladu sa svojim autonomnim propisima.
Sveštenik odnosno verski službenik koji je strani državljanin, vrši trajnu službu u skladu sa zakonom i autonomnim pravom Crkve ili verske zajednice i ima stalni boravak u Republici Srbiji, uživa sva prava iz ovog člana, u skladu sa zakonom.
Poreske olakšice
Član 32.
Prilikom obavljanja delatnosti i obezbeđivanja prihoda u skladu sa ovim zakonom Crkve i verske zajednice mogu biti potpuno ili delimično oslobođene poreskih i drugih obaveza, u skladu sa zakonima kojima se uvodi odgovarajući javni prihod.
Fizička i pravna lica koja daju priloge i poklone Crkvama i verskim zajednicama mogu biti oslobođena odgovarajućih poreskih obaveza, u skladu sa zakonima kojima se uvodi odgovarajući javni prihod.
III. DELATNOST CRKAVA I VERSKIH ZAJEDNICA
1. Bogoslužbena delatnost
Bogoslužbeni prostor
Član 33.
Crkve i verske zajednice obavljaju bogosluženje, verske obrede i ostale verske delatnosti u hramovima, drugim zgradama i prostorima u njihovom vlasništvu ili u iznajmljenim prostorima.
Bogosluženje, verski obredi i ostale verske delatnosti mogu se obavljati i na javnim mestima, odnosno otvorenim prostorima, kao i na mestima vezanim za značajne istorijske događaje ili ličnosti, u skladu sa zakonom.
Bogoslužbeni prostor i vreme su zaštićeni i nepovredivi, u skladu sa Ustavom i zakonom i autonomnim pravom Crkava i verskih zajednica.
Bogosluženje i verski obredi se mogu obavljati i u školama, bolnicama, vojnim i policijskim objektima, ustanovama socijalne i dečje zaštite, zavodima za izvršenje krivičnih sankcija i drugim institucijama i objektima.
Nadležni organi institucija iz stava 4. ovog člana dužni su da u skladu sa mogućnostima obezbede vršenje bogosluženja i verskih obreda na zahtev članova tih institucija ili na zahtev korisnika njihovih usluga.
Crkve i verske zajednice, u dogovoru sa nadležnim organom institucije, određuju način i uslove pod kojima će udovoljiti zahtevima da se u njoj povremeno, stalno ili prigodno obavljaju bogosluženje i verski obredi.
Graditeljstvo
Član 34.
Crkve i verske zajednice mogu samostalno podizati hramove i druga zdanja za bogoslužbene potrebe, kao i parohijske domove, manastirske konake, administrativno-upravne zgrade, škole, internate i bolnice (u daljem tekstu: verski objekti).
Crkve i verske zajednice mogu graditi i stambene zgrade, proizvodne i druge objekte za sopstvene potrebe, u skladu sa zakonom.
Nadležni organ jedinice lokalne samouprave dužan je da prilikom izrade urbanističkih planova uzme u obzir iskazane potrebe Crkava i verskih zajednica za izgradnju verskih objekata.
Izgradnja verskih objekata može se izvoditi po donošenju odluke Crkve ili verske zajednice, dobijanju potrebnih dozvola predviđenih zakonom i propisima koji regulišu ovu oblast i uz stručni nadzor nadležnog državnog organa.
Nadležni državni organ je dužan da poštuje pravo Crkve i verske zajednice da samostalno organizuje i vodi radove i da utvrđuje namenu, stil i opremanje objekta.
Nadležni državni organ i organ lokalne samouprave može da u budžetu predvidi sredstva za izgradnju, održavanje i obnovu verskih objekata, u skladu sa potrebama i mogućnostima.
Nadležni organ lokalne samouprave dužan je da se izjasni o inicijativi Crkve i verske zajednice da se sprovede referendum o uvođenju samodoprinosa za izgradnju, održavanje i obnovu verskog objekta, u skladu sa zakonom.
Dobrotvorna delatnost
Član 35.
Crkve i verske zajednice u okviru svoje socijalne i dobrotvorne delatnosti mogu osnivati odgovarajuće ustanove i organizacije, u skladu sa zakonom.
Socijalna i dobrotvorna delatnost Crkava i verskih zajednica je odvojena od njihove bogoslužbene delatnosti.
Crkve i verske zajednice, kao i ustanove i organizacije iz stava 1. ovog člana, dužne su da u vršenju socijalne i dobrotvorne delatnosti vidno istaknu svoj puni naziv.
2. Obrazovna delatnost
Verske obrazovne ustanove
Član 36.
Crkve i verske zajednice mogu osnivati ustanove radi obrazovanja budućih sveštenika odnosno verskih službenika, unapređivanja duhovne i teološke kulture i drugih srodnih ciljeva (u daljem tekstu: verske obrazovne ustanove).
Osnivanje obrazovnih ustanova prema opštim propisima
Član 37.
Crkve i verske zajednice mogu osnivati i predškolske ustanove, osnovne škole, gimnazije, stručne i umetničke srednje i visoke škole, fakultete i univerzitete, u skladu sa zakonom.
Verske obrazovne ustanove u sistemu obrazovanja
Član 38.
Crkva i verska zajednica može pokrenuti postupak verifikacije odnosno akreditacije verske obrazovne ustanove radi uključivanja u sistem obrazovanja, u skladu sa propisima o obrazovanju.
Verske obrazovne ustanove koje dobiju verifikaciju odnosno akreditaciju imaju pravo na finansiranje iz budžeta, srazmerno broju vernika prema poslednjem popisu stanovništva u Republici.
Radi unapređivanja verske slobode i prosvete, država može pružati finansijsku pomoć i verskim obrazovnim ustanovama koje nisu uključene u sistem obrazovanja.
Autonomija verskih obrazovnih ustanova
Član 39.
Verske obrazovne ustanove imaju organizacionu i programsku autonomiju. Crkva i verska zajednica samostalno utvrđuje nastavni plan i program, udžbenike i priručnike, postavlja i razrešava nastavno i ostalo osoblje i vrši nadzor nad radom verske obrazovne ustanove.
Verske obrazovne ustanove uključene u sistem obrazovanja dužne su da poštuju uslove i standarde koji važe u sistemu obrazovanja, u skladu sa propisima o obrazovanju.
Svedočanstva i diplome verskih obrazovnih ustanova
Član 40.
Svedočanstva i diplome verifikovanih odnosno akreditovanih verskih obrazovnih ustanova imaju isto pravno dejstvo kao i odgovarajuća svedočanstva i diplome stečene u državnim obrazovnim ustanovama.
Svedočanstva i diplome stečene u ostalim verskim obrazovnim ustanovama po sprovedenom postupku utvrđivanja ekvivalencije pred nadležnim državnim organom mogu imati isto pravno dejstvo kao i odgovarajuća svedočanstva i diplome stečene u državnim obrazovnim ustanovama.
Socijalna prava učenika i studenata verskih obrazovnih ustanova
Član 41.
Redovni učenici i studenti verskih obrazovnih ustanova imaju pravo na zdravstvenu i socijalnu zaštitu, učenički i studentski standard i odlaganje i civilno služenje vojnog roka, a njihovi roditelji pravo na dečiji dodatak, pod istim uslovima koji važe za učenike i studente državnih obrazovnih ustanova.
Verska nastava u državnim i privatnim školama
Član 42.
Jemči se pravo na versku nastavu u državnim i privatnim osnovnim i srednjim školama, u skladu sa zakonom.
3. Kulturna delatnost
Nosioci kulturne i naučne delatnosti
Član 43.
Nosioci kulturne i naučne delatnosti Crkava i verskih zajednica su manastiri, riznice, muzeji, arhivi, naučno-istraživačke ustanove, biblioteke, specijalizovane škole i ustanove, umetničke radionice, kulturno-umetnička društva, horovi i druge ustanove i udruženja.
Verska zdanja i ustanove od izuzetnog istorijskog, nacionalnog i kulturnog značaja uživaju posebnu zaštitu, brigu i finansijsku podršku državnih organa i organa lokalne samouprave.
Zaštita sakralnog nasleđa i kulturnih dobara
Član 44.
Crkve i verske zajednice su vlasnici svog sakralnog nasleđa i kulturnih dobara i nosioci odnosno naslednici autorskih prava, u skladu sa zakonom.
Crkve i verske zajednice mogu osnivati zavode za zaštitu sakralnog nasleđa i kulturnih dobara, koji mogu uživati finansijsku podršku iz budžeta Republike Srbije ili budžeta jedinice lokalne samouprave.
Informativna i izdavačka delatnost
Član 45.
Radi unapređivanja verske slobode i slobode informisanja Crkve i verske zajednice imaju pravo da u skladu sa Ustavom i zakonom koriste javni radiodifuzni servis, kao i da samostalno ostvaruju sopstvenu informativnu i izdavačku delatnost.
Crkve i verske zajednice dužne su da u svojoj informativnoj i izdavačkoj delatnosti vidno navedu svoj puni naziv.
U obaveštavanju javnosti o svojim aktivnostima Crkve i verske zajednice su dužne da jasno navedu prirodu i sadržaj određene aktivnosti.
Finansiranje kulturnih i naučnih ustanova i programa
Član 46.
Radi unapređivanja verske slobode i kulture nadležni državni organ i organ lokalne samouprave može, u skladu sa mogućnostima, da obezbeđuje dotacije Crkvama i verskim zajednicama za njihove kulturne i naučne ustanove i programe.
Crkve i verske zajednice imaju pravo da konkurišu za dodelu sredstava za realizaciju kulturnih i naučnih programa kod nadležnih državnih organa i komisija pod istim uslovima kao i druga pravna i fizička lica.
IV. PRELAZNE I ZAVRŠNE ODREDBE
Rok za donošenje podzakonskog akata
Član 47.
Propis za izvršavanje ovog zakona ministar nadležan za poslove vera doneće u roku od 90 dana od dana stupanja na snagu ovog zakona.
Stupanje ovog zakona na snagu
Član 48.
Ovaj zakon stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije“.
O b r a z l o ž e nj e
I. Ustavni osnov za donošenje Zakona o Crkvama i verskim zajednicama
Ustavni osnov za donošenje Zakona o Crkvama i verskim zajednicama sadržan je u članu 72. tač. 2. i 12. Ustava Republike Srbije.
II. Razlozi za donošenje Zakona i ciljevi koji se njime žele ostvariti
Prvi i osnovni razlog za donošenje Zakona sadržan je u činjenici da u današnjem pravnom sistemu Republike Srbije, od 1993. godine, ne postoji poseban zakon kojim se uređuju odnosi između države i crkve, niti neki drugi pravni akt kojim se ustanovljava mesto i uloga crkve u društvu. U poslednjih 15 godina položaj crkava i verskih zajednica u društvu je faktički promenjen: uvođenjem višestranačkog političkog sistema i procesima demokratizacije društva, crkve i verske zajednice, prevashodno zahvaljujući širokoj podršci građana, vratile su se u javni život, odakle su decenijama bile isključene. Nov položaj crkava i verskih zajednica u demokratskom društvu neophodno je zakonski utvrditi i urediti.
Iako Ustav Republike Srbije sadrži jedan broj načela kojima se potvrđuje verska sloboda, van pravnog regulisanja ostala su značajna pitanja: od pitanja pravnog položaja crkava i verskih zajednica, statusa njihove imovine, načina finansiranja, socijalnih prava nosilaca vere (đaci i studenti verskih škola, sveštenici i verski službenici), mesta i uloge verskog obrazovanja i verske kulture u društvu, do pitanja osnivanja i registrovanja verskih organizacija i problema zloupotrebe verske slobode. Ova i srodna pitanja neophodno je urediti posebnim zakonom kako bi se u jednoj važnoj oblasti društvenog i državnog života uveli standardi koji važe u demokratskim državama, posebno u članicama Evropske Unije.
Ciljevi ovog Zakona jesu: 1. da se njime uspostave demokratski i slobodni saradnički odnosi između države i crkve; 2. da se utvrdi mesto i zajemče prava crkava i verskih zajednica u društvu; 3. da se doprinese harmonizaciji našeg pravnog sistema sa pravnim sistemom Evropske Unije u oblasti ostvarivanja verskih sloboda i prava.
Kratak istorijski osvrt na ranije zakone
Svi zakoni kojima su u našoj pravnoj istoriji regulisani odnosi između države i crkve bili su sistemski zakoni ustavnog karaktera. Kad bi se jednom usvojili, takvi zakoni – uz manje ili veće povremene izmene odnosno dopune – obično su bivali na snazi sve dok traje jedan državni ili društveni sistem.
U srpskoj modernoj pravnoj istoriji prvi zakon o odnosima crkve i države usvojen je godinu dana po donošenju Sretenjskog ustava. Zakon pod naslovom „Načertanije o duhovnoj vlasti“ izglasala je Narodna skupština 21. maja 1836. godine. Duh i logika ovog zakona – u jezički, pravno-tehnički i strukturno modifikovanim oblicima – prožimali su sve zakone o odnosima između države i crkve u 19. i prvoj polovini 20. veka.
Posle Načertanija o duhovnoj vlasti na snazi su bili sledeći zakoni: Ustrojenije duhovne vlasti Knjaževstva Srbskog, usvojen 1847. godine; Zakon o crkvenim vlastima pravoslavne vere, usvojen 1862; Zakon o crkvenim vlastima istočne pravoslavne crkve (donet 1890). Hatišerifom (1830. godine) i Ukazom o ravnopravnosti građana (1859) priznata je ravnopravnost Jevrejske zajednice u Srbiji. Ukazom kneza Mihaila Obrenovića Srbija je 1868. godine zvanično priznala slobodu ispovedanja islamske vere, a Ukazom kneza Aleksandra Karađorđevića iz 1853. godine zajemčena su i utvrđena prava nepravoslavnih hrišćanskih podanika (protestanti: luterani i kalvini). Delovanje Rimokatoličke crkve je ozakonjeno Zakonom o konkordatu između Kraljevine Srbije i Svete Stolice (1914. godine).
U Kraljevini Jugoslaviji doneti su sledeći zakoni kojima je uređen religijski sistem društva: Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi (1929), Zakon o verskoj zajednici Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji (1929), Zakon o Islamskoj verskoj zajednici Kraljevine Jugoslavije (1930) i Zakon o evangeličko-hrišćanskim crkvama i Reformovanoj crkvi u Kraljevini Jugoslaviji (1930).
U drugoj polovini 20. veka, 1953. godine, na saveznom nivou donesen je Zakon o pravnom položaju verskih zajednica, a 1977. godine u istom duhu i pod istim nazivom zakon Republike Srbije, koji je primenjivan do stavljanja van snage 1993. godine.
Suština zakona koji su važili u demokratskom višestranačkom sistemu i parlamentarnoj monarhiji svodila se na nastojanje države da jasno odredi i zakonom zajemči slobodu vere, da prizna i naglasi pozitivnu ulogu crkve u narodnom životu, narodnoj kulturi i istoriji i da obezbedi što bolje uslove za njeno korisno delovanje u društvu. Crkva je, dakle, imala pravni status javne ustanove, odnosno javne organizacije i javnog sistema od velikog značaja za narodni život i državu. Sa tih razloga zakoni su se u određenom vidu bavili i unutrašnjom organizacijom i upravljanjem crkvom, i to uglavnom tako što su načela i odredbe iz crkvenog ustava, koji je donošen u saradnji sa državom, prihvatani i preuzimani kao državna zakonska normativa iza koje stoji svetovna vlast. Državna vlast je time obezbedila sebi poziciju i preuzela obavezu da nadgleda da se crkveni ustav i crkvene uredbe dosledno primenjuju u praksi. Na taj način država je ostvarivala kontrolu nad crkvenim životom; najvažnije odluke najviših crkvenih tela mogle su da stupe na snagu tek kad ih potvrdi nadležni ministar, a neke, kao što je hirotonisanje novih episkopa, kad ih obnaroduje vladar, na osnovu izbora koji je prethodno izvršio Sabor i čiju je odluku Kralju preporučio ministar; ministri prosvete, finansija i građevina takođe su potvrđivali odluke crkvenih tela koje su doticale delatnosti za koje su pomenuti resori bili nadležni. Posebnim podzakonskim aktima je utvrđena materijalna sigurnost nosilaca vere (sveštenici, verski službenici, verski poglavari, đaci i profesori verskih škola), kao i dužnosti i obaveze građana prema crkvi, posebno dužnosti državnih službenika. Isto tako, vernicima je uredbama obezbeđeno pravo da pod jasnim i unapred propisanim uslovima koriste verske usluge i namiruju svoje verske potrebe.
Radikalan raskid sa ovakvom zakonodavnom tradicijom kojom su uređivani odnosi između države i crkve učinjen je Zakonom o pravnom položaju verskih zajednica donetim na saveznom nivou 1953. godine. Kao i u svim državama u kojima su komunisti imali apsolutnu vlast i u kojima je javna vlast religiju smatrala nepoželjnom konkurentskom ideologijom, u ovom Zakonu je rigidno sprovedeno načelo odvojenosti države i crkve. To prosvetiteljsko načelo primenjeno je tako da se crkva praktično isključi iz javnog života, da se marginalizuje i getoizuje, da se zatvori u sopstveni bogoslužbeni prostor, a da se njena duhovna i kulturna aktivnost svede samo na bogoslužbeni obred. Za uzvrat, Zakon nije predviđao mogućnost da građanska vlast može da utiče na unutrašnju organizaciju i na odlučivanje o strogo crkvenim pitanjima, kakav je slučaj bio sa ranijim zakonima. Ukratko, Zakon iz 1953. godine je proterao crkvu iz javnog života, ali joj je deklarativno dao punu autonomiju u nasilno suženoj sferi delovanja u koju je smeštena. Zakon nije pominjao ni jednu od brojnih crkava i verskih zajednica pojedinačno; samobitnost, posebnost, tradicija i stečena prava nikome nisu potvrđena; naprotiv, sve raznorodne crkve, koje su imale i tradiciju i poseban pravni položaj u demokratskom društvu, sada su podvedene pod zajednički nazivnik «verske zajednice» odnosno udruženja građana. Režim osnivanja verskih udruženja bio je potpuno liberalan: status verske zajednice mogla je da dobije svaka verska grupa prostim činom prijavljivanja; nisu predviđani nikakvi uslovi za prihvatanje prijave, niti su vođeni centralni registri prijavljenih verskih organizacija.
Opšta načela ugrađena u Zakon
Polazeći od realnog religijskog pluralizma modernog srpskog društva, koji zakonom treba utvrditi i zaštiti, Predlog zakona o Crkvama i verskim zajednicama u jednakoj meri uvažava: 1. srpsku pravnu tradiciju uređivanja odnosa između države i crkve, 2. zakonska rešenja i praksu u nekim državama članicama EU i 3. opštevažeće međunarodne konvencije o ljudskim pravima, kao i stavove evropskih institucija o ostvarivanju verskih sloboda.
Prvo načelo na kojem počiva Predloga zakona o Crkvama i verskim zajednicama jeste načelo pune verske slobode svake ličnosti odnosno svakog građanina. Konkretizacija i delotvorna primena ovog načela sadržana je u afirmaciji i zaštiti kolektivnih verskih prava, odnosno prava crkava i verskih zajednica. Individualne verske slobode i prava ne mogu, naime, biti potpuno ostvarene i zaštićene ako se ne definišu i ne zaštite kolektivna prava crkava i verskih zajednica.
Načelo zaštite kolektivnih verskih prava, njihovo jasno definisanje, konkretizacija i afirmacija tih prava, moralo je biti ugrađeno u Zakon zato što 95% građana Srbije oseća pripadnost nekoj od postojećih Crkava i verskih zajednica, dok se samo 0,01% građana izjašnjavaju kao vernici koji ne pripadaju nijednoj veroispovesti.
Popis stanovništva Srbije 2002. godine pokazao je da su Crkve i verske zajednice najšire forme socijalnog delovanja i organizovanja koje okupljaju i koje prihvataju najveći deo stanovništva (više od 95%). Iz ove činjenice, kao i iz naše pravne tradicije, logično proishodi načelo da su Crkve i verske zajednice javne ustanove, javne organizacije, javni duhovni sistemi.
Crkve i verske zajednice zadovoljavaju duhovno-kulturne potrebe građana: omogućavaju ispoljavanje i ostvarivanje individualnih i kolektivnih verskih sloboda; uzdižu duhovno dostojanstvo ličnosti i profilišu i potvrđuju kulturni i duhovni identitet nacija i etničkih grupa; čuvaju i prenose univerzalne ljudske vrednosti, afirmišu čovečne odnose među ljudima, razumevanje, saosećanje, solidarnost i toleranciju; doprinose razvoju prosvete i kulture; učestvuju u oblikovanju istorijske, kulturne, socijalne i političke svesti građana kao i u kristalizaciji moralne samosvesti i vrednosnog sistema društva; nose i neguju religijski pluralizam u Srbiji, uspostavljen istorijskim procesima u prošlosti i podstican savremenim procesom modernizacije društva.
Pošto je Crkvama i verskim zajednicama vraćen položaj javnih ustanova, javnih organizacija, javnih duhovnih sistema, kakav su i ranije imale u našoj tradiciji i kakav danas imaju u demokratskim društvima (umesto degradirajućeg pravnog položaja udruženja građana, kakav su status imale u eposi komunizma), neophodno je da se Zakonom predvide mogućnosti i utvrde vidovi i uslovi saradnje države i crkve.
Načelo saradnje države i crkve ugrađeno je u Zakon radi unapređenja verskih sloboda i ostvarivanja opšteg dobra. Saradnja države sa crkvama i verskim zajednicama ustanovljena je kao mogućnost i pravo, a ne kao obaveza. U međusobnoj saradnji i crkva i država su potpuno slobodne. To je temeljno načelo ovog Zakona.
Ovakvim shvatanjem i ovakvom primenom načela saradnje države sa Crkvama i verskim zajednicama na moderan način se definiše i interpretira načelo odvojenosti države i crkve. Moderno shvatanje načela odvojenosti države i crkve podrazumeva, na jednoj strani, da se Crkvama i verskim zajednicama priznaje i jemči pravo učešća u javnom životu (čime se prevazilazi rigidno shvatanje ovog načela kao projektovano stanje ne-saradnje, ignorancije, pritajene konfrontacije, izgona crkve iz javnog života).
Na drugoj strani, u procesu obostrano slobodne saradnje, država crkvi jemči punu i neprikosnovenu autonomiju, odnosno priznaje njenu autohtonu organizaciju i njeno unutrašnje pravo. Ugrađivanjem u Zakon načela o punoj autonomiji crkve otklanja se opasnost da država utiče na unutrašnji život i misiju crkve.
Ukratko, moderni civilizacijski principi pune i neprikosnovene slobode ličnosti, odnosno univerzalni, u svim evropskim državama prihvaćeni standardi ljudskih prava, u Zakonu su konretizovani i dovedeni u harmoničan i plodotvoran odnos sa pravima i autonomijom korporativnih subjekata verske slobode, odnosno sa drevnim autohtonim zakonima na kojima počivaju postojeće Crkve i verske zajednice.
III. Objašnjenje pojedinačnih rešenja
Predlog zakona o Crkvama i verskim zajednicama sastavljen je iz tri dela.
U prvom delu: Osnovne odredbe (čl. 1-3):
– opisan je sadržaj slobode veroispovesti (čl. 1);
– zabranjena je verska diskriminacija (čl. 2);
– propisani su razlozi zbog kojih verska sloboda može biti ograničena (čl. 3).
Drugi deo: Pravni položaj Crkava i verskih zajednica podeljen je u tri tematske celine:
1. U poglavlju Autonomija (čl. 4-17):
– definisani su subjekti korporativne verske slobode (čl. 4);
– zajemčena je sloboda udruživanja (čl. 5);
– zajemčena je autonomija Crkava i verskih zajednica (čl. 6);
– utvrđen je položaj autonomne regulative Crkava i verskih zajednica u državnom pravnom sistemu (čl. 7);
– utvrđena su prava sveštenika odnosno verskih službenika u društvu (čl. 8);
– utvrđena je pravna sposobnost Crkava i verskih zajednica (čl. 9);
– priznat je Crkvama i verskim zajednicama kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu ranije važećih zakona (čl. 10);
– identifikovane su Crkve i verske zajednice kojima se uspostavlja kontinuitet u pravnom subjektivitetu na osnovu ranije važećih posebnih zakona (čl. 11-17).
2. U poglavlju Registracija (čl. 18-27):
– propisano je vođenje Registra Crkava i verskih zajednica (čl. 18);
– omogućen je automatski upis u Registar svim legalnim Crkvama i verskim zajednicama (čl. 19);
– data je mogućnost i utvrđen je postupak za registraciju drugih verskih organizacija (čl. 20);
– utvrđen je način korištenja naziva verske organizacije (čl. 21);
– utvrđena je procedura rešavanja o prijavi za upis u Registar (čl. 22);
– propisana je sadržina Registra (čl. 23);
– utvrđeni su razlozi i uslovi za brisanje iz Registra (čl. 24);
– predviđen je pravni lek protiv rešenja u postupku registracije (čl. 25);
– utvrđen je postupak sa imovinom verske organizacije brisane iz Registra (čl. 26);
– određen je organ koji vrši nadzor nad sprovođeem Zakona (čl. 27).
3. U poglavlju Imovina i finansiranje (čl. 28-32):
– identifikovani su izvori finansiranja i imovina Crkava i verskih zajednica (čl. 28);
– propisana je posebna zaštita imovine Crkava i verskih zajednica koja je deo kulturne baštine (čl. 29);
– predviđena je mogućnost saradnje države sa Crkvama i verskim zajednicama na materijalnom planu (čl. 30);
– utvrđena su socijalna prava sveštenika i verskih službenika (čl. 31);
– predviđene su mogućnosti za davanje poreskih olakšica Crkvama i verskim zajednicama za obavljanje izvornih delatnosti (čl. 32).
Treći deo: Delatnost Crkava i verskih zajednica takođe sadrži tri tematske celine:
1. U poglavlju Bogoslužbena delatnost (čl. 33-35):
– definisani su prostori, mesta i ustanove u kojima se može vršiti bogosluženje (čl. 33);
– utvrđeni su uslovi za sakralno graditeljstvo (čl. 34);
– zajemčeni su i predviđeni uslovi za humanitarnu delatnost Crkava i verskih zajednica (čl. 35).
2. U poglavlju Obrazovna delatnost (čl. 36-42):
– definisane su verske obrazovne ustanove (čl. 36);
– utvrđeno je pravo osnivanja obrazovnih ustanova prema opštim propisima (čl. 37);
– utvrđena je mogućnost i uslovi da se verske obrazovne ustanove uključe u sistem obrazovanja (čl. 38);
– zajemčena je autonomija verskih obrazovnih ustanova (čl. 39);
– utvrđeno je pravno dejstvo i status diploma stečenih u verskim obrazovnim ustanovama (čl. 40);
– zajemčena su socijalna prava učenika i studenata verskih obrazovnih ustanova (čl. 41);
– zajemčeno je pravo na izvođenje verske nastave u državnim i privatnim osnovnim i srednjim školama (čl. 42).
3. U poglavlju Kulturna delatnost (čl. 43-46):
– identifikovani su nosioci kulturne i naučne delatnosti u sastavu Crkava i verskih zajednica (čl. 43);
– utvrđena su posebna prava Crkava i verskih zajednica u zaštiti sakralnog nasleđa i kulturnih dobara (čl. 44);
– zajemčena su prava i uslovi za informativnu i izdavačku delatnost Crkava i verskih zajednica (čl. 45);
– predviđena je mogućnost i utvrđeni uslovi za dotiranje iz državnog budžeta kulturnih i naučnih delatnosti Crkava i verskih zajednica (čl. 46).
IV. Finansijska sredstva potrebna za sprovođenje Zakona
Za sprovođenje ovog zakona nije potrebno obezbediti dodatna sredstva u budžetu Republike Srbije.