Strategija regionalnog razvoja Srbije za period od 2007. do 2012. godine Akcioni plan

Na osnovu člana 45. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05 i 71/05 – ispravka),

Vlada donosi

STRATEGIJU

REGIONALNOG RAZVOJA REPUBLIKE SRBIJE

ZA PERIOD OD 2007. DO 2012. GODINE

I. UVOD

Polazne osnove, ciljevi i načela

Strategija regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine (u daljem tekstu: Strategija) predstavlja prvi strateški razvojni dokument iz oblasti regionalnog razvoja koji na konzistentan i celovit način definiše osnovne razvojne prioritete regionalnog razvoja zemlje i načine njihovog ostvarivanja u narednim godinama.

Ustav Republike Srbije (u daljem tekstu: Ustav) posebnu pažnju je posvetio regionalnom razvoju, obavezi države da se stara o ravnomernom regionalnom razvoju (član 94), pre svega, o razvoju nedovoljno razvijenih područja. Tako, Republika Srbija uređuje i obezbeđuje „razvoj Republike Srbije, politiku i mere za podsticanje ravnomernog razvoja pojedinih delova Republike Srbije, uključujući i razvoj nedovoljno razvijenih područja” (član 97. tačka 12). Prvi korak u sprovođenju ustavnih nadležnosti Republike Srbije država će ostvariti donošenjem Strategije i nakon toga zakona kojim će se urediti oblast regionalnog razvoja.

Strategija se odnosi i na Autonomnu pokrajinu Kosovo i Metohija (u daljem tekstu: AP Kosovo i Metohija), koja je u daljem tekstu izostavljena kada se ne raspolaže statističkim podacima.

Tokom više decenija regionalni razvoj se nije posmatrao kao integralni deo ukupnog društveno-ekonomskog razvoja. Problematika regionalnog razvoja je marginalizovana, analizirana je kao jedna odvojena i ne mnogo značajna dimenzija ukupnog razvoja. Stalno se izbegavala činjenica da razvoj ima svoju regionalnu i prostornu dimenziju, te da definisanje institucionalnih razvojnih mehanizama nikako nije regionalno neutralno. Posmatrane su regionalne razlike sa aspekta nivoa razvijenosti, tako da su zanemarivane njihove ekonomsko-razvojne, socijalne, društvene, pa i političke reperkusije. Uglavnom, se težilo bržem razvoju nerazvijenih područja, za šta su se izdvajala određena sredstva i definisao podsticajni mehanizam. Ciljevi regionalnog razvoja su se definisali na uopšten način, i godinama ponavljali. Podsticajna politika, kao neka vrsta razvojne kompezacije, nije uspevala da spreči dalje zaostajanje nerazvijenih područja. Takav pristup neminovno je vodio produbljavanju regionalnih i strukturnih razvojnih problema. Posledice u prostoru Republike Srbije su evidentne.

Osnovni motiv za angažovanje države u ovoj oblasti su ogromni unutarregionalni i međuregionalni neskladi koji sputavaju razvoj, a iniciraju migracione tokove. Veliki i strateški važni prostori ostaju populaciono nepokriveni, a njihovi resursi neiskorišćeni. Istovremeno, u razvijenijim centrima dolazi do prekomerne koncentracije stanovništva i privrede, što proizvodi negativne posledice u ekonomskoj, socijalnoj, prostornoj i ekološkoj sferi. U novoj regionalnoj politici uloga države svodi se na uklanjanje i ublažavanje ograničenja sa kojima su suočena ugrožena područja, odnosno njihovo osposobljavanje za autopropulzivni razvoj. To se naročito odnosi na pomoć područjima sa posebnim razvojnim problemima, kroz investicije i stimulisanje priliva kapitala, kako bi ta područja kompenzirala svoje strukturne slabosti. Da bi podrška države bila efikasna, neophodno je obezbediti njen kontinuitet i održati intezitet podruške na duži period.

Kompleksnost nasleđenih regionalnih problema Republike Srbije uz pojavu novog regionalnog „tranzicionog siromaštva” dostigli su takve razmere, da je bilo neophodno pristupiti definisanju novog koncepta regionalnog razvoja. U tom kontekstu primarni cilj Strategije je donošenje novih institucionalnih rešenja, jer sva dosadašnja iskustva, kao i postojeće tendencije u regionalnom razvoju, ukazuju da neadekvatan regionalni razvoj nije samo posledica defekata primenjivane politike regionalnog razvoja, nego prvenstveno nedostataka sistemskih i institucionalnih regulativnih mehanizama.

Razmere regionalnih neravnomernosti ukazuju da je Republici Srbiji danas ovakav razvojni dokument neophodan, kako bi se jasno sagledali putevi ostvarivanja osnovnog cilja, a to je podsticanje ravnomernog regionalnog razvoja Republike Srbije.

Operacionalizacija ovog cilja podrazumeva, pre svega:

1) podizanje regionalne konkurentnosti;

2) smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva;

3) izgradnja institucionalne regionalne infrastrukture.

Napomena:

Pojam region u Strategiji podrazumeva „jedinice lokalne samouprave na području upravnih okruga” i ne odgovara definiciji koju koristi Evropska unija (u daljem tekstu: EU), gde se region definiše kao ekonomski region.

Pojam okrug u Strategiji podrazumeva „upravni okrug” koji je definisan Zakonom o državnoj upravi (član 38.).

Strategija se temelji na tri stuba:

1) određivanje stepena razvijenosti – kategorizacija i tipologija područja;

2) definisanje razvojnih politika u funkciji podsticanja regionalnog razvoja Republike Srbije;

3) Strategiji razvoja institucija.

Takođe, donošenje i sprovođenje Strategije je neophodno zbog proevropske orijentacije Republike Srbije, kako bi se, kroz jedan jasan i i argumentovan pristup, pokazalo da raspolažemo sopstvenom celovitom regionalnom strategijom koja uvažava sve regionalne specifičnosti i regionalne razvojne potencijale i istovremeno uvažava evropske standarde u ovoj oblasti.

Strategija je usklađena sa ciljevima strategija razvoja kojima se uređuju pojedine oblasti.

Strategija svoje uporište nalazi u poštovanju ključnih principa na kojima se danas zasniva svaka uspešna politika regionalnog razvoja:

Celovitost formulisanja regionalne politike – koncept regionalne politike smanjenja siromaštva odnosi se na celu Republiku Srbiju, sa diferenciranjem podsticanja razvoja pojedinih regiona u skladu sa posebnim razvojnim problemima.

Partnerstvo – partnerstvo među lokalnim zajednicama kao socijalnih partnera i institucija građanskih udruženja.

Subsidijarnost – podrazumeva postupnu teritorijalnu decentralizaciju, prenošenje državnih nadležnosti na niže nivoe (lokalne zajednice).

Usklađenost – usklađenost aktivnosti među ministarstvima i sa regulativom u EU.

Programsko usmerenje – usklađenost Strategije i politike sa drugim razvojnim strategijama.

Podrška i vrednovanje rezultata – neophodnost uspostavljanja sistema podsticanja ravnomernog regionalnog razvoja (stabilni izvori sredstava), praćenja i vrednovanja rezultata.

Praćenje, izveštavanje i modifikovanje (Monitoring i evaluacija). Izuzetno važan korak u ostvarivanju Strategije jeste realizacija procesa kontinuiranog prikupljanja podataka i informacija za merenje procesa uspešnosti Strategije, odnosno blagovremeno signaliziranje odgovornim institucijama o „tačkama” uspeha ili neuspeha preduzetih aktivnosti. Usled uticaja brojnih internih i eksternih faktora, Strategiju je potrebno, takođe, nakon određenog perioda korigovati. Republički zavod za razvoj (i daljem tekstu: RZR) u saradnji sa Republičkim zavodom za statistiku (u daljem tekstu: RZS) definisaće metodologiju praćenja Strategije (sistem indikatora, strukturne indikatore, indikatore na regionalnom nivou, itd). U tom kontekstu neophodno je nadležne institucije (RZR, RZS, ministarstva) ojačati i modernizovati.

2. Struktura Strategije po poglavljima

Strategija se sastoji od osam delova.

Prvi deo je uvod u Strategiju.

Drugi deo Strategije obuhvata Analizu stanja koja daje celovit dinamički prikaz svih regionalnih neravnomernosti, svih faktora relevantnih za sagledavanje dostignutog stepena razvijenosti, dosadašnjih ograničenja i problema. Detaljno su prikazane demografske disproporcije, regionalni problemi nezaposlenosti, razmere novog siromaštva, regionalna konkurentnost, ključni aspekti humanog razvoja, razvojni i institucionalni problemi. Poseban akcenat je dat parcijalnim i ukupnoj SWOT analizi, kao sinteznom analitičkom instrumentu za identifikaciju i sistematizaciju ključnih komponenata regionalnog razvoja Republike Srbije.

Treći deo obuhvata definisanje prioritetnih ciljeva i strateških pravaca regionalnog razvoja Republike Srbije. Na početku trećeg dela, nakon osvrta na najvažnije teorijske aspekte regionalnog razvoja, dat je prikaz novih razvojnih izazova sa akcentom na problem upravljanja i Milenijumske ciljeve Ujedinjenih nacija (u daljem tekstu: UN) i socijalnu komponenetu razvoja. Na kraju, prikazani su osnovni strateški ciljevi i prioriteti. Vizija ravnomernog regionalnog razvoja Republike Srbije odredila je sedam strateških i operativnih ciljeva Strategije: održiv razvoj, podizanje regionalne konkurentnosti, smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva, zaustavljanje negativnih demografskih kretanja, nastavak procesa decentralizacije, ekonomska integracija srpskih zajednica na AP Kosovo i Metohija, izgradnja institucionalne regionalne infrastrukture.

Četvrti deo se odnosi na Politiku ravnomernog regionalnog razvoja. Ovo poglavlje se sastoji iz dva dela: (a) određivanje stepena razvijenosti-kategorizacija i tipologija područja; i (b) definisanje podsticajnih mehanizama i mera u svih 14 razvojnih politika koje su najrelevantnije za kreiranje novog podsticajnog ambijenta na regionalnom nivou.

Peti deo obuhvata ekonomsku regionalizaciju u funkciji pristupa EU fondovima. Imajući u vidu značaj formiranja NUTS regiona date su tri varijante statističkog klasifikovanja.

Šesti deo definiše Strategiju razvoja institucija. Ovaj deo predstavlja jedan od stubova Strategije. Prikazana je postojeća institucionalna osnova i stavljen akcenat na nov institucionalni okvir regionalnog razvoja Republike Srbije.

Sedmi deo definiše mere i aktivnosti, sa rokovima, zadacima i organima i organizacijama nadležnim za sprovođenje ove strategije koje su sadržane u Akcionom planu.

Osmi deo je završni deo.

Skraćenice koje se koriste u tekstu Strategije imaju sledeće značenje:

AP – Autonomna pokrajina;

APP – Agencija za prostorno planiranje;

APr – Agencija za privatizaciju;

BDB – Bruto dodata vrednost;

CHF – Cooperative Housing Foundation / Fondacija za pomoć u izgradnji;

CARDS – Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization / Pomoć EU za obnovu, razvoj i stabilizaciju;

CEFTA – Central European Free Trade Agreement / Sporazum o srednjeevropskoj zoni slobodne trgovine;

EAR – European Agency for Construction / Evropska agencija za rekonstrukciju;

ERDF – European Regional Development Fund / Evropski regionalni razvojni fond;

EPL – Evropska povelja o lokalnoj samoupravi;

EU – Evropska Unija;

GF – Garancijski fond;

GDI – Gender Development Index / Razvojni indeks prema polu;

GTZ – Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit / Nemačka organizacija za tehničku saradnju;

HDI – Hunman Development Index / Indeks humanog razvoja;

ZSZ – Zavod za socijalnu zaštitu;

IRU – Indeks razvojne ugroženosti;

IPA – Instrument for Pre-Accession Assistance / Instrument predpristupne pomoći;

ISPA – The Instrument for Structural Policies for pre-Accession / Instrument strukturne predpristupne pomoći;

ICA – International Cooperative Alliance / Međunarodni zadružni pokret;

JIE – Jugoistočna Evropa;

JPŽS – Javna preduzeća železnice Srbije;

KZK – Komisija za zaštitu konkurencije;

KPEU – Kancelarija za pridruživanje Evropskoj uniji;

LER – Lokalni ekonomski razvoj;

LS – Lokalna samouprava;

MDULS – Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu;

MEOI – Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom;

MP – Ministarstvo privrede;

MF – Ministarstvo finansija;

MPR – Ministarstvo pravde;

MNZŽS – Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine;

MPS – Ministarstvo prosvete i sporta;

MPŠV – Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede;

MRE – Ministarstvo rudarstva i energetike;

MRZSP – Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike;

MTTU – Ministarstvo trgovine, turizma i usluga;

MKI – Ministarstvo za kapitalne investicije;

MZ – Ministarstvo zdravlja;

MSP – Mala i srednja preduzeća;

MSPP – Mala i srednja preduzeća i preduzetništvo;

NBS – Narodna banka Republike Srbije;

NIP – Nacionalni investicioni plan;

NRP – Nedovoljno razvijena područja;

NSRS – Narodna Skupština Republike Srbije;

NSZ – Nacionalna služba za zapošljavanje;

NUTS – The Nomenclature of Territorial Units for Statistics / Nomenklatura teritorijalnih statističkih jedinica;

NATO – North Atlantic Treaty Organisation / Severnoatlanska Alijansa;

OEBS – Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju;

OI – Obrazovne institucije;

PHARE – Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies / Sredstva predpristupnih fondova EU;

PK – Privredna komora;

PS – Privredni subjekti;

RATEL – Republička agencija za telekomunikacije;

RAMSPP – Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva;

RGZ – Republički geodetski zavod;

RZR – Republički zavod za razvoj;

RZS – Republički zavod za statistiku;

RM – Resorna ministarstva;

SAPARD – The Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development / Specijalni program za pridruživanje i ruralni razvoj;

SE – Savet Evrope;

SDI – Strane direktne investicije;

SIEPA – Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza;

SKGO – Stalna konferencija gradova i opština;

SR – Savet za ravnopravnost;

STO – Svetska trgovinska organizacija;

TO – Turističke organizacije;

UN – Ujedinjene nacije;

USZ – Ustanove socijalne zaštite;

UNDP – United Nations Development / Program za razvoj Ujedinjenih nacija;

USAID – United States Agency for International Development / Agencija Sjedinjenih Američkih država za međunarodni razvoj;

UNCTAD – United Nations Conference on Trade and Development / Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj;

FZŽS – Fond za zaštitu životne sredine;

FR – Fond za razvoj Republike Srbije;

CSR – Centar za socijalni rad.

II. ANALIZA REGIONALNIH NERAVNOMERNOSTI

1. Demografska analiza

Dinamika demografskog pražnjenja

Osnovni nalaz: Poslednjih decenija Republiku Srbiju karakteriše izrazito demografsko nazadovanje (demografska regresija). U poslednjem međupopisnom periodu (od 1991. do 2002. godine), razvoj stanovništva Republike Srbije beleži vrlo nepovoljne tendencije, koje se ogledaju u produbljivanju tri globalna demografska procesa: (1) ukupna depopulacija (pad broja stanovnika); (2) prirodna depopulacija (broj umrlih stanovnika prevazilazi broj živorođene dece i (3) demografsko starenje. Navedeni procesi su posebno izraženi na regionalnom nivou.

Analiza stanja: Tokom 90-tih godina došlo je do brojnih društveno-ekonomskih i političkih promena koji su uticali na dinamiku stanovništva. Najveći uticaj na demografske promene imala su velika migraciona kretanja. Ratna razaranja su izazvala veliki priliv izbeglica u Republiku Srbiju, s jedne strane, dok je ekonomska i politička nestabilnost doprinela velikoj emigraciji u inostranstvo, s druge strane. Složen bilans ovih kretanja samo je jedna komponenta ukupne dinamike, a u sadejstvu sa prirodnim kretanjem koje karakteriše nastavak biološke depopulacije, opredelio je brojno stanje stanovništva Republike Srbije 2002. godine i regionalnu neujednačenost.

Podaci o prosečnom godišnjem rastu stanovništva Republike Srbije u međupopisnim razdobljima, sadržani su u grafikonu 1. i to:

Grafikon 1.

Opštine sa pozitivnim populacionim rastom se, uglavnom nalaze na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine (u daljem tekstu AP: Vojvodina) (20) i gotovo isključivo u Južno-bačkom i Sremskom okrugu, kao i na području grada Beograda (9), što je pre svega rezultat mehaničkog priliva stanovništva, odnosno relativno velikog učešća izbeglica i interno raseljenih lica.

Opštine sa negativnim stopama rasta stanovništva se u najvećem broju nalaze u centralnoj Srbiji (97), dok ih je u AP Vojvodini znatno manje (25).

U čak 29 opština negativna stopa rasta je iznad -10‰ godišnje, a u 9 ona je veća od -15‰ godišnje.

Demografska kretanja opština u periodu 1971-2002. godine, obeležena su najvišim odlivom stanovništva na teritoriji opštine Crna Trava (-74%, sa 9.672 na 2.563), dok je nasuprot tome najviši priliv stanovništva (izuzimajući beogradske opštine), zabeležen na teritoriji Novog Sada (45%, sa 206.821 na 299.294).

Posmatrano na nivou okruga najniže prosečne godišnje stope rasta stanovništva (1991-2002.) beleže Zaječarski (-10,4‰) i Borski okrug (-9,8‰), nasuprot Sremskom (9,3‰) i Južno-bačkom okrugu (8‰).

Izrazit depopulacioni trend, koji beleže nerazvijene i prigranične opštine, vodi ka potpunom demografskom pražnjenju tog područja.

Podaci o opštinama sa ekstremnim vrednostima prosečne godišnje stope rasta stanovništva (1991-2002. godine), sadržani su u grafikonu 2. i to:

Grafikon 2.

Ekonomska nerazvijenost (privredna, infrastrukturna, socijalna) je osnovni razlog polarizovanosti i višedecenijskog trenda demografskog pražnjenja.

Prema podacima vitalne statistike i rezultatima Popisa stanovništva na području Republike Srbije u periodu 1971-2002. godine zabeležen je porast od 295.086 (4%) stanovnika, što se jednim delom može pripisati relativno visokom prirodnom priraštaju u međupopisnom periodu 1981-1991. godine.

Kada je u pitanju druga komponenta demografskog rasta – migracioni saldo: dekadu 1971-1981. godina karakteriše pozitivan migracioni saldo (129.000), dok je u periodu 1981-1991. godine izrazito negativan (-83.900). Pozitivan migracioni saldo u periodu 1991-2002. godine neznatno je ublažio negativne posledice prirodnog priraštaja.

Podaci o depopulacionim trendovima sadržani su u tabeli 1. i to:

Tabela 1.

Republika Srbija Centralna Srbija AP Vojvodina Porast 1971-1981. 526.000 444.000 82.000 1981-1991. 93.500 114.400 -20.000 1991-2002. -83.436 -145.233 61.797 Prirodni priraštaj 1971-1981. 397.000 328.000 69.000 1981-1991. 177.400 163.900 13.500 1991-2002. -189.875 -99.228 -90.647 Migracioni saldo 1971-1981. 129.000 116.000 13.000 1981-1991. -83.900 -49.500 -34.400 1991-2002. 2.652 1.418 1.233 Prirodni priraštaj stanovništva

U Republici Srbiji trend pada prirodnog priraštaja nastavljen je i u 2005. godini, kada broj umrlih lica za 34.591 premašuje broj živorođenih.

Podaci o prirodnom kretanju stanovništva Republike Srbije, sadržani su u grafikonu 3. i to:

Grafikon 3.

U AP Vojvodini je svih sedam okruga imalo negativan prirodni priraštaj, dok su u centralnoj Srbiji od 17 okruga samo dva imala pozitivan prirodni priraštaj (Raški i Pčinjski okrug). Najnižu stopu prirodnog priraštaja u AP Vojvodini beleži Severno-banatski okrug (-8,5‰), dok je najviša na području Južno bačkog okruga (-2,9‰). Najveće smanjenje broja stanovnika u AP Vojvodini imaju opštine Sečanj i Žitište sa -12,5‰.

U centralnoj Srbiji od 116 opština, negativan prirodni priraštaj ima 111 opština (96%), a depopulacioni rekord drži Zaječarski okrug (pad broja stanovnika od -12,8‰), što je posledica starosne strukture ovog okruga (okrug je prvi po prosečnoj starosti stanovništva od 45 godina), dok najvišu pozitivnu stopu prirodnog priraštaja ima Raški okrug sa 2,8‰.

Na vrhu lestvice po visini stope prirodnog priraštaja je Preševo (13‰), dok je na dnu Crna Trava sa -26,4‰.

Promene u veličinama osnovnih komponenti prirodnog priraštaja (natalitet i mortalitet) u posmatranom periodu reflektovale su se i na redistribuciju opština prema vrednostima stopa prirodnog priraštaja. Krajnje nepovoljne tendencije (prvenstveno u konstantnom padu nivoa prirodnog priraštaja) u posmatranom periodu, odrazile su se na veoma brzo i značajno smanjenje broja opština (okruga) sa pozitivnim prirodnim priraštajem.

Demografsko starenje

Društveno-ekonomski razvoj Republike Srbije, koji karakterišu procesi industrijalizacije i deagrarizacije (uz istovremenu deruralizaciju i urbanizaciju), značajno je odredio okvir dinamike i trenda razvoja starosno-polne strukture i starenja stanovništva. Jedna od najznačajnijih karakteristika demografskog razvoja stanovništva Republike Srbije je sve nepovoljnija starosna struktura, koja se u periodu 1971-2002. godine kretala u smeru konstantnog smanjivanja učešća mladih uz istovremeno povećavanje učešća starih lica.

Podaci o stanovništvu Republike Srbije mlađem od 20 i starijem od 60 godina, sadržani su u grafikonu 4. i to:

Grafikon 4.

Struktura stanovništva Republike Srbije po starosti formirana je, pre svega, pod direktnim dejstvom fertiliteta, odnosno nataliteta, a proces starenja je prvenstveno uslovljen sekularnim padom nataliteta.

Na sastav stanovništva po starosti uticala je i druga komponenta prirodnog kretanja stanovništva-smrtnost, kao i migracije. Međutim, njihov uticaj na proces odvijanja demografskog starenja stanovništva Republike Srbije bio je daleko manji.

Najstariji okruzi u Republici Srbiji, po svim indikatorima su Pirotski sa prosečnom starošću stanovništva od 44 godine i Zaječarski sa svega 18% stanovnika mlađih od 20 godina i čak 30% (skoro dvostruko više) starijih od 60 godina, a istovremeno najnižom stopom prirodnog priraštaja (-12,8‰).

Podaci o stadijumima demografske starosti i kriterijumima za njihovo određivanje, sadržani su u tabeli 2. i to:

Tabela 2.

Stadijumi demografske starosti Indikatori demografske starosti stanovništva Prosečna starost (u godinama) Mladi do 20 godina (%) Mlađi od 40 godina (%) Stari 60+ (%) Indeks starenja 1. Rana demografska mladost do 20 58+ 85+ Do 4 do 0,07 2. Demografska mladost 20-24 50-58 75-85 4 -7 0,07-0,14 3. Demografska zrelost 25-30 40-50 65-75 7-11 0,14-0,28 4. Prag demografske starosti 30-35 30-40 58-65 11-15 0,28-0,50 5. Demografska starost 35-40 24-30 52-58 15-20 0,50-0,83 6. Duboka demografska starost 40-43 20-24 45-52 20-25 0,83-1,25 7. Najdublja demografska starost 43+ Do 20 Do 45 25+ 1,25+

Na nivou opština situacija je nešto povoljnija zahvaljujući tome što se četiri opštine nalaze u nižim stadijumima demografske starosti i to: Preševo (stadijum demografske zrelosti), Tutin, Novi Pazar i Bujanovac (prag demografske starosti).

Geografska lociranost opština u stadijumu najdublje demografske starosti je na istoku i jugoistoku Republike Srbije. Kako su to periferna područja Republike Srbije, u jednom delu i pogranična, van značajnih saobraćajnih pravaca i osovina privrednog razvoja, prisutna je intenzivna emigracija mladog, reproduktivnog i radno-sposobnog stanovništva.

Stanovništvo AP Vojvodine je u odnosu na ostatak Republike Srbije znatno homogenije (Plandište je jedina opština u stadijumu najdublje demografske starosti).

Starosnu strukturu najbolje ilustruje starosna piramida, čiji oblik može ukazivati na progresivno, stacionarno ili regresivno stanovništvo ili čak, na neki prelazni tip.

Oblik starosne piramide za 2002. godinu ukazuje da stanovništvo Republike Srbije poseduje gotovo sve karakteristike regresivnog tipa stanovništva.

Pad nataliteta na području Republike Srbije, ubrzao je starenje stanovništva od baze starosne piramide, a povećanje srednjeg trajanja života sredovečnog i starog stanovništva intenziviralo je starenje s vrha starosne piramide.

Podaci o starosnoj strukturi, sadržani su u grafikonu 5. i to:

Grafikon 5.

Jedan od najpouzdanijih analitičkih pokazatelja starosne strukture stanovništva, a time i procesa demografskog starenja jeste indeks starenja, koji izražava odnos starog i mladog stanovništva. U demografskoj teoriji je poznato da ukoliko indeks starenja premaši vrednost 40 (starih na 100 mladih stanovnika), govorimo o staroj populaciji. Kako se iz predočenih podataka vidi, Republika Srbija je 1971. godine imala indeks starenja 46,4, 1981. bio je 50,1, 1991. godine 75,4, da bi 2002. godine dostigao vrednost od čak 100,7. Posmatrano po okruzima najviši indeks starenja ima Zaječarski okrug (168), nasuprot Pčinjskom okrugu sa indeksom 61.

Podaci o odabranim pokazateljima starosno-polne strukture stanovništva Republike Srbije od 1971. do 2002. godine, sadržani su u tabeli 3. i to:

Tabela 3.

1971 1981 1991 2002 Koeficijent maskuliniteta 96,5 97,3 95,5 94,7 Koeficijent feminiteta 103,7 102,8 104,7 105,7 Koeficijent starosti (60 i više god.) 14,3 13,7 19,4 22,6 Koeficijent mladosti (do 19 god.) 30,9 27,3 25,7 22,3 Koeficijent ukupne starosne zavisnosti 45,4 44,9 44,6 48,0 Indeks starenja 46,4 50,1 75,4 100,7

Izvor: RZS

Prema rezultatima popisa 2002. godine prosečna starost u Republici Srbiji iznosi 40,3 godine, što značajno premašuje graničnu vrednost (30 godina), koja je u demografskoj teoriji prihvaćena kao medijalna vrednost.

Budući trendovi u demografskom razvitku Republike Srbije ukazuju na neminovnost znatnog ubrzanja procesa starenja. Sa velikom izvesnošću može se očekivati sve nepovoljnija starosna struktura stanovništva opština, a ukoliko bi se dosadašnji trendovi nastavili u opštinama najdublje demografske starosti, u bliskoj budućnosti moglo bi se očekivati i njihovo demografsko „gašenje”.

Smrtnost odojčadi

Smrtnost odojčadi je u Republici Srbiji u 2005. godini dostigla najnižu vrednost. Broj umrlih beba starosti do jedne godine na 1000 živorođene dece opao je sa 14,6‰ u 1991. godini na 11,0‰ u 1999. godini, da bi u 2005. godini bila zabeležena najniža vrednost do sada od 8,0‰.

Kao i kod drugih razvijenih zemalja na snižavanje smrtnosti odojčadi u Republici Srbiji uticale su specifične preventivne mere na području prenatalnog i neonatalnog zdravlja.

Posmatrano na nivou okruga u Republici Srbiji, evidentne su značajne razlike u nivou stope smrtnosti odojčadi, koje dostižu odnos 1:3. Najvišu stopu smrtnosti beleži Toplički okrug (13,6‰), nasuprot Zapadno-bačkom sa 4,5‰.

U demografskoj teoriji niže i više stope smrtnosti definisane su vrednostima nižim od 10‰ (18 okruga) i višim od 10‰ (6 okruga). Pošto je uočljivo da stope smrtnosti odojčadi na regionalnom nivou nisu u vezi sa razlikama u opštem nivou razvijenosti okruga u Republici Srbiji, neophodna je kompleksnija analiza pojedinačnih slučajeva kako bi se došlo do određenih zaključaka. Ovo ukazuje da na posmatranu pojavu utiču neke specifičnosti svakog okruga što zahteva posebnu analitiku.

U „Nacionalnom Planu akcije za decu”, definisan je specifični cilj: smanjenje smrtnosti odojčadi za jednu trećinu do 2015. godine, posebno smanjenje razlike u smrtnosti među okruzima i pojedinim osetljivim grupama (Romi, interno raseljena lica, siromašni).

Podaci o smrtnosti odojčadi (na 1000 živorođenih) po okruzima, 2005. godine, sadržani su u grafikonu 6. i to:

Grafikon 6.

Podaci o opštinama sa ekstremnim vrednostima stope mortabiliteta, sadržani su u grafikonu 7. i to:

Grafikon 7.

Očekivano trajanje života

Pozitivni trendovi očekivanog trajanja života stanovništva Republike Srbije nastavljeni su i u 2004. godini, dok su se razlike između očekivanog trajanja života muškog i ženskog stanovništva neznatno produbile. Posle stagnacije krajem devedesetih godina, očekivano trajanje života beleži konstantan rast, pri čemu očekivano trajanje života muškaraca beleži blaži porast u odnosu na žensko stanovništvo. Praćenjem trendova mortaliteta preko kretanja dužine očekivanog trajanja života kao sintetičkog pokazatelja smrtnosti stanovništva, može se konstatovati da je u drugoj polovini 20. veka, za žensko stanovništvo Republike Srbije, srednje trajanje života produženo za čak 18,5 godina (sa 56,9 u 1950. godini na 75,4 u 2004. godini).

Iako još uvek nije precizno i u potpunosti objašnjena razlika u dugovečnosti muškaraca i žena, opšte je prihvaćeno da je ona rezultat kompleksnog delovanja bioloških i čitave grupe socijalnih faktora, kao i razlika u ponašanju.

Podaci o kretanjima očekivanog trajanja života u Republici Srbiji, sadržani su u grafikonu 8. i to:

Grafikon 8.

Regionalno posmatrano, na nivou okruga nisu zabeležena značajna odstupanja u dužini očekivanog trajanja života. Ipak, indeks očekivanog trajanja života iznosi 0,817 u Zlatiborskom okrugu, dok je na području Severno-banatskog okruga samo 0,756.

I pored činjenice da u našoj zemlji nisu iskorišćene sve mogućnosti za smanjenje smrtnosti mladih, a posebno odojčadi, redukcija mortaliteta starih jeste šansa za porast dužine života.

Ekonomska struktura stanovništva

Ekonomska struktura stanovništva je najvažnija struktura sa stanovišta ekonomskog razvoja, koja predstavlja indikator društvenog i privrednog razvoja zemlje. Naime, privredni razvoj neposredno menja ekonomsku strukturu stanovništva, dok s druge strane kretanje i struktura radne snage i stanovništva utiču na nivo i dinamiku privrednog razvoja određene sredine.

Ukupno stanovništvo se prema kriterijumu aktivnosti deli na tri osnovne grupe: aktivno stanovništvo ili radna snaga, lica sa ličnim prihodom i izdržavano stanovništvo.

Od ukupnog stanovništva u Republici Srbiji (2002. godina), aktivno je 3.398.227 (45,3%), izdržavano 2.570.639 ili 34,3%, dok je 1.511.816 (20,2%) lica sa ličnim prihodom.

U poređenju sa podacima prethodnog popisa, evidentno je opadanje udela aktivnog i izdržavanog stanovništva, a porast udela lica sa ličnim prihodom. Kao uzroci brzog porasta broja lica sa ličnim prihodima mogu se izdvojiti sve širi obuhvat stanovništva penzijskim osiguranjem, uključujući i lica iz privatnog sektora, kao i promene u starosnoj strukturi zaposlenih.

Navedene tendencije u kretanju stanovništva Republike Srbije prema aktivnosti najbolje ilustruje koeficijent ekonomske zavisnosti (odnos broja lica sa ličnim prihodima i izdržavanih i broja aktivnih lica) koji pokazuje tendenciju rasta u posmatranom periodu (sa 108,4 u 1991. godini na 120,1 u 2002. godini).

Podaci o ekonomskoj strukturi stanovništva, sadržani su u grafikonu 9. i to:

Grafikon 9.

[pic]

Na nivou okruga najviše vrednosti koeficijenta beleži Toplički okrug (144), koji istovremeno ima najvišu stopu aktivnosti stanovništva (51%), nasuprot Kolubarskom sa koeficijentom 96,1 i najnižom stopom aktivnosti (41%). Analiza ekonomske aktivnosti stanovništva Republike Srbije (2002. godina) posmatrana po opštinama pokazuje da je najniža stopa u opštini Crna Trava (31,1%) i relativno niske stope aktivnosti u opštinama Preševo (33,2%), Tutin (37,4), Bujanovac i Gadžin Han (38,1%) koje su za više od 10% ispod proseka Republike. Najviše stope aktivnosti registrovane su u opštinama: Osečina (66%), Koceljeva (55,9%), Trgovište (53,9%) i Ivanjica (53,8%). Ukupno 10 opština prelazi 50%. Razmatranje opštih stopa aktivnosti ukupnog stanovništva AP Vojvodine je pokazalo da nema značajnih odstupanja posmatrano po opštinama u odnosu na prosečnu republičku stopu aktivnosti (44,9%). To najbolje ilustruju minimalna i maksimalna stopa aktivnosti koje iznose 47,8% (Opovo), odnosno 40,8% (Nova Crnja). Na dalje kretanje onog dela populacije koje vrši ekonomsku funkciju, a to je aktivno stanovništvo i njegovu „reprodukciju”, može se uticati sadejstvom demografskih i socio-ekonomskih činilaca. U osnovi prvih nalazi se biološko, ili društveno modifikovano kretanje nataliteta i mortaliteta, dok su u drugim sadržani značajni socijalni, ekonomski i tehnološki elementi aktivnosti.

Obrazovna struktura stanovništva

Obrazovna struktura stanovništva ima poseban značaj u demografskim istraživanjima, s obzirom na uticaj koji ima na prirodno i migraciono kretanje stanovništva.

U obrazovnoj strukturi stanovništva starog 15 i više godina na području Republike Srbije (2002. godina), završena srednja škola je najčešći vid obrazovanja kod oba pola (41% stanovnika), na drugom mestu je osnovno obrazovanje (24% uglavnom starijeg sloja stanovništva).

U ukupnom stanovništvu 6% (411.944) je sa visokom stručnom spremom, a 4% (285.056) sa višom stručnom spremom.

Posmatrano na nivou okruga, Toplički (13%) i Jablanički (12%) su okruzi sa najvišim procentom stanovnika bez školske spreme.

Najveći broj stanovnika sa višom i visokom stručnom spremom imaju područja Grada Beograda (21%), Južno-bačkog (13%), Nišavskog (11,6%) i Šumadijskog okruga (9,5%), na šta presudni uticaj ima činjenica da su u ovim okruzima univerzitetski centri.

Značajno je smanjen broj nepismenih u poslednjih deset godina. Prema podacima popisa 2002. godine udeo nepismenih u ukupnom broju stanovnika Republike Srbije starijih od 10 godina iznosi 3,45% ili 232.925 stanovnika (u 1991. godini 6,10%). Može se reći da je nepismenost stanovništva svedena na nizak nivo i praktično ne predstavlja krupniji problem u Republici Srbiji, posebno ako se ima u vidu da je rasprostranjenija među starijom populacijom.

U prilog tome, govore i podaci poslednjeg popisa da je najveći broj nepismenih među starijim ljudima, u populaciji starijoj od 60 godina (80,7%), odnosno u poljoprivrednim domaćinstvima kao i u opštinama na jugu Srbije: Bojnik (15,4%), Gadžin Han (13,2%), Žitorađa (11,8%) i Trgovište (11,8). Takođe, oko 20% nepismenih je među pripadnicima Romske nacionalnosti.

Procenat nepismenih u AP Vojvodini (2,41% u 2002., odnosno 4,1% u 1991. godini) nešto je niži nego u Centralnoj Srbiji (3,83% u 2002. godini ili 6,8% u 1991. godine).

U Republici Srbiji postoji izrazita razlika u nivoima pismenosti muške i ženske populacije. Veća nepismenost je kod ženskog stanovništva, a u toku posmatranog perioda razlika po polu se povećala u korist muške populacije. U 2002. godini udeo nepismenih žena je 5,7%, a muškaraca 1,1%.

Teritorijalni raspored nepismenog stanovništva u Republici Srbiji pokazuje visoku zavisnost nivoa pismenosti od dostignutog stepena društveno ekonomskog razvoja pojedinih opština, pa tako nerazvijene opštine imaju znatno više udela nepismenih od razvijenih.

Na neujednačen proces transformacije delova društva ili određenog područja od tradicionalnog ka modernom, posmatranog na nivou pismenosti kao indikatora društvenog razvoja, ukazuje i podatak da je izlazak iz tradicionalnih uloga lakši za muškarce i mlade generacije, brži kod nepoljoprivrednog stanovništva koje je nosilac procesa modernizacije i izraženiji na području AP Vojvodine kao razvijenijem delu Republike Srbije.

Dostignuti nivo obrazovanja mladih

Dostignuti nivo obrazovanja mladih je relevantan strukturni indikator nivoa obrazovanja jednog dela kontingenta radne snage koji će u bliskoj budućnosti odrediti razvojni potencijal zemlje. Ovaj indikator definiše učešće mladih sa srednjom i više stručnom spremom u ukupnoj populaciji starosne grupe mladih.

Strukturni indikator: dostignuti nivo obrazovanja mladih za Republiku Srbiju iznosi 81,4% (2002. godina), što je veća vrednost u odnosu na prosek 25 zemalja EU za 6,4%.

Procenat mlade populacije (20-24 godine) koji imaju najmanje srednju školsku spremu u Republici Srbiji (2002. godina) iznosi 81,4%. Posmatrano po polu, procenat populacije mladih ženskog pola koje imaju minimum srednju školsku spremu u Republici Srbiji je za 2% veće od istog pokazatelja za omladinu muškog pola (80,6%).

Razlika između vrednosti ovog indikatora (Republika Srbija) po polu nije izražena.

Regionalni aspekt ovog indikatora pokazuje da devet okruga Republike Srbije (Grad Beograd, Šumadijski, Zapadno-bački, Moravički, Nišavski, Zlatiborski, Južno-bački, Pirotski i Sremski okrug) ima veći procenat dostignutog nivoa obrazovanja mladih od republičkog proseka. Dva su okruga koji ne dostižu ni 80% republičkog nivoa – Pčinjski (63,9%) i Braničevski okrug (62,5%). Izrazitu nejednakost ovog indikatora po polu imaju Kolubarski okrug (ukupni indikator je 74%, dok je nivo obrazovanja ženske populacije veći za 5,4% u odnosu na mušku mladu populaciju) i Pčinjski okrug (ukupni indikator je 63,9%, dok muška populacija ima vrednost ovog indikatora 67,5% ženska populacija koja ima srednje i više obrazovanje dostiže tek nivo od 60,2%). Posmatrano na opštinskom nivou neujednačenost ovog indikatora prikazujemo odnosom opštine sa najmanjom (Bujanovac) i opštine sa najvećom vrednosti (Niš) koji iznosi 1:2,5.

Značaj nivoa obrazovanja je u tome što generiše nezaposlenost, odnosno sa povećanjem stepena stručne spreme smanjuje se nezaposlenost. To potvrđuju učešća u ukupnoj nezaposlenosti najviših kategorija stručne spreme gde je jedina kategorija koja nema učešće u nezaposlenosti (u svim okruzima) VIII stepen stručne spreme, učešće za kategoriju VII-1 je u rasponu od 9,3% (Grad Beograd) do 1,4% (Mačvanski okrug), a za kategoriju VII-2 najveće učešće ima Beograd 0,3%.

Podaci o dostignutom nivou obrazovanja mladih – regionalni ekstremi, sadržani su u grafikonu 10. i to:

Grafikon 10.

Nešto više od 1/3 svih okruga imaju iznad prosečno visoko učešće mladih sa srednjom i više stručnom spremom u ukupnoj populaciji starosne grupe mladih. Međutim, mnogobrojni faktori (nivo razvijenosti, ekonomske mogućnosti regiona, preovlađujuće delatnosti, razvijenost obrazovnih institucija i blizina velikim školskim centrima, socijalne vrednosti, životni standard, verska pripadnost, tradicija itd.) utiču na neujednačenost ovog indikatora na celoj teritoriji Republike Srbije. Odnos opštine sa najmanjom vrednosti ovog pokazatelja i opštine sa najvećom je 1:2,5.

Rano prekinuto školovanje

Rano prekinuto školovanje (Early School Leavers) je strukturni indikator socijalne kohezije društva, koji daje realnu procenu obima potencijalno ugrožene populacije u zemlji. Mlada populacija od 18 do 24 godine zbog ranog prekidanja školovanja (najviše završena osnovna škola) ima veliku ekonomsku i socijalnu nestabilnost, socijalna potraživanja, visok rizik od siromaštva i ne može da adekvatno konkuriše na tržištu rada, odnosno predstavlja populaciju koja ne ostvaruje ili teško ostvaruje tranziciju od škole ka trajnom zaposlenju.

Republika Srbija ima vrednost ovog pokazatelja (17%) što je za 2,4% iznad proseka EU (25 zemalja), odnosno ima veći ukupan broj mlade populacije koja ima značajnu predispoziciju za loš socio-ekonomski status.

Procenat mlade populacije (18-24 godine) koja ima najviše završenu osnovnu školu u Republici Srbiji (2002. godina) iznosi 17%. Posmatrano po polu, procenat mlade populacije ženskog pola koja ima najviše završenu osnovnu školu u Republici Srbiji je za 7,9% manja od istog pokazatelja za omladinu muškog pola (17,7%).

U Republici Srbiji, kao i u većini zemalja evropskog kontinenta, veća je verovatnoća da muška populacija rano prekine školovanje.

Regionalni aspekt ovog indikatora pokazuje da devet okruga Republike Srbije (Grad Beograd, Šumadijski, Moravički, Zapadno-bački, Nišavski, Zlatiborski, Južno-bački, Pirotski i Sremski okrug) ima manji procenat omladine koja rano prekine školovanje od republičkog proseka. Dva su okruga koji imaju vrednosti ovog indikatora dva puta iznad proseka Pčinjski (indikator 33,9%, odnos opštine Vranje sa indikatorom 19,4% i Bujanovc sa 60% je 1:3,10) i Braničevski okrug (35,4%, odnos opštine Požarevac sa indikatorom 22,4% i Malo Crniće sa 51,8% je 1:2,31), odnosno skoro trećina ukupne populacije 18-24 godine nema više od osnovne škole. Grad Beograd po ovom pokazatelju ima najmanje vrednosti, ukupno (8,6%, odnos najrazvijenije opštine Vračar i najnerazvijenije Lazarevac je 1:4,5) ali i po polu ona je skoro dva puta manja u odnosu na Republiku Srbiju (muška populacija 9,3%, ženska 7,9%).

Podaci o rano prekinutom školovanju – regionalni ekstremi, sadržani su u grafikonu 11. i to:

Grafikon 11.

Polarizovanost vrednosti ovog indikatora najizraženija je na nivou opština gde odnos najrazvijenije (Niš) i najnerazvijenije (Bujanovac) opštine iznosi 1:7,3.

Regionalni aspekt ovog indikatora naglašava veliku polarizaciju Grada Beograda u odnosu na ostale okruge, dok čak 16 okruga ima veći procenat omladine koja je rano prekinula školovanje u odnosu na Republiku Srbiju.

Regionalno-agrarna demografska analiza

Regionalno-agrarna demografska analiza ima za cilj da ukaže na ukraštanje dve razvojne dimenzije: kretanje poljoprivrednog stanovništva (i to posebno njegovog aktivnog dela) i doprinos ovog sektora privrede osnovnim ekonomskim rezultatima poslovanja privrede okruga. Naime, koliko se u toku dve i više decenija promenila struktura privrede opštine (okruga) – sa dominantno agrarne na industrijski intenzivnijoj privredi – i da li je promenjena privredna struktura doprinela podizanju ukupnog privrednog razvoja.

Kao izrazito poljoprivredna područja izdvaja se 15 opština, čije vrednosti indikatora više nego dvostruko prevazilaze prosek Republike Srbije, pri čemu opštine Osečina i Žabari beleže maksimalne vrednosti posmatranih indikatora.

Sa privrednim razvojem ekonomski sastav aktivnog stanovništva se modifikuje u pravcu opadanja udela aktivnih u poljoprivrednim, a porasta udela u nepoljoprivrednim delatnostima.

U apsolutnom iznosu, kontingent poljoprivrednog stanovništva Republike Srbije u periodu 1981-2002. godine smanjen je za oko 1,1 miliona lica, odnosno za više od 50% (sa 24,6% učešća u ukupnom broju stanovnika na 10,9%).

Regionalno posmatrano, u Republici Srbiji ukupan broj poljoprivrednog stanovništva u periodu 1981-2002. godine smanjio se za skoro milion lica (sa 27,6% na 11%), dok područje AP Vojvodine beleži smanjenje poljoprivrednog stanovništva za skoro 200.000 lica (sa 19,2% na 10,6%).

Istovremeno na području Republike Srbije zapaža se konstantno smanjenje aktivnog poljoprivrednog stanovništva koje obavlja zanimanje.

Posmatrano po okruzima najveće učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu ima područje Kolubarskog okruga (25,4%), nasuprot Gradu Beogradu sa učešćem od svega 2,3%.

Podaci o poljoprivrednom stanovništvu Republike Srbije, sadržani su u grafikonu 12. i to:

Grafikon 12.

Podaci o izrazito poljoprivrednim područjima Republike Srbije, sadržani su u grafikonu 13. i to:

Grafikon 13.

Zaključak: Regionalna demografska analiza neodvojiva je od analize ekonomskih i ostalih faktora koji opredeljuju nivo regionalne razvijenosti i smanjenje regionalnih disproporcija.

Sa društveno-ekonomskog aspekta, smanjenje broja stanovnika je veliki problem, posebno u kombinaciji sa promenama starosne strukture stanovništva i starenjem populacije, budući da proizvodi negativne efekte na tržište radne snage i održivost sistema socijalnog osiguranja i zdravstvene zaštite. S druge strane, najveći rizik za nacionalnu ekonomiju Republike Srbije predstavlja nepovoljna obrazovna struktura stanovništva, odnosno, potrebama privrede i tržišta rada neprimeren nivo i struktura sposobnosti, znanja i veština radno aktivnog stanovništva.

Promene u ukupnom ekonomskom okruženju, potrebe privrede i tokovi razvoja novih tehnologija traže adekvatno obrazovane i osposobljene pojedince i naciju u celini. Ovo je zahtev sa kojim se susreće svaka država i društvo, bez obzira da li se radi o tranzicionoj ekonomiji ili ne. Kada je reč o Republici Srbiji i njenom regionalnom razvoju rekonstrukcija i transformacija obrazovanja, posebno stručnog, predstavlja jednu od pretpostavki ukupnog društveno-ekonomskog razvoja. U tom kontekstu ulaganje u obrazovanje, odnosno u ljudski kapital dobija i karakter investicionog ulaganja.

2. Zaposlenost i nezaposlenost

U periodu 2001-2005. godine zaposlenost je smanjena za 1,3% a nezaposlenost povećana za 37,4%. U 2004. godini dolazi do blagog povećanja ukupnog broja zaposlenih za 0,5% a u 2005. godini za 0,9%. U strukturi ukupno zaposlenih povećano je učešće zaposlenih u privatnom sektoru sa 14,8% u 2000, na 25,3% u 2005. godini. Može se zaključiti, da je povećanje zaposlenih u privatnom sektoru, posledica procesa privatizacije. Konstantan porast broja zaposlenih u privatnom sektoru nije bio dovoljan da apsorbuje celokupan višak radne snage iz društvenog sektora, koja je jednim delom odlazila na tržište rada i povećavala broj nezaposlenih.

Podaci o zaposlenosti i nezaposlenosti sadržani su u tabeli 4. i to:

Tabela 4.

Naziv okruga Učešće u % Stopa zaposle-nosti Stopa nezaposle-nosti Stope rasta (pada) Zaposleni Nezaposleni Preduzetnički sektor u ukupnoj zaposlenosti Zaposleni Nezapos-leni 2005 2005 2004 2005 2005 2005 2005 2005 Republika Srbija 100,0 100,0 23,0 25,3 27,6 32.4 0,9 4,2 Grad Beograd 29,7 16,0 21,1 23,3 38,9 21.5 3,1 8,0 Severno-bački 2,8 3,0 20,3 21,1 28,5 34.7 -0,3 2,6 Srednje-banatski 2,1 3,1 12,6 12,1 21,1 41.2 -3,2 0,1 Severno-banatski 1,8 2,0 16,2 18,0 22,6 36.2 -3,5 -4,6 Južno-banatski 3,7 4,5 21,6 25,9 24,4 37.1 2,7 -0,7 Zapadno-bački 2,4 3,5 22,4 23,9 22,9 40.1 -2,0 0,8 Južno-bački 10,1 9,2 27,2 30,0 35,3 29.1 4,4 5,8 Sremski 3,4 5,2 34,2 35,9 21,2 42.8 1,1 -1,7 Mačvanski 3,2 5,6 28,9 33,8 20,2 43.8 6,4 4,3 Kolubarski 2,2 1,9 37,0 37,9 23,4 29.0 -2,4 5,7 Podunavski 2,4 2,8 25,5 27,9 23,4 34.1 -0,5 23,2 Braničevski 1,9 1,1 25,9 27,5 19,5 20.9 -3,3 7,2 Šumadijski 3,8 3,9 23,7 22,1 26,6 32.1 -3,5 9,2 Pomoravski 3,1 2,8 29,9 38,2 27,9 31.1 10,2 18,1 Borski 1,7 1,7 17,6 14,0 23,9 30.4 -5,1 -5,3 Zaječarski 1,5 1,6 19,1 17,5 22,2 32.5 -7,6 -5,5 Zlatiborski 3,4 4,9 21,4 22,4 22,5 38.6 -2,8 1,3 Moravički 2,8 3,0 16,5 18,4 25,6 32.6 -4,8 -9,8 Raški 3,4 4,8 34,3 37,2 24,3 42.8 2,2 7,7 Rasinski 2,7 3,2 16,2 17,2 21,3 34.5 -0,7 -2,4 Nišavski 4,9 5,4 16,4 22,2 26,5 33.0 3,2 2,6 Toplički 0,9 1,5 17,0 23,4 18,0 46.0 -6,8 22,7 Pirotski 1,4 1,5 23,1 19,9 27,8 34.8 -9,0 7,4 Jablanički 2,4 4,0 26,6 28,6 20,6 44.5 -2,6 1,2 Pčinjski 2,4 3,8 18,0 21,2 21,8 41.6 -3,2 11,1

Izvor: RZR na osnovu podataka RZS i NSZ

Posmatrano po okruzima, najveće povećanje zaposlenosti u 2005. godini u odnosu na 2004. godinu imali su Pomoravski (10,2%), Mačvanski (6,4%), Južno-bački (4,4%), Nišavski (3,2%) i područje Grada Beograda (3,1%), a najveće smanjenje u Pirotskom (9,0%), Zaječarskom (7,6%), Topličkom (6,8%), Borskom (5,1%), Moravičkom (4,9%).

U strukturi ukupnog broja zaposlenih u 2005. godini najveće je učešće Grada Beograda (29,7%) i Južno-bačkog okruga (10,1%), dok učešće ostalih okruga ne prelazi 5% zaposlenih.

Učešće zaposlenih privatnog sektora u ukupnoj zaposlenosti iznad proseka Republike Srbije (25,3%) ostvareno je u Pomoravskom (za 51%), Kolubarskom (za 49,8%), Raškom (za 47,0%), Sremskom (za 41,9%), Mačvanskom (za 33,6%), a ispod proseka u Srednje-banatskom (za 52,2%), Borskom (za 44,7%), Rasinskom (za 32,0%), Zaječarskom (za 30,8%), Severno-banatskom (za 28,9%), Moravičkom (za 27,3%) i Pirotskom okrugu (za 21,3%).

Stopa zaposlenosti u 2005. godini je najniža u Topličkom (18,0%), Braničevskom (19,5%), Mačvanskom (20,2%), Jablaničkom (20,6%), a najviša u Gradu Beogradu (38,9%), Južno-bačkom (35,3%) i Severno-bačkom okrugu. Visoka stopa zaposlenosti prisutna je u opštinama: Savski Venac, Stari Grad, Vračar, Crna Trava, Jagodina, a najniža Opovo, Sremski Karlovci, Malo Crniće, Žabari, Tutin, Gadžin Han, Ražanj, Žitorađa, Knić.

Podaci o stopi zaposlenosti po okruzima u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 14. i to:

Grafikon 14.

Podaci o stopi nezaposlenosti po opštinama u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 15. i to:

Grafikon 15.

Tržište rada u Republici Srbiji karakteriše visoka nezaposlenost, velika prikrivena nezaposlenost, nisko učešće zaposlenosti u privatnom sektoru i nedovoljna mobilnost radne snage. Nezaposlenost ima dugoročni, strukturni i tranzicioni karakter. Visoka stopa registrovane nezaposlenosti, prikrivena zaposlenost (višak zaposlenih) ukazuju na izuzetno nepovoljnu situaciju na tržištu rada pre svega strukturnu nezaposlenost i njen dugoročni karakter.

Da bi se uspostavio dugoročno održiv trend rasta zaposlenosti, neophodno je stvaranje uslova za otvaranje novih radnih mesta i jačanje institucija tržišta rada, čije funkcionisanje doprinosi smanjenju nezaposlenosti i ubrzavanju procesa približavanja visokim standardima EU u oblasti zapošljavanja.

Postojeće strukturne nejednakosti na regionalnim tržištima rada smanjiće se primenom aktivnih mera tržišta rada, koje su prilagođene potrebama i specifičnostima svakog regiona. Na osnovu utvrđenih nivoa rizika, vršiće se dodeljivanje sredstava za aktivne programe zapošljavanja u svakom regionu, jačanje partnerstva imeđu države, lokalnih vlasti, privatnog i javnog sektora. Nastaviće se sa odobravanjem kredita pod povoljnim uslovima poslodavcima koji žele da investiraju na nerazvijena područja radi povećanja zapošljavanja u ovim područjima.

3. Humani razvoj

3.1. Nejednakosti u raspodeli dohotka Republike Srbije

Kao najpouzdaniji pokazatelji nejednakosti u raspodeli dohotka stanovništva često se koriste Lorencova kriva i Gini koeficijent. Lorencova kriva pokazuje kvantitativni odnos između procenta primalaca dohotka i procenta ukupnog dohotka koji je raspoređen u posmatranoj godini. Obzirom da ne postoji savršena jednakost ili nejednakost u raspodeli dohotka, kriva će se različito prostirati desno od dijagonale. Veća zakrivljenost znači i veći stepen nejednakosti.

Analiza nejednakosti u raspodeli dohotka je urađena na bazi podataka Ankete o potrošnji domaćinstava na nivou cele Republike Srbije za period 2003-2005. godina. Vrednost Gini koeficijenta od 0,31 u 2004. godini ukazuje na povećanje nejednakosti u odnosu na 2003. godinu kada je iznosila 0,28. U 2005. godini u odnosu na 2004. godinu dolazi do ponovnog pada vrednosti Gini koeficijenta koji iznosi 0,29. Skok vrednosti posmatranog koeficijenta u 2004. godini, jednim delom može se pripisati porastu potrošnje stanovnika sa visokim prihodima. Ova kategorija stanovnika (10% najbogatijih) je u 2004. godini u proseku trošila 7,9 puta više nego 10% najsiromašnijih stanovnika. U 2005. godini primećeno je postepeno smanjenje u nejednakosti dohotka, 10% najbogatijih je trošilo 7,5 puta više nego 10% najsiromašnijih.

U 2003. godini, vrednost koeficijenta Republike Srbije je bila niža od koeficijenta posmatranih zemalja. Gini koeficijent u Republici Srbiji u posmatranoj godini je iznosio 0,28, dok je u Estoniji iznosio 0,35, Litvaniji 0,36, Letoniji 0,38, Bugarskoj 0,29, Rumuniji 0,31 i Makedoniji 0,39.

Generalno, na osnovu analiziranih podataka i dobijenih rezultata može se zaključiti da se nejednakost u raspodeli dohotka u 2005. godini smanjila u odnosu na 2004. godinu (vrednosti koeficijenta su iznosile 0,31 i 0,29 respektivno).

Podaci o Lorencovoj krivi, sadržani su u grafikonu 16. i to:

Grafikon 16.

[pic]

Podaci o Gini koeficijentu po zemljama, sadržani su u grafikonu 17. i to:

Grafikon 17.

[pic]

3.2. Regionalna analiza humanog razvoja

Analiza stanja humanog razvoja (Human Development Index /Indeks humanog razvoja – u daljem tekstu: HDI) u regionu Jugoistočne Evrope (u daljem tekstu: JIE).

Utvrđivanje stepena razvijenosti regiona po konceptu UN vrši se na osnovu HDI. Pokazatelj humanog razvoja se sastoji od tri bazne komponente i to: životni vek, stepen obrazovanja (meren stopom pismenosti i kombinovanim indikatorom upisa u osnovno, srednje i tercijalno školstvo) i dohodak po glavi stanovnika. Indeks humanog razvoja Republike Srbije izračunat je u RZR po metodologiji UNDP (United Nation Development Programme – u daljem tekstu: UNDP) i za 2004. godinu iznosi 0,811. Takva vrednost indeksa označava visok nivo humanog razvoja (iznad 0,800) i Republiku Srbiju kotira na 56. mesto u svetu i 5. mesto u zajednici zemalja JIE (približno na nivou Bugarske i Rumunije a ispred Bosne i Hercegovine, Albanije i Makedonije).

Analiza trenda HDI, ukazuje da je u Republici Srbiji od 2001. do 2004. godine vrednost HDI kontinuirano rasla. Izraženu kontinuiranost u rastu vrednosti HDI u regionu, u periodu 2001-2004. godine, karakteriše osim Republike Srbije (1,8%), još samo Rumuniju (1,2%) i Grčku (1,1%).

Rast vrednosti HDI karakteriše i ostale zemlje u JIE, ali ne u meri u kojoj je njegova progresija bila izražena kod ove tri zemlje. U 2004. godini (u odnosu na 2003. godinu) najveću stopu rasta HDI u regionu imale su Republika Srbija (1,8%), Bosna i Hercegovina (1,8%) i Rumunija (1,6%).

Analiza HDI u periodu 2002-2004. godine pokazuje da je u Republici Srbiji tokom posmatranog perioda došlo do značajnog poboljšanja kvaliteta života, zahvaljujući, pre svega, rastu indeksa edukacije i bruto domaći proizvod (u daljem tekstu BDP) po kupovnoj moći, po glavi stanovnika.

Podaci o vrednosti HDI Evrope i Republike Srbije u 2004. godini, sadržani su u grafikonu 18. i to:

Grafikon 18.

[pic]

Analiza stanja humanog razvoja po polu (Gender Development Index/Indeks humanog razvoja po polu – u daljem tekstu: GDI) u regionu JIE.

Podaci o GDI u zemljama u okruženju u 2004. godini prikazani su u tabeli 5. i to:

Tabela 5.

Država1 Prosečno trajanje života2 Stopa pismenosti (%)2 Kombinovani indikator upisa (%)3 Procena dohotka po glavi stanovnika(PPP USD)3 GDI Ž M Ž Ukupno Savremeni kolovoz Ukupno Savremenikolovoz Ukupno Savremeni kolovoz Grad Beograd 1.250 91,8 237 19,0 237 100,0 Republika Srbija 100,0 100,0 4.279 6,6 9 842 Grad Beograd 36,4 39,5 3.728 15,7 17 61 Severno-bački 3,9 3,8 116 4,6 13 37 Srednje-banatski 1,6 1,6 15 1,4 5 20 Severno-banatski 1,6 1,5 -9 -0,9 6 8 Južno-banatski 3,1 3,3 234 11,5 7 33 Zapadno-bački 2,0 2,0 41 3,1 6 4 Južno-bački 11,0 11,4 715 10,0 13 116 Sremski 3,1 3,0 86 4,3 6 8 Mačvanski 2,9 2,8 44 2,3 6 15 Kolubarski 2,5 2,1 -183 -11,3 7 20 Podunavski 1,8 1,7 26 2,2 6 3 Braničevski 1,7 1,6 9 0,8 6 13 Šumadijski 2,5 2,4 45 2,8 6 35 Pomoravski 2,9 2,5 -206 -10,7 8 20 Borski 1,0 0,8 -44 -7,1 4 5 Zaječarski 1,1 0,9 -122 -17,0 4 7 Zlatiborski 2,7 2,6 50 2,8 6 9 Moravički 3,1 3,0 43 2,1 9 11 Raški 3,0 3,0 148 7,6 7 8 Rasinski 2,1 2,1 48 3,4 6 13 Nišavski 4,6 4,0 -176 -5,9 7 70 Toplički 0,6 0,5 -40 -10,8 3 8 Pirotski 0,9 0,7 -102 -17,7 4 15 Jablanički 1,9 1,5 -202 -16,2 4 120 Pčinjski 1,8 1,8 53 4,5 5 38

*Odnos između najveće i najmanje opštine po broju preduzeća

Opštine sa najmanjim brojem preduzeća su Crna Trava (7) i Medveđa (15) a najviše preduzeća imaju opštine Novi Sad (5.892) i Novi Beograd (4.947) sa učešćem od 8,5% i 7,1% u privredi Republike Srbije, respektivno.

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Srednje-banatskog, Južno-bačkog, Kolubarskog, Nišavskog i Jablaničkog okruga, gde u jednoj opštini posluje preko 70% preduzeća okruga (Zrenjanin, Novi Sad, Valjevo, Grad Niš i Leskovac, respektivno) a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos broja preduzeća u Jablaničkom okrugu između Leskovca i Crne Trave je 1:120, a u Južno-bačkom između Novog Sada i Titela 1:116.

Podaci o opštinama sa najvećim brojem zaposlenih sadržani su u grafikonu 26. a podaci o opštinama sa najmanjim brojem zaposlenih sadržani su u grafikonu 27. i to:

Grafikon 26. Grafikon 27.

Grad Beograd i Južno-bački okrug zapošljavaju najviše radnika (37,0% i 10,3%, respektivno) a najmanje zaposlenih radi u Zaječarskom 1,1% i Topličkom okrugu 0,6%. U svim okruzima zabeležen je pad zaposlenosti u odnosu na 2001. godinu, a najniže stope su u Borskom 35,7% i Topličkom okrugu 47,0% (samo 63 zaposlena na 1.000 stanovnika).

Ukupan prihod Republike Srbije

Ostvareni ukupan prihod Republike Srbije u 2005. godini iznosi 3.821,4 mlrd. dinara, što je realan porast od 29,5% u odnosu na 2001. godinu.

Podaci o opštinama sa najvećim ukupnim prihodom sadržani su u grafikonu 28. a podaci o opštinama sa najmanjim ukupnim prihodom sadržani su u grafikonu 29. i to:

Grafikon 28. Grafikon 29.

Najveće učešće u ukupnom prihodu privrede imaju Grad Beograd 45,2% i Južno-bački okrug 18,1%, a najmanje – Zaječarski 0,5% i Toplički okrug 0,2%. U odnosu na 2001. godinu, najveće povećanje ukupnog prihoda ostvareno je u Podunavskom okrugu (209,4% nominalno i 80,7% realno) zahvaljujući kompaniji US Steel i na teritoriji Grada Beograda (180,3% nominalno i 63,7% realno) a najveći realan pad ukupog prihoda ostvaren je u Srednje-banatskom 24,8% i Topličkom okrugu 39,9%.

Podaci o regionalnom rasporedu ukupnog prihoda, dobiti i gubitka sadržani su u tabeli 8. i to:

Tabela 8.

Naziv okruga Ukupan prihod Dobit Gubitak Stopa rasta na 000 stan. (mil. din.) dispr.* Stopa rasta na 000 stan. (mil. din.) dispr.* Stopa rasta na 000 stan. (mil. din.) dispr.* Republika Srbija 121,7 510 8.200 539,1 24 27.986 103,6 28 11.286 Grad Beograd 180,3 1.095 271 543,3 58 261 138,2 52 2.666 Severno-bački 75,2 422 33 272,9 16 55 164,2 23 27 Srednje-banatski 28,7 234 16 398,7 9 143 133,2 18 8 Severno-banatski 53,5 320 25 -3,6 9 30 101,7 20 81 Južno-banatski 90,4 365 34 293,8 16 108 146,1 34 67 Zapadno-bački 98,1 459 6 70,9 12 10 400,1 16 3 Južno-bački 102,4 1.163 545 1.101,9 48 1.316 -45,7 14 271 Sremski 69,9 209 24 597,8 9 21 21,2 13 27 Mačvanski 74,6 197 62 655,5 9 183 91,5 16 96 Kolubarski 77,9 178 21 764,3 9 36 49,8 15 48 Podunavski 209,4 439 9 591,2 6 2 -34,8 38 23 Braničevski 114,5 262 78 1.049,1 9 306 21,9 10 558 Šumadijski 109,1 264 84 1.108,3 12 194 935,0 86 419 Pomoravski 79,7 259 48 582,4 11 62 67,4 26 32 Borski 49,9 282 7 384,6 3 8 321,6 80 4 Zaječarski 44,3 144 16 120,3 6 61 51,4 12 79 Zlatiborski 92,2 265 39 1.098,0 13 37 115,6 9 6 Moravički 86,3 351 8 915,2 22 10 276,9 22 12 Raški 107,9 230 23 717,6 13 111 15,3 11 125 Rasinski 58,8 207 35 560,2 7 37 133,8 10 120 Nišavski 97,7 288 586 754,0 17 704 143,1 13 719 Toplički 2,8 76 6 808,4 5 9 118,6 9 22 Pirotski 86,2 197 34 352,2 7 62 92,4 9 16 Jablanički 44,7 128 386 379,0 7 2.113 127,4 11 299 Pčinjski 59,9 180 171 306,3 6 211 324,6 16 108

*Odnos između najveće i najmanje opštine po ukupnom prihodu

U 2005. godini u opštinama Ražanj i Medveđa ostvaren je najmanji ukupan prihod (beznačajno učešće u privredi Republike Srbije), a u opštinama Boljevac i Bojnik najveći realni pad ukupnog prihoda u odnosu na 2001. godinu (73,7% i 71,9%, respektivno).

Opštine sa najvećim ostvarenim prihodom u 2005. godini su Novi Sad i Novi Beograd, sa učešćem u privredi Republike Srbije 15,2% i 9,9% respektivno, a najveće realne stope rasta u odnosu na 2001. godinu ostvarene su u opštinama Opovo (171,6%) i Žabari (233,8%).

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Srednje-banatskog, Južno-bačkog, Braničevskog, Nišavskog, Pirotskog, Jablaničkog i Pčinjskog okruga, gde jedna opština ostvaruje preko 75% ukupnog prihoda okruga (Zrenjanin, Novi Sad, Požarevac, Grad Niš, Pirot, Leskovac i Vranje, respektivno) a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos ukupnog prihoda u Nišavskom okrugu između Grada Niša i Doljevca je 1:586, a u Južno-bačkom između Novog Sada i Titela 1:545.

Neto dobit Republike Srbije

U Republici Srbiji je u 2005. godini ostvarena neto dobit u iznosu od 177,7 mlrd. dinara, što je realno 2,7 puta više u odnosu na 2001. godinu.

Podaci o opštinama sa najvećom neto dobiti sadržani su u grafikonu 30. a podaci o opštinama sa najmanjom neto dobiti sadržani su u grafikonu 31. i to:

Grafikon 30. Grafikon 31.

Okruzi sa najvećim učešćem u ostvarenoj neto dobiti privrede su Grad Beograd 21,7% i Južno-bački okrug 15,9%, a najmanje učešće imaju Toplički 0,3% i Borski okrug 0,2%. U odnosu na 2001. godinu, najveće povećanje neto dobiti ostvareno je u Šumadijskom i Južno-bačkom okrugu (više od 11 puta nominalno i 6 puta realno u oba okruga), a samo u dva okruga ostvarena neto dobit je realno manja u 2005. godini (u Zapadno-bačkom za 0,2%, a u Severno-banatskom za 43,7%).

U 2005. godini u opštinama Medveđa i Crna Trava ostvarena je najmanja neto dobit (beznačajno učešće u privredi Republike Srbije) a opštine Apatin i Crna Trava imaju najveći realni pad neto dobiti u odnosu na 2001. godinu (91,7% i 83,8%, respektivno).

Najveću ostvarenu neto dobit u 2005. godini imaju opštine Novi Sad i Novi Beograd, sa učešćem u privredi Republike Srbije 12,3% i 10,8% respektivno, a najveći realni porast neto dobiti u odnosu na 2001. godinu ostvarene su u opštinama Beočin (99 puta) i Ivanjica (36 puta).

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Srednje-banatskog, Južno-bačkog, Kolubarskog, Braničevskog, Nišavskog, Jablaničkog i Pčinjskog okruga, gde jedna opština ostvaruje preko 80% neto dobiti okruga (Zrenjanin, Novi Sad, Valjevo, Požarevac, Grad Niš, Leskovac i Vranje, respektivno), a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos ostvarene dobiti u Jablaničkom okrugu između Leskovca i Crne Trave je 1:2113, a u Južno-bačkom između Novog Sada i Titela 1:1316.

Gubitak Republike Srbije

Ostvareni gubitak u Republici Srbiji u 2005. godini je 209,9 mlrd. dinara, što je realan porast od 18,9% u odnosu na 2001. godinu.

Podaci o opštinama sa najvećim gubitkom sadržani su u grafikonu 32. a podaci o opštinama sa najmanjim gubitkom sadržani su u grafikonu 33. i to:

Grafikon 32. Grafikon 33.

Najveće učešće u ostvarenom gubitku privrede imaju Grad Beograd 39,1% i Šumadijski okrug 12,2%, a najmanje učešće imaju Pirotski 0,5% i Toplički okrug 0,4%. U odnosu na 2001. godinu, najveće realno smanjenje gubitka imaju Južno-bački (68,3%) i Podunavski okrug (61,9%) a najveće povećanje gubitka ostvareno je u Šumadijskom (više od 9 puta nominalno i 5 puta realno) i Zapadno-bačkom okrugu (4 puta nominalno i 2 puta realno).

U 2005. godini najmanji gubitak ostvaren je u opštinama Golubac i Doljevac, a najveće realno smanjenje gubitka u odnosu na 2001. godinu ostvarile su opštine Golubac i Beočin (96,0% i 94,9%, respektivno). Najveći ostvareni gubitak u 2005. godini imaju opštine Kragujevac i Pančevo, sa učešćem u privredi Republike Srbije 10,8% i 3,6% respektivno, a najveći realni porast gubitka u odnosu na 2001. godinu ostvaren je u opštinama Majdanpek (48 puta) i Srbobran (20 puta).

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Severno-bačkog, Severno-banatskog, Južno-banatskog, Podunavskog, Šumadijskog, Nišavskog i Pčinjskog okruga, gde je jedna opština ostvaruje preko 70% gubitak okruga (Subotica, Kikinda, Pančevo, Smederevo, Kragujevac, Grad Niš i Vranje, respektivno) a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos ostvarenog gubitka u Gradu Beogradu između Novog Beograda i Sopota je 1:2666, a u Nišavskom okrugu između Grada Niša i Doljevca 1:719.

6. Analiza regionalne konkurentnosti

Regionalna konkurentnost predstavlja sposobnost regiona da privuče, ubrza i podrži privrednu aktivnost tako da privreda tog regiona ima dinamičan privredni rast. Kako je regionalno ravnomeran privredni razvoj cilj svake privrede, tako je prioritet regionalne politike podsticanje dinamičnog razvoja regiona koja zaostaju, kako bi se umanjili uticaji nedovoljno razvijenih elemenata konkurentnosti na ukupnu konkurentnost privrede.

Da bi se otklonili dispariteti regionalnog razvoja u oblasti konkurencije potrebno je izgraditi celovitu regionalnu politiku koja će uključiti odgovarajuće razvojne mere u zavisnosti od specifičnosti pojedinih regiona, u skladu sa regionalnom politikom EU. S tim u vezi, mogu se izdvojiti tri grupe faktora koji značajno utiču na regionalnu konkurentnost:

1) nacionalni faktori (makroekonomska politika, institucionalni i regulatorni okviri);

2) regionalni faktori i

3) faktori specifični za pojedine sektorske delatnosti.

Istovremeno, preduzetnička aktivnost u nekom regionu vezana je i za dostupnost obrazovane radne snage, blizinu tržišta, dostupnost potrebnih sirovina, ekonomsku moć regiona, cenu radne snage na tržištu, kao i za infrastrukturnu dostupnost.

Analiza regionalne konkurentnosti sprovodi se analizom merljivih elemenata konkurentnosti. Pored pomenutih faktora koji imaju značajnu ulogu u otklanjanju regionalnih neravnomernosti, potrebno je analizirati „mikro” pokazatelje regionalne konkurentnosti, kao što su rezultati poslovanja, efikasnost poslovanja i efektivnost poslovanja.

U 2005. godini najveći udeo u ukupnom prihodu privrede ostvario je Grad Beograd sa 45,2%. Sa visokim udelom u ukupnom prihodu još se izdvaja samo Južno-bački okrug sa 18,1%, dok ostali okruzi beleže udeo ispod 3%. Zabrinjavajuće učešće u ukupnom prihodu ostvaruju Jablanički, Pirotski, i Toplički okrug, čiji su udeli u ukupnom prihodu ispod 1%.

Istovremeno, udeo u ukupnom dobitku u 2005. godini najveći je u Gradu Beogradu sa 51,7% a zatim u Južno-bačkom okrugu sa 15,9%, dok ostali okruzi beleže ovaj udeo ispod 4%. Sa niskim udelom u dobitku izdvajaju se Podunavski, Severno-banatski, Borski, Pčinjski, Pirotski, Zaječarski i Toplički okrug (ispod 1%).

Udeo u ukupnom gubitku u 2005. godini najveći je u Gradu Beogradu sa 39,1% a potom u Šumadijskom okrugu sa 12,2%, dok ostali okruzi beleže ovaj udeo ispod 6%. Sa niskim udelom u gubitku izdvajaju se Braničevski, Pčinjski, Pirotski, Zaječarski i Toplički okrug (ispod 1%).

Podaci o produktivnosti rada po okruzima u 2005. godini u dinarima, sadržani su u grafikonu 34. i to:

Grafikon 34.

[pic]

Regionalna analiza produktivnosti rada ukazuje da najbolje rezultate ostvaruje Južno-bački okrug, sa 25,8% iznad prosečnim nivoom produktivnosti Republike Srbije, dok najnižu produktivnost, ostvaruje Pčinjski okrug, sa 51,3% ispodprosečnog nivoa produktivnosti Republike Srbije. Pritom je nivo produktivnosti Južno-bačkog okruga preko 2,5 puta veći od nivoa produktivnosti Pčinjskog okruga, što ukazuje na velike regionalne razlike u efikasnosti poslovanja preduzeća pojedinih okruga. Svega četiri okruga (Južno-bački okrug, Grad Beograd, Podunavski okrug i Zapadno-bački okrug) beleže iznadprosečan nivo produktivnosti rada, što govori da prosek za privredu Republike Srbije najviše zavisi od Južno-bačkog okruga i Grada Beograda. Dobre rezultate, mada ispod proseka, beleže i Južno-banatski, Severno-bački i Braničevski okrug. Na začelju lestvice nalaze se Toplički, Pirotski, Zaječarski, Pčinjski i Jablanički okrug, sa nivoom produktivnosti ispod 1.700 dinara.

Iako troškovi rada ne predstavljaju najvažniji faktor konkurentnosti, posebno ne kod razvijenih zemalja i zemalja u razvoju, previsoki troškovi rada predstavljaju limitirajući faktor kod zemalja u tranziciji i veoma indikativan indikator konkurentnosti. Usklađivanje rasta realnih zarada sa porastom produktivnosti predstavlja važan preduslov očuvanja konkurentnosti, ali i povećanja zaposlenosti, razvoja privatnog sektora i privlačenja stranih investicija, i to kako na nivou privrede, tako i na regionalnom i lokalnom nivou.

Regionalna analiza troškova rada po okruzima sprovedena je sa ciljem da se ukaže na visinu troškova rada i otklanjanje regionalnih neravnomernosti u troškovima rada pojedinih okruga a ne u cilju sagledavanja nivoa konkurentnosti između pojedinih okruga.

Najvišim nivoom konkurentnosti, odnosno najnižim troškovima rada u poslovanju, u 2005. godini izdvaja se Južno-bačkog okrug sa svega 8,7% (jedini okrug sa učešćem troškova rada ispod 10%), dok najviše troškove rada u poslovanju imaju preduzetnici Pirotskog okruga (22,1%).

Iznad prosečna učešća troškova rada imaju Južno-bački, Podunavski, Zapadno-bački, Mačvanski, Severno-bački i Sremski okrug, dok su na vrhu lestvice po visini troškova rada Pirotski, Šumadijski, Pčinjski i Toplički okrug. Grad Beograd, koji ima iznad prosečan nivo troškova rada, 14,1%, učestvuje sa skoro polovinom svih poslovnih rashoda u privredi i skoro polovinom bruto zarada privrede.

Podaci o troškovima rada po okruzima u 2005. godini, učešće, sadržani su u grafikonu 35. i to:

Grafikon 35.

[pic]

Analiza troškova rada po zaposlenom ima značajnu ulogu prilikom procenjivanja konkurentnosti pojedinih sektora, naročito u situaciji kada visoki troškovi po zaposlenom poništavaju koristi višeg nivoa produktivnosti. Visina troškova rada po zaposlenom je važan pokazatelj konkurentnosti privrede kako sa stanovišta investitora tako i sa aspekta privlačenja stranih direktnih investicija (u daljem tekstu SDI).

Podaci o troškovima rada po zaposlenom i po satu po okruzima u 2005. godini sadržani su u tabeli 9. i to:

Tabela 9:

Okruzi Troškovi rada po zaposlenom (u mil. din.) Troškovi rada po satu (u din.) Toplički 231,7 111,4 Jablanički 264,7 127,3 Zaječarski 277,5 133,4 Mačvanski 283,1 136,1 Moravički 292,1 140,4 Rasinski 292,7 140,7 Kolubarski 293,9 141,3 Raški 304,0 146,1 Pirotski 311,0 149,5 Pomoravski 314,3 151,1 Pčinjski 316,3 152,1 Borski 317,3 152,5 Nišavski 328,6 158,0 Sremski 329,9 158,6 Zlatiborski 335,0 161,1 Severno-bački 340,6 163,8 Srednje-banatski 352,4 169,4 Šumadijski 355,3 170,8 Severno-banatski 380,5 183,0 Braničevski 406,5 195,0 Zapadno-bački 407,7 196,0 SRBIJA ukupno 413,7 198,9 Podunavski 444,7 213,8 Južno-banatski 455,7 219,1 Južno-bački 456,6 219,5 Grad Beograd 508,9 244,7

Najniži troškovi rada po zaposlenom u 2005. godini ostvareni su u Topličkom okrugu i iznose skoro polovinu nivoa troškova rada po satu privrede, odnosno 56% ispod proseka. Istovremeno, najniži nivoi troškova rada po satu ostvareni su, takođe, u Topličkom okrugu. Niske troškove rada po zaposlenom i po satu, ostvarili su Jablanički, Zaječarski, Mačvanski, Moravski, Rasinski i Kolubarski okrug. Svega četiri okruga (Grad Beograd, Južno-bački, Južno-banatski i Podunavski okrug) imaju troškove rada po zaposlenom i po satu iznad proseka privrede. Grad Beograd je 23% iznad proseka posmatrano prema troškovima rada po zaposlenom. Razlog niže konkurentnosti Grada Beograda, posmatrano sa aspekta troškova rada po zaposlenom i po satu, u odnosu na druge regione, treba tražiti u specifičnim i skupo plaćenim poslovima koji se obavljaju samo u Gradu Beogradu. Sličan zaključak se može dati i za Južno-bački okrug u okviru koga se nalazi Grad Novi Sad.

7. Efekti privatizacije

Osnovni nalaz: U periodu od 2002. do 2006. godine privatizovano je 1.805 preduzeća. Najveći broj privatizovanih preduzeća (636 preduzeća ili 35,2% ukupno privatizovanih) je sa teritorije dva okruga: Grad Beograd (424) i Južno-bački (212). Posmatrano po opštinama najveći broj preduzeća privatizovan je u četiri opštine: Novi Sad (113), Subotica (64), Niš (49) i Zrenjanin (48).

Prema podacima iz završnih računa preduzeća i zadruga u 2005. godini za privatizaciju je preostalo 2.237 preduzeća društvenog i državnog oblika svojine. U poređenju sa 2001. godinom broj društvenih preduzeća smanjen je za 58,5%, a učešće društvenih preduzeća u broju preduzeća Republike Srbije smanjeno je sa 6,5% u 2001. godini na 2,5% u 2005. godini. Porast broja javnih komunalnih preduzeća uticao je na povećanje učešća preduzeća u državnom vlasništu u privrednoj strukturi sa 0,6% na 0,7%.

Najveći broj neprivatizovanih preduzeća (1.232 preduzeća; 55,1% ukupnog broja društvenog i državnog sektora) je na teritoriji 7 okruga: Grad Beograd, Južno Bački, Južno Banatski, Nišavski, Jablanički, Šumadijski i Mačvanski. Preduzeća sa teritorije Grada Beograda i Južno Bačkog okruga ostvarila su 12,6% dobiti Republike Srbije (73,9% dobiti neprivatizovanih preduzeća), dok je najveći gubitak iskazan poslovanjem preduzeća sa teritorije četiri okruga: Grad Beograd, Borski, Šumadijski i Pomoravski (25,1% gubitka privrede; 76,1% gubitka neprivatizovanih preduzeća ukupno).

Rezultati privatizacije u periodu od 2001. do 2006. godine

U periodu od 2002 do 2006. godine privatizovano je 1.805 preduzeća, ostvaren je finansijski efekat od 2,0 milijarde evra prihoda i obezbeđeno je 1,0 milijarda evra za investicije. Tenderskom privatizacijom prodato je 68 preduzeća za 958,3 miliona evra, čime su obezbeđene investicije od 875,3 miliona evra. Aukcijskom privatizacijom prodato je 1.324 preduzeća za 660,0 miliona evra i obezbeđene su investicije od 187,6 miliona evra. Prodajom akcija iz portfelja Akcijskog fonda na Berzi su prodate akcije 413 preduzeća, a Akcijski fond je ostvario prihod od 382,1 miliona evra.

Najveći broj privatizovanih preduzeća (636 preduzeća ili 35,2% ukupno privatizovanih) je sa teritorije dva okruga: Grad Beograd (424) i Južno-bački (212).

Posmatrano po opštinama najveći broj preduzeća privatizovan je u četiri opštine: Novi Sad (113), Subotica (64), Niš (49) i Zrenjanin (48).

U periodu 2002-2006. godine nije bilo uspešno okončanih privatizacija u opštinama Lajkovac i Osečina u Kolubarskom okrugu, Malo Crniće u Braničevskom okrugu, Merošina u Nišavskom okrugu, Žitorađa u Topličkom, Lebane, Medveđa i Crna Trava u Jablanikom okrugu i Trgovište u Pčinjskom okrugu.

Podaci o privatizaciji preduzeća u periodu od 2002. do 2006. godine sadržani su u tabeli 10. i to:

Tabela 10.

Naziv okruga Broj preduzeća Ukupno Aukcije Tenderi Akcijski fond Republika Srbija 1.805 1.324 68 413 1 Grad Beograd 424 285 8 131 2 Severno-bački 81 57 1 23 3 Srednje-banatski 79 55 1 23 4 Severno-banatski 79 53 1 25 5 Južno-banatski 97 72 6 19 6 Zapadno-bački 79 55 4 20 7 Južno-bački 212 135 8 69 8 Sremski 63 39 4 20 9 Mačvanski 58 52 1 5 10 Kolubarski 37 33 0 4 11 Podunavski 30 23 1 6 12 Braničevski 44 39 1 4 13 Šumadijski 37 29 1 7 14 Pomoravski 34 26 3 5 15 Borski 24 24 0 0 16 Zaječarski 31 26 2 3 17 Zlatiborski 76 60 4 12 18 Moravički 58 41 4 13 19 Raški 45 39 3 3 20 Rasinski 41 34 4 3 21 Nišavski 66 55 5 6 22 Toplički 16 11 2 3 23 Pirotski 18 18 0 0 24 Jablanički 45 41 1 3 25 Pčinjski 31 22 3 6

Predstojeća privatizacija

Rok za okončanje procesa privatizacije preduzeća u društvenom vlasništvu je do sredine 2007. godine, a nakon isteka zakonom utvrđenog roka, proces promene vlasništva vršiće se u preduzećima u stečaju, javnim državnim preduzećima i prodajom akcija iz portfelja Akcijskog fonda. Prema podacima iz završnih računa preduzeća i zadruga broj društvenih i državnih preduzeća u 2005. godini (korigovan za broj privatizovanih preduzeća do 10. novembra 2006. godine) iznosi 2.237.

Podaci o broju preduzeća i broju zaposlenih u društvenom i državnom sektoru svojine sadržani su u tabeli 11. i to:

Tabela 11

Oblik svojine Broj preduzeća Broj zaposlenih 2001. 2005. Stope rasta 2001-2005. 2001. 2005. Stope rasta 2001-2005. Društvena 4.241 1.758 -58,5 561.165 113.513 -79,8 Državna 378 479 26,7 103.237 182.541 76,8 Privreda ukupno 65.115 69.394 6,6 1.367.266 1.119.540 -18,1

U poređenju sa 2001. godinom broj društvenih preduzeća smanjen je za 58,5%, a učešće društvenih preduzeća u broju preduzeća Republike Srbije smanjeno je sa 6,5% u 2001. na 2,5% u 2005. godini. Preduzeća društvenog oblika svojine u 2005. godini zapošljavaju 10,1% ukupnog broja zaposlenih, ostvarila su 3,2% ukupnog prihoda, 1,6% dobiti i 14,0% gubitka privrede. Iskazani gubitak 10 puta je veći od ostvaren dobiti.

U poređenju sa 2001. godinom broj preduzeća u državnom sektoru svojine u 2005. godini povećan je za 26,7% odnosno za 101 preduzeće. Porast broja javnih komunalnih preduzeća uticao je na povećanje učešća preduzeća u državnom vlasništu u privrednoj strukturi sa 0,6% na 0,7%. Preduzeća u državnom sektoru zapošljavaju 16,3% ukupne zaposlenosti, ostvarila su 19,5% ukupnog prihoda, 15,5% dobiti i 18,9% gubitka privrede u 2005. godini.

Najveći broj neprivatizovanih preduzeća (1.232 preduzeća; 55,1% ukupnog broja društvenog i državnog sektora) je na teritoriji 7 okruga: Grad Beograd, Južno Bački, Južno Banatski, Nišavski, Jablanički, Šumadijski i Mačvanski. Preduzeća sa teritorije Grada Beograda i Južno Bačkog okruga ostvarila su 12,6% dobiti Republike Srbije (73,9% dobiti neprivatizovanih preduzeća), dok je najveći gubitak iskazan poslovanjem preduzeća sa teritorije četiri okruga: Grad Beograd, Borski, Šumadijski i Pomoravski (25,1% gubitka privrede; 76,1% gubitka neprivatizovanih preduzeća ukupno). Opredeljujući uticaj na visinu gubitka ovih okruga imaju preduzeća u postupku restrukturiranja (Grad Beograd – 15 preduzeća, Borski – 7 preduzeća, Šumadijski – 6 preduzeća, Pomoravski – 9 preduzeća). Podaci o pokazateljima poslovanja preduzeća društvenog i državnog sektora svojine u 2005. godini prikazani su u tabeli 12. i to:

Tabela 12.

  Neprivatizovana preduzeća Učešće neprivatizovanih preduzeća u privredi (privreda ukupno=100) broj P/N* broj preduzeća broj zaposlenih ukupan prihod dobit gubitak Privreda 2.237 0,8 3,2 26,4 22,8 17,1 32,9 Grad Beograd 535 0,8 0,8 11,3 8,4 6,0 18,5 Severno Bački 75 1,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,2 Srednje Banatski 36 2,2 0,1 0,2 0,1 0,0 0,1 Severno Banatski 44 1,8 0,1 0,2 0,1 0,0 0,2 Južno Banatski 147 0,7 0,2 0,7 0,2 0,1 0,5 Zapadno Bački 68 1,2 0,1 0,4 0,1 0,0 0,2 Južno Bački 174 1,2 0,3 2,9 9,7 6,7 0,5 Sremski 78 0,8 0,1 0,4 0,1 0,1 0,2 Mačvanski 83 0,7 0,1 0,4 0,1 0,0 0,6 Kolubarski 57 0,6 0,1 0,2 0,1 0,0 0,4 Podunavski 69 0,4 0,1 0,4 0,1 0,0 0,4 Braničevski 56 0,8 0,1 0,8 0,7 0,5 0,7 Šumadijski 85 0,4 0,1 1,2 0,3 0,4 1,2 Pomoravski 52 0,7 0,1 0,7 0,1 0,0 1,0 Borski 49 0,5 0,1 1,1 0,6 0,0 4,4 Zaječarski 47 0,7 0,1 0,4 0,1 0,2 0,5 Zlatiborski 74 1,0 0,1 0,6 0,4 0,5 0,7 Moravički 66 0,9 0,1 0,5 0,1 0,0 0,6 Raški 65 0,7 0,1 0,7 0,6 0,9 0,2 Rasinski 54 0,8 0,1 0,7 0,2 0,0 0,2 Nišavski 122 0,5 0,2 0,8 0,3 0,9 0,5 Toplički 32 0,5 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 Pirotski 33 0,5 0,0 0,3 0,0 0,0 0,3 Jablanički 86 0,5 0,1 0,7 0,1 0,4 0,7 Pčinjski 50 0,6 0,1 0,4 0,1 0,1 0,2

*Odnos privatizovanih preduzeća 2001-2006. godine i neprivatizovanih preduzeća

Neprivatizovana preduzeća imaju najveće učešće u broju preduzeća pet okruga: Pirotski (33 preduzeća ili 7,0% okruga), Borski (49 preduzeća ili 8,4%), Zaječarski (47 preduzeća ili 7,9% okruga), Toplički (32 preduzeća ili 9,7%) i Jablanički (86 preduzeća ili 8,2% okruga), sa opredeljujućim uticajem na visinu osnovnih pokazatelja poslovanja okruga.

Podaci o okruzima sa najvećim brojem neprivatizovanih preduzeća u 2005. godini (okrug=100), u grafikonu 36. i to:

Grafikon 36.

[pic]

Opredeljujući uticaj na visinu gubitka okruga (više od 50%) imaju preduzeća društvenog i državnog sektora svojine u Braničevskom, Borskom, Zaječarskom, Pirotskom i Jablaničkom okrugu.

Podaci o uticaju neprivatizovanih preduzeća na visinu gubitka okruga u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 37. i to:

Grafikon 37.

[pic]

Posmatrano na nivou opština Nova Crnja u Srednje Banatskom i Niška Banja u Nišavkom okrugu posluju bez preduzeća društvenog i državnog sektora svojine.

Najveći broj neprivatizovanih preduzeća imaju opštine: Stari grad, Subotica, Pančevo, Novi Sad, Kragujevac, Niš i Leskovac. Podaci o broju preduzeća i broju zaposlenih u opštinama sa najvećim brojem preduzeća društvenog i državnog sektora svojine u 2005. godini, sadržani su u tabeli 13. i to:

Tabela 13.

   Broj preduzeća Broj zaposlenih Društvena Državna Društvena Državna 1 Grad Beograd 448 87 20.279 105.793 Stari grad 102 17 2.420 12.888 2 Severno Bački okrug 60 15 1.765 1.389 Subotica 44 11 1.093 1.278 3 Južno Banatski okrug 122 25 5.682 1.643 Pančevo 49 13 3.269 1.221 4 Južno Bački okrug 129 45 6.477 26.522 Novi Sad – grad 88 26 3.859 25.504 5 Šumadijski okrug 62 23 10.302 2.783 Kragujevac – grad 41 13 7.705 2.173 6 Nišavski okrug 101 21 4.406 4.472 Niš 74 13 2.801 3.928 7 Jablanički okrug 70 16 6.841 1.307 Leskovac 52 10 5.430 1.058

Podaci o opštinama sa najvećim brojem neprivatizovanih preduzeća u 2005. godini (okrug=100), sadržani su u grafikonu 38. i to:

Grafikon 38.

[pic]

8. Razvojni i institucionalni problemi u procesu tranzicije

U poređenju sa drugima zemljama u tranziciji, Republika Srbija je mnogo kasnije počela reforme imajući u vidu poznate događaje devedesetih godina. Period od 2001. do 2006. godine karakteriše sprovođenje brojnih reformi, uspostavljanje makroekonomske stabilnosti i održivog i stabilnog privrednog razvoja, restrukturiranje velikih sistema, privatizacija preduzeća i početak pridruživanja EU, koji uključuje brojna zakonska prilagođavanja u svim oblastima privrede i društva. Osnovni ciljevi ekonomske politike bili su održavanje makroekonomske stabilnosti, uz istovremeno ostvarivanje visoke stope privrednog rasta (prosečna stopa rasta BDP u periodu od 2001. do 2005. godine bila je 5,2%). Proizvodna aktivnost, u periodu posle 2000. godine, odvijala se uz pozitivne procese ekonomske tranzicije i reforme poreskog sistema, tržišta rada i socijalnog sektora, kurs dinara je stabilan uz kontinuirani rast deviznih rezervi, izvršena je značajna deregulacija i liberalizacija cena i spoljno-trgovinskog poslovanja, regulisani su odnosi sa međunarodnim finansijskim institucijama. Ostvaren je značajan napredak u sprovođenju strukturnih reformi, posebno u oblasti privatizacije preduzeća i konsolidacije i privatizacije bankarskog sektora. Doneto je 350 sistemskih zakona, kojima se podržavaju strukturne reforme.

Međutim, Republika Srbija je suočena sa velikim razvojnim ograničenjima: nizak BDP po stanovniku u 2005. godini od oko 3500 USD; visok procenat siromašnih (10-20%); visoka stopa nezaposlenosti (20,8%); nizak nivo investicione aktivnosti; veoma nepovoljan položaj zemlje u pogledu međunarodne konkurentnosti (87-to mesto na svetskoj rang listi); naglašena spoljna makroekonomska neravnoteža (visok platni deficit); izrazite regionalne neravnomernosti (1:7 prema evropskim standardima).

Evropska banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development – u daljem tekstu: EBRD) je pomoću tranzicionih indikatora sumirala napredak u strukturnim i institucionalnim reformama u 2006. godini za 28 tranzicionih zemalja. Sa devet tranzicionih indikatora obuhvaćeno je šest glavnih reformskih oblasti: liberalizacija, privatizacija preduzeća, infrastruktura, finansijske institucije i pravni ambijent. Svaki indikator meren je po standardima razvijenih tržišnih privreda i prikazuje sintetizovanu procenu napretka postignutog u nekoj određenoj oblasti, što se zasniva na različitim podacima, deskriptivnim informacijama i analizama. Tranzicione zemlje ostvarile su značajan napredak u strukturnim i institucionalnim reformama tokom 2006. godine.

Poređenje prosečnog godišnjeg tranzicionog indeksa (neponderisana aritmetička sredina 9 indikatora) između tranzicionih ekonomija pokazuje da je u 2006. godini od Republike Srbije (indeks 2,7) bilo naprednije 20 država (raspon 2,9-4), dok su samo Azerbejdžan, Belorusija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Tadžikistan, Turkmenistan i Uzbekistan imali lošije rezultate. Mađarska je sa najvećom vrednosti indeksa (4) bila najbliže nivou razvijenih tržišnih privreda. Pored nje, u grupu najnaprednijih tranzicionih privreda svrstane su Estonija, Češka, Slovačka i Poljska (3,7-3,9).

Analiza individualnih EBRD indikatora u 2006. godini pokazuje da je Republika Srbija dobila najveću ocenu (4) za liberalizaciju cena, koja predstavlja standarde razvijenih tržišnih privreda, 3,7 za privatizaciju malih preduzeća gde je tranzicioni proces najviše odmakao i 3,3 za režim spoljnotrgovinske razmene (trgovinska liberalizacija i devizni sistem). Republika Srbija je u 2006. godini ostvarila napredak u dve oblasti: (1) privatizacija malih preduzeća i (2) politika konkurencije. Međutim, i dalje je najveće zaostajanje u oblasti politike konkurencije, gde je najniža vrednost indikatora (1,7). Prosečan napredak je ostvaren u procesu privatizacije velikih preduzeća (2,7), reformi bankarskog sektora (2,7) i restrukturiranju preduzeća (2,3). Skroman rezultat (ocena 2) ostvaren je za sigurnost tržišta i ne-bankarske finansijske institucije i u oblasti infrastrukturnih reformi.

Podaci o vrednosti godišnjih EBRD indikatora za Republiku Srbiju, sadržani su u tabeli 14. i to:

Tabela 14.

EBRD indikator 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Liberalizacija cena 2,3 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 Sistem kursa i trgovinske razmene 1,0 2,7 3,0 3,0 3,0 3,3 3,3 Privatizacija malih preduzeća 3,0 3,0 3,0 3,0 3,3 3,3 3,7 Privatizacija velikih preduzeća 1,0 1,0 2,0 2,3 2,3 2,7 2,7 Restrukturiranje preduzeća 1,0 1,0 2,0 2,0 2,0 2,3 2,3 Politika konkurencije 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,7 Reforma bankarskog sektora 1,0 1,0 2,3 2,3 2,3 2,7 2,7 Reforma nebankarskih finans. instit. 1,0 1,0 1,7 2,0 2,0 2,0 2,0 Infrastrukturne reforme 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 Srednja vrednost god. EBRD indikatora 1,6 1,9 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7

Izvor: EBRD Transition Report 2006

Republika Srbija je u proteklih pet godina ekonomske tranzicije završila prvu fazu reformi u kojoj je uspostavljena makroekonomska stabilnost i postavljeni temelji za drugu fazu reformi, koja će se fokusirati na privredni rast i strukturne promene. Ekonomska politika u narednom periodu koncentrisaće se na ubrzanje strukturnih reformi koje obezbeđuju ekonomski rast i povećanje zaposlenosti i standarda stanovništva. Tranzicioni EBRD indikatori potvrđuju da je Republika Srbija uspešno završila I fazu tranzicije. Privredno sistemske reforme od 2001. godine odvijale su se po modelu stvaranja efikasne tržišne privrede, po standardima EU, kao neophodnog uslova za ubrzavanje procesa pridruživanja EU. Sa tim ciljem odvijao se i proces donošenja sistemskih zakona i ukupne pravne regulative i izgradnje odgovarajućih institucija za primenu tih zakona u praksi. Reforme, koje su se odvijale na svim segmentima privrednog sistema, dale su značajne ekonomske rezultate u domenu uspostavljanja makroekonomske stabilnosti i realnog rasta BDP, kao i znatne redukcije inflacije. Doneti su sistemski zakoni koji uređuju javne finansije. Reforme monetarnog i bankarskog sektora dale su pozitivne rezultate u pogledu cenovne i valutne stabilizacije, uspostavljanja poverenja u domaću valutu, povećanja dinarske i devizne štednje, liberalizacije rada deviznog tržišta, rasta deviznih rezervi Narodne banke Srbije (u daljem tekstu NBS). Reforme spoljnotrgovinskog i carinskog sistema rezultirale su liberalizacijom spoljnotrgovinskog režima. Reforme su obuhvatile i unapređenje sudstva, školstva, zdravstva i državne uprave na bazi racionalizacije ovih javnih službi i povećanja njihove efikasnosti.

Liberalizacija cena. Ostvareni rezultati na polju inflacije u periodu od 2000. do 2006. godine u Republici Srbiji ukazuju na postignutu makroekonomsku stabilnost i značajnu redukciju inflacije u uslovima ispravljanja cenovnih dispariteta i rasta cena nafte i bazičnih metala na svetskom tržištu. Inflacija je posle sprovedene liberalizacije cena, uz fazno otklanjanje najznačajnijih cenovnih dispariteta, smanjena sa 111,9% u 2000. godini na 17,7% u 2005. godini, odnosno na 6,6% u 2006 godini.

Sistem kursa i trgovinske razmene. NBS je sprovodila politiku deviznog kursa u okviru režima plivajućeg deviznog kursa. Pri tom se rukovodila, s jedne strane, potrebom ostvarivanja svog primarnog cilja, niske i stabilne stope inflacije, a s druge strane, potrebom ostvarivanja srednjoročno održive platnobilansne pozicije zemlje. Politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom bila je usmerena na pripreme za integraciju zemlje u EU, sklapanje brojnih sporazuma o liberalizaciji spoljne trgovine, harmonizaciju zakonodavstva sa pravnim normama EU, unapređenje bilateralnih ekonomskih odnosa. Posebna pažnja bila je posvećena razvoju bilateralnih ekonomskih odnosa sa susednim zemljama i procesu liberalizacije trgovine sa zemljama zapadnog Balkana. Visok deficit tekućeg računa platnog bilansa predstavlja ključnu makroekonomsku neravnotežu.

Republici Srbiji u narednom periodu predstoji povećana aktivnost na strukturnim reformama da bi uspešno završila i II fazu reformi. Privatizacija realnog sektora se privodi kraju kada je reč o malim i srednjim preduzećima, ali preostaje još dosta posla oko restrukturiranja i privatizacije velikih sistema. Kada je reč o javnim preduzećima, odnosno infrastrukturnom sektoru, reformski procesi su tek započeti.

Formiranjem Agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća na nivou Republike Srbije u junu 2001. godine i širenjem mreže ovih agencija na teritoriji cele zemlje, donošenjem Strategije razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva i Zakona o Garancijskom fondu stvorene su institucionalne osnove za brži razvoj MSPP.

Procesom restrukturiranja obuhvaćena su velika društvena preduzeća sa razvojnim problemima, preduzeća namenske industrije i javna preduzeća od republičkog značaja. U postupku restrukturiranja radi privatizacije nalaze se 74 velika društvena preduzeća sa oko 155.000 zaposlenih, sa ciljem da se ovi veliki sistemi pripreme za privatizaciju. U republičkim javnim preduzećima uglavnom je završeno razdvajanje regulatornih od komercijalnih delatnosti, odvajanje sporednih delatnosti, a delimično finansijska konsolidacija i smanjenje broja zaposlenih.

Indikator konkurencije EBRD pokazuje najnižu ocenu, što znači da nije postojala zakonska regulativa i definisana politika konkurencije u zemlji. Zakon o zaštiti konkurencije i Zakon o cenama usvojeni su u drugoj polovini 2005. godine. Zakonom o zaštiti konkurencije uređuje se zaštita konkurencije na tržištu radi obezbeđivanja ravnopravnosti učesnika, u cilju podsticanja ekonomske efikasnosti, vladavine prava i stvaranja uslova za ubrzaniji privredni rast.

Bankarski sektor Republike Srbije je intezivno obnavljan u proteklih pet godina ekonomske tranzicije. Konsolidacija domaćih banaka izvršena na početku tranzicije omogućila je jačanje finansijske pozicije bankarskog sektora i poverenja u banke i poboljšanje bilansne strukture, odnosno povećanje nivoa adekvatnosti kapitala.

Finansijska tržišta. Donošenjem tri sistemska zakona u maju 2006. godine: Zakona o tržištu hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata, kao osnovne regulative finansijskog tržišta, Zakona o preuzimanju akcionarskih društava gde je zaštita manjinskih akcionara jedan od najznačajnijih razloga za njegovo donošenje i Zakona o investicionim fondovima, koji omogućava osnivanje investicionih fondova kao najznačajnijih učesnika na finasijskom tržištu, zaokružen je zakonodavni okvir koji uređuje celinu funkcionisanja finansijskog tržišta u Republici Srbiji. Domaće tržište kapitala ima većinu obeležja postprivatizacionih tržišta kapitala u nastajanju – nedovoljnu efikasnost, informacionu asimetriju, nedovoljnu zaštitu investitora i manjinskih akcionara, sistemsku rizičnost i nisku likvidnost.

Privreda Republike Srbije, ima potencijal da napreduje u srednjeročnom periodu. Međutim, perspektiva zavisi prevashodno od političke stabilnosti i povoljnog poslovnog okruženja. Republika Srbija je intenzivno krenula sa zakonodavnom aktivnošću, koja će potrajati u toku čitavog procesa pridruživanja EU, sa ciljem prihvatanja evropskih standarda. U narednom periodu, od suštinske važnosti biće efikasno funkcionisanje pravosudnog sistema i primena zakona, odnosno stvaranje odgovarajućih institucija i njihova funkcionalnost.

9. SWOT analiza

Prednosti:

1) Valorizacija neiskorišćenih prirodnih potencijala. Povoljan prirodno-geografski i saobraćajni položaj Republike Srbije, koja se nalazi u središtu Balkana, na raskršću glavnih panevropskih saobraćajnih koridora VII (reka Dunav) i X (drumsko-železnički), pružaju izuzetni potencijal za razvoj. Neiskorišćeni razvojni potencijali Srbije predstavljaju i bogati šumsko-planinski kompleksi (Stara planina, Golija, Mokra gora) i vodeni potencijali (Vlasinsko jezero, Gornje Podunavlje).

2) Poljoprivredni resursi. Republika Srbija ima povoljne prirodne karakteristike za razvoj poljoprivredne proizvodnje – 5,1 miliona ha poljoprivrednog zemljišta (83,0% pripada obradivim površinama), a šume čine oko 1/3 teritorije. Ravničarska područja AP Vojvodine, Pomoravlja, Posavine, Tamnave, Kruševačkog i Leskovačkog polja su pogodni za ratarsku i povrtarsku proizvodnju, dok su viši predeli povoljni za razvoj stočarstva, vinogradarstva i voćarstva. Regioni raspolažu dovoljnim količinama voda koje uz racionalno korišćenje i izgradnju neophodnih objekata mogu da štite od zagađivanja unutar zemlje.

3) Evropa je opredeljena da razvija saobraćaj u Republici Srbiji na panevropskim koridorima VII i X. Reka Dunav, panevropski Koridor VII, je najvažnija vodna saobraćajnica i strateški pravac u Evropi. Iako povezuje deset država i blizu pola miliona ljudi, ona je nedovoljno iskorišćen potencijal. Predstavlja ulazna vrata za evropsko tržište i za privrednu saradnju između Istoka i Zapada. Visoka komisija za transport EU proglasila je Dunav, jednim od evropskih saobraćajnih prioriteta do 2020. godine, sa ciljem da se 25% drumskog saobraćaja prebaci na železnicu i reke. Izgradnja multimodalne Jugoistočne saobraćajne ose (Koridor X) koja će imati visoki učinak, predstavlja deo strateške infrastrukture čitave Evrope, a ujedno je i nacionalni prioritet. Na taj način otkloniće se problem „balkanskog uskog grla”, privući tranzitni saobraćaj, a Republika Srbija funkcionalno uključiti u međunarodne transportne koridore.

4) Razvijena regionalna saobraćajna i energetska infrastruktura. Putna i železnička mreža imaju dovoljan kapacitet za sadašnji i procenjeni saobraćaj u srednjoročnom periodu. Najveći deo rezervi lignita u Republici Srbiji (preko 76%) nalazi se u Kosovsko-metohijskom basenu koji dugoročno predstavlja najvažniji energetski potencijal Republike Srbije u narednom periodu.

5) Makroekonomska stabilnost. Privredu Republike Srbije u periodu od 2000. do 2005. godine karakteriše dinamičan rast bruto domaćeg proizvoda po prosečnoj stopi od 5,2% godišnje, a u prvom polugođu 2006. godine od 6,7%. Inflacija je posle sprovedene liberalizacije cena, uz fazno otklanjanje najznačajnijih cenovnih dispariteta, smanjena sa 40,7% u 2001. godini na 17,7% u 2005. godini, odnosno 6,5% u periodu januar-novembar 2006. godine.

6) Jeftina radna snaga. Prosečne zarade u Republici Srbiji (izražene u evrima) zaostaju za zaradama u zemljama u okruženju. Jeftinija radna snaga može predstavljati prednost u cilju većeg privlačenja direktnih stranih investicija. Poređenja radi, u 2005. godini prosečna zarada u Republici Srbiji iznosila je 210 evra, dok je u Sloveniji iznosila 748 evra, u Hrvatskoj 591 evra, u Mađarskoj 416 evra, a u Austriji čak 1.438 evra. Time je radna snaga kod nas jeftinija, pa stoga može biti privlačnija sa stanovišta ulaganja.

7) Poboljšana investiciona klima. Tokom 2004-2006. godine učinjen je značajan pomak u zaokruživanju stimulativnog ambijenta za poslovanje i investiranje. Poreska stopa na dobit preduzeća smanjena je sa 14% na 10% i jedna je od najnižih među tranzicionim zemljama. Početkom marta 2006. godine Vlada je usvojila Strategiju podsticanja i razvoja stranih ulaganja. Republika Srbija je nastavila da popravlja uslove za poslovanje, što je svrstava na 68 poziciju (od ukupno 175 zemalja, prema Izveštaju Svetske banke „Poslovanje u 2007. godini”), što je značajno poboljšanje u odnosu na prethodnu godinu (95. pozicija). Za osnivanje preduzeća potrebno je 18 dana, za uknjižavanje imovine 111 dana, za izdavanje dozvola 211 dana.

8) Rast broja zaposlenih u privatnom sektoru (porast učešća malih i srednjih preduzeća, u daljem tekstu MSP). Privatni sektor ima značajan i rastući uticaj na ukupnu zaposlenost (učešće 54,4% u 2005. godini prema 17,1% u 2001. godini) i osnovni je generator stvaranja novih radnih mesta i smanjenja socijalnih tenzija. Dominantno učešće u zaposlenosti ovog sektora imaju privatna MSP (67,0% u 2005. godini).

9) Regionalni turistički potencijali. Regionalna analiza pokazuje da 8 regiona (okruga) ima pozitivna kretanja turističke aktivnosti. Struktura turističkog priliva pokazuje da najveću koncentraciju turista imaju Beograd, Zlatiborski okrug, Raški okrug, Rasinski okrug, Novi Sad i Niš.

10) Zona slobodne trgovine sa zemljama JIE. Saradnja privrede Republike Srbije sa zemljama JIE odvija se poslednjih godina na bazi potpisanih sporazuma o slobodnoj trgovini (potpisalo osam zemalja) kojima su obuhvaćeni industrijski i poljoprivredni proizvodi vodeći računa o specifičnostima pojedinih tržišta i regiona. Zemlje potpisnice Memoranduma dogovorile su postepeno uspostavljanje zone slobodne trgovine u regionu. Bilateralni sporazumi o slobodnoj trgovini (28 sporazuma), zamenjeni su novim jedinstvenim multilateralnim sporazumom o slobodnoj trgovini u JIE – Sporazum o srednjeevropskoj zoni slobodne trgovine (Central European Free Trade Agreemnt – u daljem tekstu: CEFTA).

11) Realizovani donatorski projekti regionalnog i lokalnog razvoja. Od 2001. godine sa početkom demokratskih promena, prisutan je veliki broj međunarodnih institucija koje su usmerile svoje donacije na poboljšanje lokalne infrastrukture, otvaranju uslužnih centara pri opštinskoj upravi, razvoju ljudskih resursa, na primeni inovativnih projekata, pružanju stručne i materijalne pomoći i sl. (EAR, USAID, GTZ, CHF, UNDP i dr.).

12) Pomeranje strukturnih obeležja stanovništva ka višim obrazovnim nivoima. Promene u obrazovnoj strukturi stanovništva Republike Srbije u periodu od 1971. do 2002. godine ukazuju na pozitivna pomeranja strukturnih obeležja stanovništva ka višim obrazovnim nivoima.

13) Kadrovski potencijal (mladi obrazovani kadrovi među nezaposlenim). Učešće više i visoke stručne spreme u ukupnom broju nezaposlenih krajem 2005. godine je 7,2% (64.421). U strukturi nezaposlenih sa višim i visokim obrazovanjem – najveće učešće imaju nezaposlena lica od 26-30 godina (26,2%), od 31-40 godina (23,6%), od 41-50 godina (20,3%), preko 50 godina (20,3%) i od 19-25 godina (9,5%).

14) Razvijena regionalna mreža institucija srednjeg i visokog obrazovanja. Sistem obrazovanja doprineo je da većina opština u Republici Srbiji bude pokrivena mrežom osnovnih i srednjih škola (samo 14 opština nema srednju školu). Razvoj visokog školstva u svim većim administrativno-kulturnim i privrednim centrima (ukupno 152 fakulteta i viših škola) utiče na stvaranje kadrovskog potencijala u svim regionima (područjima) Republike Srbije.

15) Visoka godišnja produkcija diplomiranih studenata. Od ukupnog broja diplomiranih studenata u Republici Srbiji (oko 20.000 godišnje), najviše njih (oko 3000) diplomiralo je na tehničkim fakultetima, ili 15%. Ako se ovom broju dodaju i diplomanti sa prirodno-matematičkih fakulteta i fakulteta organizacionih nauka (koji jednim delom školuju informatički kadar), ovaj procenat iznosi oko 20%, što znači da je petina visoko obrazovanih kadrova tehničkog usmerenja i to predstavlja dobru osnovu za razvoj i primenu novih tehnologija.

16) Multikulturalnost. Multikulturalnost je princip ekonomske i društvene kohezije različitih kulturnih grupa unutar jednog društva. Republika Srbija sa svojom etničkom strukturom, a time i verskom, kulturnom i jezičkom raznolikošću, predstavlja savremeno i kompleksno društvo u kojem je sposobnost komunikacije i integracije različitih grupa prednost i neminovnost.

17) Mreža ustanova suprastrukture prilagođena potrebama stanovništva. Osnovna prednost sprovođenja politike regionalnog razvoja ogleda se u razvoju mreže ustanova suprastrukture (škole, kulturne, zdravstvene i socijalne ustanove) koja je doprinela pozitivnim obrazovno-kulturnim i socijalnim potencijalima stanovništva.

18) Regionalni potencijali u zaštićenim životnim sredinama. Ukupan broj od 4.300 biljnih vrsta određuje teritoriju Republike Srbije i Balkana, kao jedan od najznačajnijih centara florističkog diverziteta Evrope. Površina zaštićenih prirodnih područja iznosi oko 6,5% teritorije Republike Srbije. Osim nacionalnih parkova (6), rezervata prirode (98), predela izuzetnih odlika (16), spomenika prirode (296) i parkova prirode (24), u Republici Srbiji je zaštićeno 215 biljnih i 426 životinjskih vrsta kao prirodnih retkosti. Kao područja od međunarodnog značaja prema kriterijumima Ramsarske konvencije zaštićena su: Ludaško jezero, Obedska bara, Stari Begej – Carska bara i Slano kopovo, a prema Konvenciji o prirodnom i kulturnom nasleđu: Golija-Studenica, kao rezervat biosfere.

19) Usvojeni brojni ekološki institucionalni mehanizmi. U periodu od 2004. do 2006. godine usvojen je novi zakonski okvir za zaštitu životne sredine, usaglašen sa EU: Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakon proceni uticaja na životnu sredinu i Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja, kao i niz podzakonskih dokumenata iz oblasti zaštite životne sredine. Novim zakonima povereno je, u određenim oblastima, vršenje upravnog nadzora autonomnim pokrajinama, odnosno jedinicama lokalne samouprave, što zahteva dalje osposobljavanje nadležnih organa za vršenje nadzora. Takođe, Vlada je juna 2006. godine usvojila Predlog Nacionalnog programa zaštite životne sredine.

20) Usvojeni regionalni i lokalni prostorni planovi. Značajnu osnovu za definisanje regionalnih razvojnih programa predstavljaju doneti regionalni (Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, 2002. godine, Regionalni prostorni plan administrativnog područja grada Beograda, 2004. godine), Prostorni planovi područja posebne namene, infrastrukturni koridori (usvojeno 7 planova), Prostorni planovi područja posebne namene, akumulacije (usvojena 2 plana) i Prostorni planovi područja posebne namene, zaštićena i turistička područja (usvojeno 5 planova).

21) Međunarodna saradnja lokalnih institucija. Na putu pridruživanja EU, opštine i područja (okruzi) Republike Srbije imaju na raspolaganju mogućnosti za međunarodnu saradnju, koje doprinose njihovoj ekonomsko-socijalnoj koheziji. Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom (u daljem tekstu MEOI) od 2004. godine izgrađuje kapacitete za unapravljanje programima EU za prekograničnu i regionalnu saradnju (u toku je sprovođenje 5 programa a od 2007. godine se očekuje nastavak postojećih i otvaranje novih programa na granicama koje nisu bile obuhvaćene u periodu od 2004. do 2006. godine).

22) Usvojeni novi regionalni podsticajni mehanizmi. Za privlačenje investicija i rešavanja problema nezaposlenih na nerazvijenom području u 2006. godini usvojeni su brojni regionalni podsticaji: direktni fiskalni podsticaji, ubrzana amortizacija, olakšice za koncesiona ulaganja, za radno osposobljavanje, profesionalnu rehabilitaciju, zapošljavanje invalidnih lica, poreski kredit za ulaganja u osnovna sredstva. Za poslovanje u slobodnim zonama osnovanim na nerazvijenom području propisana su dodatna oslobađanja: povlašćen carinski tretman i pojednostavljene carinske procedure. U okviru poreza na dohodak građana obezbeđeno je veće poresko rasterećenje za regione i delatnosti koje karakterišu niske zarade.

23) Višedecenijsko iskustvo Fonda za razvoj Republike Srbije (u daljem tekstu: FR) u finansiranju programa iz oblasti regionalnog razvoja. FR predstavlja centralnu finansijsku instituciju koja se 35 godina bavi podsticanjem regionalnog razvoja.

24) Razvoj preduzetničke lokalne uprave. Novim zakonskim rešenjima, procesom prilagođavanja standardima lokalne administracije u zemljama EU, a uz donatorsku pomoć (programsku, trening kurseve i materijalno-tehničku), jedinice lokalne samouprave u mnogim opštinama u Republici Srbiji prihvatile su osnovne principe moderne lokalne administracije: efikasna, pristupačna i odgovorna lokalna samouprava.

25) Partnerstvo javnog i privatnog sektora. Izmenjeni privredno-sistemski uslovi inicirali su jačanje partnerskih veza između javnog i privatnog sektora u cilju usklađivanja različitih interesa poslovnog sektora, razvoja zajednice i obezbeđivanja neophodnih servisa na lokalnom nivou.

Nedostaci:

1) Razmere nerazvijenosti Juga Srbije i područja Starog Rasa. Po svim osnovnim pokazateljima i dimenzijama dostignutog razvoja, ova dva područja (koji čine 12,2% teritorije i 9,4% stanovništa Republike Srbije) su decenijama najnerazvijenija područja u Republici Srbiji.

2) Pojava novih nerazvijenih područja. Tranzicioni period, uticao je na pojavu nove grupacije nerazvijenih opština – tzv. opštine „tranzicionog siromaštva” (bivši industrjski centri – giganti srpske privrede).

3) Razmere siromaštva. I pored ekonomskog rasta u Republici Srbiji u 2003. godini indeks siromaštva bio je 10,5%. Ruralno stanovništvo je suočeno sa dubljim i oštrijim stepenom siromaštva (14,2%), pa se može konstatovati da je siromaštvo u Republici Srbiji ruralni fenomen. Odnos stepena siromaštva područja sa najmanje siromašnih (Beograd 4,2%) i najviše (Jugoistočna Srbija 23,5%) je 1:5,6. Definisani faktori koji utiču na životni standard, a time i siromaštva su: demografske karakteristike domaćinstva, obrazovanje, nezaposlenost, tip naselja i regionalna pozicija.

4) Problem vodosnabdevanja. Količine vode u Republici Srbiji su nedovoljne i iznose oko 1600 m3 po stanovniku godišnje (standard 3000 m3 po stanovniku godišnje). Stanje je još nepovoljnije u pogledu prostorne i vremenske neravnomernosti, kao i kvaliteta većine domaćih voda. Vlastitim vodama su najsiromašnija upravo najnaseljenija nizinska područja, sa najbogatijim zemljišnim resursima (AP Vojvodina, Pomoravlje, Kolubara, Šumadija, AP Kosovo i Metohija, južna Srbija), dok su kvalitetni vodni resursi raspoređeni uglavnom po obodu Republike Srbije (Drina, Starovlaške planine, Šara, Prokletije, Vlasina, Stara planina, itd). Oko 80% stanovništva obuhvaćeno savremenim sistemima za vodosnabdevanje, ali je još uvek je oko 10% stanovništva bez obezbeđenog organizovanog vodosnabdevanja.

5) Slaba opremljenost i održavanje putne i železničke infrastrukture. Saobraćajna infrastruktura je u nezadovoljavajućem stanju i niskih tehničko-eksploatacionih performansi koje su znatno ispod nivoa evropskih standarda. Najlošije je stanje kod opštinskih puteva, od kojih je 57,7% sa kolovoznim zastorom od tucanika i zemljani. Železnička mreža je dovoljnog kapaciteta ali zaostaje za standardima evropskih zemalja u pogledu elektrificiranosti (32,7%), dužine dvokolosečnih pruga (7,2%), maksimalno dozvoljenih brzina i osovinskog opterećenja.

6) Nizak nivo digitalizacije fiksne telefonske mreže. Stanje u telekomunikacijama nije zadovoljavajuće, a u tehnološkom smislu, u ovom sektoru značajno je zaostajanje u odnosu na razvijene evropske zemlje. Nizak je procenat digitalnih telefonskih centrala (od ukupno 1.193 centrala 653 ili 54,7% su digitalne). U pogledu razvoja informacionog društva, Republika Srbija se nalazi na začelju Evrope (13,3% stanovnika ili oko milion ljudi koristi Internet).

7) Nizak nivo regionalnih investicija. Tekuća investiciona aktivnost, u odnosu na razvojne potrebe, je na niskom nivou. Procenjuje se da učešće investicija u osnovna sredstva u BDP u 2005. godini iznosi oko 17%, što je ispod nivoa novih članica EU i zemalja u okruženju (Bugarska 23,8%, Rumunija 23,1%, i Hrvatska 29,3%). Posmatrajući regionalni aspekt investicija po stanovniku, naglašena je polarizacija između Beograda (2,1 puta veće) i ostalog dela Republike Srbije (Sremski, Toplički i Jablanički okrug ispod 20% republičkog proseka).

8) Nezavršena privatizacija i restrukturiranje privrede. Završetak privatizacije preduzeća u društvenom vlasništvu (2007. godina) i restrukturiranje javnih preduzeća (2008. godina), jedan je od prioritenih ciljeva strukturnih reformi. Neprivatizovana preduzeća (2.237 društvenih i državnih preduzeća) suočena su sa krupnim razvojnim problemima (zapošljavaju 26,4% ukupno zaposlenih, stvaraju 17,1% dobiti i 32,9% gubitka privrede u 2005. godini). Nelikvidno poslovanje ovih preduzeća (gubitak je 2,3 puta veći od dobiti, a u društvenim preduzećima čak 10 puta), utiče na povećanje regionalnih disproporcija, zaostajanje u razvoju pojedinih regiona i opština.

9) Socijalne tranzicione tenzije, regionalne razlike u zaposlenosti, nezaposlenosti i zaradama; visoka stopa nezaposlenosti, diskriminacija posebno pogođenih grupa (invalidi, Romi, i izbegla i interno raseljena lica). Posmatrano na nivou okruga, raspon između najviše i najniže stope zaposlenosti i nezaposlenosti u 2005. godini je 1:2,2. Međutim, razlike u stopi nezaposlenosti po opštinama su veće i kreću se od 1:15,4. Regionalne razlike u isplaćenim zaradama i dalje su veoma izražene: Grad Beograd (25,7% iznad republičkog proseka), Toplički okrug (40,9% ispod republičkog proseka). Najugroženije grupe su: izbeglice i interno raseljenja lica (oko pola miliona ljudi), Romi (oko 108.000) i osobe sa invaliditetom (procena oko 350.000 ljudi). Ove tri ugrožene kategorije predstavljaju blizu milion stanovnika i njihova zajednička karakteristika je široko rasprostranjena nezaposlenost i nedovoljan nivo obrazovanja.

10) Neprilagođenost tržištu – nekonkurentan proizvod i nepostojanje ISO standardizacije. Konkurentnost domaćeg proizvoda nije dostigla zadovoljavajući nivo. U izvoznoj strukturi su u velikoj meri zastupljeni sektori koji se odnose na nisko i srednje tehnološki intenzivne proizvode, a koji ne mogu biti nosioci snažnog razvoja. Proces harmonizacije standarda i usvajanja tehničkih propisa teče veoma sporo i danas imamo veliki broj obaveznih standarda koji su komplikovani i neusklađeni sa međunarodnim (evropskim) standardima.

11) Usitnjeni posedi. Usitnjenost seljačkih gazdinstava (ispod 3 ha) je jedna od karakteristika srpske poljoprivrede. Mali broj poljoprivrednih proizvođača je u mogućnosti da primeni savremene tehnike i tehnologije proizvodnje što doprinosi proizvodnoj i tržišnoj neekonomičnosti (prosečni prinosi su ispod evropskih proseka).

12) Regionalna koncentracija turističke aktivnosti u tri regiona. Karakteristika turističke aktivnosti Republike Srbije je mala disperzija na regionalnom nivou, odnosno nosioci turizma su Grad Beograd, Zlatiborski i Raški okrug. Ova tri područja učestvuju sa preko 50% u ukupnom broju dolazaka i noćenja turista Republike Srbije i imaju najveću koncentraciju turista (70 na 100 stanovnika).

13) Regionalno tehnološko zaostajanje instalisanih kapaciteta, dominantna zastupljenost tradicionalne industrijske proizvodnje. U strukturi BDV u preduzećima prerađivačkog sektora u 2005. godini najzastupljeniji su industrijski podsektori srednje-tehnološke intenzivnosti (45,4%), dok je učešće sektora visoke-tehnološke intenzivnosti 18,3%, a niske-tehnološke intenzivnosti 36,4%. Najzastupljeniji tradicionalni industrijski podsektori niske tehnološke intenzivnosti prema učešću u BDV su u Braničevskom (78,0%), Zapadno-bačkom (68,8%), Severno-bačkom (65,7%), Srednje-banatskom (59,0%) i Zaječarskom (54,7%) okrugu. Visoko tehnološki intenzivni industrijski podsektori su najzastupljeniji u: Pčinjskom (60,4%), Zaječarskom (40,7%), Rasinskom (36,1%), Podunavskom (29,9%) i Šumadijskom (27,5%) okrugu.

14) Više od 50% regiona nije uskladilo svoje materijalne i prirodne potencijale. Prihvatanje savremenog koncepta regionalnog razvoja treba da doprinese većoj valorizaciji postojećih kapaciteta, kao i boljem korišćenju svih ostalih potencijala lokalne zajednice (regiona).

15) Slaba regionalna povezanost preduzeća (klasteri, inkubatori, tehnološki parkovi). Nerazvijen sistem poslovnog povezivanja preko klastera, poslovno-tehnoloških inkubatora i tehnoloških parkova koji predstavljaju osnov vođenja regionalne politike svih visokorazvijenih zemalja, jedan je od uzroka nedovoljne konkurentnosti MSP sektora i izraženih regionalnih disproporcija.

16) Nizak prirodni priraštaj, izrazit depopulacioni trend. Intenzivan proces demografskog pražnjenja prisutan je više od tri decenije i posebno je izražen u prigraničnim opštinama što vodi potpunom demografskom pražnjenju tih područja. U periodu 1971-2002. godine čak 79 opština, beleži stopu smanjenja stanovništva veću od 10%.

17) Migracije – neravnomerna urbanizacija i „atomizacija” seoskih naselja. Koncentracija stanovništva u urbanim sredinama beleži značajan porast u poslednjem međupopisnom periodu (sa 13,9% na 28,2%). Veliki urbani centri (Beograd, Novi Sad, Niš, Subotica i Kragujevac) koncentrisali su čak 46% urbanog stanovništva Republike Srbije. Na drugoj strani, veliki broj naselja kao i opština suočava se sa smanjenjem broja stanovnika i porastom broja naselja do 500 stanovnika.

18) „Regresivna” starosna piramida. Pad nataliteta na području Republike Srbije ubrzao je starenje stanovništva od baze starosne piramide, a povećanje srednjeg trajanja života sredovečnog i starog stanovništva intenziviralo je starenje s vrha starosne piramide, što je doprinelo da stanovništvo Republike Srbije formira regresivni tip starosne piramide.

19) Nepovoljna starosna i kvalifikaciona struktura nezaposlenih. Struktura nezaposlenih prema stručnoj spremi krajem 2005. godine je nepovoljna jer je visoko češće nekvalifikovanih radnika (31,4%). Takođe, nepovoljna je i starosna struktura nezaposlenih – oko 39,8% u ukupnom broju nezaposlenih su stariji od 41 godine.

20) Neusklađenost obrazovnog sistema sa novim zahtevima tržišne privrede. Sistem obrazovanja u Republici Srbiji se, kada je u pitanju uspešnost i organizovanost, ne poklapa u potpunosti sa standardima EU. Analize pokazuju da veliki deo mladih koji završavaju školu, nisu pripremljeni niti direktno osposobljeni za svet rada, što utiče na debalans u ponudi i tražnji na tržištu rada.

21) Brojni ekološki problemi. Ekološka slika Republike Srbije iscrtana je brojnim crnim i sivim tonovima: kvalitet površinskih i podzemnih (u Bačkoj i Banatu) voda je nezadovoljavajući, zagađenje vazduha usled sagorevanja uglja lošeg kvaliteta u termoelektranama (iznad granična imisija SO2 u Beogradu, Boru i Užicu), organizovanim sakupljanjem i odnošenjem komunalnog otpada nije obuhvaćeno više od 50% površine opština, veliki gubici obradivog zemljišta u AP Vojvodini usled erozije, ekološke crne tačke: Bor, Pančevo, Obrenovac, Šabac, Kragujevac, posledice NATO bombardovanja, ugroženost poplavama i dr.

22) Nepostojanje funkcionalnog prostornog strateškog dokumenta na državnom nivou. Prostorni plan Republike Srbije, donesen pre 10 godina, predstavlja jedini važeći strateški dokument u oblasti prostornog planiranja na nivou Republike Srbije. S obzirom da je u brojnim segmentima prevaziđen, zastareo i nefunkcionalan, neophodno je pristupiti njegovoj značajnoj reviziji.

23) Regionalna nestabilnost i dugoročne tenzije zbog statusa AP Kosova i Metohije. Srpske zajednice na AP Kosovu i Metohiji se nalaze u teškoj ekonomskoj, socijalnoj i bezbednosnoj situaciji. Bezbednosna nesigurnost uz visoku nezaposlenost i siromaštvo predstavljaju uzrok dugoročnih tenzija u celom regionu.

24) Nepostojanje institucionalne infrastrukture za regionalni razvoj. Osnovni nedostatak dosadašnje regionalne politike odnosi se na neizgrađenu mrežu institucija za regionalni razvoj koja bi kadrovski, programski i tehnički predstavljala oslonac stvaranju i usmeravanju sistemskih i drugih mera za ravnomerni regionalni razvoj.

25) Slabi programski i projektni kapaciteti za apliciranje na međunarodnim tenderima. Nedovoljan kadrovski potencijal osnovni je uzrok što najnerazvijenija područja nemaju dovoljno kvalitetnih programa za konkurisanje na međunarodnim tenderima.

26) Problem implementacije reformskih zakona. Položaj jedinica lokalne samouprave znatno je poboljšan donošenjem Zakona o lokalnoj samoupravi i Zakona o finansiranju lokalne samouprave. Međutim, reforma lokalne samouprave nije izvedena do kraja, nedostaju institucionalni instrumenti za sprovođenje zakona. Drugi razlog slabijih rezultata decentralizacije odnosi se na nedovoljnu kadrovsku i tehničku osposobljenost lokalne administracije da sprovede reformske mere.

27) Odsustvo koordiniranog usmeravanja sredstava državne pomoći u cilju smanjenja regionalnih razlika. U procesu planiranja i usmeravanja sredstava državne pomoći nema adekvatne koordinacije brojnih institucija i subjekata koji su uključeni u različite aspekte regionalnog razvoja kao što su privredni razvoj, ruralni razvoj, razvoj infrastrukture, socijalni razvoj, lokalni razvoj, zaštita životne sredine. Razlog je u nepostojanju zakonske regulative i odgovarajuće institucionalne mreže.

III. CILjEVI I STRATEŠKI PRAVCI REGIONALNOG RAZVOJA SRBIJE

1. Teorijske postavke ravnomernog regionalnog razvoja

1.1. Sektorski i regionalni pristup razvoju privrede

Problem regionalnih neravnomernosti karakterističan je, pre svega, za nedovoljno razvijene zemlje usled velikih teritorijalnih neravnomernosti i njihovih dubokih istorijskih korena. Manevarski prostor za društvenu akciju sužavaju oskudna materijalna baza, nerazvijenost društvenih i ekonomskih institucija, nedostatak stručnih kadrova i modernih radnih navika. To je i razlog zašto su dileme izbora strategije i metoda regionalnog razvoja veoma složene.

Procesi globalizacije uzrokovali su preraspodelu ekonomske moći u svetu. Ponašanje ekonomskih aktera ne odlikuju spontane reakcije bezličnih tržišnih snaga, već se praktikuje agresivna strategija, strategija snage u odnosu na svoje rivale. Efekti dominacije između dveju ekonomskih jedinica prisutni su onda kada jedna od njih vrši asimetrična i reverzibilna dejstva na drugu ekonomsku jedinicu. Dominantne ekonomske jedinice sa svojim inovatorskim duhom i kao nosioci tehničkog progresa, angažovane su u “kreativnoj destrukciji” postojećeg, a ona uvek podrazumeva postojanje efekata dominacije, tj. asimetrične i neravnopravne odnose između preduzeća nejednake snage. Otuda se u literaturi često ističe da u svetu imperfektne konkurencije koeficijent dominacije stalno teži da bude veći od jedinice, a to se onda manifestuje u kumulativnom udaljavanju privrede od stanja ravnoteže, bez izražene tendencije da se ta ili druga pozicija ravnoteže automatski obnovi. Dominacija je, prema tome, destabilizirajući fenomen. Neravnopravnost i ireverzibilnost, kao bitne komponente efekta dominacije, nalaze se u suštinskoj suprotnosti sa uzajamnom, recipročnom zavisnošću preduzeća od koje polazi teorija opšte ravnoteže izvlačeći zaključak o automatskom poništavanju neravnoteže.

Fenomen dominacije karakteriše ne samo odnose između preduzeća i grana u određenom ekonomskom prostoru, nego i odnose između pojedinih područja i zona, između nacionalnih privreda. Procesi ekonomskog rasta su neravnomerni i neuravnoteženi, i ne mogu se uokviriti u klasični koncept statičke ravnoteže (F. Peru). Zahvaljujući činjenici da se različita preduzeća, industrije i sektori razvijaju po nejednakim stopama, rast ukupne proizvodnje je praćen neravnotežom koju izazivaju strukturalne promene u privredi, te je otuda i osnovni zadatak teorije rasta da objašnjava prirodu i poreklo ovih strukturnih promena. Međutim, pokretačka preduzeća i industrije koje zrače asimetrične uticaje na svoju okolinu, nisu ništa drugo do dominantne ekonomske jedinice.

Savremena teorijska analiza nosioca rasta težište stavlja na strukturnim promenama u privredi, polazi se od koncepcije da je razvoj u stvari rađanje novih i nestajanje starih privrednih grana i sektora. Proces razvoja se, prema tome, karakteriše diferenciranim stopama rasta raznih industrijskih sektora, tj. iskakanjem određenih industrija iz jednakih stopa rasta koje implicira model statičke ravnoteže. Razvoj teče neravnomerno, udaljavajući se od stacionarne sektorske ravnoteže. Nove industrije otvaraju kumulativni proces rasta oko novih industrija koncentrišu se, kao u grozdovima, druge sa njima povezane aktivnosti. Zahvaljujući tehničkom progresu, razvoj se polarizuje u određenim tehnički vodećim sektorima industrije. Ova sektorska polarizacija proizvodnje čini jedan od suštinskih elemenata u teoriji regionalnog rasta.

Smisao teritorijanog grupisanja privrednih aktivnosti ne iscrpljuje se samo u većim ekonomskim efektima i višim stopama privrednog rasta koje se tim putem postižu. Koncentracija je istovremeno pretpostavka da se razvojni impulsi iz nosioca rasta mogu da prenose i na ostale delove regiona kao i od jednih na druge regione. Ekonomski rast implicira ne samo polarizaciju, nego i određeno prostorno širenje proizvodnje. Nosioci rasta odnosno formirani industrijski kompleksi moraju biti dovoljno jaki da preko cena, robnih i novčanih tokova šire svoja podsticajna dejstva i na dotle nedovoljno ekonomski aktivirana područja. Efekti polarizacije prethode i dobrim delom uslovljavaju nastajanje efekata širenja.

Jedno od značajnih teorijskih pitanja jeste kakav to nosilac rasta treba da bude i koje zahteve treba da ispuni da bi saglasno regionalnim uslovima proizveo željene ekonomske promene u regionu. Ovo pitanje nas neposredno suočava sa dihotomijom sektorskog i regionalnog pristupa i njihovim konfliktnim karakterom na području regionalne ekonomije. Sektorski aspekt više naglašava ekonomske koristi od prostorne koncentracije, dok regionalni pristup prirodno naginje prostornoj disperziji proizvodnje. Jedan reprezentuje interese pojedinačnih industrija, a drugi interese širih i užih regionalnih zajednica. Granski pristup je nadjačao regionalni, svakako zbog toga što se nije našao put koji bi vodio njihovoj optimalnoj kombinaciji. Nosioci rasta, kada ne uvažavaju regionalne kriterijume i ne polaze od regionalnih uslova, mogu ostati usamljeni industrijski nukleusi sa neznatnim dejstvom na strukturu i ekonomski rast regiona, a to se do sada u više navrata i desilo pri praktičnim koracima primene teorije.

1.2. Pojam ravnomernog regionalnog razvoja

„Bez ekonomske jednakosti nema nacionalne ravnopravnosti” – sintagma, koja datira još od početka 60-tih, predstavljala je suštinu koncepta regionalne politike, odnosno, regulisanja međuregionalnih odnosa. Trebalo je, posle inicijalnih napora u ostvarivanju metoda industrijalizacije, omogućiti brži razvoj svih regiona, sa težištem na bržem razvoju nerazvijenih regiona, kako bi se smanjile regionalne disproporcije i ostvario princip ravnomernosti. Naravno, od ravnomernosti tokom proteklih šest decenija u Republici Srbiji (a i na području bivših republika) ostalo je vrlo malo, ne samo da nije došlo do „revolucionarnih skokova”, niti do smanjenja regionalnih razlika, već se, jedino, može govoriti o preteranom (čak i teorijski) optimizmu.

Pojam „neravnomernost” usled svoje neodređenosti i različitog značenja i aspekata sagledavanja, uzrokovao je dosta teorijskih nejasnoća i pogrešnih interpretacija. Sam pojam „ravnomernost regionalnog razvoja”, ima dva aspekta posmatranja: socio-politički i ekonomski, zbog čega se ravnomernost i tretirala ili kao socio-ekonomski cilj, ili kao metod industrijalizacije. Fenomen „ravnomernosti regionalnog razvoja” bi se mogao najkraće definisati kao stvaranje „jednakih mogućnosti za sve ljude”, ali iz činjenice da jednake mogućnosti imaju mnogobrojne ekonomske, socijalne i političke aspekte, prizilazi da je jednakost višeznačna vrednost. U osnovi procesa stvaranja jednakih šansi za sve regione nalazi se dominacija ekonomskih odnosa, tj. primat ekonomskog faktora. Stalna međusobna isprepletanost ekonomskog i socijalnog utiče na smanjenje, prvo, relativnih, a u kasnijoj (zrelijoj) fazi, i apsolutnih međuregionalnih razlika.

Međutim, pod pojmom „ravnomeran regionalan razvoj”, najčešće se, podrazumeva balansiran, uravnotežen, proporcijalan teritorijalan razvoj, kao metod razvoja nerazvijenih područja. Suštinu „proporcionalnog razvoja” ne treba posmatrati statički, već kao „proces stalnog uspostavljanja proporcionalnog razvoja sektora i grana”. Ovako shvaćena ravnomernost sasvim je pogodna za objašnjavanje unutar-regionalnih odnosa, ali se njena pragmatičnost smanjuje stavljanjem u fokus međuregionalnih odnosa. Ipak, praksa je pokazala, da je prevazilaženje dvojakog karaktera ravnomernosti (kao socio-političkog cilja i kao metoda razvoja) moguće, tek na određenom nivou razvijenosti čitave privrede.

1.3. Solidarnost ili ekonomska kompezacija

Strategija ostvarivanja ciljeva regionalnog razvoja trebala bi da odgovori na polazno, nezaobilazno, pitanje: Kakav je odnos nerazvijenih i razvijenih područja na duži rok, i koja su institucionalna rešenja koja regulišu odnose razmene između ovih područja?

Ako osnovne razloge koncipiranja politike razvoja nerazvijenih područja klasificiramo u tri grupe: (a) političke, (b) humanitarne, i (v) ekonomske, tada solidarnost definišemo kao najvažniji segment humanitarnog aspekta (jednakost, društvena sigurnost, dostojanstvo). Mada su i solidarnost i politička i socijalna ravnopravnost veoma značajni, ekonomsko rešenje međuregionalnih odnosa predstavlja prioretni uslov. Praktične imlikacije stava „da je razvoj nerazvijenih područja u interesu i razvijenih” sve više dolaze do izražaja.

Dilema između solidarnosti i ekonomske kompenzacije umnogome pojednostavljuje čitav problem. U našim modalitetima rešavanja međuregionalnih odnosa kompenzacija se primenjivala kao osnovni metod regulisanja pomenutih odnosa. Šira interpretacija kompenzacije odnosi se na uslove privređivanja preduzeća u određenim makro celinama, dok je uže definisanje predstavljalo kompenzaciju u pogledu uslova razmene. Ublažavanje dispariteta cena između agrarnih proizvoda i sirovina na jednoj, i proizvoda prerađivačke industrije na drugoj strani, direktno je imalo i svoju regionalnu dimenziju, jer su nerazvijena područja, skoro u celini, sirovinska. Ne ulazeći u problem dispariteta cena primarnih proizvoda i regionalne nerazvijenosti, na makro nivou, bitno je sledeće: „Ako se naruši komplementarnost privreda razvijenih i nerazvijenih regiona, i značajno umanji njihova međusobna interakcija, razvijena područja će biti upućena da impulse za razvoj proizvodnje traže na sopstvenom tržištu”. Naravno, ako se uvažava komplementarnost i unapredi međusobna potražnja regiona, preovlađuje efekat širenja i gube se neophodni impulsi polarizacije.

Generalno, kompenzacionih odnosa, kao naknadnih korektiva međuregionalnih odnosa, uvek će biti, ali se ne može prihvatiti da on postane dominantni metod. Za međuregionalne odnose centralno mesto predstavlja skladan razvoj razvijenih i nerazvijenih regiona na jednoj dugoročnoj osnovi, i iznalaženje takvih institucionalnih rešenja koja će regulisati uslove razmene. Nikakvo „obeštećenje” ne eliminiše problem zaostalosti ili nerazvijenosti, već problem samo odlaže za neko drugo vreme.

2. Novi razvojni izazovi

2.1. Globalizacija i razmere siromaštva

Dominantni razvojni izazovi, danas, su povezani sa globalnom ekonomijom, sa idejom jačanja globalnih sistema, kako ekonomskog tako i upravljanja životnom sredinom. Kritična pitanja postavljena su u vezi sa prevladavajućim razvojnim modelima. Nedostaje jedan širi pristup, koji je okrenut ljudima, uključujući kulturnu i socijalnu dimenziju.

Osam „novih društvenih pitanja”:

1) globalizacija je izvorno generisana iz privatnog sektora, dok je regionalizam produkovan iz javnog sektora. Javni sektor ekonomski „trči” mnogo sporije od privatnog;

2) globalizacija izoštrava konkurentnost. Ali ekstremna konkurentnost rađa mnoge socijalne probleme;

3) društveno restrukturiranje ne drži korak sa privrednim i tehnološkim restrukturiranjem. Tržište rada, obrazovni sistem, penzioni sistem ne menjaju se u skladu sa dramatičnim privrednim i tehnološkim promenama;

4) neoliberalne politike, uvedene 80-tih ne rešavaju stare nagomilane probleme, kao što su: nezaposlenost, siromaštvo, jednaka distribucija dohodaka. U stvari, samo ih intenziviraju;

5) nova socijalna pitanja imaju dve komponente: prvo, intenzifikacija starih problema, i drugo, novi opasni elementi (međunarodni kriminal, urbani dualizam, nove forme međunarodnih migracija, droge kao gobalna industrija, terorizam);

6) svet je ušao u period globalnog bogatstva usred povećanja nacionalnog i individualnog siromaštva. Apsolutno siromaštvo se povećava u mnogim delovima sveta. Ako izuzmeno neznatno smanjenje siromaštva u Indiji i Kini, situacija u zemljama u razvoju je poražavajuća. Kombinacija neoliberalizma i globalizma kreira globalno bogatstvo, dok sa druge strane imamo nove socijalne probleme, novu distribuciju problema, sve veću socijalnu fragmentaciju i sve manju socijalnu koheziju;

7) mega gradovi, posebno na Jugu, postaju „imperije siromaštva”. U njima cveta kriminal, resursi se uništavaju. Nova socijalna pitanja uključuju nove dimenzije: siromaštvo, neadekvatno stanovanje, zdravstveni problemi, nezaposlenost, kriminal, droge, zatim različiti oblici dečjeg kriminala i slabo obrazovanje. Pored rastuće nejednakosti, prostorne i društvene fragmentacije, prisutan je i fenomen: „podeljeni gradovi protiv sebe” (Matthew);

8) ne postoje ekvivalentni socijalni podsticaji na globalnom i regionalnom nivou, osim u zemljama EU. Još su krajem XIX veka veliki političari (Otto von Bismarck) razumeli da snaga tržišta mora da bude balansirana socijalnim merama. To su bili počeci socijalnih država. Privatni sektor je bio manje slobodan, ali više civilizovan. Danas je imerativ povećanje odgovornosti država u cilju smanjenja svih oblika siromaštva.Tokom protekle dve decenije, izazovi globalizacije, globalne ekonomije i međunarodnog ekonomskog upravljanja su se, značajno, povećali.

Progres u zemljama u razvoju tokom druge polovine XX veka je u globalu bio dramatičan i bez presedana. Životni vek je produžen, a obrazovanje je razvijeno. Međutim, tokom protekle dve decenije, siromašne zemlje zaostaju, raspodela dohodka je pogoršana, a jaz između najbogatijih i najsiromašnijih zemalja je produbljen. Na početku veka, i dalje je veliki stepen siromaštva. Većina zemalja Latinske Amerike, Afrike i zemalja u tranziciji zabeležile su nizak ili negativni ekonomski rast i životni standard koji je stagnirao ili opadao kod većine ljudi. Više od jedne milijarde ljudi preživljavalo je sa manje od jednog dolara na dan.

Globalizacija je izuzetno složen i promenljiv proces koji sa sobom donosi i koristi i probleme. Ali zbog načina na koji globalna ekonomija danas funkcioniše, mnoge zemlje u razvoju, naročito one male i nerazvijene, imaju više problema nego koristi. Privatni finansijski tokovi nisu obično usmereni ka siromašnim, nesigurnim zemljama, dok je, sa druge strane, odliv kapitala i „mozgova” iz nerazvijenih jednosmeran. Prirodni resursi su iskorišćeni, ali izvozne zarade često ostaju niske, a tereti dugovanja visoki. Ljudski i finansijski resursi za razvojne svrhe su oskudni. Tokom prethodnih godina, pomoć za razvoj je iznosila manje od polovine ciljnih 0,7 procenata.

Odnos nerazvijenih zemalja i ogromnog tereta dugova. Još 1964. godine, Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj (United Nations Conference on Trade and Development – u daljem tekstu: UNCTAD) je identifikovao da među zemljama u razvoju postoje manje razvijene države. Kasnije, 1971. godine, identifikovane su precizno 24 zemlje kao najmanje razvijene zemlje. Preciznije je 1998. godine izneta činjenica da u najmanje razvijene zemlje spadaju 49 zemalja sa populacijom većom od 600 miliona (10%) svetske populacije. Činjenica je, da međunarodna zajednica nije, više od 40 godina, uspela jasno da identifikuje potrebe nerazvijenih zemalja, da preduzme specifične akcije u funkciji bržeg rasta i razvoja, nije uspela da ispuni ciljeve. U nekoliko izveštaja UNCTAD istaknuto je da “rapidno širenje izvoznih zarada je fundamentalno za bilo kakvu strategiju dugova i, bez njih, postizanje ciljeva povećanje rasta u dužničkim zemljama i postizanje finansijske održivosti ne može se pomiriti”.

2.2. Problem globalnog upravljanja – Milenijumski ciljevi UN

Suštinski razvojni izazov danas i u budućnosti tiče se upravljanja globalne ekonomije. Tokom 1990-ih pojačan je naglasak na suzbijanju siromaštva i 1997-2006. godine je proglašena prvom Dekadom UN za suzbijanje siromaštva. Milenijumska deklaracija UN istakla je značaj dobre vladavine kako u zemlji tako i na globalnom planu. Ova Deklaracija je pozvala na multilateralnu trgovinu i finansijski sistem koji je otvoren, pravičan, regulisan, predvidljiv i nediskriminatorni. Ali ostaje nejasno kako ovo postići. Odgovornost je na mnogim različitim učesnicima, ne samo na moćnim, bogatim nacijama, jer većina zemalja u razvoju, takođe, ima svoju ulogu.

Izazov UN je da se više posvete pitanjima upravljanja, povećanju znanja i razumevanju globalne ekonomije, da analiziraju alternativne načine organizovanja ekonomije, razmotre mere prevencije ili redukcije negativnih posledica globalizacije na siromašne zemlje i narode i promovišu aktivnosti za postizanje ovih ciljeva.

Danas postoji više od 400 regionalnih i univerzalnih multilateralnih traktata na snazi, a konferencije o životnoj sredini održane u Riu 1992. godine i Johanesburgu 2002. godine ponovo su usmerile pažnju na razvojne izazove, povezujući životnu sredinu sa širim socijalnim i ekonomskim pitanjima. Međutim, prisutno je izvesno protivljenje, naročito među bogatim, industrijskim zemljama, utvrđivanju obaveznih mehanizama za jačanje i raspodelu resursa.

2.3. Socijalna dimenzija razvoja

U toku protekle dve decenije fokus je, pre svega, bio ne ekonomskom rastu i ograničenom skupu ekonomskih ciljeva. Socijalni aspekti razvoja su marginalizovani. UN su kritikovale, dominantne pristupe i zahtevale su širi, ljudski orijentisan razvoj: ili „prilagođavanje ljudskom licu”.

Jedna od najznačajnih inicijativa bio je Izveštaj o humanom razvoju (Human Development Report) koji UNDP objavljuje na godišnjem nivou od 1990. godine Cilj je bio da se analizira: kako se ekonomski rast prevodi u humani razvoj. Izveštaji su povezali brigu o razvoju i ljudska prava, postavili ljude u centar razvoja i definisali humani razvoj kao širinu izbora. Sloboda izbora je kombinovana sa potrebom za nacionalnom i međunarodnom akcijom u cilju jačanja ljudskih mogućnosti poboljšavanjem ishrane, zdravlja, pismenosti, treninga i civilnih i političkih prava. Indeks humanog razvoja, koga čine pokazatelji životnog veka, obrazovanja i dohotka, korišćen je za rangiranje zemalja.

Milenijumski razvojni ciljevi predstavljaju značajan korak napred, postavljajući kao glavni cilj suzbijanje siromaštva i uključujući značajne društvene ciljeve: poboljšanje zdravstva i obrazovanja. Lista Milenijumskih razvojnih ciljeva je uprošćeni prikaz izvučen iz konteksta mnogo širih pitanja. Ovi ciljevi ne čine kompletnu razvojnu agendu. Važni aspekti nedostaju, a sredstva za postizanje ciljeva su nespecifikovana.

Paradigme razvoja i politike vođene naročito tokom 80-ih i 90-ih godina, nisu uspele da ispune očekivanja u vezi sa brzim ekonomskim rastom i suzbijanjem siromaštva. U stvari, nekih 60 do 80 zemalja u razvoju i tranziciji su pretrpele pad u nivou proizvodnje i životnog standarda u toku protekle dve decenije. Razlozi su brojni i složeni. Industrijske zemlje nisu uspele da ispune svoje obaveze u vezi sa transferom resursa, otpisivanje duga je bilo nedovoljno, uslovi trgovine nepovoljni, a mnoge siromašne zemlje su doživele političku nestabilnost, loše vođenje i konflikte.

U nerazvijenim državama pored rasprostranjenog siromaštva, prisutni su procesi marginalizacije seljaka, visok stepen ruralnog egzodusa, galopirajuća urbanizacija, sirotinjska predgrađa i masovna nezaposlenost. Dalje, socijalno-kulturološki raskoli su često dramatični – između prošlosti i sadašnjosti, izvornog i kolonijalnog, modernog i tradicionalnog, stranog i lokalnog, sela i grada, starog i mladog, i oni dovode do rasta tenzija, nesigurnosti i prekida koji se moraju odraziti negativno na socijalnu evoluciju. Široko rasprostranjeno obezvređivanje tradicionalnih kultura i socijalnih šablona ne olakšava situaciju.

Izveštaj o humanom razvoju predstavlja važan korak napred, sa svojom percepcijom ljudi u socijalnom kontekstu. Indeks humanog razvoja je baziran na socijalnim indikatorima koji opisuju razvijenost infrastrukture koja pruža veći izbor ljudima i jačaju njihove sposobnosti. Životni vek, dobar pokazatelj opšteg zdravlja jednog naroda, određuju stavke kao što su čista voda, adekvatni sanitarni uslovi, zadovoljavajuća medicinska praksa i ishrana. Obrazovanje je dobar pokazatelj pristupa informacijama, dok kupovna moć pokazuje individualne mogućnosti za nabavkom materijalne robe.

Ako su ljudi društvena bića, odnosi između njih su od suštinske važnosti. Sloboda izbora je veoma važna ali se ona ne dešava u socijalnom vakuumu. Od trenutka rođenja mi zavisimo od drugih ljudi i naši odnosi sa njima su važni ne samo za naš materijalni, već i emotivni i duhovni život. Može se raspravljati o tome da li socijalni faktori promovišu ili inhibiraju slobodu izbora pojedinca i prema tome oni se moraju razmatrati u ovom kontekstu. Ali takav pristup ne prikazuje svu važnost i složenost društvenog života čoveka.

3. Regionalna politika kao prioritet EU

3.1. Perspektiva regionalne politike EU

Regionalna politika EU je od samog početka, od 1958. godine predstavljala jedan od najvažnijih instrumenata EU. U svim dokumentima EU je posebno apostrofirala značaj politike ravnomernog regionalnog razvoja. Tako, primera radi, u samoj preambuli Ugovora iz Rima (1958.) zacrtano je da će:

„Države-članice Evropske zajednice težiti da obezbede skladni razvoj smanjenjem razlika koje postoje u stepenu razvijenosti određenih regiona i zaostalosti manje privilegovanih regiona”.

U kasnijim dokumentima Evropska zajednica je samo pojačavala već definisane ciljeve. Najnoviji Ustav EU poseban akcenat daje „unapređivanju ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije i solidarnost među državama-članicama”.

Posle skoro pedeset godina, težište je i dalje dato regionalnim neravnomernostima. To je i sasvim jasno, jer su varijacije BDP i nezaposlenosti i dalje velike. Naravno, nakon proširenja EU, ovaj jaz je veći.

Jedna od najvećih opasnosti, to je primećeno od samog početka evropskih integracija, jesu regionalne disproporcije, koje mogu ugroziti celokupnu strukturu. Postavlja se pitanje: Zašto se razvija posebna regionalna politika na nivou zajednice, kad već postoji regionalna politika država-članica?

Većina autora se uglavnom slaže da je regionalna politika EU značajna zbog sledećih razloga:

1) razvijene zemlje imaju interes da se poboljša ekonomsko stanje u manje razvijenim državama-članicama. Integrisanost ekonomija EU, posebno EU-15, sve je veća. Sve snažniji je tzv. efekat prelivanja (spillover effect). Sa druge strane, slab ekonomski učinak jedne zemlje sigurno će negativno uticati na zajedničko tržište EU. Iz tog ugla regionalna politika EU mogla bi se definisati kao mehanizam koji dozvoljava jednoj državi članici da aktivno stimuliše ekonomsku aktivnost druge. Ukoliko bi regionalne neravnomernosti bile manje, svi efekti integracije bi se pravednije raspodelili među regionima i državama-članicama. Istovremeno, siromašnije države-članice bi povećanjem svoje efikasnosti mogle, kroz porez, više da doprinesu budžetu EU. Njihov bolji ekonomski učinak takođe bi smanjio sveukupni nivo inflacije i tako olakšao urbanističke i populacione probleme u velikim gradovima EU, prouzrokovane migracijom. Krajnji efekti za sve građane EU su pozitivni.

2) drugi razlog za postojanje regionalne politike jeste čisto ekonomski – visoka cena za države-članice. Nemaju sve zemlje isti broj nerazvijenih regiona. Neke zemlje imaju jako velike probleme (Grčka, Portugalija, većina novoprimljenih zemalja), a druge relativno male (Danska i Holandija). Ovim zemljama bi bilo teško da svoje siromašne regione same finansiraju, naročito ako bi morale strogo da kontrolišu svoje javne finansije kako to zahtevaju kriterijumi konvergencije EMU. Samo se na nivou Zajednice mogu sakupiti neophodna sredstva iz bogatijih regiona nekih država-članica (kao što su Nemačka i Francuska) i dodeliti najzaostalijim regionima EU.

3) treći razlog je da zajednička regionalna politika unapređuje veću političku koheziju i „duh zajednice”. Tako siromašne zemlje nemaju osećaj da su napuštene. Ovo je veoma važno jer, iako su uzroci za zaostajanje različiti, postoji dobro ustanovljen jaz „centar-periferija” između bogatih i siromašnih regiona. Veliki deo najzaostalijih regiona po pravilu je grupisan na periferiji, naročito u oblasti Mediterana. To znači da bi ove zemlje verovatno nerado nastavile sa daljom integracijom, ako znaju da će morati same da snose troškove. Proširenjem se broj država sa izraženim razlikama u stepenu razvijenosti pojedinih regiona povećao.

Regionalna politika EU je važan instrument EU kada se pojave problemi prouzrokovani zajedničkim tržištem i procesom integracije u celini (npr. veći normativi u pogledu zaštite životne sredine, komunikacija, pojava depresiranih regiona zbog nestanka granica, odnosno gubitka pogranične trgovine, i dr.).

Kao nadnacionalni koordinator, EU pokušava istovremeno da poveže:

1) regionalnu politiku sa drugim politikama EU (zajedničkom poljoprivrednom politikom, socijalnom, politikom životne sredine);

2) ciljeve regionalne politike EU u okviru jedne države-članice sa regionalnom politikom nacionalne vlade;

3) ciljeve regionalne politike država-članica, naročito u slučajevima kada su države-članice susedne zemlje;

4) regionalnu politiku EU, regionalne politike država-članica i inicijative kojima upravljaju regionalne i lokalne organizacije i organi vlasti.

Dosadašnja iskustva EU pokazuju postojanost dispariteta u BDP po stanovniku bilo između pojedinačnih zemalja članica ili regiona unutar njih, mada je regionalna politika EU, ostvarila određene rezultate u smislu pokretanja procesa razvoja, odnosno njihovog približavanja proseku. Do sada primenjenim instrumentima regionalne politike omogućeno je uključivanje u jedinstven monetarni sistem onih zemalja koje inače ne bi mogle ispuniti predviđene uslove, te povećana makroekonomska stabilnost u njima. Sem toga, izvršeni transferi sredstava odigrali su značajnu ulogu u pokretanju procesa razvoja.

U narednom periodu se može očekivati da će veliki broj dosadašnjih regiona čiji je razvoj podržavan/podstican i kohezionih zemalja što su koristile pomoć EU, u budućnosti izgubiti taj status zbog proširenja zajednice, odnosno odluke da se ograniče sredstva namenjena strukturnim fondovima/kohezionom fondu. Pristupom tranzicionih zemalja iz Istočne/Južne Evrope koje imaju u proseku niži BDP po stanovniku smanjiće se i prosečna vrednost ovog makroekonomskog agregata na nivou EU. Zadržavanje postojećeg kriterija od 75% i fiksnog, relativnog udela sredstava u BDP EU jednovremeno podrazumeva da će većina sadašnjih korisnika, izgubiti taj status posle 2006. godine.

Kreatori regionalne politike i organi Unije koji je sprovode već su tokom tekućeg razdoblja suočeni sa izazovima postojećih problema u tranzicionim zemljama, kandidatima za članstvo. Veliki je jaz u njihovom, razvoju pa je već aktuelnim programom oko 10% sredstava iz strukturnih/kohezionog fonda izdvojeno za intervencije izvan zemalja članica EU. To se može oceniti kao relativno malo s obzirom na postojeće disparitete. Naravno, pretežan deo ovih namenjen je da se direktno finansiraju investicioni projekti, dok se predviđa da se manji deo upotrebi za njihove institucionalne i kadrovske pripreme, te savladavanje mehanizama komuniciranja sa odgovarajućim telima EU. U odnosu na nove zemlje članice i kandidate za članstvo u EU svakako će se primeniti iskustva stečena tokom strukturnog finansiranja kohezionih zemalja. S druge strane, i same zemlje nove članice EU (ili još izvesno vreme države kandidati za članstvo) moraju sagledavati veliki postojeći jaz, suočiti se sa njim i aktivno formulisati sopstvene nacionalne strategije razvoja, u koje bi adekvatno bio uključen regionalni aspekt i to na način kompatibilan sa regionalnom politikom EU kako bi što bolje mogle koristiti pomoć strukturnih fondova, odnosno spremnost ostalih članova da izdvajaju sredstva za međuregionalne preraspodele kao mehanizam podrške ublažavanju postojećih teritorijalnih razlika i punijem korišćenju razvojnih potencijala koji se otvaraju ulaskom u EU.

3.2. Predpristupni fondovi EU

U cilju uprošćavanja sistema spoljne pomoći, kao i postizanja maksimalnih rezultata korišćenja namenjenih finansijskih sredstava, Evropska komisija je donela odluku da sve predpristupne fondove (Phare, ISPA, SAPARD i CARDS), zameni novim predpristupnim instrumentom (IPA – Instrument for Pre-accession Assistance). Instrument predpristupne pomoći – IPA, uspostavljen je Regulativom Evropskog saveta br. 1085/2006 od 17. jula 2006. godine. Finansijska vrednost IPA programa u šestogodišnjem razdoblju (2007–2013.) iznosi 11,468 milijardi evra, a sadržaj pomoći i kriterijumi implementacije novog instrumenta se baziraju na iskustvima stečenima u sklopu primene dosadašnjih programa pomoći.

Zemlje korisnici IPA su podeljene u dve kategorije:

1) zemlje kandidati za članstvo u EU (Turska, Hrvatska i Makedonija);

2) zemlje potencijalni kandidati za članstvo u EU (Republika Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina i Albanija).

Osnovni uslov za korišćenje svih pet IPA komponenti je da zemlja primalac pomoći ima status kandidata i da ima uspostavljen decentralizovani sistem upravljanja fondovima. Kako Republika Srbija u procesu evropskih integracija trenutno ima status potencijalnog kandidata, a fondovima EU upravlja na centralizovan način (preko EAR-a), od 2007. godine, umesto finansijskog instrumenta CARDS, Republika Srbija će koristiti prve dve od ukupno pet komponenti.

Prioriteti podrške i područja delovanja utvrđuju se Višegodišnjim indikativnim programskim dokumentom koji se priprema za svaku državu korisnicu finansijske podrškke za period od 2007. do 2009. godine. Ovaj dokument priprema EK na osnovu prioriteta Evropskog partnerstva i izveštaja EK o ispunjavanju uslova procesa stabilizacije i pridruživanja, kao i nacionalnih strategijskih dokumenata države korisnika sredstava.

IPA sadrži pet komponenti:

[pic]

Zemljama potencijalnim kandidatima za članstvo u EU biće omogućeno korišćenje sredstava iz fondova prve dve komponente, uz otvorenu mogućnost da se iz sredstava prve komponente finansiraju i programi/projekti iz preostale tri komponente. Zemlje kandidati za članstvo u EU će moći da koriste svih 5 komponenti.

1) Pomoć tranziciji i izgradnji institucija. Ova komponenta je najvažnija za sve aktivnosti koje su vezane za izgradnju institucija i podršku tranziciji u zemljama potencijalnim kandidatima za članstvo u EU. Ova komponenta pruža podršku zemljama kandidatima, kao i potencijalnim kandidatima, u njihovim naporima jačanja sopstvenih demokratskih institucija i vladavine prava, reformi državne uprave, poštovanju ljudskih i manjinskih prava, jačanju civilnog društva, ekonomskom razvoju, reformi obrazovanja, zaštiti životne sredine, kao i unapređenju regionalne saradnje ravnomernog regionalnog razvoja država korisnika finansijskih sredstvava i acquis communautaire tj. pravnih tekovina EU.

2) Prekogranična saradnja. Ova komponenta će finansirati projekte prekogranične saradnje institucija iz pograničnih regiona jedne zemlje sa institucijama iz pograničnih regiona susedne zemlje (bila susedna zemlja članica EU ili ne) u svim oblastima koje dve zemlje definišu kao prioritetne. Prioriteti se definišu u višegodišnjim planskim dokumentima koji se zovu Operativni programi.

3)Regionalni razvoj. Treća komponenta će biti dostupna za zemlje kandidate da bi se pripremile za implementaciju i upravljanje kohezionom politikom Zajednice, pogotovu za njihovo prilagođavanje Evropskom fondu za regionalni razvoj i Kohezionom fondu.

4) Razvoj ljudskih resursa. Cilj ove komponente je da pripremi zemlje kandidate za programiranje, implementaciju i upravljanje Evropskim socijalnim fondom u okviru Evropske strategije zapošljavanja. U tom procesu će se uzeti u obzir ciljevi Zajednice na polju društvene inkluzije, edukacije i treninga i jednakosti između polova.

5) Ruralni razvoj. Poslednja komponenta je namenjena zemljama kandidatima u cilju pripreme za implementaciju i upravljanje zajedničkom poljoprivrednom politikom Zajednice. Implementacija pomoći u okviru ove komponente doprineće održivom razvoju poljoprivrednog sektora i ruralnih oblasti kao i uspešnijoj implementaciji asquis communautaire vezano za Zajedničku poljoprivrednu politiku.

Novi predpristupni instrument, pored toga što zahteva uvođenje odgovarajućih struktura za upravljanje fondovima EU, zahteva i odgovarajuće finansijske resurse iz nacionalnog budžeta koji će podržati projekte finansirane iz IPA. IPA implementaciona pravila, koja priprema Evropska komisija, utvrdiće i potreban procenat kofinansiranja projekata finansiranih iz IPA programa. Utvrđeni procentualni iznos biće pokriven finansijskim sredstvima iz nacionalnog budžeta.

Procene potreba Republike Srbije od 2007. do 2009. godine

Vlada je usvojila januara 2007. godine dokument Procene potreba Republike Srbije od 2007. do 2009. godine. Cilj dokumenta je sintetizovanje svih prioriteta utvrđenih u strategijskim dokumentima u jedan sveobuhvatni dokument.

Dokument predstavlja opšte ciljeve Vlade za period od 3 godine, sektorske prioritete za finansiranje iz donatorskih sredstava i makrofinansijske procene neophodnih sredstava.

Pet ključnih međusektorskih prioriteta u dokumentu: ekonomski razvoj/zapošljavanje/obrazovanje; reforma državne uprave; zaštita životne sredine; razvoj infrastrukture i ruralni razvoj, usvojeni su od strane Komisije za koordinaciju razvojne i humanitarne pomoći, kojom predsedava premijer Vlade. Dokument će biti revidiran svake godine, u cilju utvrđivanja nacionalnih strategijskih prioriteta, kako bi se doprinelo izradi Nacionalnog plana razvoja.

Imajući u vidu da dokument identifikuje međusektorske prioritete, kao i da će biti revidiran godišnje kao i Višegodišnji indikativni programski dokument, u budućnosti ovaj dokument će predstavljati jedan od ključnih oslonaca u procesu programiranja IPA.

Sprovođenje decentralizovanog sistema upravljanja fondovima EU

Cilj uvođenja novih institucija je prelazak sa centralizovanog na decentralizovani sistem implementacije evropske pomoći, što predstavlja postepenu pripremu Republike Srbije za preuzimanje nadležnosti u upravljanju fondova EU od Evropske komisije prilikom ulaska u EU. Preuzimanjem dela nadležnosti u upravljanju fondovima, Republika Srbija dobija priliku da uspostavi i praktično primeni neophodne interne procedure i strukture.

Proces uvođenja decentralizovanog sistema implementacije je izuzetno dugotrajan i zahteva direktno učešće i konsenzus institucija Vlade, što ukazuje na potrebu stalnog nadzora nad njegovim razvojem i izradu akcionih planova koji jasno definišu poslove koji se moraju izvršiti. S tim u vezi, neophodno je analizirati sposobnosti pojedinih institucija za vršenje poslova i zadataka vezanih za decentralizovani sistem implementacije, kao i identifikovati i obezbediti odgovarajuću tehničku pomoć i sredstava za finansiranje dela troškova ovih reformi. U tom cilju neophodno je identifikovati državne organe koji će vršiti poslove vezane za decentralizovani sistem upravljanja fondovima, oformiti nove institucije, utvrditi neophodne zakonske izmene, pripremiti osnovni program obuke kadrova, kao i obezbediti sredstva iz nacionalnog budžeta za uspešnu implementaciju decentralizovanog sistema upravljanja fondovima.

Uporedo sa sprovođenjem decentralizovanog sistema upravljanja fondovima jedan od ključnih ciljeva sprovođenja procesa stabilizacije i pridruživanja je i efikasno sprovođenje prioriteta utvrđenih u Evropskom partnerstvu i Višegodišnjem indikativnom programskom dokumentu, kao i povećanje efikasnosti inostrane pomoći u izvršavanju Vladinih prioriteta, koji su predviđeni u strateškim dokumenatima, uključujući Nacionalnu strategiju Srbije za pridruživanje SCG EU, Procene potreba Republike Srbije 2007-2009., Strategiju, Strategiju za smanjenje siromaštva, Strategiju reforme državne uprave, kao i druge strategije resornih ministarstava. S tim u vezi za promovisanje efikasnog sprovođenja reformi važno je osigurati da budžet i programiranje međunarodne pomoći budu potpuno usklađeni sa prioritetima definisanim u pomenutim strategijskim dokumentima. Imajući u vidu navedeno, neophodno je dalje jačanje kapaciteta resornih ministarstava u cilju unapređenja planiranja prioriteta kroz razvijanje sveobuhvatnih i realističnih resornih planova aktivnosti koji bi omogućili uspešno usklađivanje programiranja budžeta i međunarodnih fondova.

Imajući u vidu da je proces preuzimanja vodeće uloge Vlade u programiranju fondova EU, kao i proces usvajanja programskog budžetiranja u početnoj fazi, u narednom periodu neophodno je preduzeti sve neophodne aktivnosti koje će doprineti usklađivanju ova dva procesa i istovremeno doprineti uspešnosti i racionalnosti planiranja budžetskih prihoda i rashoda.

Ciljevi i strateški pravci ravnomernog regionalnog razvoja Republike

Srbije

Održiv razvoj. Povećanje životnog standarda današnjih generacija je prihvatljivo ako jačaju izvori blagostanja i unapređuju se faktori razvoja, što za uzvrat povećava potencijal razvoja budućih generacija. Održivi razvoj treba da rezultira u dugoročno balansiranom razvoju sve tri komponente blagostanja (ekonomska, socijalna i komponenta životne sredine).

Podizanje regionalne konkurentnosti. Ključni razvojni cilj Republike Srbije je veće blagostanje stanovništva. Za ostvarivanje tog cilja Republika Srbija svoju strategiju privrednog razvoja mora prvenstveno da usmeri na podizanje regionalne konkurentnosti, smanjenje nezaposlenosti i siromaštva. Samo podizanjem regionalne konkurentnosti u narednim godinama prosečna godišnja stopa rasta BDP u Republici Srbiji može da bude 7% do 2012., odnosno da dostigne nivo BDP po stanovniku od oko 8.000 USD. Ovaj cilj zahteva efikasno sprovođenje svih tranzicionih i reformskih procesa koji mogu da aktiviraju regionalne razvojne potencijale zemlje – ljudske, materijalne i prirodne – i doprinesu da privreda Republike Srbije postane privlačna za brži razvoj domaćeg privatnog sektora i veći dolazak inostranog kapitala. Primarni zadatak države je formiranje zdravog tržišnog ambijenta i privlačenje stranih direktnih investicija. Čvrsto opredeljenje Republike Srbije za što brže priključenje EU zahteva stvaranje „stabilnog i efikasnog tržišnog sistema privređivanja i konkurentne privrede sposobne da se suoči sa pritiskom konkurencije unutar EU” (kriterijum iz Kopenhagena), odnosno, stvaranje maksimalno „konkurentne privrede, zasnovane na znanju, koja je u stanju da obezbedi održivi privredni rast sa novim i bolje plaćenim radnim mestima i većom socijalnom kohezijom“ (ciljevi iz Lisabona).

Smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva. Regionalne disproporcije u stepenu razvijenosti u Republici Srbiji su najviše u Evropi, i iz godine u godinu se povećavaju. Regionalne razlike, posmatrane na nivou okruga (NUTS 3 nivo), merene indeksom razvojne ugroženosti (u daljem tekstu IRU) iznose 1:7 (IRU Beograda je 0,8 a IRU Jablaničkog okruga je 5,4), dok odnos najrazvijenije i najnerazvijenije opštine (NUTS 4 nivo) iznosi 1:15 u 2005. godini. Ostvarivanje ovog cilja je izuzetno važno, imajući u vidu da nije završen proces tranzicije. Osim toga, kolaps pojedinih privrednih sistema i proces tranzicije uticali su da se parametri nerazvijenosti još više prodube na tradicionalno nerazvijenom Jugu Srbije i području Starog Rasa, kao i da se, nekada razvijena industrijska područja Republike Srbije, danas nalaze u jako teškoj ekonomskoj i socijalnoj situaciji, što je iniciralo pojavu novih područja nerazvijenosti (Istočna Srbija, delovi centralne Srbije, regionalni centri rudarstva i tradicionalne industrije) i devastiranih područja. I pored ekonomskog rasta u periodu od 2000. do 2005. godine svaki deseti stanovnik Republike Srbije je siromašan, što se objašnjava efektom tranzicionih promena u funkcionisanju ekonomskog sistema. Regionalne disproporcije do 2012. godine trebale bi da budu manje od 1:3.

Zaustavljanje negativnih demografskih kretanja. Depopulacija (intenzivan proces demografskog pražnjenja zahvatio je 79 opština), migracioni tokovi (od 1981. godine negativan migracioni saldo koji je u periodu od 1995. do 2000. godine ublažen prilivom izbeglih i raseljenih lica), negativan prirodni priraštaj (22 okruga ima negativan prirodni priraštaj), demografsko starenje (od 7 stadijuma demografske starosti svi regioni se nalaze u tri: najdublja demografska starost, duboka demografska starost i demografska starost), smrtnost odojčadi (skoro dvostruko više od proseka zemalja EU), očekivano trajanje života (1,5 godinu manje od proseka u Evropi), predstavljaju izuzetno velike demografske i razvojne probleme.

Nastavak procesa decentralizacije. Republika Srbija je do 2000. godine bila visoko centralizovana zemlja sa ograničenom autonomijom za lokalne samouprave. Tranzicionim reformama položaj jedinica lokalne samouprave znatno je poboljšan i ostvaren veći stepen decentralizacije. Sistemski je uređen okvir za demokratsko delovanje lokalne samouprave, poboljšan je njen finansijski položaj, gradovi i opštine dobili su prošireni delokrug izvornih i poverenih poslova, čime je lokalna samouprava u Republici Srbiji doživela značajan stepen afirmacije u odnosu na prethodni period. Nakon usvajanja Ustava stvorene su sistemske pretpostavke za dalje jačanje lokalne samouprave.

Ekonomska integracija srpske zajednice u AP Kosovo i Metohija. Imajući u vidu da je srpska zajednica u AP Kosovo i Metohija suočene sa najtežim oblicima života i rada, jedan od prioritetnih strateških ciljeva je ekonomska integracija ovog regiona sa ostalim delom srpske privrede.

Imajući u vidu osnovne ciljeve i pravce ove strategije, neophodno je u narednom periodu doneti zakon kojim će se urediti oblast regionalnog razvoja i doneti niz institucionalnih rešenja: (a) brojne podzakonske akte, (b) izvršiti ekonomsku regionalizaciju područja (NUTS 2 i NUTS 3) u funkciji pristupa EU fondovima, (v) formirati institucije koje su odgovorne za ostvarenje strategije, (g) usaglasiti statistički monitoring sa standardima EU.

Matrica ciljeva regionalnog razvoja Republike Srbije

Ciljevi Pokazatelji Održiv razvoj Strukturni indikatori EU Podizanje regionalne konkurentnosti Produktivnost rada, regionalni indeksi konkurentnosti, učešće propulzivnih grana u strukturi industrije Smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva Indeks razvojne ugroženosti, BDV, stopa nezaposlenosti, zarade Zaustavljanje negativnih demografskih kretanja Demografski indikatori Nastavak procesa decentralizacije Izvorni budžetski prihodi lokalnih zajednica, Indeks humanog razvoja, Indeks preduzetništva, infrastrukturni indikatori. Ekonomska integracija srpskih zajednica u AP Kosovo i Metohija Ekonomski indikatori Izgradnja institucionalne regionalne infrastrukture Izveštaji resornih institucija IV. POLITIKA RAVNOMERNOG REGIONALNOG RAZVOJA

1. Određivanje stepena razvijenosti – kategorizacija i tipologija područja

1.1. Operacionalizacija i problemi merenja

Odnos dimenzija razvoja i indikatora. Relacije između dimenzija razvoja i indikatora doprinose optimalnijoj operacionalizaciji razvoja i premošćavanju neizbežnih teškoća, od faze „dekomponovanja” pa do mernog koncepta. Dimenzije regionalnog razvoja, definisane, ovom prilikom, kao kriterijumi regionalne razvijenosti, predstavljaju složene pojave, koje se ne mogu direktno izmeriti. Kvantifikacija obeležja određenih dimenzija razvijenosti (indikatori) se izražava različitim mernim jedinicama, mernim skalama, u zavisnosti od prirode pojava i procesa.

Sam postupak „preslikavanja strategijskog cilja u pokazatelje” treba da zadovolji nekoliko uslova: (a) interne valjanosti (stepen korespondencije cilja i njegove operacionalne definicije), (b) pouzdanosti (precizni podaci), i (v) eksterne validnosti (realnost pretpostavki koje međusobno povezuju operacionalno definisane kategorije).

Ravnomerni regionalni razvoj, kao strategijski cilj, se sastoji od 5 dimenzija razvijenosti. Svaka dimenzija se sastoji od grupe indikatora, od kojih je Ekonomija zastupljena sa 6 indikatora, Obrazovanje sa 2, Demografija sa 2, Infrastruktura sa 2 i Ekologija sa 1 indikatorom. Broj indikatora u pojedinoj dimenziji indirektno podrazumeva njihovu ponderaciju u metodološkom postupku prilikom definisanja kompozitnog indeksa IRU.

Podaci o Friedrichs-ov modelu preslikavanja strategijskog cilja u merne instrumente sadržani su u tabeli 15. i to:

Tabela 15.

Strategijski cilj Dimenzije Indikatori Skala mernih instrumenata Ravnomerni regionalni razvoj Ekonomija (D1) I1, I2, I3, I4, I5, I6 S1 Obrazovanje (D2) I7, I8 S2 Demografija (D3) I9, I10 S3 Infrastruktura (D4) I11, I12 S4 Ekologija (D5) I13 S5

Postupak operacionalizacije strategijskog cilja ispunio je, takođe, još jedan, važan analitički ugao, a to je „merenje” sledećih regionalnih dimenzija:

1) nivo razvijenosti (I1, I2, I5, I6)

2) stepen ugroženosti (I3, I4, I7, I8)

3) razvojne mogućnosti (I9, I10, I11, I12, I13)

Metodološki, treba istaći par napomena: Posebno je prisutan problem različite težine indirektnog merenja na različitim nivoima posmatranja, u zavisnosti da li se radi o internacionalnom, nacionalnom, ili lokalnom nivou. Što je nivo posmatranja niži neophodnost direktnog merenja je veća.

Merenje kolektivnih obeležja suočeno je sa dve vrste teškoća: (1) automatsko posmatranje administrativnih jedinica, kao ekonomsko-geografskih regiona, i (2) dilema kako meriti obeležja kolektiviteta: agregatno ili globalno. Ova metodološka dilema, uglavnom, se rešava u korist agregatnih, a ne globalnih atributa (zato što su ona, uglavnom, kvalitativne prirode).

1.2. Indeks razvojne ugroženosti

Indeks razvojne ugroženosti (IRU) je kompleksni indeks čija je metodologija razvijena u cilju dodeljivanja neposrednih i posrednih regionalnih podsticaja.

Polazna osnova za formiranje strukture ovog kompozitnog indeksa je ostvarivanje tri strateška cilja privrednog razvoja Republike Srbije (konkurentnost, razvoj zasnovan na znanju i razvoj infrastrukture) i sedam podciljeva definisanih u ovoj strategiji – održiv razvoj, podizanje razvojne konkurentnosti, smanjivanje regionalne neravnomernosti i siromaštva, zaustavljanje negativnih demografskih kretanja, nastavljanje procesa decentralizacije, ekonomska integracija srpske zajednice na AP Kosovo i Metohija sa Republikom Srbijom i izgradnja institucionalne regionalne infrastrukture.

Potreba da se primeni nova metodološka osnova (koja pre svega, obuhvata uključivanje većeg broja indikatora kao i različitih dimenzija razvoja), proistekla je iz promenjenih privrednih i socijalnih uslova zemlje, odnosno njenih manjih teritorijalnih celina (pokrajina, region, okrug i sl).

Naime, dosadašnje metodološko sredstvo merenja nivoa razvijenosti opština u Republici Srbiji zasnivao se na sintetičkom indikatoru razvijenosti. Iako je sintetički indikator sadžavao manji broj pokazatelja, njegov osnovni nedostatak je posebno u tome što je sadržavao samo ekonomsku i infrastrukturnu dimenziju razvoja. Proces tranzicije je još više naglasio višeslojnost problema nerazvijenosti zbog čega je bilo neophodno promeniti analitičko-metodološki instrumentarijum, pojačati ekonomsku dimenziju i uvesti nove dimenzije razvoja – obrazovnu i ekološku. Ovo je druga novina kada je u pitanju IRU. Sledeća novina odnosi se na promenu jedinice posmatranja. Naime, uvođenjem „statističkih regiona”, okruzi su prvi put postali jedinica posmatranja. Generalno, IRU ukazuje na 5 razvojnih dimenzija svakog okruga – ekonomsku, demografsku, obrazovnu, infrastrukturnu i ekološku dimenziju.

Svaka dimenzija razvoja raščlanjena je na nekoliko (reprezentativnih) indikatora. Od ukupno 13 indikatora koji sačinjavaju IRU, najveći uticaj na formiranje indeksa imaju ekonomski indikatori (6); po dva indikatora su iz oblasti demografije, obrazovanja i infrastrukture i jedan indikator iz ekologije.

Metodolški postupak podrazumeva određivanje standardnih vrednosti pojedinačnih indikatora.

Vrednosti pojedinih indikatora kreću se od 0 do 1, pri čemu vrednosti bliže 1 pokazuju viši razvojni potencijal u odnosu na vrednosti bliže 0. IRU je aritmetička sredina standardizovanih vrednosti indikatora, izražen kao indeks nivoa. Time je utvrđena stopa razvojne ugroženosti svakog pojedinačnog okruga, što predstavlja osnovu za teritorijalnu diferencijaciju regionalnih podsticaja po okruzima.

Rezultat primene ove metodologije pokazao je da su razlike između okruga 1:6,8, odnosno Jablanički okrug je 6,8 puta razvojno ugroženiji (indeks 134%) nego Grad Beograd čiji je IRU najniži (19,8%).

Posmatrajući pojedinačne vrednosti indikatora (S1-S13) jasno se uočava da se standardizovane vrednosti po pojedinim pokazateljima za ova dva okruga kreću ka ekstremnim polovima. Tačnije, od 13 pokazatelja koji čini kompozitni IRU, Grad Beograd ostvaruje maksimalne (1,000) vrednosti za čak 8 pokazatelja (S1, S2, S5, S6, S7, S8, S10, S13), dok nasuprot njemu Jablanički okrug ima većinu pokazatelja (9) između vrednosti 0,000-0,100 (S1, S2, S3, S4, S5, S6, S7, S12, S13).

1.3. Nerazvijena područja

Prema analizi nivoa razvijenosti opština izvršena je kategorizacija i tipologija područja. Nerazvijeno područje (u daljem tekstu NRP) obuhvata 37 opština Republike Srbije, a u okviru ove grupe opština izvršena je, prema osnovnim indikatorima razvijenosti, tipologija na dve osnovne grupe:

1) ekonomski nerazvijena područja i

2) područja sa posebnim razvojnim problemima

Na nerazvijenom području živi ukupno 12,4% stanovništva Republike Srbije.

Osnovna dimenzija kod utvrđivanja nerazvijenog područja je ekonomska dimenzija dostignutog razvoja opština. U tom kontekstu, kao najreprezentativniji pokazatelji za nivo razvijenosti opština, a ujedno i indikatori strukturnih promena, korišćeni su narodni dohodak po stanovniku i stopa nezaposlenosti.

Analiza je pokazala da prema narodnom dohotku po stanovniku (prosek od 2002. do 2004. godine), čak 29 opština je imalo vrednosti ispod 50% proseka Republike Srbije. Ovo su većinom opštine koje već više decenija imaju obeležje „tradicionalno” nerazvijenog područja, na osnovu čega su ove opštine svrstane u prvu grupu NRP – ekonomski nerazvijena područja.

Osnovne karakteristike ove grupe su: višedecenijska nerazvijenost Juga Srbije i Stare Raške (Tutin, Sjenica, Novi Pazar, Prijepolje i Priboj), kao i pojava novog tranzicionog siromaštva. Ova područja suočena su sa kumuliranim ekonomskim (bez industrijskih kapaciteta, kolaps velikih sistema, nerazvijeno preduzetništvo, spor proces privatizacije), strukturnim (visoka nezaposlenosti) i socijalnim i demografskim problemima. Od 29 opština, sedam opština ne dostiže ni 1/3 proseka ND po stanovniku Republike Srbije, a među njima su i dva industrijska centra – Bor i Majdanpek. Najnepovoljnija je situacija u dva okruga Juga Srbije – Jablaničkom i Pčinjskom – u kojima je od ukupno 13 opština čak 10 opština steklo status nerazvijenih.

Pored ovih opština, na karti regionalne nerazvijenosti, izdvojile su se i opštine u kojima je pored strukturnih problema, u dužem vremenskom periodu, prisutan i proces intenzivnog demografskog pražnjenja. To su opštine koje čine drugu grupu NRP – područja sa posebnim razvojnim problemima (osam opština + AP Kosovo i Metohija).

Ovu grupu područja karakteriše: intenzivno demografsko pražnjenje, strukturni problemimi u privredi, prigraničnost i težak ekonomski položaj srpskih opština i srpske zajednice u AP Kosovo i Metohija. Zbog svojih specifičnosti, ova grupa opština sastoji se od tri podgrupe.

Prvu podgrupu čine demografsko ugrožena područja (pet opština).

To su opštine u kojima je došlo do ogromnog pada broja stanovnika u periodu od 1971. do 2002. godine za preko 40%.

Drugu podgrupu čine prigranična područja sa strukturnim i demografskim problemima (3 opštine). To su opštine u kojima je, pored neprilagođene privredne strukture i nedostatka ljudskog resursa, granični položaj veliki limitirajući faktor.

Treću podgrupu čine opštine i naselja u AP Kosovo i Metohija. Srpsko stanovništvo na području AP Kosovo i Metohija koje se nalazi u specifičnom, teškom ekonomskom položaju, karakteriše izuzetno velika nezaposlenost.

Generalno, poredeći ovu kategorizaciju prema prethodnom Zakonu o NRP prema kojem je 37 opština pripadalo grupi nerazvijnih, čak 24 opštine nije promenilo svoj status.

Podaci o NRP sadržani su u tabeli 16. i to:

Tabela 16.

Kriterijumi Broj opština Broj stanovnika 1. Ekonomski nerazvijena područja ND/stanov. < 50% nivoa RS(prosek 2002-2004. godine) 29 opština: Majdanpek, Preševo, Bosilegrad, Medveđa, Tutin, Trgovište, Bor, Sjenica, Žagubica, Svrljig, Lebane, Crna Trava, Vlasotince, Bela Palanka, Ražanj, Prijepolje, Novi Pazar, Krupanj, Doljevac, Priboj, Bojnik, Vladičin Han, Bujanovac, Varvarin, Kuršumlija, Mali Zvornik, Dimitrovgrad, Srem. Karlovci, Brus 690.809(9,2% uk. st. RS) 2 Područja sa posebnim razvojnim problemima 8 + AP Kosovo i Metohija 116.085 (1,6%) (a) demografski ugrožena podrčuja Smanjenje broja stanovnika za više od 40% (od 1971. do 2002. godine) 5 opština:Gadžin Han, Babušnica, Žabari, Rekovac, Malo Crniće 66.636 (0,9%) (b) prigranična područja sa strukturnim i demografskim problemima -Smanjenje broja stanovnika za više od 20%(1 od 1971. do 2002. godine)-Stopa nezaposlenosti > 60% (prosek od 2002. do2004. godine) 3 opštine: Nova Crnja, Sečanj, Bela Crkva 49.449 (0,7%) (v) srpske opštine i zajednice u AP Kosovo i Metohiji opštine + naselja 130.000 Ukupno 37 + AP Kosovo i Metohija 806.894 + AP Kosovo i Metohiji

2. Razvojne politike u funkciji podsticanja regionalnog razvoja

2.1. Fiskalna politika

Fiskalna politika predstavlja jednu od najznačajnijih komponenti razvojne politike usmerene ka ujednačavanju regionalnog razvoja. Ova konstatacija proističe iz činjenice da se upravo instrumentima i merama fiskalne politike, u skoro svim zemljama koje teže ekonomskom rastu i razvoju, može najviše doprineti smanjenju regionalnih razlika. Bilo da je reč o formiranju specifičnih, namenskih državnih fondova za regionalno ujednačavanje, različitim oblicima državne pomoći, fiskalnim merama podsticanja investicija u NRP ili drugim instrumentima za unapređenje regionalne konkurentnosti, nivoa znanja i razvoja infrastrukture na regionalnom nivou, fiskalna politika treba da ima ključnu ulogu u kreiranju politike regionalnog razvoja zemlje. U Republici Srbiji, međutim, fiskalna politika do sada nije u dovoljnoj meri uvažavala regionalni aspekt razvoja što je, pre svega, posledica nepostojanja regionalne politike i strategije smanjenja regionalne neujednačenosti zemlje.

Ključni fiskalni prioriteti od kojih se očekuje doprinos u postizanju ravnomernog regionalnog razvoja su:

1) prenos ovlašćenja i odgovornosti na lokalni nivo – decentralizacija, praćena fiskalnom decentralizacijom i razvijanjem kapaciteta lokalne samouprave (u daljem tekstu LS) za preuzimanje novih ovlašćenja i zahteva koje fiskalna decentralizacija podrazumeva; i

2) stvaranje uslova za privlačenje investicija i rešavanje problema nezaposlenosti na NRP.

Podela vlasti između centralnog i lokalnih nivoa vlasti predstavlja jedan od bitnih preduslova za opštu demokratizaciju društva, a time i za ujednačavanje njegovog ekonomskog rasta i razvoja. U članovima 4. i 9. Povelje o lokalnoj samoupravi Saveta Evrope navodi se da je „poželjno da javne poslove obavljaju oni nivoi vlasti koji su najbliži građanima“ (princip subsidijarnosti) i da „lokalne vlasti imaju pravo na adekvatne sopstvene izvore finansiranja kojima mogu slobodno da raspolažu u okvirima svojih ovlašćenja“. Prateći ove preporuke Republika Srbija je u proces decentralizacije krenula nakon demokratskih promena.

Lokalne zajednice u Republici Srbiji ostvaruju prihode iz tri osnovna izvora: (a) iz sopstvenih prihoda i poreza, (b) poreza koje pripadaju Republici Srbiji, a ustupaju se trajno LS i (v) iz transfera, odnosno prihoda koje Republika Srbija ustupa lokalnim zajednicama na godinu dana. Razlikovanje lokalnih i republičkih izvora prihoda važno je za lokalne zajednice zbog mogućnosti da vode sopstvenu politiku prihoda i rashoda i time utiču na svoju finansijsku poziciju. Finansijska analiza lokalnih zajednica u Republici Srbiji za proteklih pet godina pokazuje da svega oko 40% ukupnih prihoda LS potiče iz njihovih sopstvenih izvora, dok oko 60% predstavljaju prihodi od zajedničkih poreza sa Republikom Srbijom. Donošenjem Zakona o LS (2002. godina) iniciran je proces fiskalne decentralizacije i afirmacije LS, naročito u delu finansiranja budžeta opština i gradova. Zakonom je proširen krug javnih prihoda koji se ustupaju LS, od kojih su prema obimu najznačajniji porez na prihode od samostalne delatnosti i porez na ostale prihode. Zajedno sa prihodima od poreza na imovinu, koji se od aprila 2001. godine takođe u celini ustupaju LS, ove mere su pružile mogućnost za veću samostalnost LS. Međutim, kako izvorni prihodi lokalnih zajednica i prihodi koje im Republika Srbija trajno ustupa nisu dovoljni za redovno finansiranje lokalnih potreba, nužno je dopunjavane ovih sredstava putem godišnjih transfera (tabela 2). Sistem godišnjih transfera je do usvajanja novog Zakona o finansiranju LS (sredinom 2006. godine) funkcionisao na sledeći način:

1) prvo su se u opštem bilansu javnih prihoda i javnih rashoda Republike Srbije, koji donosi Vlada, projektovala ukupna sredstva potrebna za finansiranje lokalnih zajednica i shodno tome se određivao obim sredstava koji će biti transferisan opštinama i gradovima u narednoj godini;

2) potom se na osnovu kriterijuma iz Zakona o LS ta kompozitna suma raspodeljivala pojedinačno po lokalnim zajednicama;

3) finalni korak podrazumevao je da se odredi procenat od ukupno naplaćenih prihoda od poreza na promet i na zarade koji će biti prepušten svakoj LS, a što se unosilo u godišnji Zakon o obimu sredstava i učešću opština i gradova u porezu na zarade i porezu na promet.

Podaci o raspodeli ukupnih javnih prihoda prema oblicima naplate i vertikalnom nivou vlasti, sadržani su tabeli 17. i to:

Tabela 17.

2004.godina (u mil. din.) 2005.godina (u mil. din.) Porezi Doprinosi Ostalo Ukupno Porezi mil. din. % BDP Iznos(mil. din.) Učešće, u % Iznos(mil. din.) Učešće, u % 1. Carinske olakšice 6.174 57,3 5.517 35,5 2. Poreske olakšice 4.601 42,7 10.004 64,5 2.1.Otpis poreskog duga1 1.067 9,9 7.734 49,9 2.2. Ostalo, od čega pomoć za: 3.534 32,8 2.270 14,6 2.2.1 Zapošljavanje 1.291 36,5 480 21,1 2.2.2 Razvoj 328 9,3 1.550 68,3 2.2.3 Direktna strana ulaganja 190 5,4 197 8,7 2.2.4 Opšte namene 48 1,4 4 0,2 2.2.5 Investicije 1.500 42,4 26 1,1 2.2.6 Regionalnu pomoć 163 4,6 2 0,1 2.2.7 Sanaciju 14 0,4 11 0,5 UKUPNO 10.775 100 15.521 100

Izvor: Izveštaj o popisu vrsta i obima državne pomoći u Republici Srbiji za 2003. i 2004. godinu, MF (decembar 2005.)

Napomena: 1) prema član 115 Zakona o poreskom postupku i poreskoj administraciji (Službeni glasnik RS, br. 80/02, 84/02, 23/03, 70/03/, 55/04, 61/05, 85/05, 62/06) odnosi se na mogućnost delimičnog ili potpunog otpisa poreza u postupku privatizacije, odnosno restrukturiranja preduzeća, a prema odluci Vlade.

Pored direktnih poreskih mera, fiskalna politika je osmislila i određene finansijske instrumente kojima želi da stimuliše investicije i zaposlenost. Tako su Vladinom Uredbom o uslovima i načinu privlačenja direktnih investicija (Službeni glasnik RS, broj 56/06), koja je na snazi od jula 2006. godine i oročena je na period od tri godine, predviđeni uslovi za dodelu sredstava u svrhu finansiranja investicionih projekata u proizvodnom sektoru, sektoru usluga i istraživanja i razvoja. Sredstva se dodeljuju u zavisnosti od broja radnih mesta koja će investicijom biti otvorena u periodu od naredne tri godine, a kao važni kriterijumi za dodelu sredstava uzimaju se u obzir efekti investicije na razvoj privredno nerazvijene opštine. Takođe, osmišljeni su i regionalni programi zapošljavanja koji predviđaju mogućnost za pravna lica i preduzetnike da dobiju subvencije u jednokratnom iznosu od 90.000 dinara po novozaposlenom licu sa kojim su sklopili ugovor na neodređeno vreme i to za opremanje njihovog radnog mesta, a gde se kao primaran uslov dodele sredstava navodi efekat poslovnog programa na povećanje zaposlenosti u delatnostima od strateškog značaja za razvoj regiona.

Ciljevi

Kako fiskalna politika predstavlja jednu od najznačajnijih komponenti razvojne politike usmerene ka ujednačavanju regionalnog razvoja, njoj pripada i velika odgovornost za uspešnu realizaciju koncipirane strategije regionalnog razvoja. Da bi opravdala visoka očekivanja koja se u tom smislu pred nju nameću, fiskalna politika treba da bude koncipirana na način koji paralelno obezbeđuje ispunjenje nekoliko važnih ciljeva.

Pre svega, osnovni cilj fiskalne politike u narednom periodu treba da se odnosi na obezbeđenje pune podrške vođenju stabilne i održive makroekonomske politike. Stoga je koncept fiskalne politike u narednom periodu neophodno ustrojiti na način da ona bude postavljena u funkciji održivog i stabilnog ekonomskog razvoja, podizanja konkurentnosti cele privrede, nastavka strukturnih reformi, rešavanja problema efekata tranzicije u domenu zaposlenosti, kao i smanjenja siromaštva.

Dodatno, fiskalna politika treba aktivno da bude usmerena na otklanjanje regionalnih neravnomernosti u stepenu ekonomske razvijenosti regiona, koji predstavlja jedan od najkompleksnijih razvojnih problema. To implicira mere i aktivnosti fiskalne politike usmerene na zaustavljanje širenja regionalnih razlika, a potom i postepeno smanjivanje regionalnih neravnomernosti. Stoga fiskalna politika treba da se fokusira na dalje aktivno sprovođenja mera:

1) fiskalne decentralizacije i razvijanja kapaciteta lokalnih zajednica za preuzimanje novih ovlašćenja, nadležnosti i zahteva koje fiskalna decentralizacija nameće;

2) unapređenja uslova za privlačenje investicija i smanjenja nezaposlenosti u NRP.

Važno je naglasiti da vođenje odgovorne fiskalne politike u narednom periodu bezuslovno zahteva koordinaciju sa drugim oblicima razvojne politike.

Politike, mere i aktivnosti

Fiskalna politika u proteklom periodu nije u dovoljnoj meri uvažavala regionalnu komponentu posebno imajući u vidu težinu regionalnih razvojnih problema. Trenutno postoji vrlo malo fiskalnih stimulansa koji su regionalno determinisani, dok je proces fiskalne decentralizacije u prvih pet godina nakon demokratskih promena sprovođen vrlo usporeno, da bi bio intenziviran tek od sredine 2006. godine.

Za ispunjenje cilja koji se odnosi na unapređenje uslova za privlačenje investicija i smanjenje nezaposlenosti u regionalno NRP, aktivnosti treba da budu usmerene u dva pravca. Prvi pravac odnosi se na modifikaciju i poboljšanje postojećih instrumenata, dok se drugi tiče uvođenja novih instrumenata fiskalne politike sa naglašenom regionalnom komponentom.

Za ubrzavanje razvoja NRP na raspolaganju stoje brojni poznati fiskalni stimulansi kao što su: poreski stimulansi za proizvodnju, fiskalni stimulansi za zapošljavanje novih radnika, fiskalni stimulansi za profite, fiskalni stimulansi za investicije.

Poreski stimulansi na investiciona ulaganja odnose se na kupovinu roba i usluga, modernizaciju osnovnih sredstava, zapošljavanje, naučna istraživanja i tehnologiju itd. Kao stimulansi se obično koriste više stope amortizacije, inicijalni otpisi, poreski kredit, olakšice i oslobađanja od poreza na dohodak i zarade, carina, poreza na imovinu, i dr.

Poreski podsticaji odnosno stimulansi predstavljaju fiskalni ustupak javne vlasti određenim poreskim obveznicima (u pogledu poreske osnovice i poreske stope) da bi se iskoristila poreska beneficija (korist), u cilju ubrzavanja razvoja nerazvijenih područja.

Od posebne važnosti su mere kojima se nastoje stimulisati ekonomski rast i ublažiti regionalni i sektorski dispariteti u privredi. Takva vrsta poreskih olakšica naziva se poreskim investicionim podsticajima. Investicioni podsticaji ne moraju, međutim, biti samo poreskog karaktera. Investicije se mogu stimulisati i različitim subvencijama koje se iz budžeta daju investitorima i na druge načine izvan konteksta poreske politike. Poreski podsticaji se javljaju u sledećim oblicima:

1) u pogledu poreskog obveznika, kao poresko oslobođenje;

2) u pogledu poreske osnovice kao odbitak;

3) u pogledu obračunatog poreza kao poreski kredit.

Poreski podsticaji, oslobađanja, olakšice i drugi elementi poreske politike za podsticanje regionalnog razvoja biće uređeni poreskim propisima. Za stimulisanje investicija, zapošljavanja i privrednog rasta na nerazvijenom području, pored najznačajnijih podsticaja, u vidu dodatnih olakšica i poreskih oslobađanja, koja se odnose na porez na dohodak i dobit uvešće se i brojni novi vidovi fiskalnih podsticaja.

Za realizaciju ciljeva fiskalne politike usmerenih u pravcu dalje fiskalne decentralizacije, neophodno je dovršiti proces izgradnje institucionalne infrastrukture i do kraja razviti kapacitete lokalnih zajednica za preuzimanje novih ovlašćenja, nadležnosti i zahteva koje fiskalna decentralizacija nameće. Neophodno je usvojiti Zakon o vraćanju imovine LS, što bi uslove zaduživanja lokalnih zajednica znatno unapredilo, dodatno osnažilo njihovu finansijsku poziciju, a odrazilo bi se i na razvoj tržišta municipalnih obveznica koje trenutno ne funkcioniše. Važno je intenzivirati i aktivnosti na decentralizaciji funkcije centralne poreske administracije, kako bi se u što kraćem roku postigli puni efekti ove mere (efikasnija naplata izvornih prihoda lokalnih zajednica, povećanje ukupnog fiskalnog prihoda jedinica LS, samostalost u odlučivanju lokalnih organa vlasti i podizanje opšteg nivoa usluga prema korisnicima usluga na lokalnom nivou).

Očekivani sinergetski efekat predloženih mera fiskalne politike treba da se odrazi na zaustavljanje širenja regionalnih razlika, podizanje nivoa regionalne konkurentnosti i ujednačavanje regionalnog razvoja zemlje.

2.2. Kreditna politika

Kreditna politika u funkciji regionalnog razvoja sprovođena je, u proteklom periodu, uglavnom preko Fonda za razvoj Republike Srbije. Ona je podrazumevala finansiranje MSP i radnji pod uslovima povoljnijim od tržišnih, kao i odobravanje mikro kredita i kredita za nezaposlene koji svoju otpremninu ulažu u pokretanje novog biznisa. Podsticanje ovog sektora je bilo izuzetno značajno, jer je on imao vrlo ograničen pristup bankarskim kreditima. Institucionalnu infrastrukturu dopunjuju još i Garancijski fond, kao i Agencija za osiguranje i finansiranje izvoza Republike Srbije. Garancijski fond podstiče bankarski sektor da usmerava kredite u MSP, preko preuzimanja podele rizika u slučaju da kredit ne bude vraćen. Sa smanjenjem rizika po osnovu izdatih garancija Garancijskog fonda (80% pokrića rizika) i politika banaka u pogledu dugoročnih plasmana se znatno menja. Prioritet u izdavanju garancija imaju dugoročni krediti, a u okviru istih krediti sa rokom dospeća dužim od tri godine, kao i projekti koji se finansiraju iz finansijskih i robnih kreditnih linija (poslovnih banaka, EAR itd). Treba napomenuti da je predviđeno garantovanje kredita sa maksimalnom efektivnom kamatnom stopom od 10%.

U analizi odobrenih kredita od strane Fonda za razvoj Republike Srbije po okruzima u periodu od 2002. do 2006. godini može se zapaziti da učešće NRP u ukupnom kreditiranju opada, dok učešće razvijenih beleži porast. Primera radi, učešće Pčinjskog okruga u 2002. godini bilo je 3,2%, da bi 2005. godine palo na 1,6%, dok se učešće Grada Beograda povećalo sa 11,1% u 2002. godini na 17,2% u 2006. godini. S toga je jasno da poslednjih godina politika Fonda za razvoj nije bila u funkciji podsticanja regionalnog razvoja.

Podaci o pregledu odobrenih kredita Fonda za razvoj po regionima u periodu od 2002. do 2006. godine, sadržani su u tabeli 20. i to:

Tabela 20.

Naziv okruga 2006. 2005. 2004. 2003. 2002. iznos u % Finansiranje industrijskih zona i parkova MP 3.903,3 Krediti za podsticaj zapošljavanja i oživljavanja proizvodnje u NRP MP 1.275,0 Mikro krediti za zapošljavanje MP 850,0 Start up krediti za početnike MP 595,0 Inkubatori za podsticanje preduzetništva MP 255,0 Podrška razvoju lokalne komunalne infrastrukture MP 836,5 Gasifikacija MKI 4.174,8 Saobraćajnice nacionalnog značaja (Koridor 10 – izgradnja auto puta Niš – Dimitrovgrad – Leskovac – Preševo i obilaznice oko Beograda) MKI 21.250,0 Izgradnja i sanacija magistralnih i regionalnih puteva MKI  7.397, 9 Izgradnja i sanacija lokalnih puteva MKI 7.239,1 Adaptacija regionalnog aerodroma Ponikve MKI 124,5 Rekonstrukcija Ostružničkog železničkog mosta MKI 212,5 Investicije u iskorišćavanje potencijala Dunava MTTU 737,8 Investicije u infrastrukturu u turističkim centrima MTTU 1.747,2 Privlačenje direktnih investicija – podsticaj otvaranja novih radnih mesta, ujednačavanja razvoja, transfer znanja i tehnologije MF 1.700,0 Lokalni vodovodni objekti MPŠV 3.453,5

Izvor: Zakon o izmenama i dopunama zakona o budžetu RS za 2006. godinu

Ciljevi

Osnovni cilj kreditne politike u oblasti regionalnog razvoja je podsticanje ravnomernog regionalnog razvoja kroz povoljnije kreditne uslove od tržišnih. S obzirom na instrumente i područje delovanja kreditne politike, kao podciljevi mogu se navesti: razvoj infrastrukture, osnivanje novih preduzeća i proširenje postojećih kapaciteta u nedovoljno razvijenim područima, podsticanje izvoza, podsticanje zapošljavanja, izdvajanje većeg iznosa sredstava budžeta za regionalni razvoj, predviđanje sredstava iz privatizacije za kreditiranje razvojnih projekata iz nerazvijenih područja i sl.

I u okviru institucija koje sprovode ove programe, potrebno je istaći ulogu Garancijskog fonda, zadržati postojeću ulogu Fonda za razvoj Republike Srbije uz izdvajanje posebnog organizacionog dela koji će se baviti kreditiranjem regionalnih projekata, kao i stavljanje Agencije za osiguranje i finansiranje izvoza Republike Srbije u funkciji ravnomernijeg regionalnog razvoja.

Politike, mere i aktivnosti

Mere kreditne politike moguće je sublimirati na sledeći način:

1) finansiranje i kreditiranje infrastrukturnih projekata;

2) odobravanje podsticajnh kredita za osnivanje novih preduzeća, kao i za poboljšanje opremljenosti i proširenje kapaciteta postojećih;

3) podsticajni krediti za novozaposlene, a takođe i onih koji su ostali bez posla, kao posledica tranzicionog procesa;

4) krediti za podsticanje izvoza;

5) izmene i dopune Zakona o privatizaciji u delu koji se odnosi na namenu sredstava ostvarenih u postupku privatizacije (član 61), predviđajući procentualni iznos sredstava ostvarenih od prodaje kapitala u postupku privatizacije, koja bi se usmeravala na podsticajno kreditiranje profitabilnih projekata iz nerazvijenih područja;

6) veće usmeravanje budžetskih sredstava i sredstava iz privatizacije za kreditiranje ravnomernog regionalnog razvoja;

7) povoljnije kreditiranje onih privrednih grana koje mogu postati propulzivne grane u posmatranom regionu (u nekim regionima to su projekti iz oblasti poljoprivrede, u nekima je to oblast turizma ili neka grana industrije i sl.);

8) u okviru Fonda za razvoj Republike Srbije formirati posebnu organizacionu jedinicu koja će se baviti podsticajnim kreditiranjem razvojnih projekata koji dolaze iz NRP;

9) smanjiti naknade koje naplaćuje Garancijski fond za kredite iz nerazvijenih regiona.

Finansiranje i kreditiranje infrastrukturnih projekata, odobravanje podsticajnih sredstava za osnivanje novih preduzeća, kao i proširenje već postojećih kapaciteta, osnovne su mere za oživljavanje nerazvijenih područja. S obzirom da Fond za razvoj Republike Srbije ima već razvijenu metodologiju i potrebnu infrastrukturu za sprovođenje ovakvih mera, potrebno je u budućnosti ojačati njegovu ulogu preko formiranja posebne organizacione jedinice, koja bi se bavila pitanjima regionalnog razvoja. U cilju uspešne realizacije ovih mera, potrebno je da Fond za razvoj Republike Srbije ostvari visok stepen koordinacije i zajedničkog delovanja sa MF, Ministarstvom privrede (u daljem tekstu: MP), Ministarstvom za kapitalne investicije (u daljem tekstu: MKI), kao i organima LS. Dobar signal u pravcu podrške ovakvih mera je izdvajanje sredstava NIP za realizaciju sledeća dva programa:

1) program investiranja u NRP radi ravnomernog regionalnog razvoja, kojim se utvrđuju uslovi i način realizacije posebnih sredstava za finansiranje razvoja NRP, kroz izgradnju komunalne infrastrukture, izgradnju novih i proširenja postojećih industrijskih objekata, otvaranje novih i proširenje postojećih zanatskih radnji, a sve u cilju povećanja broja zaposlenih. Naime, za ovu namenu iz sredstava NIP izdvojeno je 1.275 miliona dinara;

2) program kreditne podrške za novi biznis (start up), koji podrazumeva odobravanje kredita za pokretanje biznisa, sa namerom da se ovim ciljnim grupama omogući otpočinjanje samostalne delatnosti. Za ovu namenu iz sredstava NIP izdvojeno je 595 mil. din. Program obuhvata finansiranje započinjanja biznisa, kroz kreditiranje programa preduzetnika i pravnih lica. Krediti su namenski i služe za nabavku osnovnih sredstava, kupovinu poslovnog prostora i delom za obezbeđenje trajnih obrtnih sredstava.

Pored mera koje su naznačene kao osnovne za podsticanje razvoja NRP, kao dodatni mere mogu se koristiti: (1) podsticajni krediti za novozaposlene i lica koja su ostala bez posla kao posledica tranzicionih procesa, (2) podsticajno kreditiranje agrarnih područja, kao i (3) povoljno kreditiranje projekata iz onih privrednih grana koje za konkretno NRP predstavljaju propulzivne grane.

Postoji mogućnost da se na regionalni razvoj utiče i preko odobravanja kratkoročnih kredita izvoznicima-domaćim pravnim licima i preduzetnicima od strane Agencija za osiguranje i finansiranje izvoza Republike Srbije. U cilju podsticaja regionalnog razvoja potrebno je da Agencija za osiguranje i finansiranje izvoza Republike Srbije izvozne programe sa nerazvijenih područja kreditira pod još povoljnijim uslovima u odnosu na podsticaje koji generalno važe na čitavoj teritoriji.

U skladu sa pozitivnim iskustvima drugih zemalja, a u cilju boljeg usmeravanja sredstava iz privatizacije (njihovo prvenstveno korišćenje za investicije, a ne potrošnju), potrebno je u skladu sa članom 61. stav 2. Zakona o privatizaciji, opredeliti namenu sredstava ostvarenih u postupku privatizacije u tom smislu da se određeni procenat, odnosno, iznos tih sredstava preusmeri na kreditiranje profitabilnih projekata iz NRP.

Garancijski fond prilikom odobravanja garancija naplaćuje proviziju što poskupljuje ukupan kredit. Podsticanje regionalnog razvoja je moguće ostvariti preko sniženja provizije za projekte koji dolaze iz NRP. Takođe, moguće je uticati na regionalni razvoj i preko povećanja učešća garancije u ukupnoj vrednosti kredita. Na taj način bi i banke bile stimulisane da odobravaju kredite preduzećima i preduzetnicima iz manje razvijenih područja.

2.3. Državna pomoć

Stanje i problemi. Državna pomoć predstavlja važan instrument u funkciji ravnomernog regionalnog razvoja. Prema regulativi EU, regionalna državna pomoć predstavlja jedan od dozvoljenih vidova pomoći, a instrumenti dodeljivanja pomoći obuhvataju: subvencije i poreska oslobađanja, vlasničke udele, državne garancije i zajmove pod povoljnijim uslovima od tržišnih.

Podaci o procentualnom učešću regionalne državne pomoći u BDP u zemljama Centralne i Istočne Evrope, u odmakloj fazi procesa tranzicije, sadržani su u tabeli 22. i to:

Tabela 22.

Država Godina Učešće regionalne državne pomoći u BDP-u (%) Češka 1997. 0,03 Estonija 1998. 0,2 Mađarska 1997. 0,2 Poljska 1998. 0,05 Slovenija 1997. 0,07

Izvor:Regional Development and Policy in the Transition Countries, John Bachtler,

European Policies Research Centre, 1999.

U većini evropskih zemalja regionalna državna pomoć se dodeljuje u okviru sektorski opredeljenih budžeta, uz uzimanje u obzir kriterijuma regionalne razvijenosti prilikom dodeljivanja pomoći. U zemljama Centralne i Istočne Evrope regionalna državna pomoć dodeljivana je: (a) opštinama ili regionalnim razvojnim agencijama, na osnovu regionalnih razvojnih programa, (b) direktno preduzećima, uglavnom iz sektora malih i srednjih preduzeća (MSP). Pomoć preduzećima iz sektora MSP pružana je sledećim instrumentima: davanjem povoljnih kredita, subvencionisanjem kamatnih stopa, izdavanjem garancija i odobravanjem poreskih olakšica. Učešće ukupne regionalne državne pomoći u ovim zemljama iznosilo je između 0,03% i 0,2% BDP-a.

Avgusta 2005. godine, osnovana je Uprava za trezor, kao organ uprave u sastavu Ministarstva finansija, u čijoj su nadležnosti, između ostalog i poslovi evidentiranja i praćenja državne pomoći, što je u skladu sa preporukom predstavnika Evropske komisije – Generalni direktorat za konkurenciju. Do sada je sačinjen Izveštaj o popisu vrsta i obima državne pomoći u Republici Srbiji za 2003. godinu i 2004. godinu, koji je Vlada usvojila 4. maja 2006. godine. Izveštaj o dodeljenoj državnoj pomoći u 2005. godini je u statusu predloga i upućen je u propisanu proceduru pribavljanja mišljenja, pre dostavljanja Vladi na usvajanje. Navedeni izveštaj je u najvećoj mogućoj meri pripremljen po metodologiji EU u oblasti izveštavanja. Na podatke za 2003. i 2004. godinu, koji su sadržani u ovom izveštaju, takođe je primenjena nova metodologija, radi realnosti u iskazivanju i uporedivosti sa podacima za 2005. godinu. Ovim se dobija realniji prikaz, kako ukupno dodeljene državne pomoći, tako i po pojedinim kategorijama i instrumentima državne pomoći u sve tri izveštajne godine. Prema ovim podacima, učešće ukupno dodeljene državne pomoći u BDP, po godinama, iznosi: 3,1% u 2003, 2,8% u 2004. i 1,5% u 2005. godini. Očigledan je trend smanjenja učešća državne pomoći u BDP iako je ovo učešće i dalje znatno iznad proseka EU (0,5%).

S obzirom da u prethodnom periodu u Republici Srbiji nije postojao zakonodavni i institucionalni okvir u domenu regionalnog razvoja, regionalna državna pomoć je realizovana preko Fonda za razvoj Republike Srbije, kreditima pod povoljnijim uslovima (niža kamatna stopa od referentene kamatne stope na bankarskom tržištu). Iznos dodeljene regionalne državne pomoći je jednim delom bio opredeljen Ministarstvu privrede, godišnjim Zakonom o budžetu, a drugim delom je obezbeđen iz sredstava Fonda za razboj Republike Srbije. Aktivnosti Fonda za razvoj Republike Srbije u domenu regionalnog razvoja obuhvataju: kreditiranje osnivanja, početka poslovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća i samostalnih radnji na nedovoljno razvijenim i devastiranim područjima i u nacionalno mešovitim sredinama, posebno na jugu Srbije. Za podsticanje razvoja najnerazvijenijih opština, predviđeno je odobravanje kredita po još nižim kamatnim stopama, kao i veće učešće sredstava Fonda za razvoj Republike Srbije u finansiranju investicija. Pored Fonda za razvoj Republike Srbije, državna finansijska i tehnička pomoć za ravnomerni regionalni razvoj plasirana je i putem Garancijskog fonda, Nacionalne službe za zapošljavanje i Agencije za razvoj MSP i preduzetništva. Od sredine 2006. godine, regionalne podsticaje daje i Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza (SIEPA), u vidu posebnih stimulansa za investicije u opštine sa visokom stopom nezaposlenosti.

Pored sredstava iz budžeta Republike Srbije i budžeta lokalnih vlasti, značajan izvor regionalne pomoći predstavljale su donacije međunarodnih institucija i država donatora. Srbija je od početka procesa tranzicije, tj. u periodu od 2000. do 2005. godine primila više od 3,5 milijardi evra međunarodne pomoći. Ova pomoć je u značajnoj meri uticala na smanjenje regionalnih razlika, bilo da je reč o humanitarnoj ili tehničko – razvojnoj pomoći. U narednom periodu, najvažniji izvor međunarodne pomoći za regionalni razvoj predstavljaće fondovi EU. U fazi pristupanja EU, Republika Srbija će moći da koristi novi Instrument za predpristupnu pomoć (IPA), kojim će se od 2007. godine sadašnji predpristupni fondovi (PHARE, ISPA, SAPARD) i CARDS spojiti u jedinstveni instrument pomoći. Jedna od oblasti na koju će se primenjivati IPA fondovi je i regionalni razvoj, pri čemu je ova komponenta dostupna isključivo zemljama sa statusom kandidata za prijem u EU. U skladu sa tim, brzo sticanje ovog statusa omogućilo bi Republici Srbiji značajna sredstva za podsticanje regionalnog razvoja. Na osnovu iskustava zemalja Centralne i Istočne Evrope, postoji izražen problem male apsorpcije dostupnih EU fondova, pre svega, usled slabog institucionalnog kapaciteta nadležnih ministarstava i regionalnih razvojnih agencija. Pored toga, Republika Srbija još uvek nema izgrađen institucionalni i zakonodavni okvir u domenu kontrole državne pomoći, što je jedan od zahteva za pristupanje Republike Srbije EU.

Ciljevi

Koordiniranom i planskom upotrebom sredstava državne pomoći potrebno je ostvariti dinamičan i ravnomeran regionalni razvoj u narednom periodu. Korišćenjem sredstava državne pomoći potrebno je ostvariti sledeća dva cilja: (a) smanjenje regionalnih razlika, sa težnjom ujednačavanja stepena razvijenosti (b) optimalnu alokaciju ovih sredstava, uz poštovanje principa efikasnosti. U skladu sa tim, regionalnu državnu pomoć potrebno je usmeravati uz uvažavanje načela tržišne privrede i održivog razvoja regiona, u cilju prevazilaženja prirodnih i smanjivanja socijalnih i ekonomskih regionalnih dispariteta.

U domenu međunarodne pomoći koja će biti usmerena u regionalni razvoj, potrebno je ostvariti sledeće ciljeve:

1) ojačati institucionalne kapacitete za efikasno korišćenje regionalne komponente IPA fondova,

2) izvršiti postepeno usklađivanje procedura i kriterijuma za dodeljivanje regionalne državne pomoći sa pravilima EU u ovoj oblasti. Ovakav pristup će biti znatno efikasniji, jer Srbija, kako u predpristupnoj fazi, tako i po pristupanju EU, neće morati da menja procedure i kriterijume za korišćenje sredstava EU, pre svega, Evropskog regionalnog razvojnog fonda (ERDF) i Kohezionog fonda, osim u slučajevima kada se to pokaže kao neophodno.

U narednom periodu, dodela i korišćenje sredstava regionalne državne pomoći biće regulisani u skladu sa pravilima EU o kontroli državne pomoći. U skladu s tim, neophodna je izgradnja institucionalnog i zakonodavnog okvira za kontrolu državne pomoći, kao jedan od prioritetnih ciljeva.

Politike, mere i aktivnosti

Sredstva republičkog budžeta, budžeta lokalnih vlasti i sredstva dobijena iz međunarodne pomoći, biće koordinirano usmeravana u programe regionalnog razvoja. Visina i vrste podsticaja za regionalni razvoj biće utvrđena u okviru budžetskog memoranduma, a na predlog ministarstava privrede i finansija. U slučaju da je projekat finansiran i od strane međunarodnih institucija ili država, nadležno ministarstvo ili Vlada će koordinirati finansiranje iz različitih finansijskih izvora. Prikupljanje i raspodela sredstava u cilju sprovođenja regionalne politike vršiće se preko Fonda za razvoj, u saradnji sa odgovarajućim organom, odnosno organizacijom nadležnom za regionalni razvoj. Podsticaji će se dodeljivati preko javnih tendera na osnovu programa regionalnog razvoja ili zajedničkih programa razvoja. Sredstva čiji je cilj postizanje ravnomernog regionalnnog razvoja potrebno je usmeriti u programe i projekte u sledećim oblastima: podsticanje zapošljavanja, razvoj privredne infrastrukture (energija, telekomunikacije, transport), razvoj socijalne infrastrukture (zdravstvo i obrazovanje), privredni razvoj (industrijske zone, poslovni parkovi, biznis inkubatori, inovacioni centri, informacioni i savetodavni centri), zaštita životne sredine i razvoj turizma. Takođe ova strategija predviđa podršku ravnomernom raspoređivanju sredstava za podsticaj razvoju sela uvođenjem LFA (Less Favorite Areas) kriterijuma.

Uporedo sa izgradnjom regionalnih razvojnih institucija, potrebno je i dalje, preko Fonda, usmeravati sredstva u nerazvijena područja, pod posebno povoljnim uslovima. Pored Fonda za razvoj, potrebno je nastaviti sa usmeravanjem sredstava u institucije koje indirektno pomažu regionalni razvoj, pre svega Nacionalna služba za zapošljavanje, Garancijski fond i Agencija za razvoj MSP i preduzetništva. U skladu s tim, potrebno je jačati institucionalne kapacitete Nacionalne službe za zapošljavanje i usmeriti veći iznos sredstava za aktivne mere zapošljavanja u nerazvijenim područjima. Jačanje kapaciteta regionalnih agencija za razvoj MSP i preduzetništva doprinelo bi širenju informacija o mogućnostima kreditiranja, novim tehnologijama, mogućnostima obrazovanja, izvoza proizvoda i sl.

U cilju povećanja institucionalnih kapaciteta na nerazvijenim područjima potrebno je pružiti različite oblike tehničke pomoći. Jedan od važnih segmenata je tehnička pomoć u realizaciji projekata saradnje privatnog i javnog partnerstva na lokalnom i regionalnom nivou. Pored toga, finansijska i tehnička pomoć je neophodna u cilju izrade regionalnih razvojnih planova, kao i formiranja biznis inkubatora u saradnji sa lokalnim vlastima.

U narednom periodu, sredstva međunarodnih donatora potrebno je u većoj meri usmeriti u nerazvijena područja. Od posebnog značaja je korišćenje donatorskih sredstava za odobravanje mikrokredita, preko banaka i nekomercijalnih institucija, preduzećima u nerazvijenim područjima.

Imajući u vidu da su zemlje Centralne i Istočne Evrope imale relativno nizak procenat realizacije ukupno odobrene pomoći EU, neophodno je povećati institucionalne kapacitete nadležnih ministarstava i regionalnih razvojnih agencija za korišćenje IPA fondova. Time će biti omogućeno da Republika Srbija kada stekne status zemlje kandidata, ima dovoljan apsorbcioni kapacitet za korišćenje regionalne komponente IPA fondova.

2.4. Politika zapošljavanja

Identifikovani problemi na regionalnom nivou

Tržište rada u Republici Srbiji karakterišu izražene razlike koje se iskazuju naročito kroz nepovoljnije stanje u ruralnim u odnosu na gradska područja, u južnim u odnosu na severne delove zemlje, koncentraciji značajnih resursa u univerzitetskim gradskim centrima.

Većina područja je suočena sa značajnijim demografskim i socijalnim problemima poput visokog učešća starijih osoba, visokog nivoa prikrivene nezaposlenosti naročito u područjima u kojima je visok ekonomski razvoj baziran na mašinskoj i tekstilnoj industriji, visokog učešća nemobilne poljoprivredne populacije.

U pogledu perspektiva zapošljavanja i kapaciteta tržišta rada, Republika Srbija se može razvrstati u tri grupe:

1) regije koje karakteriše relativno povoljna situacija u pogledu tržišta rada i mogućnosti zapošljavanja;

2) regije sa srednjim stepenom rizika, i

3) regije sa visokim stepenom rizika.

Klasifikacija Republike Srbije na tri regije predstavlja osnov za razvoj i implementaciju opšte i diferencirane politike zapošljavanja prilagođene specifičnostima tih regija. Različite potrebe rezultirale su davanjem poreskih olakšica privrednim društvima koja investiraju određeni nivo sredstava u ove regije i zaposle najmanje pet radnika. Područja poput Bora, Majdanpeka i Kragujevca su označena kao područja od posebnog državnog značaja i predmet su posebnih mera politike zapošljavanja. U okviru NSZ i Fonda za razvoj, kroz regionalne programe, podsticano je zapošljavanje i otvaranje radnih mesta na principu regionalnih razlika.

Smanjenje razlika i uspostavljanje ravnoteže između ekonomskih, socijalnih, kulturnih i prostornih mogućnosti razvoja, jedna je od strateških orjentacija Republike Srbije.

Ciljevi, politike i institucionalna rešenja za prevazilaženje neravnomenog regionalnog razvoja iz oblasti zapošljavanja

Regionalne nejednakosti su veoma izražene u Republici Srbiji u mnogim dimenzijama, uključujući i stanje na tržištu rada. Opšta strateška opredeljenja za prevazilaženje regionalnih dispariteta su:

1) razvijanje sveobuhvatnog koncepta regionalne politike koji bi obuhvatio i sve postojeće instrumente finansijske podrške biznisu i tržištu rada;

2) izradu posebnih regionalnih strategija razvoja i strategija zapošljavanja u kooperaciji svih relevantnih lokalnih aktera, kao i aktiviranje socijalnih partnera u oblasti zapošljavanja, obrazovanja i razvoja na regionalnom nivou;

3) nastavak procesa razvoja lokalne samouprave koji podrazumeva proširenje delokruga i odgovornosti tela lokalne vlasti. Sagledavanje i briga o lokalnim potrebama i razvoj strategije lokalnog ekonomskog razvoja;

4) usavršavanje sistemskih mera radi poboljšanja mogućnosti za pokretanje posla i zapošljavanje;

5) razvoj infrastrukture koja obezbeđuje uslove za uravnotežen regionalni razvoj;

6) razvoj konkretnih programa koji bi privukli strane i domaće investicije;

7) ekspanzija aktivnih mera politike tržišta rada, sa posebnom pažnjom i dodatnim sredstvima usmerenim prema manje razvijenim regionima;

8) usmeravanje međunarodne razvojne kreditne podrške i donatorskih pilot projekata prema posebno pogođenim regionima.

Ciljevi:

1) povećanje privredne aktivnosti i zapošljavanje zasnovano na bržem razvoju MSPP (subvencije za nova zapošljavanja, povoljni krediti za otvaranje novih radnih mesta, odobravanje sredstava za stučno osposobljavanje, prekvalifikaciju i dokvalifikaciju);

2) povećanje stope zaposlenosti mladih i žena;

3) povećanje zaposlenosti ugroženih i marginalnih grupa (invalidi, Romi i izbegla i raseljena lica) putem realizacije posebnih programa namenjenih ovim grupama;

4) smanjenje visoke stope nezaposlenosti, otvaranje novih radnih mesta i jačanje institucija tržišta rada;

5) smanjenje i prevencija dugoročne nezaposlenosti u ukupnoj, preduzimanjem mera i aktivnosti na jačanju saradnje između NSZ i poslodavaca kako bi se utvrdili broj i struktura slobodnih radnih mesta i uključivanje dugoročno nezaposlenih u programe za aktivno traženje posla;

6) jačanje aktivnih mera zapošljavanja koje podrazumevaju podsticanje preduzetništva, samozapošljavanje putem započinjanja sopstvenog biznisa, subvencije za zapošljavanje određenih kategorija nezaposlenih u visini doprinosa za obavezno socijalno osiguranje koje plaća poslodavac, dodatno obrazovanje i obuku, obuku za aktivno traženje posla u klubovima, podršku poslovnih centara u samozapošljavanju, zapošljavanje na javnim radovima;

7) veće ulaganje u razvoj ljudskog kapitala (obrazovanje) i doživotnog učenja;

8) veće učešće fleksibilnih oblika rada (rad sa nepunim radnim vremenom, rad na određeno vreme, privremeni poslovi, rad za više poslodavaca, i sl.) u ukupnom zapošljavanju;

9) uvođenje novih fleksibilnih oblika rada (intitucionalizovanje organizacija za privremeno zapošljavanje);

10) smanjenje neformalnog rada;

11) razvoj nedovoljno razvijenih regiona;

12) podrška aktivnom starenju;

13) unapređenje socijalnog dijaloga.

Politika, instrumenti i mere

1) uključivanje nezaposlenih lica koja se nalaze na evidenciji NSZ u programe aktivne politike zapošljavanja, programe dodatnog obrazovanja i obuka;

2) utvrđivanje podsticaja za zapošljavanje mladih;

3) obezbeđivanje dugoročno nezaposlenim mladim licima korićenje više vrsta usluga uključivanjem u mere aktivne politike zapošljavanja preko NSZ;

4) stvaranje uslova za povratak i zapošljavanje naših građana koji su na radu u inostranstvu a posebno mladih;

5) podsticanje zapošljavanja lica sa invaliditetom;

6) prilagođavanje sistema obrazovanja potrebama tržišne ekonomije i posebno programima MSPP;

7) olakšanje pristupa MSPP jeftinijem kapitalu putem posebnih kreditnih linija, naročito manje razvijenim regionima, razvoj sistema za mikrokreditiranje i olakšanje pristupa MSPP novim tržištima;

8) širenje prakse flaksibilnih oblika zapošljavanja pogodnih za starije, posebno za žene;

9) povećanje broja starijih lica uključenih u programe aktivne politike zapošljavanja;

10) poboljšavanje položaja i podsticanje zapošljavanja žena na tržištu rada;

11) stimulisanje nezaposlenih i socijalno ugroženih lica da aktivno traže posao;

12) unapređenje odnosa i saradnje između NSZ i centra za socijalni rad;

13) uključivanje nezaposlenih u programe aktivnog traženja posla, u programe dodatnog obrazovanja i obuke, u programe samozapošljavanja i novog zapošljavanja;

14) organizovanje javnih radova;

15) jačanje kontrolne funkcije institucija na tržištu rada vezane za primenu zakonskih propisa iz oblasti radnih odnosa (inspekcijski nadzor);

16) razvoj standarda učenja i obrazovanja odraslih i sertifikacije stečenih znanja;

17) unapređivanje socijalnog dijaloga na svim nivoima;

18) podsticanje i razvoj stranih ulaganja;

19) podsticanje razvoja turizma sa stanovišta mogućnosti zapošljavanja.

Institucionalna rešenja

1) osnivanje regionalnih fondova za razvoj;

2) mogućnost osnivanja odgovarajućih institucija za start up na regionalnom nivou/ lokalnom nivou;

3) jačanje lokalnih institucija (formiranje centara za obrazovanje odraslih i dr) i njihovih kapaciteta;

4) dalji razvoj lokalnih saveta i njihovo učešće u stvaranju uslova za nova zapošljavanja;

5) osnivanje sektora za poslovne promene u opštinama.

2.5. Politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom

Osnovni prioriteti politike ekonomskih odnosa sa inostranstvom su: povećanje vrednosti stranih direktnih investicija; porast izvoza; liberalizacija spoljnotrgovinskog režima; i pripreme za pristupanje Svetskoj trgovinskoj organizaciji (u daljem tekstu: STO) i za pridruživanje EU. Ostvarivanje ovih ciljeva podrazumeva, pored političke i makroekonomske stabilnosti i efikasnog funkcionisanja svih institucija države, i intenzivnu saradnju domaćih i inostranih privrednih subjekata. Regionalni aspekt politike ekonomskih odnosa sa inostranstvom se, pre svega, odnosi na dve komponente:

1) prekograničnu i međuregionalnu saradnju i

2) podsticanje razvoja slobodnih zona.

Državne granice često presecaju teritorijalne zajednice u ekonomskom, društvenom i kulturnom pogledu. Takve teritorijalne zajednice (opštine, gradovi i okruzi), često se suočavaju sa sličnim razvojnim problemima i izazovima, a mogle bi zajedničkim delovanjem, daleko bolje da iskoriste svoje ekonomske potencijale. U tom slučaju, državna granica se javlja kao prepreka teritorijalnom upravljanju, i ekonomskom i kulturnom razvoju. Zbog toga, država treba da podstiče saradnju graničnih područja sa susednim, prekograničnim regionima u rešavanju zajedničkih razvojnih potreba. Pozitivna kretanja u makro okruženju, koja su od značaja za intenziviranje ekonomske saradnje su, pre svega, nastavak procesa širenja zajedničkog tržišta i stvaranje zone slobodne trgovine, kao i poboljšanje investicione i poslovne klime u JIE. Ekonomskom povezivanju u regionu doprineće i Evropska povelja o malim preduzećima, na osnovu koje, zemlje Zapadnog Balkana ostvaruju blisku međusobnu saradnju, kao i saradnju sa Evropskom komisijom, sa ciljem ostvarivanja punog potencijala naših malih preduzeća. Republika Srbija je u središtu regije zone slobodne trgovine koja će biti formirana, i koja obezbeđuje pristup tržištu od 30 miliona ljudi. Takođe, Republika Srbija je i jedina zemlja u regionu koja ima sa Ruskom Federacijom potpisan Sporazum o slobodnoj trgovini, a samim tim i pristup tršištu od 150 miliona ljudi.

U Republici Srbiji mogu se izdvojiti tri tipa graničnih područja, sa posebnim karakteristikama i razvojnim potrebama:

1) granica sa Mađarskom, tj. granica sa EU;

2) granica sa Rumunijom i Bugarskom, je granica sa EU, od 1. januara 2007. godine;

3) granica sa bivšim jugoslovenskim republikama (Hrvatska, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora);

4) administrativna granica sa AP Kosovo i Metohija.

Programi prekogranične saradnje sa zemljama članicama EU (Mađarska, Rumunija i Bugarska) su od posebnog značaja, jer oni naročito mogu doprineti približavanju i upoznavanju sa procedurama i postulatima EU. Saradnja sa bivšim jugoslovenskim republikama može, pre svega, biti usmerena na podsticanje političke, ekonomske i društvene stabilnosti u regionu, obnavljanje pokidanih i uspostavljanje novih ekonomskih veza, kao i na saradnju u koncipiranju i razvoju politika, na putu pristupanja EU.

EU finansijskim programima podržava prekograničnu saradnju institucija iz pograničnih regiona sa susedima. U periodu od 2004. do 2006. godine ovi programi su se nazivali Susedski programi a u narednom budžetskom periodu od 2007. do 2013. godine ova saradnja će biti finansirana preko druge komponente instrumenta IPA – prekogranična i regionalna saradnja (IPA-CBC). Republika Srbija je u periodu od 2004. do 2007. godine učestvovala u pet Susedskih programa (program sa Mađarskom, Rumunijom, Bugarskom, Jadranski program i program CADSES).

Prekogranična i regionalna saradnja se ostvaruje na različite načine: saradnjom između regionalnih razvojnih centara i nevladinih organizacija, kontaktima i zajedničkim projektima ekspertskih organizacija, bratimljenjem gradova i opština Republike Srbije sa drugim gradovima u regionu, kao i saradnjom privrednih subjekata.

Drugi aspekt politike regionalnog razvoja, koji je povezan sa politikom ekonomskih odnosa sa inostranstvom, jesu slobodne zone, koje mogu poslužiti, između ostalog, i kao mera podsticanja regionalnog razvoja privrede. Na osnovu prethodne regulative o slobodnim zonama, na teritoriji Republike Srbije osnovano je 14 slobodnih zona, od kojih se većina bavila skladištenjem robe za domaće tržište. Nakon usvajanja Zakona o slobodnim zonama (2006. godina) postojeće slobodne zone su dužne da se usaglase sa odredbama novog zakona i da dobiju nove saglasnosti od Vlade.

Vlada je donela i Uredbu o kriterijumima za određivanje područja slobodnih zona, prema kojoj je određivanje područja zone ekonomski opravdano, ukoliko su zadovoljeni sledeći uslovi:

1) da se na tom području nalazi vazduhoplovno ili rečno pristanište, ili da je to područje povezano sa magistralnim putevima uključenim u mrežu evropskih puteva, ili da je to područje za koje su, u okviru NIP za period od 2006. do 2011. godine, prihvaćeni projekti koji podstiču privredni razvoj;

2) da je planirani obim investicionih ulaganja veći od 3 miliona evra, od čega najmanje 50% treba da bude strano ulaganje;

3) da privredna delatnost u zoni ima pozitivni efekat na platni bilans Republike Srbije;

4) da minimalno predviđeno zapošljavanje u zoni, u prve dve godine, ne bude manje od 100 lica;

5) da planirana nabavka sredstava za proizvodnju uključuje novu opremu, kojom se vrši transfer savremenih tehnologija i smanjuju troškovi poslovanja.

Atraktivnost poslovanja u slobodnim zonama potiče od povlašćenog carinskog tretmana, odgovarajućih poreskih oslobađanja, kao i pojednostavljene administrativne procedure. Carinske i poreske olakšice ogledaju se u sledećem: na uvoz robe koja je namenjena obavljanju delatnosti i izgradnji objekata u slobodnoj zoni primenjuje se nulta carinska stopa i ne plaćaju se druge carinske dažbine, uključujući i porez na dodatu vrednost. PDV se ne plaća kako na unos dobara u zonu (sa izuzetkom dobara za krajnju potrošnju u zoni), kao i na pružanje prevoznih i drugih usluga korisnicima zone koje su neposredno povezane sa unosom dobara u zonu. Korisnik slobodne zone uživa i uobičajene poreske olakšice i u odnosu na porez na dobit, poreze na imovinu, kao i na porez na dohodak građana, u skladu sa zakonima koji tretiraju ove poreske oblike. Ukoliko se roba iz zone stavlja u promet na teritoriji Republike, ona podleže obavezi plaćanja svih poreskih i carinskih dažbina. Odluku o otvaranju slobodne zone donosi Vlada, preko MF, a na osnovu elaborata o ekonomskoj opravdanosti formiranja zone. Kriterijumi na osnovu kojih se procenjuje ekonomska opravdanost osnivanja zone između ostalog su: (a) da se područje zone nalazi na NRP Republike Srbije i (b) da obavljanje privrednih aktivnosti u zoni pozitivno utiče na razvoj privrednih subjekata koji posluju van zone. Na ovaj način, dakle, nastoji se podstaći privredna aktivnost na NRP, što je još jedan instrument preko kog fiskalna politika može da utiče na regionalno ujednačavanje razvoja u Republici Srbiji.

Osim toga, novi zakon potencira i aktivno učešće organa LS, kao mogućeg osnivača zone i takođe, pruža mogućnost da LS daje dodatne podsticajne mere za poslovanje u okviru slobodne zone. Privredna aktivnost u slobodnim zonama je od velikog uticaja na celokupni ekonomski razvoj, a naročito na razvoj regiona u kome se nalazi slobodna zona. U tom smislu se, kod osnivanja zone, obavezno traži mišljenje organa LS o opravdanosti osnivanja zone, a ukoliko organ LS usvoji mere za podsticaj razvoja zone, potencijalni osnivač zone je u obavezi da Vladi podnese, uz zahtev za osnivanje, i odluku organa LS o podsticajnim merama.

Osnivanje zona treba da se bazira na realnim mogućnostima, a ne samo na „želji” organa LS ili regionalnih organa da na svojoj teritoriji poseduju zonu slobodne trgovine. Upravo zbog takvog pristupa veliki broj slobodnih zona nije nikada zaživeo, a inicijalno ulaganje ostaje neiskorišćeno.

Ciljevi

Ciljevi politike regionalnog razvoja, u oblasti ekonomskih odnosa sa inostranstvom, su sledeći:

1) jačanje postojećih struktura za upravljanje programima prekogranične saradnje EU u MEIO, kao sastavnog dela regionalnog razvoja;

2) ekonomski i društveni razvoj na bazi međuregionalne, prekogranične saradnje, integracija tržišta i povećanje koherentnosti među lokalnim zajednicama;

3) podsticanje osnivanja i razvoja slobodnih zona, kao mere za regionalni razvoj privrede.

Politike, mere i aktivnosti

Neophodne aktivnosti za ostvarivanje ovih ciljeva su sledeće:

1) ratifikacija Madridske konvencije o prekograničnoj saradnji SE;

2) nastavak saradnje sa relevantnim partnerima (predstavnici centralne vlasti, lokalne samouprave, privredne komore i konsultantskih firmi) kroz konsultativni proces definisanja državnih, regionalnih i lokalnih prioriteta za formulisanje programa prekogranične i regionalne saradnje;

3) nastavak rada na Operativnim programima za finansijski instrument IPA za programe prkogranične saradnje EU koji su u toku i izrada Operativnih programa za nove programe prekogranične saradnje;

4) sprovođenje projekata finansiranih iz tekućih i budućih programa prekogranične saradnje EU;

5) kreiranje stimulativnih mera za razvoj slobodnih zona u NRP.

Imajući u vidu definisane ciljeve i neophodne aktivnosti prekogranične i međuregionalne saradnje, svaka opština u Republici Srbiji sa međunarodnom granicom (ima ih 46 bez AP Kosovo i Metohija), sa zemljom članicom EU ili zemljom izvan EU, mora u svoj regionalni razvojni program, koji bi se radio na osnovu strategije regionalnog razvoja, da uključi i poglavlja o prekograničnim programima saradnje. Ti programi mogu obuhvatiti sledeće aktivnosti:

1) razvijanje preduzetništva i malih i srednjih preduzeća (MSPP): pomoć u razradi prekograničnih mreža za privrednu saradnju između MSP;

2) saradnja u turizmu: zajednička promocija, marketinške studije, zajednički planovi rezervacija;

3) promocija urbanog i ruralnog razvoja: analiza prekograničnih područja, planiranje i zaštita prekograničnih područja (parkovi prirode, industrijska područja, šume), zajednička razrada i upravljanje prirodnim resursima i infrastrukturom kako bi se sprečile prirodne katastrofe i sl.;

4) stvaranje integrisanog tržišta rada i razvoj zajedničkih incijativa pri zapošljavanju: razvijanje prekograničnih partnerstava između agencija za zapošljavanje tih zemalja te pružanje informacija radnicima, saradnja u strukovnoj obuci, uzajamno priznavanje diploma, uvođenje usluga zapošljavanja za susedna područja;

5) saradnja na području istraživanja, tehnološkog razvoja, edukacije, kulture, komunikacija, zdravstva i civilne zaštite: razrada i korišćenje zajedničkih resursa na tom području, kako bi se poboljšala konkurentnost prekogranične regije, organizacija kulturnih manifestacija;

6) zaštita životne sredine i ulaganje u obnovljive izvore energije: sprečavanje, kontrola i rehabilitacija ugrožene životne sredine, podsticanje racionalnog korišćenja energije, recikliranje otpadaka, izgradnja zajedničkih uređaja za zbrinjavanje otpadnih voda i zajedničko korišćenje infrastrukture, korišćenje alternativnih izvora energije, itd;

7) razvoj infrastrukture od prekogranične važnosti: otklanjanje prepreka u javnom prevozu, osiguranje pristupa integrisanim (zajedničkim) transportnim mrežama ili grupama, pružanje prekograničnih mogućnosti u telekomunikacijama, zajednički pogoni za snabdevanje energijom i vodom;

8) saradnja između građana i institucija: učenje jezika, stvaranje fondova sa ograničenim resursima (mikro projekti) kako bi se implementirali manji projekti za građane;

9) tehnička podrška: studije izvodljivosti tokom pripreme većih prekograničnih strategija, projekata, te tokom uvođenja zajedničkih struktura upravljanja;

10) zajednička borba protiv prekograničnog kriminala i terorizma;

11) zaštita prava manjina i promocija i razvoj ljudskih i građanskih prava i vrednosti civilnog društva;

12) usvajanje i primena standarda (ISO, EC, HACCP).

Što se tiče razvoja slobodnih zona, stimulativne mere koje LS može da ponudi, mogu uključivati:

1) oslobađanje korisnika zone od plaćanja naknada za uređenje gradskog građevinskog zemljišta;

2) oslobađanje naknada opštinske uprave (naknada za dobijanje građevinske i urbanističke dozvole, komunalnih taksi i sl.);

3) besplatno priključenje na mrežu kod javno-komunalnih preduzeća;

4) oslobađanje od svih dažbina u određenom periodu eksploatacije objekta;

5) podsticaj za kvalitetnije infrastrukturno opremanje zone (električna energija, voda i kanalizacija, telekomunikacioni kablovi, interni železnički koloseci, proizvodni i skladišni objekti i dr.).

Pored ovoga, poznato je da korisnici slobodnih zona imaju i dodatne carinske i poreske olakšice, koje su definisane odgovarajućim zakonima. Pre svega, na uvezenu opremu, mašine i građevinski materijal, ne plaća se carina i porez na dodatu vrednost. Takođe, uvoz repromaterijala za proizvodnju namenjenu izvozu, oslobođen je plaćanja carine, dok se za proizvode koji se plasiraju na domaće tržište plaća carina samo na inokomponentu. Unos svih dobara u slobodnu zonu oslobođenje je plaćanja poreza na dodatu vrednost, osim onih za krajnju potrošnju, kao i pružanje prevoznih i drugih usluga korisnicima zone, koje su neposredno povezane sa unosom dobara u zonu. Slobodna zona, tj. privredno društvo koje upravlja zonom može, takođe, da propisuje izvesne stimulativne mere, kao što je na primer, umanjenje zakupnina zemljišta i prostora, ukoliko korisnici zone ostvare odgovarajući godišnji promet, ili ukoliko uposle odgovarajući broj radnika.

2.6. Investiciona politika

Tekuća investiciona aktivnost, u odnosu na razvojne potrebe, je na niskom nivou. U periodu 1991-2000. godine investicije u osnovna sredstva u Republici Srbiji su opadale po prosečnoj godišnjoj stopi od -13,0%, a u periodu od 2001. do 2003. godine po stopi od -0,6%. Prosečna godišnja stopa opadanja investicija u periodu od 1991. do 2003. godine bila je -10,4%. Visok pad investicione aktivnosti ukazuje na tehničko–tehnološku zastarelost proizvodnih kapaciteta. U strukturi ukupnih investicija došlo je do znatnog povećanja učešća investicija privatnog sektora sa 20,3% u 2000. godini, odnosno 26,5% u 2003. godini na 45,5% u 2004. godini, što je posledica procesa privatizacije i većeg obuhvata privatnog sektora. U periodu od 2004. do 2005. godine došlo je do realnog porasta investicione aktivnosti. Povećanje investicija u privrednu infrastrukturu i nove tehnologije i opremu, osnovna su pretpostavka za postizanje viših stopa rasta BDP, povećanje konkurentnosti i rast izvoza.

Procenjuje se da učešće investicija u osnovna sredstva u BDP, u 2005. godini iznosi oko 17%, što je ispod nivoa novih članica EU i zemalja u okruženju (Bugarska 23,8%, Rumunija 23,1%, i Hrvatska 29,3%). Za prevazilaženje tehnološkog zaostajanja i dinamičnog privrednog razvoja potrebne su investicije od oko 25% od BDP.

Posmatrajući regionalni aspekt investicija, naglašena je polarizacija između Grada Beograda i ostalog dela Republike Srbije. Investicije po stanovniku u 2004. godini u Beogradu su 2,1 puta veće u odnosu na prosek Republike Srbije . Viši nivo investicija po stanovniku od proseka realizovan je u Južno-bačkom okrugu (za 2,7%) i Nišavskom okrugu (za 0,8%). Nizak nivo (ispod 20% u odnosu na prosek) ostvaren je u Sremskom, Topličkom i Jablaničkom okrugu. Visok nivo investicija per capita (iznad 140%) prisutan je u opštinama: Vračar, Lazarevac, Novi Beograd, Obrenovac, Palilula, Savski Venac, Stari grad, Žitište, Apatin, Novi Sad, Paraćin, Kladovo, Kosjerić i Grad Niš. Najniži nivo (ispod 3% u odnosu na prosek) zabeležen je u Sremskim Karlovcima, Bogatiću, Krupnju, Malom Crniću, Kniću, Rači, Rekovcu, Boljevcu, Priboju, Ćićevcu, Merošini, Ražnju, Svrljigu, Babušnici, Žitorađi, Bojniku, Crnoj Travi, Bosilegradu, Vladičinom Hanu i Trgovištu. Upoređujući učešće investicija po okruzima u ukupnim investicijama Republike Srbije zapaža se tendencija rasta učešća Grada Beograda (sa 37,1% u 2001. godini na 45,1% u 2004. godini). Južno-bački okrug učestvuje 8,1%, Nišavski okrug 5,1%, dok su ostala područja participirala sa 24,8%.

Podaci o investicijama po okruzima, sadržani su u tabeli 23. i to:

Tabela 23.

Učešće u Republici Srbiji, u % Indeksi nivoa-po stanovniku 2001. 2002. 2003. 2004. 2004 Republika Srbija 100 100 100 100 100 Neraspoređeno 11,2 18,9 15,7 16,9 Grad Beograd 37,1 38,4 43,2 45,1 214,4 Severno-bački okrug 1,7 1,7 1,4 1,2 44,7 Srednje-banatski okrug 1,7 1,2 1,6 1,2 42,6 Severno-banatski okrug 1,7 1,2 2,0 0,9 41,5 Južno-banatski okrug 2,6 2,7 2,5 2,0 46,7 Zapadno-bački okrug 2,6 2,1 1,3 2,3 80,9 Južno-bački okrug 10,1 10,3 9,3 8,1 102,7 Sremski okrug 1,6 1,4 1,3 0,7 14,8 Mačvanski okrug 1,0 0,7 1,3 1,6 36,3 Kolubarski okrug 4,3 4,2 2,1 1,1 43,7 Podunavski okrug 1,1 0,7 1,1 0,6 22,2 Braničevski okrug 4,1 1,9 1,9 1,0 37,0 Šumadijski okrug 3,1 1,0 1,7 1,4 34,8 Pomoravski okrug 1,2 0,7 0,4 1,8 59,1 Borski okrug 0,7 0,5 0,4 0,7 35,6 Zaječarski okrug 0,7 0,6 0,5 0,4 23,8 Zlatiborski okrug 1,2 1,5 2,2 2,0 46,9 Moravički okrug 1,7 1,2 1,1 0,9 29,3 Raški okrug 1,6 1,0 1,0 1,1 27,2 Rasinski okrug 1,4 1,0 1,0 0,9 25,0 Nišavski okrug 4,0 3,9 4,5 5,1 100,8 Toplički okrug 0,2 0,2 0,2 0,2 18,2 Pirotski okrug 0,5 0,6 0,7 0,6 45,4 Jablanički okrug 0,8 1,0 0,6 0,6 18,1 Pčinjsi okrug 2,0 1,3 1,0 1,6 54,3

Izvor: RZS i RZR Napomena: Investicije obuhvataju društvenu, zadružnu, mešovitu i državnu

svojinu. Neraspoređene investicije se ne mogu razvrstati po pojedinim opštinama (dalekovodi,

pruge, TT linije, autoputevi)

Stabilan privredni, finansijski i politički sistem (makroekonomska stabilnost), kao i obezbeđena pravna sigurnost imovine i uloga, bitni su preduslovi za stvaranje povoljnog ambijenta za investiranje. Poreski sistem obezbeđuje značajne olakšice investitorima, čime je svrstan među najpodsticajnije fiskalne sisteme u zemljama u tranziciji. Koncept privatizacije je tržišno i investiciono orijentisan i omogućava priliv stranog kapitala kroz direktne investicije u preduzeća. Osnovane su SIEPA i Agencija za razvoj MSP, koje doprinose oživljavanju investicione aktivnosti. Tokom perioda od 2001. do 2005. godine jednim delom je zaokružen institucionalni okvir, koji se odnosi na investicije, donošenjem Zakona o planiranju i izgradnji, Zakona o koncesijama, Zakona o založnom pravu na pokretnim stvarima upisanim u registar, Zakona o finansijskom lizingu, Zakona o garancijskom fondu, usvajanjem Akcionog plana za otklanjanje administrativnih prepreka za strana ulaganja. Zakonom o privrednim društvima uređeno je osnivanje privrednih društava i preduzetnika, upravljanje društvima, prava i obaveze osnivača, ortaka, članova i akcionara, povezivanje i reorganizacija privrednih društava. Početkom marta 2006. godine Vlada je usvojila Strategiju podsticanja i razvoja stranih ulaganja. Nakon usvajanja Strategije doneti su zakoni koji regulišu oblasti značajne za strane ulagače, kao što su Zakon o deviznom poslovanju, Zakon o slobodnim zonama, Zakon o finansiranju LS, Zakon o arbitraži, Zakon o investicionim fondovima, izmene i dopune Zakona o planiranju i izgradnji i set zakona koji se odnose na zaštitu prava intelektualne svojine. Utvrđen je predlog novog Zakona o stranim ulaganjima, kojim će između ostalog biti uveden princip „jedinstvenog šaltera”, što će obezbediti efikasniju realizaciju ulaganja.

Ciljevi investicione politike su:

1) obezbeđenje trajno održivog privrednog razvoja;

2) povećanje zaposlenosti;

3) povećanje izvoza;

4) ravnomeran regionalni razvoj;

5) efikasnije korišćenje postojećih resursa.

Jedan od ciljeva investicione politike je i postepeno smanjivanje regionalnih razlika, pre svega racionalnim i potpunijim korišćenjem faktora razvoja pojedinih područja na osnovu tržišnih kriterijuma i vođenjem adekvatne podsticajne politike. Ključna pretpostavka povećanja proizvodnje i izvoza su investicije u osavremenjivanje opreme i proizvodnih procesa. Dodatne investicije u ljudski kapital (znanje, obrazovanje, specijalizacija i dr.), istraživanje i razvoj obezbediće visoke stope rasta BDP-a, ali i povećanje konkurentnosti Republike Srbije. Stranim direktnim investicijama se, pored kapitala, u zemlju unose i savremena tehnologija i menadžment, obezbeđuju izvozna tržišta i aktiviraju procesi koji unapređuju poslovanje domaćih preduzeća.

Krajem juna 2006. godine doneta je Uredba o uslovima i načinu privlačenja direktnih investicija (primena tri godine), kojom se podstiču (sredstvima iz budžeta Republike Srbije) investicije koje imaju povoljan uticaj na otvaranje novih radnih mesta, transfer novih znanja i tehnologija, kao i na ujednačavanje teritorijalnog razvoja Republike Srbije. Ukupna sredstva koja mogu biti dodeljena, određuju se prema novim radnim mestima, vrednujući projekte po kriterijumima iz Uredbe (od 2.000 do 10.000 evra po svakom radnom mestu.)

Mere i aktivnosti investicione politike, u cilju ravnomernijeg regionalnog razvoja odnose se na:

1) programsko usmeravanje razvojnih podsticaja u cilju realizacije RRP i projekata;

2) sufinansiranje ravnomernog regionalnog razvoja sredstvima budžeta Republike Srbije, budžeta LS i drugih izvora;

3) podsticaje od važnosti za ravnomerni regionalni razvoj koji se dodeljuju u skladu sa pravilima dodeljivanja državne pomoći i regulativama o finansiranju LS za: preduzetnička ulaganja, tekuće poslovanje privrednih subjekata, restrukturiranje privrede; osposobljavanje kadrova za implementaciju regionalne politike, pripremu opreme i uređaja, koji neposredno služe zaštiti životne sredine, korišćenje obnovljivih izvora energije;

4) podsticaje koji se dodeljuju u obliku subvencija, povoljnih pozajmica, garancija, poreskih olakšica, a koji su definisani poreskom regulativom, kapitalnih ulaganja, dodeljivanja statusa područja sa posebnim razvojnim problemima.

Investicioni podsticajni mehanizmi regulisani su posebnim politikama, kao što su: fiskalna, kreditna, politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom, politika stranih ulaganja, politika razvoja preduzetništva. Dodatni investicioni podsticaji su:

1) ubrzana amortizacija predstavlja jedan od oblika posebnih režima amortizacije, kojima se obveznicima pruža poreski podsticaj u vidu odlaganja plaćanja poreza putem metoda inicijalnog odobravanja, prevremene amortizacije, ubrzane amortizacije;

2) subvencije pri formiranju proizvodnih kapaciteta u manje razvijenim regionima za mala i srednja preduzeća i radnje (određeni procenat od ukupnih investicija). Subvencije važe za one projekte koji se finansiraju iz sredstava koja nisu zajmovi;

3) bonifikacija kamata za preduzeća koja se investiraju na NRP, tako što dobijaju bonifikacije na zajmove, kredite i obligacije za finansiranje investicija za industrijske uređaje, zgrade, istraživački rad i kadrove;

4) participacije države i drugih nivoa vlasti u preduzećima na NRP. Ovo učešće može da iznosi do 50% kapitala preduzeća ili u određenom procentu učestvuje u troškovima izgradnje ili nabavke investicione opreme.

2.7. Politika stranih ulaganja

Priliv neposrednih stranih ulaganja u Republici Srbiji karakteriše izuzetna neravnomernost u različitim regionima zemlje. Razvijenija i naprednija područja, poput Beograda i AP Vojvodine privlače mnogo više kapitala u odnosu na siromašnija i nerazvijena područja, kao što je veći broj opština u centralnoj Srbiji. Ovakvo stanje dovodi do još manjeg interesovanja za ulaganje u opštine gde ne postoje pozitivna iskustva stranih ulagača koja bi služila kao primer.

Ako se posmatra priliv stranih ulaganja kao jedan od kriterijuma privlačnosti određene opštine, može se napraviti klasifikacija najuspešnijih, odnosno najatraktivnijih opština u Republici Srbiji. Investitori su najčešće zainteresovani za ove opštine zbog lokacije, odnosno geografskog položaja, profila radne snage, ažurnosti i posvećenosti lokalne administracije i uspešnih primera stranih ulaganja. Regionalna analiza stranih ulaganja pokazuje da kod velikog broja opština neposrednog stranog ulaganja nije bilo.

Iz ovih razloga, potrebno je u svakoj opštini osnovati kancelariju zaduženu za pitanja lokalnog ekonomskog razvoja. Ove kancelarije bi pružale usluge ulagačima koji su zainteresovani za otpočinjanje posla, kao i već postojećim ulagačima. Te usluge bi se sastojale u olakšavanju sprovođenja potrebnih administrativnih procedura, i služile bi kao osnova za ustanovljavanje Jedinstvenog šaltera (one-stop-shop), koji je predviđen novim Predlogom zakona o stranim ulaganjima. Ove kancelarije bi se bavile i politikom podsticanja stranih ulaganja na lokalnom nivou, odnosno predlagale uvođenje poreskih i drugih olakšica (npr. povoljniji uslovi zakupa zemljišta), koristeći nove nadležnosti lokalne samouprave predviđene Zakonom o finansiranju LS. One bi organizovale i promotivne aktivnosti.

Za uspešno kreiranje lokalnih planova razvoja i politike podsticanja ulaganja, opštine treba da raspolažu i punim imovinskim kapacitetom, što znači da je potrebno donošenjem Zakona o imovini LS definisati imovinu opština i time omogućiti potpunu slobodu raspolaganja istom od strane LS. Što se tiče raspolaganja republičkom imovinom od strane opština, kao što je to sada slučaj sa gradskim građevinskim zemljištem, potrebno je pojednostaviti upravne procedure. Pre svega, potrebno je izmenama Zakona o sredstvima u svojini Republike Srbije ukloniti obavezu dobijanja saglasnosti od Republičke direkcije za imovinu Republike Srbije kada je u pitanju davanje u zakup gradskog građevinskog zemljišta.

Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom (u daljem tekstu: MEOI) priprema paket zakona koji će regulisati restituciju imovine, privatizaciju građevinskog zemljišta, oblast planiranja i izgradnje. Cilj je stvaranje funkcionalnog tržišta nepokretnosti i pojednostavljivanje upravnih procedura za izdavanje potrebnih dozvola. Rezultat će biti tržište nepokretnosti na kome će ravnopravno postojati svi oblici svojine i gde će se cene formirati na osnovu ponude i tražnje.

Poreski podsticaji koji bi mogli da utiču na umanjenje regionalnih razlika su neefikasni, jer status nerazvijenog područja i područja od posebnog interesa, za koji su predviđeni poreski podsticaji u Zakonu o porezu na dobit preduzeća, nije definisan. Očekuje se da ova nepravilnost bude uklonjena donošenjem zakona kojim će se urediti podsticanje ravnomernog regionalnog razvoja.

Podsticaji koje LS može sama da obezbedi za ulagače odnose se na oslobađanje od plaćanja zakupa zemljišta. Nerazvijena područja bi trebalo da koriste ovu mogućnost u privlačenju stranih ulaganja.

Osnivanje regionalnih agencija za privlačenje i promociju stranih ulaganja i drugih agencija koje će se baviti pitanjima lokalnog ekonomskog razvoja treba da bude podržano od strane državnih institucija jer pokretanje ovih inicijativa rezultira planovima i strategijama koje se odnose na lokalni, odnosno regionalni razvoj i detaljnije se bave problematikom koja je prisutna na tom području od nacionalnih dokumenata.

Osnivanjem industrijskih parkova u nerazvijenim područjima može se postići koncentracija privrednih aktivnosti na lokaciji koja inače ne bi bila privlačna za strane investitore i na taj način se podstaći ekonomski napredak na lokalnom nivou. Nakon donošenja zakona kojim će se urediti industrijski parkovi iz budžeta će biti izdvajana finansijska sredstva za razvoj industrijskih parkova, odnosno podsticaji za upravitelje koji će izgraditi primarnu i sekundarnu infrastrukturu na ovim lokacijama. Kriterijumi za dodelu ovih sredstava će zavisiti i od stepena razvijenosti područja u kojem će industrijski park biti lociran.

Mere i aktivnosti

U cilju otklanjanja administrativnih prepreka za strana ulaganja, a u funkciji ravnomernog regionalnog razvoja, neophodno je preduzimanje sledećih mera i aktivnosti:

1) nakon usvajanja Zakona o prijavljivanju i evidentiranju oduzete imovine doneti zakon kojim će se urediti povraćaj imovine;

2) doneti zakon koji uređuje pitanje imovine LS;

3) usvojiti novi zakon kojim će se urediti oblast stranim ulaganjima kojima se unapređuje konkurentska pozicija Republike Srbije po pitanju podsticaja za strana ulaganja i precizno određuju uslovi koje pojedina investicija treba da ispuni da bi stekla status ulaganja od posebnog interesa (svetski poznata marka, novo zapošljavanje i/ili visoka tehnologija); kao podsticaje za ulaganja od posebnog interesa razmotriti besplatno dodeljivanje zemljišta, oslobađanje od plaćanja naknade za uređenje zemljišta, kao i obezbeđivanje neophodne infrastrukture do datog zemljišta.

4) usvojiti izmene Zakona o sredstvima u svojini Republike Srbije koje će izbrisati odredbe o obaveznoj saglasnosti Direkcije za imovinu i umesto saglasnosti propisati obavezan upis ugovora kod Direkcije i mogućnost njenog postupanja po službenoj dužnosti u slučaju kršenja propisa;

5) usvojiti novi zakon kojim će se urediti oblast planiranja i izgradnje (ili poseban zakon kojim će se urediti građevinsko zemljište) kojim će biti propisan postupak davanja u zakup građevinskog zemljišta, a koji će biti obavezujuće za LS; ovim zakonom će se pojednostaviti i skratiti postupak izdavanja građevinskih dozvola do 15 dana, te obrazovati posebna služba pri opštinama za prikupljanje zahteva i izdavanje odobrenja za izgradnju;

6) doneti zakon kojim će se urediti industrijski parkovi;

7) utvrditi jasnije kriterijume i predvideti kaznene mere u vezi sa određivanjem i naplatom lokalnih taksi i naknada, uključujući i ekološku taksu, u vezi koje treba precizirati nadležnost za njeno uvođenje, da bi se izbegla pravna nesigurnost.

2.8. Politika konkurentnosti

Politika konkurentnosti proizvoda i usluga je osnovni element svake otvorene i tržišne ekonomije. Politika konkurentnosti predstavlja skup podsticajnih elemenata konkurentnosti, zakonsku podršku i strategiju konkurentnosti. S toga je neophodno da se konkurentsko tržište organizuje, da se zakonski reguliše i održi na najvišem nivou i u skladu sa međunarodno važećim standardima, pravilima i principima. Istovremeno, politika konkurentnosti treba ne samo da ukloni konkurentsku neravnomernost koja postoji između regiona, već treba da obezbedi da privreda deluje kao kompaktna celina na međunarodnom konkurentskom tržištu.

Politika konkurentnosti postavlja pred privredu Republike Srbije, kao osnovni cilj, dostizanje što višeg nivoa konkurentnosti koji je određen takvim nivoom proizvodnje, koji će: (1) obezbediti visoku prosečnu stopu privrednog rasta od 7% do 2012. godine i (2) građanima podići životni standard.

U periodu od 2000. do 2005. godine doslednom primenom stabilizacione politike, kao i sprovođenjem ubrzanih strukturnih reformi u Republici Srbiji je stvaran tržišni ambijent koji je u velikoj meri privlačniji za investitore i koji garantuje tržišne principe poslovanja. Konkurentske pozicije srpske privrede poboljšane su u 2005. godini na šta ukazuju pokazatelji konkurentnosti relevantnih međunarodnih institucija. Pokazatelj globalne konkurentnosti Svetskog ekonomskog foruma ukazuje na poboljšanje nacionalne konkurentnosti srpske privrede u 2005. godini, dok pokazatelj nivoa poslovanja za 2006. godinu Svetske banke ukazuje na zakonodavne aktivnosti tokom 2005. godine koje su usmerene na podizanje nivoa poslovanja u narednim godinama.

U cilju poboljšanja konkuretnosti privrede Republike Srbije, Vlada je donela zaključak da se pripremi strategija koja će se odnositi na pitanje povećanja produktivnosti i konkurentnosti privrede Republike Srbije. Povećanje produktivnosti i konkurentosti privrede Republike Srbije neposredno će uticati na povećanje ulaganja, posebno direktna strana ulaganja, porast izvoza i zapošljavanje.

Institucionalni aspekt

Indikatori uključenosti i transparentnosti Vlade predstavljaju najbitnije odrednice nacionalne konkurentnosti privrede i svih faktora konkurentnosti, uz političku stabilnost, kvalitet donetih zakona i regulativa, kao i njihovo sprovođenje, zatim vladavina prava i monitoring nad korupcijom. Kvalitet institucionalnih rešenja je, pre svega, važan za sve društvene procese, a posebno za efikasnu tržišnu privredu, tržišno poslovanje, preduzetničku aktivnost, kao i socijalnu koheziju. Istovremeno, uticaj troškovne efikasnosti (konkurentnosti) na celokupan privredni rast reflektuje se kroz uticaj državne potrošnje i kvalitet institucija, te stoga institucionalna rešenja moraju ići u pravcu privrednog prosperiteta i poboljšanja kvaliteta života.

Ciljevi

Politika konkurentnosti ima za cilj stvaranje konkurentske tržišne ekonomije, kroz poboljšanje makroekonomskog i poslovnog okruženja, jačanje institucija i pravnog sistema, te podizanje tehnološkog kapaciteta privrede.

Sa stanovišta regiona, strateški cilj regiona treba da bude dostizanje zadovoljavajućeg nivoa konkuretnosti proizvoda i usluga i sustizanje nivoa konkurentnosti same privrede.

Mere koje je neophodno sprovesti u cilju jačanja regionalne konkurentnosti odnose se na:

1) uspešno okončanje procesa restrukturiranja privrede; nastavak procesa privatizacije, pre svih velikih privrednih sistema; uvoz savremenih tehnologija i novih tehnoloških rešenja u proizvodni proces, koji moraju doprineti specijalizaciji izvoznog sektora; stvaranje ambijenta za porast priliva stranih direktnih investicija;

2) isticanje cenovne i troškovne konkurentnosti privrede;

3) sprovođenje strategije razvoja i unapređenja sektora MSP;

4) skraćivanje administrativnih postupaka;

5) osavremenjivanje proizvodnih procesa, koji će doprineti porastu produktivnosti i obaranju jediničnih troškova rada, a time i porastu konkurentnosti proizvoda i preduzeća;

6) povezivanje privrednih subjekata i naučnih institucija;

7) povećanje fleksibilnosti tržišta radne snage;

8) ravnopravnu (pre)raspodelu dohotka;

9) razvoj finansijskog tržišta;

10) uvođenje međunarodnih standarda.

Nezaobilazna mera koju treba preduzeti u Republici Srbiji je prihvatanje Prava konkurencije EU, koji predstavlja posebnu oblast Poslovnog prava EU koje uređuje slobodan protok roba, kapitala, lica i usluga. Njegovo usvajanje je neophodan uslov za evropske integracije, potpuno uključivanje u privredne tokove razvijenog sveta i za unapređivanje domaće privrede. Stoga je usvajanje i primena prava konkurencije kakvo postoji u propisima EU osnovni spoljni i unutrašnji pravno-politički cilj, čije će postizanje olakšati domaća i strana ulaganja, omogućiti stvaranje konkurentnog tržišta i unaprediti celokupan razvoj domaće privrede. Cilj tržišne ekonomije i prava konkurencije je blagostanje potrošača, dok je zadatak prava konkurencije da utvrdi fini balans koji omogućava postojanje dovoljno snažnih i velikih privrednih subjekata, uz postojanje i dalje osnivanje MSP i snažne konkurencije, kao i okvire u kojima je kontrolisano tržišno dogovaranje dozvoljeno, u cilju najboljeg zadovoljenja potrošača i konkurentnosti celokupne privrede na internom i međunarodnom planu.

2.9. Industrijska politika

Dominacija sektorskih nad strukturnim i prostornim kriterijumima u višedecenijskom periodu, doprineli su neravnomernom razvoju, neracionalnom regionalnom rasporedu privrednih aktivnosti, demografskom pražnjenju seoskih područja i velikoj polarizaciji širih područja. Pored tradicionalno nerazvijenih pograničnih opština i opština sa nepovoljnim migracionim kretanjima, stvorena su i nova devastirana područja u istočnim i centralnim delovima Republike Srbije. Ovi procesi imali su negativan uticaj na regione-centre tradicionalne industrije, u kojima su najviše pogođeni dominantni sektori u ovim regionima (proizvodnja saobraćajnih sredstava, metalski kompleks, rudarstvo, tekstilna industrija), a koji su angažovali veliki broj radno-sposobnog stanovništva. Pored toga, nastavljena je tendencija demografskog pražnjenja nerazvijenih i ruralnih područja, tako da su nekadašnji centri nosioci razvoja (npr. Kragujevac i Bor) postali devastirana područja. Proces tranzicije produbio je postojeće razlike i probleme, a najviše je pogodio nekadašnje industrijske centre, nosioce razvoja Kragujevac, Bor, Priboj, Loznica, Majdampek, Niš i Vranje. Takođe, povećani su i društveni troškovi zbog visoke jednostrane koncentracije stanovništva u velikim gradovima, a posebno u Gradu Beogradu.

Industrijski sektor u periodu od 2001. do 2005. godine nalazio se u procesu restrukturiranja i privatizacije. Ostvareni su pozitivni rezultati, posebno u sektoru prerađivačke industrije koja ima najveći uticaj na ukupna kretanja u industriji.

Opšti problem, koji je prisutan tokom dosadašnjeg procesa tranzicije industrije, je slaba iskorišćenost kapaciteta i niska konkurentnost industrijskih proizvoda. Prerađivačku industriju Republike Srbije u periodu od 2001. do 2005. godine karakteriše: tehnološko-ekonomsko zaostajanje većine kapaciteta, nagomilani gubici, nelikvidnost i nedostatak obrtnih sredstava, neefikasnost poslovanja i visoki troškovi proizvodnje, nezadovoljavajući nivo kvaliteta proizvoda i usluga po svetskim standardima, viškovi radne snage itd. Međutim, imajući u vidu da je period od 2001. do 2005. godine period tranzicije celokupne privrede, možemo reći da ovaj period karakteriše, pored strukturnih promena, izvestan oporavak celokupne industrije.

Udeo prerađivačke industrije u BDV smanjio se za 5,1%, odnosno sa 23,8% u 2000. godini na 18,7% u 2005. godini. Fizički obim prerađivačke industrije u 2005. godini porastao je za 7,3% u odnosu na 2000. godinu (prosečna godišnja stopa rasta je 1,4%). Najveći uticaj na rast proizvodnje imale su oblasti: proizvodnja osnovnih metala, proizvodnja električne energije, proizvodnja prehrambenih proizvoda, proizvodnja motornih vozila i prikolica, proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda i proizvodnja proizvoda od gume i plastke.

Podaci o indeksu nivoa BDV prerađivačke industrije po stanovniku u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 39. i to:

Grafikon 39.

Regionalne razlike u kretanju BDV prerađivačke industrije su veoma izražene. U ukupnoj strukturi bruto dodate vrednosti prerađivačke industrije (2005. godina) najveće učešće ostvarili su: Grad Beograd (31,4%), zatim slede: Južno-bački (12,0%), Južno-banatski (5,6%), Nišavski (4,8%) i Zlatiborski (4,0%) okrug, dok je najniže učešće zabeleženo u: Topličkom (0,3%), Zaječarskom (0,8%), Borskom (1,0%), Jablaničkom (1,3%) i Raškom (1,5%) okrugu.

Bruto dodatu vrednost po stanovniku iznad proseka Republike Srbije prerađivačka industrija u 2005. godini ostvarila je u osam okruga (Severno-bački 8,7%, Severno-banatski 23%, Južno banatski 33,1%, Zapadno-bački 26,4%, Južno-bački 51,9%, Podunavski 3,8%, Moravički 20,8% i Pirotski 29%) i Gradu Beogradu 49,4%, dok su ostalih šesnaest okruga ostvarili BDV po stanovniku ispod proseka Republike Srbije. Najniži BDV po stanovniku prerađivačka industrija ostvarila je u: Topličkom 80,3%, Braničevskom 64% i Jablaničkom 60,7% okrugu ispod proseka RS.

Posmatrano po okruzima, industrijski podsektori koji su ostvarili najveće učešće u BDV prerađivačke industrije su:

Severno-bački okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (55,2%), proizvodnja električnih i optičkih uređaja (9,4%) i proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (7,2%);

Srednje-banatski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (53,3%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (11,4%) i proizvodnja saobraćajnih sredstava (7,9%);

Severno-banatski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (38,1%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (27,5%) i proizvodnja osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (20,7%);

Južno-banatski okrug: proizvodnja koksa i derivata nafte (62,5%) i proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (19,5%);

Zapadno-bački okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (63,7%) i proizvodnja hemikalija, hemijskih proizvoda i veštačkih sintetičkih vlakana (6,5%);

Južno-bački okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (44,8%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (10,9%) i proizvodnja proizvoda od gume i plastike (10,3%);

Sremski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (30,6%), proizvodnja proizvoda od gume i plastike (20,3 %) i proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (13,0%);

Mačvanski okrug: proizvodnja hemikalija, hemijskih proizvoda i veštačkih sintetičkih vlakana (25,0%), proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (22,5%) i proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (10,3%);

Kolubarski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (19,0%), proizvodnja proizvoda od gume i plastike (16,0%) i proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (15,4%);

Podunavski okrug: proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (57,0%), proizvodnja mašina i uređaja (19,3%) i proizvodnja saobraćajnih sredstava (6,4%);

Braničevski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (74,6%) i proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (11,5%);

Šumadijski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (27,7%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (16,8%) i proizvodnja proizvoda od gume i plastike (12,3%);

Pomoravski okrug: proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (33,4%), proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (24,5%) i proizvodnja električnih i optičkih uređaja (13,5%); Borski okrug: proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (75%) i prerađivačka industrija na drugom mestu nepomenuta (10,6%);

Zaječarski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (36,6%), proizvodnja električnih i optičkih uređaja (21,2%) i proizvodnja kože i predmeta od kože (17,6%);

Zlatiborski okrug: proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (28,1%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (18,8%) i proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (11,9%);

Moravički okrug: proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (20,2%), proizvodnja hemikalija, hemijskih proizvoda i veštačkih sintetičkih vlakana (19,4%) i proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (16,6%);

Raški okrug: proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (20,5%), proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (17,6%) i proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (14,6%);

Rasinski okrug: proizvodnja saobraćajnih sredstava (19,3%), proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (19,1%) i proizvodnja hemikalija, hemijskih proizvoda i veštačkih sintetičkih vlakana (16,7%);

Nišavski okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (43,9%), proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (15,3%) i proizvodnja hemikalija, hemijskih proizvoda i veštačkih sintetičkih vlakana (12,1%);

Toplički okrug: proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (49,1%), proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (16,7%) i proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (11,7%);

Pirotski okrug: proizvodnja proizvoda od gume i plastike (65,9%) i proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (14,5%);

Jablanički okrug: proizvodnja hemikalija, hemijskih proizvoda i veštačkih sintetičkih vlakana (60,7%), proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (10,2%) i prerada drveta i proizvoda od drveta (7,3%);

Pčinjski okrug: proizvodnja mašina i uređaja (30,0%), prerađivačka industrija (reciklaža) na drugom mestu nepomenuta (27,3%) i proizvodnja proizvoda od osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda (10,3%).

Podaci o strukturi po tehnološkim grupama, BDV prerađivačke industrije u 2005. godini, sadržani su u tabeli 24, i to:

Tabela 24. Naziv okruga Struktura BDV po stanovniku Struktura Low-tech Medium tech High-tech Republika Srbija 100,0 100,0 36,4 45,4 18,3 Centralna Srbija 68,8 94,4 31,4 46,8 21,8 AP Vojvodina 31,2 115,2 47,4 42,2 10,4 Grad Beograd 31,4 149,4 35,5 43,5 21,1 Severno-bački okrug 2,9 108,7 65,7 19,6 14,8 Srednje-banatski okrug 2,3 83,8 59,0 29,0 12,0 Severno-banatski okrug 2,7 123,0 38,8 56,8 4,4 Južno-banatski okrug 5,6 133,1 21,1 74,8 4,1 Zapadno-bački okrug 3,6 126,4 68,8 17,8 13,4 Južno-bački okrug 12,0 151,9 49,9 37,5 12,6 Sremski okrug 2,1 45,9 38,5 51,8 9,7 Mačvanski okrug 2,1 47,1 28,3 53,4 18,3 Kolubarski okrug 1,6 63,7 27,3 48,0 24,7 Podunavski okrug 2,9 103,8 8,2 62,0 29,9 Braničevski okrug 1,0 36,0 78,2 15,5 6,3 Šumadijski okrug 3,4 85,5 29,5 43,1 27,5 Pomoravski okrug 2,3 74,5 27,5 53,7 18,8 Borski okrug 1,0 52,3 2,5 77,7 19,9 Zaječarski okrug 0,8 41,0 54,7 4,6 40,7 Zlatiborski okrug 4,0 95,9 20,1 57,1 22,8 Moravički okrug 3,6 120,8 23,6 64,6 11,9 Raški okrug 1,5 38,9 39,1 39,4 21,5 Rasinski okrug 3,2 92,7 22,7 40,8 36,1 Nišavski okrug 4,8 93,8 47,2 33,2 19,5 Toplički okrug 0,3 19,7 53,7 41,4 4,9 Pirotski okrug 1,8 129,0 25,8 72,8 1,4 Jablanički okrug 1,3 39,3 11,7 86,5 1,9 Pčinjski okrug 1,9 62,3 19,2 20,4 60,4 Izvor: RZR na osnovu podataka RZS Low-tech: Proiz. prehrambenih proizvoda i pića; Proiz. tekstila i tekstilnih proizvoda; Proiz. kože i predmeta od kože; Medium: Proiz. drveta i predmeta od drveta; Proiz. celuloze, papira i predmeta od papira; Proiz. koksa i derivata nafte; Proiz. hem. i hemijskih proizvoda; Proizvodi od gume i plastike; Proiz. nemetalnih minerala; Proiz. osnovnih metala i standardnih metalnih proizvoda; High-tech: Proiz. mašina i uređaja; Proiz. el. i optičkih uređaja; Proiz. saobraćajnih sredstava; Pr. na drugom mestu nepomenuta (reciklaža)

Ciljevi regionalnog razvoja prerađivačke industrije

Osnovni cilj industrijskog razvoja na nivou cele Republike Srbije je stvaranje savremene, razvijene, konkurentne industrijske strukture koja će se postepeno uklapati u privredne tokove EU.

Republika Srbija je strateški orjentisana na formiranje efikasne i konkurentne industrijske strukture uključene u evropske razvojene tokove, sa značajnim učešćem visoko-tehnoloških industrijskih grana, kroz razvoj visokih tehnologija, prvenstveno u delu hemijske i farmaceutske industrije, informaciono-komunikacionog sektora i u delu elektronske i prehrambene industrije i sl. U izvoznoj orijentaciji Republika Srbija treba da se na regionalnom nivou specijalizuje na uži asortiman proizvoda i usluga. Takva razvojna orijentacija je neophodna budući da je sadašnji izvoz Republike Srbije zasnovan na proizvodnji primarnih proizvoda i proizvoda nižih faza prerade i da se na tim osnovama ne može obezbediti dugoročan rast izvoza i ukupan privredni razvoj. Neophodno je smanjivati uvoznu zavisnost, a povećati izvoznu sposobnost domaće industrije sa proizvodima višeg stepena obrade i usluga.

Ciljevi razvoja industrije usmereni su na:

1) povećanje konkurentnosti;

2) promenu industrijske strukture – povećanje učešća high-tech podsektora;

3) podsticanje razvoja industrijskih klastera, industrijskih parkova i zona;

4) međunarodnu saradnju u svim velikim industrijskim sistemima;

5) podsticanje izvoza;

6) povećanje energetske efikasnosti;

7) usklađivanje nacionalnih propisa u oblasti industrije sa propisima EU.

Politike i pravci regionalnog razvoja prerađivačke industrije

Industrijski podsticajni mehanizmi regulisani su posebnim politikama kao što su: fiskalna politika, kreditno-monetarna politika, politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom, politika stranih ulaganja i politika preduzetništva.

Dodatni industrijski podsticaji su:

1) uvođenje međunarodnih standarda u svim velikim sistemima;

2) promocija izvoznih mogućnosti regiona;

3) povećanje konkurentnosti privrede Republike Srbije;

4) završetak procesa privatizacije.

2.10. Politika razvoja preduzetništva

Regionalna analiza nivoa razvijenosti MSPP sektora ukazuje na njegovu koncentraciju i efikasno poslovanje u razvijenijim regionima i velikim gradovima. Na drugoj strani, iako nerazvijen, ovaj sektor u većini regiona je značajan, a u nekim opštinama i jedini segment privrede u sprovođenju strukturnih reformi, posebno u funkciji otvaranja novih radnih mesta i razvoja ukupne privrede. Iako dominantan u privrednoj strukturi svakog okruga, ovaj sektor nije bitnije uticao na smanjenje regionalnih disproporcija. Prema Indeksu razvoja MSPP brz progres imaju: Grad Beograd, Južno-bački, Severno-bački i Južno-banatski okrug, dok je u ostalim okruzima razvoj ekonomije zasnovan na tržišnim principima i dalje usporen. Okruzi sa najnižom vrednošću indeksa razvoja MSPP (Toplički, Pčinjski i Jablanički) zaostaju za više od 5 puta za Gradom Beogradom, koji ima najrazvijeniji MSPP sektor u zemlji. Na iste relacije nivoa razvijenosti okruga ukazuje i Indeks BDV po stanovniku – 1:8,5, što znači da se u najnerazvijenijem Topličkom okrugu stvara 8,5 puta manje BDV povezivanja preko klastera, poslovno-tehnoloških inkubatora i tehnoloških parkova koji predstavljaju osnov vođenja regionalne politike svih visokorazvijenih zemalja. Tempo razvoja ovog sektora i njegovo prerastanje u nosioca privrednog i ukupnog razvoja regiona i Republike Srbije, izvora novih radnih mesta i bitnog instrumenta smanjenja siromaštva, zavisiće od efikasnosti realizacije strukturnih reformi. Stvaranje jakog privatnog sektora kroz osnivanje novih i razvoj postojećih MSP zahteva dalje unapređenje stimulativnog poslovnog ambijenta, formiranje tržišta finansijskih i nefinansijskih usluga prilagođenih potrebama razvoja ovog sektora uz aktivnije učešće i odgovornost LS.

U periodu od 2001 do 2005. godine zabeležen je rast preduzetničkog sektora, ostvaren uglavnom u privatnom vlasništvu, posmatran preko rasta broja aktivnih MSP i radnji. Sa učešćem MSPP od 99,7% u ukupnom broju preduzeća, sa 60% ukupno zaposlenih, 65,5% u formiranju ukupnog prometa i sa blizu 55% u formiranju bruto dodate vrednosti privrede u 2005. godini, Republika Srbija se približila uobičajenoj strukturi tržišne privrede (99,8%, 70%, 60% i 70% respektivno u EU-15 u 2003. godini).

Iznadprosečna poslovna aktivnost i ostvareni rezultati poslovanja MSP sektora, značajno su uticali na poboljšanje efikasnosti poslovanja ukupne privrede Republike Srbije (u 2005. godini gubitak je za 18,1% veći od dobiti, a u 2001. godini za 3,4 puta).

Podaci o osnovnim pokazateljima poslovanja MSP, sadržani su u grafikonu 40. i to:

Grafikon 40.

[pic]

Dinamičan razvoj MSPP sektora od 2001. godine nije bitnije uticao na racionalno korišćenje faktora razvoja svih područja, suzbijanje tendencije prekomerne urbane koncentracije privrednih aktivnosti i stanovništva, a samim tim i na smanjenje regionalnih disproporcija privrede Republike Srbije. Razvijeni delovi Republike Srbije imaju najrazvijeniji MSPP sektor. Međutim, neophodno je istaći značaj i rastući uticaj MSPP sektora (posebno privatnog preduzetništva, posmatranog kroz broj radnji), na ukupan razvoj nerazvijenih opština i zbrinjavanje viška zaposlenih u sprovođenju strukturnih reformi privrede. Regionalne disproporcije izražene su i u stepenu konkurentnosti ovog sektora (najkonkurentnija u razvijenijim područjima). Najkonkurentniji deo privrede u svim regionima su privatna, a najmanje konkurentna društvena i državna MSP. Jedan od razloga nedovoljne konkurentnosti ovog sektora je nedovoljna horizontalna i vertikalna povezanost preduzeća (klasteri, poslovno-tehnološki inkubatori i tehnološki parkovi). U Republici Srbiji nije registrovan ni jedan naučno-tehnološki park, klastersko povezivanje preduzeća a formiranje poslovno-tehnoloških inkubatora je u početnoj fazi razvoja i odvija se uz značajnu donatorsku pomoć. Vlada je u 2005. i 2006. godini učestvovala u finansiranju dela troškova za osnivanje klastera iz sektora automobilske industrije, plastike i gume, proizvodnje malih poljoprivrednih mašina, drvne i softverske industrije, a donatorskim sredstvima osnovani su klasteri u oblastima proizvodnje nameštaja, voća i sokova, i tekstilne industrije. U toku su aktivnosti za formiranje klastera u oblasti elektronike, mehaničkog inženjeringa i klaster vinske industrije i turističkog klastera duž obale Dunava. Formiranje poslovno-tehnoloških inkubatora u Republici Srbiji odvija se uz materijalno tehničku pomoć stranih organizacija i institucija (Nacionalni program za razvoj biznis inkubatora) i do sada su osnovani u Nišu, Knjaževcu i Vranju, pripremljeni su pilot projekti za formiranje inkubatora u Kikindi, Novom Sadu i Zrenjaninu, a u toku su aktivnosti na njihovom formiranju (studije izvodljivosti) u Bujanovcu, Medveđi, Smederevu, Ivanjici i Valjevu.

Komparativna analiza nivoa razvijenosti MSPP sektora po okruzima ukazuje na izražene regionalne disproporcije. Na osnovu rezultata poslovanja MSP u 2005. godini najrazvijeniji je Grad Beograd, a najnerazvijeniji Toplički okrug. U Gradu Beogradu posluje 83 puta više MSP koji zapošljavaju 40 puta više radnika, ostvaruju 125 puta veći ukupan prihod, 109 puta veću dobit i 58 puta veći gubitak nego MSP Topličkog okruga.

Prema Indeksu razvoja MSPP, iznadprosečne vrednosti indeksa i brz progres imaju: Grad Beograd, Južno-bački, Severno-bački i Južno-banatski okrug, dok je u ostalim okruzima razvoj ekonomije zasnovan na tržišnim principima i dalje usporen. Odnos najprogresivnijeg (Grad Beograd) i najneprogresivnijih okruga iznosi 1:5,6, odnosno 1:49, što znači da okruzi sa najnižom vrednošću indeksa razvoja MSPP (Toplički, Pčinjski i Jablanički) zaostaju za više od 5 puta za Gradom Beogradom, koji ima najrazvijeniji MSPP sektor u zemlji. Na iste relacije nivoa razvijenosti okruga ukazuje i Indeks BDV po stanovniku – 1:8,5, što znači da se u najnerazvijenijem Topličkom okrugu stvara 8,5 puta manje BDV po stanovniku u odnosu na Grad Beograd.

Podaci o regionalnom indeksu razvoja MSPP Republike Srbije u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 41. i to:

Grafikon 41.

[pic]

I pored dominantnog učešća u broju privrednih subjekata svakog okruga (preko 90%), regionalna analiza nivoa razvijenosti MSP sektora ukazuje na njihovu koncentrisanost i efikasnije poslovanje u razvijenijim delovima Republike Srbije. Preko 50% ukupnog broja MSP Republike Srbije u 2005. godini posluje na teritoriji Grada Beograda (39,5%) i u Južno-bačkom okrugu (11,4%), a najmanje na teritoriji četiri okruga: Toplički (0,5%), Pirotski (0,7%), Borski (0,8%) i Zaječarski (0,9%). U 2005. godini MSP sektor Republike Srbije je prešao u neto dobitaše (ostvarena dobit je za 10,1% od gubitka) zbog rentabilnog poslovanja malih i srednjih preduzeća okruga: Južno-bačkog (2 puta veća dobit od gubitka), Grada Beograda (dobit za 72,3% veća od gubitka), Raškog (za 38,7%), Sremskog (za 37,0%) i Rasinskog (za 13,3%). Najveći razvojni problemi (gubitak je preko 60% veći od dobiti) su u Jablaničkom, Borskom, Zaječarskom, Podunavskom i Braničevskom okrugu. U razvijenijim okruzima su i najkonkurentnija MSP Republike Srbije (privatna preduzeća). Najnekonkurentnija MSP u svim okruzima su u društvenoj i državnoj svojini.

Posmatrano po opštinama MSP sektor je najrazvijeniji u velikim gradovima koji su ujedno i nosioci razvoja okruga. U ostalim opštinama, zbog nedovoljnog broja i slabe ekonomske snage, MSP sektor nije značajnije uticao na povećanje proizvodne aktivnosti i dinamičnijeg ekonomskog razvoja opštine. Ovo je naročito izraženo kod preko 50 opština čiji se razvoj zasniva isključivo na MSP sektoru. Reč je uglavnom o nedovoljno razvijenim, prigraničnim i opštinama sa izraženim strukturnim problemima (agrarna, visoka nezaposlenost i devastirana). Izuzetak čine 14 opština kod kojih je MSP, a samim tim i privatni sektor počeo sa ozbiljnijim razvojem i povećanjem zaposlenosti opštine (Čoka, Opovo, Sremski Karlovci, Koceljeva, Ljig, Vladimirci, Osečina, Kučevo, Knić, Rekovac, Čajetina, Merošina, Žitorađa i Bela Palanka). Najnerazvijenije opštine su Crna Trava, Medveđa, Trgovište, Preševo, Bosilegrad, Vlasotince, Nova Varoš, Topola, Malo Crniće, Žabari, Golubac i Mionica (preko 40% smanjenje broja zaposlenih u odnosu na 2001. godinu). Posmatrano po regionima najveća koncentracija opština čiji privredni razvoj zavisi isključivo od nivoa razvijenosti MSP sektora je u Kolubarskom, Mačvanskom, Braničevskom, Nišavskom, Topličkom, Pčinjskom i Jablaničkom okrugu (skoro sve opštine okruga).

Osnovne grupe ograničenja bržem rastu u razvoju MSP sektora (nezaokruženost zakonske i administrativne regulative, neizgrađenost institucionalne infrastrukture i ograničene mogućnosti za finansijsku podršku) još su izraženije u nerazvijenim područjima sa oskudnim infrastrukturnim, socijalnim i kadrovskim uslovima (demografsko pražnjenje i neadekvatna kvalifikaciona struktura). Dosadašnja institucionalna rešenja i mehanizmi nisu značajnije uticala na ublažavanje negativnog delovanja zakona tržišta što je uticalo na dalju polarizaciju razvoja Republike Srbije i povećanje razlika u nivou ekonomskog razvoja razvijenih i nerazvijenih područja Republike Srbije i stvaranje novih devastiranih područja (npr. Kragujevac, Bor, Majdanpek, Pirot, Niš, Vranje). Izostale su značajnije aktivnosti na povezivanju preduzeća kroz tehnološke i organizacione inovacije – formiranje klastera, poslovno-tehnoloških inkubatora i tehnoloških parkova koji predstavljaju osnov vođenja regionalne politike svih visokorazvijenih zemalja. MSPP sektor nerazvijenih područja (nedovoljan broj, koncentrisanost u radno intenzivnim granama i slaba ekonomska snaga) nije prerastao u ključnog nosioca strukturnih promena i ukupnog privrednog razvoja sa pozitivnim efektima na povećanje zaposlenosti, produktivnosti i konkurentnosti regiona i ukupne privrede.

Ciljevi:

Osnovni ciljevi disperzivnog razvoja i formiranja jakog izvozno orijentisanog i konkurentnog MSPP sektora u funkciji smanjenja regionalnih disproporcija su:

1) dinamičniji regionalni privredni rast i razvoj sa naglaskom na otvaranju novih radnih mesta u privatnom sektoru (bolja iskorišćenost prirodnih i ljudskih potencijala, priliv kapitala i intenzivnija investiciona aktivnost);

2) bolja ekonomska povezanost regiona (klastersko udruživanje i povezivanje preduzeća, formiranje poslovno-tehnoloških inkubatora u lokalnim samoupravama i naučno-tehnoloških parkova u univerzitetskim centrima);

3) smanjenje socijalnih tenzija (povećanje zaposlenosti i poboljšanje kvalifikacione strukture).

Politika, mere i aktivnosti

Politika podsticanja MSPP zasnovana na principima Evropske povelje o malim preduzećima, deo je sistemskog ambijenta i ima ključnu ulogu u sprovođenju strukturnih reformi zemlje. Osnovni ciljevi i pravci razvoja MSPP sektora definisani su Strategijom razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva od 2003. do 2008. godine, a mere i aktivnosti implementacije Strategije definisani su u Akcionom planu za razvoj sektora MSPP. Rast i razvoj preduzetništva kao jednog od osnovnih poluga ekonomskog razvoja Republike Srbije, istaknuti su u svim sektorskim politikama i u ostalim strateškim dokumentima. Osnovne mere i aktivnosti za ravnomerniji regionalni razvoj MSPP sektora:

1) dalje unapređenje i skraćivanje administrativnih procedura za registraciju preduzeća u pravcu formiranja „one stop shop”;

2) pojednostavljenje procedura i uklanjanje administrativnih prepreka za pribavljanje svih potrebnih dozvola, licenci, sertifikata i sl.;

3) intenzivnije uključivanje i bolja međusobna saradnja lokalnih samouprava u stvaranju okruženja pogodnog za razvoj MSPP sektora i ukupan ekonomski rast i razvoj lokalnih fondova;

4) prenos ovlašćenja i odgovornosti na lokalni nivo – decentralizacija u oblasti prava posedovanja i upravljanja javnim vlasništvom, praćena fiskalnom decentralizacijom (implementacija Zakona o finansiranju LS) – jedan od preduslova da LS stvore fiskalne i druge podsticaje (pre svega, javna infrastruktura) za potencijalne investitore i time povećaju svoju konkurentnost;

5) uspostavljanje organizacionih i infrastrukturnih organizacija u oblasti naučno-istraživačke i inovativne delatnosti u službi privrednog, regionalnog i lokalnog razvoja;

6) sprovođenje mera politike razvoja klastera, industrijskih i tehnoloških parkova;

7) jačanje i širenje mreže regionalnih institucija za finansijsku i nefinansijsku pomoć MSPP sektoru;

8) razvoj MSPP sektora u skladu sa regionalnim i sektorskim razvojnim programima;

9) razvoj preduzetništva i MSP sektora uključivanjem dijaspore u svim njenim segmentima – ulaganje kapitala, znanja i svih stručnih i drugih potencijala;

10) uspostavljanje sistema podsticajnih mera za sva privredna društva i preduzetnike za ostanak i privlačenje odgovarajućih kadrova, posebno u NRP i u oblasti inovativnosti i pronalazaštva;

11) povezivanje svih LS i privrednih društava na jedinstvenu informaciono-komunikacionu mrežu i na sistem e-poslovanja;

12) unapređenje politike zapošljavanja i kreiranje fleksibilnog i konkurentnog tržišta radne snage formiranjem regionalnih i lokalnih saveta (koalicija) za zapošljavanje usmerenih ka iznalaženju efikasnih lokalnih strategija razvoja i zapošljavanja zasnovanih na analizi rizika i potencijala, naročito u najmanje razvijenim područjima;

13) selektivniji pristup i veća uključenost nerazvijenog područja u korišćenju inostranih razvojnih kredita i donatorskih sredstava.

2.11. Agrarna politika

Republika Srbija ima izuzetno povoljne prirodne i klimatske uslove za razvoj poljoprivredne proizvodnje. Za ratarsku i povrtarsku proizvodnju povoljni su ravničarski regioni AP Vojvodine, Pomoravlja, Posavine, Tamnave, Kruševačkog i Leskovačkog polja. Viši predeli su povoljni za razvoj stočartva, vinogradarstva i voćarstva. Republika Srbija raspolaže sa 5,1 miliona ha poljoprivrednog zemljišta. Od ukupnih poljoprivrednih površina 83% pripada obradivim površinama (oranice i bašte 65,3%, voćnjaci 4,8%, vinogradi 1,3%, livade na 11,6%).

Poljoprivredni sektor karakteriše dvojna struktura: velike korporativne farme (agrokombinati i poljoprivredne zadruge) i porodična gazdinstva (sa 85% ukupno obradive površine). Agrokombinati su državna preduzeća koja koriste oko 15% ukupnog obradivog zemljišta. U 2000. godini je registrovano oko 411 poljoprivrednih kombinata. Oni posluju sa nedostatkom investicionih sredstava i sa viškom zaposlenih. Poljoprivredne zadruge imaju dugu tradiciju razvoja u Republici Srbiji. Od 1954. godine zadruge u AP Vojvodini su posedovale 10.438 ha zemljišta (državna svojina) a do 1968. godine su stekle poslovanjem još 192.245 ha (zadružna svojina), koja je preneta na ranije opštinske kombinate (sada društvena preduzeća). Kod „državnih zadruga” veliki problem predstavlja nemogućnost proizvođača da upravljaju i kontrolišu rad zadruga. Zbog toga se u poslednje vreme osnivaju nove zadruge u kojima postoji mogućnost odlučivanja i ujedno preuzimanja rizika prilikom plasiranja proizvoda na nova tržišta. Zadruge imaju isti problem kao i agrokombinati, sa viškom zaposlenih, nedostatkom investicija i problemima vezanim za profitabilnost. Oko 700.000 porodičnih gazdinstva poseduje manje od 10 ha. Rastuću grupu čine porodična komercijalna gazdinstva koja veći deo proizvodnje usmeravaju na tržište. Jedan deo ovih gazdinstava se bavi ratarskom proizvodnjom, a drugi deo voćarstvom i povrtarstvom.

U Republici Srbiji poljoprivredom se bavi 817.052 stanovnika, odnosno 10,9% ukupne populacije. Od ukupnog broja poljoprivrednika pretežno stočarstvom se bavi 43%, ratarstvom 42%, proizvodnjom voća i vinove loze 12% i ostalim usevima 3%. Poslednjih godina je izražen trend starenja poljoprivredne populacije. Mali broj mladih i obrazovanih ljudi imaju interes da se bave ovom delatnošću, dok raste interes za poljoprivredom kao dodatnim izvorom prihoda. Prosečno učešće poljoprivrede u bruto domaćem proizvodu kod nas, iznosi između 15-18%, dok je kod razvijenih zemalja učešće poljoprivrede u bruto domaćem proizvodu između 1,5-4%.

Stepen razvijenosti poljoprivrede zavisi od oblasti i regiona. U ravničarskim predelima AP Vojvodine poljoprivreda je razvijenija nego u brdsko-planinskim. S obzirom da većina proizvođača poseduje manje od 10 ha zemlje racionalna upotreba mehanizacije je otežana. Velike poljoprivredne mašine koriste se na državnim, društvenim posedima i kod većih poljoprivrednih proizvođača. Mali broj poljoprivrednika je spreman da primeni savremene tehnike i tehnologije proizvodnje. Prosečni prinosi su ispod evropskih.

Jedan od preduslova za razvoj poljoprivrede kod nas je i regulisanje prava zakupa zemljišta i dobro funkcionisanje tržišta zemljišta, čime se daje mogućnost da se zemlja raspodeli od manje produktivnih poljoprivrednika ka produktivnijim. Većina poljoprivrednog zemljišta je u privatnom vlasništvu, ali postoji i značajan deo zemljišta čiji je status sporan ili nejasan. Zemljište koje koriste agrokombinati i poljoprivredne zadruge je u državnom vlasništvu i ono će u narednom periodu biti vraćeno pravim vlasnicima, a delom će ostati u državnom vlasništvu. Jedan od problema za neefikasnost tržišta zemljišta je i neadekvatan sistem registracije zemljišta.

Usvajanjem novog zakona kojim će se urediti poljoprivredno zemljište, usklađenog sa propisima zemalja EU, otkloniće se ograničenja vezana za nemogućnost planiranja, zaštitu, uređenje i korišćenje poljoprivrednog zemljišta. Tim zakonom urediće se upravljanje zemljištem u državnoj svojini, inspekcijski nadzor i obrazovaće se uprava za poljoprivredno zemljište, koja će biti osposobljena za poslove vođenja centralnog registra poljoprivrednog i šumskog zemljišta, arondacije, otuđenja i zamene zemljišta, davanje saglasnosti za promenu namene zemljišta, uvođenje sistema plaćanja tržišne zakupnine za sve korisnike.

Takođe, ovim zakonom preciziraće se brojne nove institucionalne nadležnosti.

Nemogućnost kreditiranja, u proteklom periodu, se negativno odrazila na razvoj poljoprivrede. Agrarnom sektoru su potrebni kratkoročni (za finansiranje proizvodnje do naplate i prodaje proizvoda), srednjoročni (za nabavku osnovnih sredstava) i dugorčni krediti (za nabavku zemljišta). Za poljoprivredu se uglavnom daju kratkoročni krediti, a manjim delom srednjoročni i to uglavnom za preradu, a manje za primarnu proizvodnju. Država je, preko Fonda za razvoj Republike Srbije i Fonda za razvoj AP Vojvodine odobravala poljoprivrednim proizvođačima povoljne kredite uz snižene kamatne stope. Takođe, država odobrava čitav spektar bespovratnih i kreditnih sredstava za podsticanje razvoja sela. Uzroci nedostatka komercijalnih kredita su: nedostatak kredita u privredi, postojanje rizika i niske produktivnosti, mali iznosi pozajmice koje su potrebne poljoprivrednom privatnom sektoru i čiji su visoki troškovi uspostavljanja i praćenja.

Radi usklađivanja sa standardima EU i poboljšanja uslova za izvoz potrebno je obratiti veću pažnju na ispravnost proizvoda i hrane. Ovo se posebno odnosi na nerazvijene regione u Republici Srbiji. U Republici Srbiji se nalazi oko 75 laboratorija, koje će novom organizacijom, a u skladu sa Strategijom razvoja poljoprivrede, biti formirane u 32 regionalne laboratorije i 4 nacionalne za zdravstveno stanje životinja, fitosanitarne i za bezbednost hrane.

Za pomoć poljoprivrednicima formirane su savetodavne službe čija je uloga prenos znanja i informacija, ali s obzirom na neodgovarajuću funkcionalnost, u toku je njihova rekonstrukcija.

Ciljevi:

1) unaprediti strukturu gazdinstava;

2) regulisati funkcionisanje tržišta zemljištem i mogućnosti zakupa;

3) obezbeđenje kvalitetne i bezbedne hrane za potrošače;

4) poboljšati kreditnu politiku u ovoj oblasti;

5) obezbediti podršku održivom razvoju sela;

6) primeniti savremenu tehnologiju i tehniku za proizvodnju;

7) unapređenje institucionalnog i zakonskog okvira.

Politika, mere i aktivnosti

Radi poboljšanja poljoprivredne strukture i postizanja konkurentnosti, potrebno je privatizovati agrokombinate. Na taj način će se postići reorganizacija kadrova, formirati tržišno konkuretna preduzeća i poboljšati organizaciona struktura. Većina agrokombinata je u fazi tansformacije, prešla je u akcionarska mešovita preduzeća, gde je država i dalje ostala većinski vlasnik akcija. Takođe, potrebno je izvršiti restituciju konfiskovanog zemljišta.

Poljoprivredne zadruge u zapadnim zemljama predstavljaju mogućnost za poljoprivredni razvoj i to na polju marketinga, prerade i snabdevanje inputima. Zbog toga je potrebno izvršiti transformaciju zadružnog sektora u skladu sa načelima ICA i EU i na bazi novog zakona kojima će se urediti zadruge i strategije u oblasti zadrugarstva. Prioritetne aktivnosti će se odnositi na rešavanje problema vlasništva nad imovinom i na osnivanje centra za podršku zadrugarstvu.

Pažnja EU je usmerena pružanju podrške porodičnim farmama, s obzirom da su se pokazale kao mnogo efikasnije od velikih konglomerata. Republika Srbija se već nalazi u procesu liberalizacije poljoprivredne trgovine i procesu ukrupnjavanja gazdinstava. Potrebno je da što veći broj komercijalnih gazdinstava odgovori i zadovolji potrebe moderne tržišne ekonomije. Ovo se može postići ukrupnjavanjem porodičnih gazdinstava i podrškom mladim proizvođačima. Za nekomercijalna gazdinstva biće definisane posebne mere agrarne politike koje će imati izraženiji socijalni karakter.

Potrebno je adekvatnu pažnju posvetiti vlasništvu nad zemljištem i obezbediti da se ono efikasno koristi. Privatno zemljište treba da se vrati pređašnjim vlasnicima ili da se proda putem tendera i isplati vlasnicima. Državno zemljište treba u formiranim parcelama dati u zakup i to na osnovu programa i zakona LS. Za poboljšanje efikasne upotrebe poljoprivrednog zemljišta zajedno sa uspostavljanjem funkcionisanja poljoprivrednog zemljišnog tržišta neophodno je poboljšati i ubrzati sistem uknjižavanja,.

Zbog poboljšanja bezbednosti hrane potrebno je ubrzati donošenje strategije za veterinarsku i fitosanitarnu kontrolu i kontrolu hrane kao i organizacionu, stručnu i institucionalnu postavku lanca laboratorija. Dosadašnja praksa u Republici Srbiji je bila da se proizvodi kontrolišu u finalnoj fazi, bez obzira da li se odnosi na biljke, životinje ili namirnice. Praksa EU je da se proizvodi kontrolišu u svima fazama proizvodnje i to mora da postane praksa i kod nas.

S obzirom da je u skladu sa pravilima STO dozvoljeno subvencionisanje poljoprivredne proizvodnje, do nivoa koji je postojao u baznom periodu od 1986. do 1988. godine, potrebno je utvrditi dozvoljeni nivo subvencija. Ukoliko domaći proizvođači nisu subvencionisani, a njihovi konkurenti iz drugih zemalja jesu, onda su domaći proizvođači u vrlo nepovoljnom konkurentskom položaju. Prioritetne oblasti subvencionisanja treba da budu pre svega pomoć prilikom implementacije međunarodnih standarda, kao i subvencionisani krediti. Pristup kreditima poljoprivrednim proizvođačima na tržištu je vrlo ograničen, a kamatne stope su isuviše visoke. Potrebno je nacionalnim programom za poljoprivredu definisati uslove i namene kratkoročnog i dugoročnog kreditiranja poljoprivrednika. Kratkoročni krediti bi se koristili za nabavku semena, đubriva, stočne hrane i obavljanje proizvodnje. Dugoročni krediti bi se koristili za nabavku poljoprivredne opreme i mehanizacije koja se ne može isplatiti kroz jedan proizvodni ciklus. Agrarnim budžetom treba obezbediti sredstva koja će biti plasirana poljoprivrednim proizvođačima na vremenski period od 5 godina, uz „grace” period od 1 do 3 godine. Mere podrške odnosiće se i na investicije za unapređenje stočarstva i izgradnju skladišnih kapaciteta.

Za razvoj ruralnih područja definisana je politika ruralnog razvoja, a ostalo je da se mere podrške institucionalizuju, da se uradi strategija i program za više godina koji će zameniti programe podrške. Pri tome treba odrediti ruralna područja u skladu sa modelom EU i definisati manje povoljna područja za proizvodnju. Merama ruralnog razvoja bi se trebalo postići smanjenje troškova proizvodnje, poboljšanje kvaliteta proizvoda, očuvanje i poboljšanje životne sredine, ispunjavanje uslova higijene i dobrobiti životinja i podsticanje raznolikosti u poljoprivrednim aktivnostima. U okviru ovog pitanja adekvatnu pažnju treba posvetiti pomoći mladim poljoprivrednicima da podignu svoja gazdinstva, modernizuju objekte i mašine, sprovesti obuku u oblasti novih poljoprivrednih tehnika i zanata, pomoć u izgradnji novih objekata za preradu hrane, itd.

Zbog povećanja konkurentnosti i formiranja efikasnijeg poljoprivrednog sektora, potrebno je raditi na unapređenju i izgradnji institucija u oblasti poljoprivrede. Treba pristupiti reorganizaciji istraživačkih institucija, obrazovnog sistema i savetodavnih službi.

Zbog definisanja ciljeva poljoprivredne politike kao i postizanja transparentnosti u njenom vođenju, potrebno je doneti zakon kojim će se urediti oblast poljoprivrede. Radi utvrđivanja prava nad državnim podsticajima, njihovom realizacijom i kontrolom, treba formirati upravu za agrarna plaćanja. Potrebno je razmotriti osnivanje poljoprivredne komore i poljoprivrednog saveta, putem kojih će se poljoprivrednici uključiti u rešavanje svih važnijih pitanja. Takođe, treba razmotriti mogućnosti da se u okviru NIP organizuje i izgradnja velikih sistema navodnjavanja kako bi se smanjila zavisnost poljoprivredne proizvodnje od klimatskih uslova.

2.12. Podsticanje razvoja privredne infrastrukture

Infrastruktura predstavlja jedan od najznačajnijih faktora za ostvarivanje održivog privrednog i društvenog razvoja Republike Srbije, primarni je pokretač ravnomernog regionalnog razvoja i iskorišćenja komparativnih prednosti lokalnih sredina.

Zbog toga je, takođe, razvoj infrastrukture zacrtan kao jedan od prioritetnih ciljeva u razvojnim strategijama. Takođe, razvoj infrastrukture je prioritet u NIP i to putem: intenzivnih ulaganja u saobraćajnice od nacionalnog i regionalnog značaja, povezivanja manjih sredina sa regionalnim centrima, modernizacije graničnih prelaza, pruga, luka i aerodroma u mestima gde se alternativni vidovi saobraćaja ekonomski isplativi.

Osnovni ciljevi u saobraćajnoj politici su: modernizacija, revitalizacija i izgradnja saobraćajne infrastrukture; restrukturiranje javnih saobraćajnih preduzeća; podizanje nivoa bezbednosti saobraćaja; unapređenje zaštite životne sredine i formiranje adekvatnog zakonskog i institucionalnog okvira.

Sa aspekta saobraćajne infrastrukture adekvatnu pažnju treba posvetiti rehabilitaciji i rekonstrukciji glavnih saobraćajnih mreža, izgradnji putne i železničke infrastrukture kroz Republiku Srbiju, kao i povećanju plovnosti reka Dunava i Save. Na lokalnim nivoima prioriteti će biti rekonstrukcija lokalne infrastrukture. Podsticajnim sredstvima za razvoj sela, omogućeno je unapređenje lokalne infrastrukture.

U drumskom saobraćaju potrebno je izgraditi i modernizovati deonice Koridora, autoputa Beograd-Južni Jadran, i potez duž Zapadne Morave-Pojate-Čačak-Požega. Na ovaj način se intenzivira razvoj privrede šireg područja. Za poboljšanje drumske infrastrukture važna je i izgradnja: obilaznice oko Beograda, zatim drumsko-železničkog Žeželjevog mosta u Novom Sadu i graničnih prelaza Batrovci i Preševo.

Posebnu pažnju treba posvetiti poboljšanju održavanja postojeće putne infrastrukture pogotovo na lokalnom nivou, čime bi se sprečilo ubrzano propadanje puteva, poboljšalo stanje putne mreže i očuvao uloženi kapital. Za unapređenje upravljanja i planiranja radova održavanja puteva potrebno je izvršiti poboljšanje: organizacione strukture, načina finansiranja, sistema informisanja, tehničkih standarda, primene novih racionalnijih i efikasnijih tehnologija u održavanju puteva. S obzirom da će drumski saobraćaj imati i na dalje značajnu ulogu pogotovo u nerazvijenim i manje razvijenim područjima, veću pažnju treba posvetiti modernizaciji, rehabilitaciji i održavanju regionalne i lokalne infrastrukture.

U železničkom saobraćaju u narednom periodu potrebno je nastaviti sa tehničko-tehnološkom modernizacijom železničke infrastrukture i železničkih voznih sredstava. Revitalizacija i modernizacija pruga na Koridoru X i njegovim kracima od velikog je značaja, kako za sinhronizaciju s evropskom železničkom mrežom tako i za odvijanje unutrašnjeg saobraćaja. Izgradnjom železničkih čvorova bi se obezbedilo povećanje propusne moći, poboljšao kvalitet usluga na Koridoru X i intenzivirao razvoj gradsko-prigradskog saobraćaja.

U skladu sa tim, treba izgraditi i modernizovati terminale kombinovanog saobraćaja kako bi bili osposobljeni za pružanje kompletnih transportnih, pretovarnih i logističkih usluga. Revitalizacija, modernizacija i nabavka voznih sredstva trebalo bi da se vrši u skladu sa međunarodnim tehničko-eksploatacionim standardima i potrebama budućeg obima teretnog i putničkog saobraćaja. Na ovaj način bi se železnički saobraćaj učinio konkurentnim za prevoz ne samo putnika već i velikih tereta.

U poređenju sa ostalim vidovima saobraćaja rečni saobraćaj je najjeftiniji vid prevoza i krajnje nedovoljno iskorišćen. Njegovim poboljšanjem i modernizacijom uticalo bi se na razvoj privrede u regionima kroz koje protiču plovne reke. Zbog toga je potrebno posvetiti veću pažnju rehabilitaciji unutrašnjih plovnih puteva, obezbeđenju čišćenja, produbljivanja i signalizaciji, kao i redovnom održavanju. To obuhvata i izgradnju infrastrukture, kapaciteta i opreme u lukama, kao i njihovu povezanost sa mrežom puteva i pruga. U cilju povećanja konkurentnosti, potrebno je obnoviti rečnu flotu u skladu sa evropskim normama.

U vazdušnom saobraćaju pažnju treba posvetiti izgradnji i modernizaciji infrastrukture na aerodromima Javno preduzeće Aerodrom „Nikola Tesla” Beograd, Javno preduzeće za aerodromske usluge „Aerodrom Niš” i Ponikve kao i restrukturiranju i obnavljanju flote nacionalnog avioprevoznika Javnog preduzeća za vazdušni saobraćaj „JAT AIRWAYS”.

Na aerodromu Javnog preduzeća Aerodrom „Nikola Tesla” izgradnjom regionalnog robnog terminala, ovaj aerodrom će dobiti ulogu sabirnog, tranzitnog, d istributivnog i transvernog centra. U sklopu realizacije tog cilja potrebno je izgraditi i drugu poletno-sletnu stazu, biznis centar, hotel, poslovnu zgradu, itd. Zbog unapređenja prevoza ljudi i robe u ovom delu Republike Srbije, adekvatnu pažnju treba posvetiti modernizaciji, rekonstrukciji i izgradnji infrastrukture na Javno preduzeće za aerodromske usluge „Aerodrom Niš” i Aerodromu „Ponikve”. Na ovaj način bi se postigao razvoj turizma, privrede i celokupnih regiona.

Zbog postizanja konkuretnosti potrebno je intenzivirati proces restrukturiranja javnih preduzeća (Javno preduzeće „Železnice Srbije”, Javnog preduzeća za vazdušni saobraćaj „JAT AIRWAYS”, Javno preduzeće Aerodrom „Nikola Tesla”, Javno preduzeće PTT saobraćaja „Srbija”). Na ovaj način dolazi do smanjenja viška zaposlenih i do razdvajanja funkcija upravljanja infrastrukturom od funkcije transporta i povezanih usluga.

U okviru zaštite životne sredine potrebno je realizovati niz projekata u svim vidovima saobraćaja. Aktivnosti će se odnositi na delatnosti u okviru organizacije i odvijanja saobraćaja, kao i na primenu u planiranju, projektovanju i realizaciji novih i postojećih projekata.

Zbog poboljšanja uslova za odvijanje saobraćaja kao i usklađivanja sa propisima EU u ovoj oblasti potrebno je doneti zakone kojima će se urediti prevoz tereta u drumskom saobraćaju, prevoz putnika u drumskom saobraćaju, prevoz opasnih materija, bezbednost saobraćaja na putevima, unutrašnja plovidba, vazduhoplovni saobraćaj, obligacioni odnosi i osnove svojinsko-pravnih odnosa u vazdušnom saobraćaju.

Jedan od činilaca za povećanje konkurentnosti privrede i integraciju Republike Srbije u EU, je i donošenje strategije koja će se odnositi na pitanja razvoja saobraćaja, a koja treba da se zasniva na konceptu održivog razvoja (u pogledu ekologije, tehnike, finansiranja i operativnosti) i multimodalnom pristupu, koji podrazumeva integrisano planiranje razvoja saobraćajnog sistema i racionalnije korišćenje komparativnih prednosti svakog vida saobraćaja.

U poštanskom saobraćaju osnovni strateški ciljevi su restrukturiranje Javnog preduzeća PTT saobraćaja „Srbija”; unapređenja kvaliteta usluga i sniženja cena za krajnje korisnike, kao i definisanje mehanizama za održavanje univerzalne usluge. Reformom poštanskog saobraćaja obuhvaćeno je i formiranje agencije za poštanske usluge, prilagođavanje poslovnih aktivnosti poštanskog operatera uslovima rastuće konkurencije, uspostavljanje evropskih standarda u pogledu kvaliteta pružanja poštanskih usluga, plasman novih servisa, intezivan investicioni razvoj Javnog preduzeća PTT saobraćaja „Srbija”.

Osnovni ciljevi regionalnog razvoja u oblasti telekomunikacija su stvaranje uslova za povećanje obima i kvaliteta telekomunikacionih usluga, adekvatno i efikasno funkcionisanje telekomunikacionih sistema, razvoj konkurencije i uvođenje tržišnih principa na telekomunikacionom tržištu.

Razvoj fiksne telekomunikacione mreže treba usmeriti ka obezbeđivanju potpune digitalizacije i razvoju pristupne mreže određenog kvaliteta kao i povećanju procenta penetracije. Potrebno je izgraditi na regionalnom nivou, savremenu arhitekturu fiksne mreže zamenom postojećih mreža mrežama nove generacije, što će omogućiti pored postojećih i pružanje novih konvergentnih i multimedijalnih usluga baziranih na Internet protokolu. Posebno pažnju treba posvetiti uvođenju univerzalnog servisa, kojim će se omogućiti pristup osnovnim telekomunikacionim uslugama, naročito u nedovoljno razvijenim područjima. U mobilnoj telefoniji pažnju treba posvetiti povećanju penetracije kao i obezbeđivanju infrastrukture kojom će se omogućiti adekvatnije korišćenje ove usluge u svim regionima.

Razvoj informacionog društva omogućiće se kroz širu primenu informaciono-komunikacionih tehnologija (ICT) na regionalnom nivou. Na taj način biće postignuto da Internet bude svima dostupan, jeftin, brz i siguran.

Kablovsko distributivni sistemi (KDS) su sve više u upotrebi kao multiservisna mreže sa mogućnošću ,,on-line“ Interneta. Zbog toga, neophodno je izvršiti rekonstrukciju postojećih i izgradnju novih, savremenih KDS-a i omogućiti uslove za učešće na telekomunikacionom tržištu svim zainteresovanim davaocima usluga.

Potrebno je adekvatnu pažnju posvetiti i razvoju satelitskih komunikacija, kao i liberalizaciji i uređenju tržišta satelitskih komunikacija i obezbeđivanju pune usaglašenosti sa važećim evropskim i svetskim standardima i preporukama.

Sa ciljem prevazilaženja neravnomernog regionalnog razvoja u Republici Srbiji potrebno je stvoriti povoljan regulatorni ambijent za privlačenje domaćih i stranih investicija u pogledu izgradnje telekomunikacione infrastrukture, u pogledu mogućnosti pružanja što većeg broja savremenih telekomunikacionih usluga, i u pogledu investiranja u proizvodne kapacitete telekomunikacione industrije (ili nekih njenih elemenata), što ima za posledicu širi socijalni i društveni značaj.

U oblasti radiodifuzije regionalni elektronski mediji funkcionisaće u skladu sa Planom raspodele radiofrekvencija za regionalno pokrivanje, a raspodela kanala digitalne radiodifuzije realizovaće se na regionalnom nivou u skladu sa planom usvojenim na Regionalnoj radio-konferenciji za planiranje digitalne terestričke radiodifuzne službe (RRC-06). Na konferenciji opunomoćenika (PP-06, Antalija, novembar, 2006.), kao najvišeg organa Međunarodne unije za telekomunikacije (ITU), usvojena je Rezolucija o pomoći i podršci Republici Srbiji u obnovi porušenog javnog radiodifuznog sistema. Realizacija ove pomoći doprineće da programi javnog radiodifuznog servisa budu prisutniji u svim regionima Republike Srbije.

2.13. Turizam

Regionalna disperzija turističkih tokova ima već duži period iste perfomanse: (a) relativno mali obim i struktura gostiju; (b) nedovoljna iskorišćenost kapaciteta; (v) nezigrađena turistička marka; i (g) nedostatak stručnih kadrova.

Razvojni prioritet turizma treba da bude usmeren na povećanje obima turističkog prometa i to kroz veću ponudu kvantitativnih (većem korišćenju postojećih i izgradnjom novih, savremenih i raznovrsnih smeštajnih kapaciteta) i kvalitativnih turističkih faktora (dalji razvoj različitih vidova turizma kroz selektivniju afirmaciju prirodnih, antropogenih i kulturnih sadržaja), što će doprineti većoj konkurentnosti regiona na domaćem, ali i širem, evropskom tržištu.

Ključna kretanja turističkog prometa:

1) postojanje turističkih predispozicija koje su, zbog zatvorenosti tržišta, nezavršenosti privatizacije i restrukturiranja kapaciteta, neiskorišćene;

2) mali udeo turizma kao sektora u privrednoj aktivnosti;

3) pad posete domaćih turista i pozitivna kretanja posete stranih turista;

4) velika zavisnost turističkih tokova od posete domaćih turista;

5) veoma nepovoljne karakteristike smeštajnih kapaciteta;

6) nedovoljna investiciona aktivnost;

7) nedovoljno prosečno zadržavanje turista i iz toga izvedena niska vanpansionska potrošnja;

8) nedostatak internacionalnih lanaca;

9) nepotpune i nedovoljne informacije;

10) mala disperzija turističke aktivnosti na regionalnom nivou – nosioci turističke aktivnosti su Grad Beograd, Zlatiborski i Raški okrug;

11) najveću koncentraciju broja turista na 100 stanovnika imaju Raški (75) i Zlatiborski (71) okrug;

12) na teritoriji deset opština koeficijent turističke lokalizacije je pozitivan, odnosno na 100 stanovnika registrovano je preko 100 turista (Kladovo, Irig, Majdampek, Bajina Bašta, Niška Banja, Brus, Raška, Sokobanja, Vrnjačka Banja i Čajetina);

13) učešće preko 3% sektora Hoteli i restorani u ukupnom narodnom dohotku (2004.) zabeleženo je u tri okruga – Srednje-banatskom (opština Zrenjanin najviše doprinosi u narodnom dohotku ovog sektora), Zlatiborskom (opština Užice) i Raškom (opština Kraljevo).

Multiplikativnost efekata koje nosi sektor turizma je razlog zašto se on smatra sektorom budućnosti mnogih zemalja. Njegova karakteristika je da ostvaruje mogućnost najvećeg rasta zaposlenja i kreiranja novih radnih mesta. Osim na zaposlenost turizam ima značajan uticaj na formiranje BDP, pozitivno utiče na državni platni bilans, generiše prihod za državni budžet, utiče na prihode lokalnih budžeta i podržava razvoj investicionih aktivnosti. Posebno treba istaći da je turizam, u skoro svim tranzicionim zemaljama, bio jedna od najatraktivnijih oblasti za direktna strana ulaganja. Turizam može značajno generisati razvoj NRP i to preko mehanizama državne pomoći u povećanju svesti lokalne vlasti o potencijalima turizma za ostvarenje ekonomskog rasta (pogotovo u borbi za smanjenje siromaštva), razvoju ljudskih resursa (kursevi jezika, ugostiteljstva, upravljanja lokalitetom, održavanja i kursevi za vodiče), investiranju u infrastrukturu manjih razmera na područjima turističkih potencijala i sl.

Regioni (okruzi) u Republici Srbiji imaju prirodne, kulturne i istorijske potencijale koji mogu da definišu određene vrste turističke ponude. Ovi potencijali i vrste turističkih proizvoda nisu iskorišćeni u potpunosti jer su delom definisani razlikama u postojećim uslovima (priroda, kulturno i istorijsko nasleđe), a delom kreiranim uslovima (dostupnost, infrastrukturna opremljenost, sektor usluga, raznovrsnost sportsko-rekreativnih sadržaja, turističke organizacije itd.).

Procenjuje se da sektor turizma i s njim povezane aktivnosti formiraju 2,5% nacionalnog bruto proizvoda i 5-6% ukupne zaposlenosti.

Ostvareni devizni prihod od turizma za 2005. godinu iznosio je 304,1 miliona USD (što je 12 puta više nego u 2001. godini). Potencijal atraktivnih destinacija Republike Srbije kao podunavske, srednjeevropske i balkanske zemlje za privlačenje stranih turista je značajan. Glavni turistički centar koji učestvuje sa 59,8% u ukupnim dolascima stranih turista je Beograd. Pozitivna kretanja u odnosu na 2001. godinu pokazuju da je došlo do disperzije poseta stranih turista iz Beograda kao nosioca ino-poseta na ostale destinacije i vrste turizma u Republici Srbiji. Domaći turisti svoja turistička kretanja baziraju na kratkim poslovnim, sajamskim posetama Administrativnim centrima.

Od ukupnog broja turista kategorija domaći turisti čini 77,2% što je oko 13% manje u odnosu na 2001. Ukupan broj dolazaka domaćih turista u 2005. godini bio je 1.535.790 što je manje od registrovanih dolazaka u 2001. godini za 18,6%. Ovi turistički pokazatelji imaju trend rasta za kategoriju ino-turista. Daljim razvojem smeštajnih kapaciteta može se uticati na dužinu prosečnog zadržavanja i rastući trend noćenja stranih turista (u 2005. godini učešće noćenja stranih turista u ukupnom broju iznosilo je 15,3%). Ukupan pad broja turista registrovanih na teritoriji Republike Srbije (2005. godina u odnosu na 2001. godinu) iznosi 6,6% što je rezultat većeg odliva domaćih turista ka destinacijama drugih turistički razvijenijih zemalja i neproporcijalnog priliva stranih turista, odnosno njihovog malog udela u ukupnoj turističkoj aktivnosti.

Razvoj turizma glavnih gradova (gradski odmor, poslovni turizam, kružna putovanja, događaji, kulturni turizam, specijalni interesi), razvoj banjskog (zdravstveni turizam) i planinskog turizma (planine i jezera) kao i ruralnog, gde postoje velike tržišne mogućnosti, uticaće na najracionalnije povećanje konkurentnosti Republike Srbije kao turističke zemlje, odnosno njenih pojedinačnih podučja (okruga).

Determinisanje faktora turističkog razvoja individualih regiona bazira se na analizi glavnih turističkih destinacija.

Regionalna struktura turističke aktivnosti pokazuje da je najveća koncetracija turističkog priliva na teritoriji Beograda (32,5% od ukupnih dolazaka, odnosno 24,4% dolazaka domaćih i 59,9% stranih turista), a ostali najposećeniji regioni su: Zlatiborski okrug sa planinskim potencijalom Tare, Zlatibora i Zlatara; Raški okrug sa razvijenim banjskim turizmom i dve velike banje – Vrnjačka i Mataruška; Rasinski okrug sa turistički najposećenijom planinom Republike Srbije – Kopaonikom kao i dva velika grada sa svojim festivalskim i sajamskim ponudama – Novi Sad i Niš.

Upoređujući turistička kretanja na nivou okruga za 2004. godinu, Grad Beograd, Zlatiborski (odnos opština ovog okruga sa najviše registrovanih turista Čajetina i opštine sa najmanje Arilje je 1:0,01) i Raški okrug učestvuju sa preko 50% u ukupnom broju dolazaka i noćenja turista Republike Srbije i imaju najveću koncetraciju turista na 100 stanovnika (70) tako da se može zaključiti da su oni nosioci turizma Republike Srbije. Međutim, posmatrajući prosečno zadržavanje turista za posmatrana tri okruga karakteristično je kraće zadržavanje do pet dana u proseku (Grad Beograd, dva dana). Toplički okrug ima prosečno zadržavanje preko 10 dana što je posledica specifičnosti ponude Prolom Banje. Preko polovine okruga ne ostvaruje prosečno zadržavanje više od četiri dana možemo zaključiti da ozbiljnije korišćenje turističkih potencijala ne postoji.

Posmatrajući osnovne pokazatelje u odnosu na 2001. godinu osam okruga (Srednje-banatski, Južno-banatski, Zapadno-bački, Sremski, Mačvanski, Rasinski, Toplički i Pirotski okrug) ima pozitivna kretanja turističke aktivnosti, dok veći broj okruga beleži pad poseta i noćenja turista. I pored prirodnih prednosti i stvorenih materijalnih kapaciteta, rezultati turističkih kretanja u većini okruga su na niskom nivou. Strategijom razvoja turizma Republike Srbije definisana su četiri klastera koja treba da doprinesu određivanju ciljnog, međunarodno konkurentnog turističkog proizvoda svake regije pojedinačno. Praksa je pokazala da je, za ostvarivanje prihoda od turizma, geografska blizina područja (zemalja) sa visokim BDP po glavi stanovnika, odlučujuća prednost.

Republika Srbija je od 1997. godine formirala prve evroregione koji su sistem pogranične saradnje u raznim oblastima. Prva euroregija u čijem sastavu učestvuju opštine Republike Srbije je „Dunav-Kireš-Moriš-Tisa”, zatim balkanski evroregion „EvroBalkan” kao oblik saradnje između tri grada (Niša, Sofije i Skoplja), a u poslednje vreme pokrenuto je nekoliko programa saradnje kao što su euroregioni „Dunav 21”, „Đerdap-Srednji Dunav” i „Drina-Sava-Majevica”, kao i iniciranje programa „Stara planina”, „Ponišavlje”, „Strume”, „Pčinje” i „Morave”. Ovakav vid kooperacije omogućava širi razvoj turističkih aktivnosti iznad mogućnosti jednog regiona, što je od posebnog značaja za regione koji imaju slično kulturno-istorijsko nasleđe unutar različitih zemalja.

Podaci o regionalnoj turističkoj analizi, sadržani su u tabeli 25. i to:

Tabela 25

okrug Broj dolazaka 2004. Indeks dolazaka 2004./2001. Broj noćenja 2004. Indeks noćenja 2004./2001. Prosečno zadrža-vanje 2004. Indeks zadržavanja 2004./2001. Broj turista po stan. 2004. Grad Beograd 692.933 89,9 1.384.389 98,7 2,0 109,8 0,4 Severno-bački 35.110 73,7 79.362 92,4 2,3 125,4 0,2 Srednje-banatski 24.795 104,0 59.145 102,7 2,4 98,8 0,1 Severno-banatski 23.778 86,4 150.121 92,4 6,3 106,9 0,1 Južno-banatski 23.775 107,1 72.129 108,0 3,0 100,9 0,1 Zapadno-bački 21.318 110,6 80.163 113,1 3,8 102,3 0,1 Južno-bački 79.061 65,8 152.169 69,8 1,9 106,2 0,1 Sremski 31.230 131,9 92.867 107,9 3,0 81,8 0,1 Mačvanski 40.730 109,2 218.812 107,7 5,4 98,6 0,1 Kolubarski 51.161 73,2 235.583 59,8 4,6 81,7 0,3 Podunavski 23.405 64,8 30.340 54,8 1,3 84,6 0,1 Braničevski 22.554 93,5 75.036 84,4 3,3 90,2 0,1 Šumadijski 23.385 45,0 71.482 44,0 3,1 97,8 0,1 Pomoravski 19.318 176,5 31.792 86,2 1,6 48,8 0,1 Borski 68.630 96,8 157.955 79,2 2,3 81,8 0,5 Zaječarski 73.698 99,4 465.801 99,2 6,3 99,8 0,5 Zlatiborski 221.247 108,3 883.425 87,4 4,0 80,7 0,7 Moravički 64.415 99,7 279.703 100,3 4,3 100,6 0,3 Raški 217.891 99,2 1.080.985 97,4 5,0 98,2 0,7 Rasinski 62.964 107,2 322.706 105,9 5,1 98,7 0,2 Nišavski 72.050 96,1 246.316 65,3 3,4 67,9 0,2 Toplički 21.613 124,5 217.441 200,7 10,1 161,3 0,2 Pirotski 13.617 100,4 45.500 101,2 3,3 100,7 0,1 Jablanički 18.284 93,0 90.004 118,7 4,9 127,5 0,1 Pčinjski 24.721 94,1 119.397 95,3 4,8 101,2 0,1

Ciljevi

Osnovni ciljevi i politike regionalnog razvoja turizma koncipirani su na osnovu Strategije razvoja turizma Republike Srbije.

Osnovna četiri strateška pravca razvoja turizma su:

1) razvoj međunarodnog turizma mora da podstakne privredni rast, zapošljavanje i veći životni standard;

2) stvaranje preko turizma, pozitivne međunarodne slike;

3) kroz održivi razvoj turizma obezbediti dugoročnu zaštitu prirodnih i kulturnih resursa i

4) novi turistički proizvodi Republike Srbije moraju ispuniti međunarodne standarde kvaliteta, pre svega, zaštitu turističkih potrošača saglasno današnjoj evropskoj praksi.

Za ostvarivanje ovih ciljeva i zadataka neophodno je:

1) uspostavljanje efikasnog sistema upravljanja destinacijama putem osnivanja organizacije za upravljanje destinacijom, tj. „destinacijske menadžment organizacije”;

2) formiranje potrebnih instrumenata uticaja na razvoj, rast i izgradnju konkurentnosti u turizmu;

3) izrada programa razvoja turizma na regionalnom i lokalnom nivou, posebno u zaštićenim područjima u cilju unapređenja organizacije, upravljanja i podsticanja razvoja turizma;

4) uspostavljanje jedinstvene turističke statistike i sistema praćenja uticaja turizma na nacionalnu ekonomiju;

5) formiranje odgovarajućeg organa, odnosno organizacije za razvoj turizma, kao dela institucionalne organizovanosti u cilju obezbeđenja sistema podsticaja za investicije u turizam za domaće i inostrane investitore, unapređenja izgradnje turističke infrastrukture i uspostavljanja jedinstvenog sistema kontrole kvaliteta u turizmu.

Politike i mere podsticanja

Višedimenzioni uticaj turizma nameće definisanje osnovnih politika i zadataka u oblastima koje direktno utiču na razvoj turizma. Razvojni zadaci za pojedinačne oblasti su već definisani navedenim strateškim dokumentima, a odnose se na:

1) infrastrukturu i saobraćaj;

2) turistički proizvod Republike Srbije;

3) ljudske resurse i tržište rada;

4) umrežavanje s drugim sektorima;

5) sistem nacionalnog turističkog marketinga;

6) organizacija, upravljanje i podsticanje razvoja turizma.

Prema Strategiji razvoja turizma Republike Srbije do 2015. godine devet osnovnih turističkih proizvoda imaju mogućnost razvoja i tržišne komercijalizacije: gradski odmor, kružna putovanja, poslovni turizam + MICE, zdravstveni turizam, planine i jezera, nautika, događaji, ruralni turizam i specijalni interesi. Ulaganje u odabrane turističke proizvode i regije pokrenuće turistički razvoj zemlje u celini. U sklopu programa konkurentnosti definisani su sledeći elementi:

1) turističke kompanije i rivalitet, što se odnosi na veličinu i strukturu tržišta i stanje u oblasti smeštajih kapaciteta, razvijenost međusobne saradnje kompanija sa javnim sektorom, razvijenost zakonske regulative, itd.;

2) uslovi tražnje, koji se odnose na karakteristike tražnje, motivaciju, socio-ekonomski nivo, ponašanje i zadovoljstvo klijenata, stepen zaštite potrošača, turističke karakteristike destinacije itd.;

3) sektor podrške odnosno ponude, koji se odnosi na komplementarne aktivnosti, kao što su sadržaji u oblasti trgovine u turizmu, putničke agencije, objekti za smeštaj, hranu i piće, atrakcije, razvijenost mreže lokalnih dobavljača i proizvođača, itd.;

4) faktori proizvodnje, koji se odnose na infrastrukturu, tehnološke, finansijske, ljudske resurse, atrakcije, istraživanje, inovacije, itd.

Ulaganjima u infrastrukturu može se revitalizovati postojeća turistička ponuda, podstaći privatni sektor, uvesti primena ekoloških standarda u turističkim mestima, aktivirati povezivanje javnog i privatnog sektora i omogućiti LS da unapredi sistem komercijalizacije građevinskog zemljišta.

Na osnovu utvrđenih prioriteta u skladu sa Strategijom razvoja turizma Republike Srbije predviđeno je da do kraja 2006. godine i u 2007. godini u razvoj turizma bude uloženo 50 miliona evra za realizaciju 52 projekta Ministarstva trgovine, turizma i usluga (u daljem tekstu: MTTU). Najveći deo predloženih projekata odnosi se na izgradnju infrastrukture u turističkim centrima, zatim i za investicije u iskorišćavanje potencijala reke Dunav, povećanje konkurentnosti i markentiško pozicioniranje turističke privrede.

Investiciona politika u sektoru turizma usmeriće se na:

1) restrukturisanje, rehabilitovanje i podizanje kvaliteta postojećih objekata turističke ponude u užem i širem smislu (tržišno repozicioniranje, primena svetskih kriterijuma u kategorizaciji). To se ne odnosi samo na hotelske objekte u većim gradskim sredinama, već i na brojne komplementarne smeštajne kapacitete u društvenom i/ili državnom vlasništvu u banjama i drugim tradicionalnim destinacijama za odmor, koji se danas slabo i neadekvatno koriste usled zapuštenosti, ruiniranosti i neprilagođenosti zahtevima savremene tražnje. Posebno treba naglasiti da bi rehabilitovanje postojeće smeštajne ponude, često povezano i sa još uvek nedovršenim procesom privatizacije, po pravilu, trebalo imati prioritet u odnosu na ulaganja u nove projekte („greenfield”);

2) razvoj nove smeštajne ponude prema konceptu održivog razvoja, nezavisno od toga da li je reč o projektima razvoja i kreiranja novih ili inovativnih turističkih proizvoda ili je reč o velikim „probojnim” projektima kojima se, u saradnji sa državom, turistički otvaraju dosad potpuno neotkrivena i/ili nedovoljno valorizovana područja (nacionalni parkovi, parkovi prirode, arheološki parkovi, kompleksi rurualnog i industrijskog nasleđa, planinski masivi i sl.);

3) velike projekte tzv. urbane rehabilitacije u cilju efikasne turističke valorizacije pojedinih potencijalno izuzetno atraktivnih, a procesom industrijalizacije u dobroj meri upropašćenih gradskih zona (npr. Beograd na rekama).

Kreditno-monetrana politika

Kao u slučaju podsticaja stambene izgradnje, država može kombinovano, u saradnji sa poslovnim bankama, stimulisati ulaganja u turizam putem politike obavezne rezerve, kamatnih stopa, emisijom hartija od vrednosti i dr.

Državna pomoć

MTTU realizovalo je podsticanje razvoja turizma ekonomskim merama, sredstvima iz budžeta, naročito u oblasti izgradnje turističke infrastrukture i unapređenja turističkog proizvoda sa posebnim ciljem privlačenja investitora. Za 2006. godinu obezbeđeno je preko 3 miliona evra sredstava za subvencije i kredite za projekte u turizmu i 5,7 miliona evra sredstava za programe razvoja infrastrukture koja se po posebnom programu raspoređuju za razvoj sedam odabranih područja. Sredstva će se koristiti za finansiranje unapređenja kvaliteta ugostiteljske ponude, turističke infrastrukture, rekonstrukciju kapaciteta zdravstvenih ustanova koje obavljaju delatnost specijalizovane rehabilitacije, proizvodnju suvenira, izgradnju i rekonstrukciju plovila za turističke namene i restauraciju ruralnih objekata i njihovo pretvaranje u turističke kapacitete. Kreditna sredstva se realizuju preko Fonda za razvoj Republike Srbije.

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede podstiče razvoj turizma u ruralnim oblastima kroz podsticajna sredstva za razvoj sela.

Nova institucionalna rešenja

Na dugoročnu konkurentnost četiri osnovna turistička klastera (AP Vojvodina, Beogradska regija, Zapadna Srbija i Istočna Srbija) može se uticati kroz saradnju između učesnika javnog i privatnog sektora, stvaranjem transparentnih i podsticajnih uslova u oblasti turističkih klastera. Zakonom o turizmu predviđeno je osnivanje Agencije za razvoj turizma, u svojstvu pravnog lica za obavljanje razvojnih i stručnih poslova u oblasti planiranja i razvoja turizma, koja će imati presudnu ulogu u povećanju konkurentnosti turističkih klastera.

2.14. Socijalna politika

Identifikovani problemi na regionalnom nivou

Ukupne promene političkog, privrednog i vrednosnog sistema, kao i nepovoljna demografska kretanja, dovela su do narušene socijalne ravnoteže našeg društva. Posledice su veliki porast nezaposlenosti, siromaštva i socijalnog raslojavanja i povećana ugroženost dece, nemoćnih i starijih ljudi, usled smanjenih mogućnosti porodice i društva da ostvare svoju zaštitnu ulogu. Realan izazov tranzicije predstavlja i porast različitih oblika asocijalnog ponašanja i novih oblika kriminala. U sistemu socijalne zaštite se, kao i u drugim sistemima socijalne sigurnosti, javljaju brojni problemi koji zahtevaju novo prilagođavanje promenama i dogradnju sistema.

Osnovni razlozi za reformu sistema socijalne zaštite su sledeći:

1) položaj građana i korisnika u sistemu socijalne zaštite je izrazito pasivan;

2) mreža socijalnih usluga je nedovoljno razvijena;

3) usluge koje organizuje nevladin sektor (usluge koje pružaju fizička lica i pravna lica čiji osnivač nije država, zatim nevladine, socio-humanitarne organizacije, udruženja) u socijalnoj zaštiti nisu dovoljno razvijene i iskorišćene;

4) sistem javnih socijalno-zaštitnih institucija i usluga je centralizovan, birokratizovan, neelastičan, paternalistički i nedovoljno ekonomičan i efikasan.

Centralizovan način upravljanja je jedna od suštinskih karakteristika političkog sistema prethodnog perioda. Najveći deo nadležnosti za utvrđivanje prava, odlučivanja o načinu njihovog ostvarivanja i potrebnim sredstvima, koncentrisan je na nivou Republike Srbije. LS nema dovoljno samostalnosti, niti je zainteresovana za zadovoljavanje potreba građana razvijanjem raznovrsnih usluga u svojoj sredini. Nedostatak izbora usluga dovodi do neracionalnog korišćenja sredstava kroz opredeljenje za korišćenje oblika zaštite putem smeštaja u ustanove koje finansira Republika Srbija i nedovoljnog razvijanja drugih programa i usluga podrške pojedincima i porodicama koje se suočavaju sa životnim teškoćama. Neophodno je da se opštini i gradu vrati funkcija socijalne zaštite građana, jer se potrebe ljudi efikasno, ekonomično, pravovremeno i racionalno mogu najbolje zadovoljiti u neposrednom okruženju, porodici i lokalnoj zajednici.

Ako se posmatra celokupna teritorija Republike Srbije, u ovom momentu, veoma su različiti nivoi razvijenosti usluga u odnosu na potrebe građana, što zahteva i nova ulaganja za razvoj usluga u lokalnoj zajednici. Postoji neujednačenost stručnih kapaciteta i uslova za rad. Ne postoji podjednaka spremnost i znanje kod svih raspoloživih kadrova. Da bi se prevazišao problem, postoji mogućnost osnivanja socijalno-ekonomskog saveta kog čine predstavnici izvršnog organa AP ili LS, kao i reprezentativnih sindikata i udruženja poslodavaca osnovanih na tom nivou. Savet je ovlašćen da zauzima stavove o pitanjima koji se tiču uticaja ekonomske politike na socijalni razvoj i stabilnost, politike zarada i cena, politike zapošljavanja, privatizacije i dr. Međutim, osnivanje socijalno-ekonomskih saveta na navedenim nivoima je dobrovoljno i često u praksi ne postoji volja, ili socijalni partneri nisu organizovani na tom nivou, zbog čega se javljaju problemi u njihovom osnivanju i radu.

Imajući u vidu značaj socijalnog dijaloga u ovom trenutku, naročito na lokalnom nivou, potrebno je preduzimati mere u cilju podsticanja osnivanja i rada socijalno-ekonomskih saveta.

Ciljevi

Osnovni cilj nove socijalne politike je efikasan sistem socijalnih transfera i zadovoljavanje osnovnih potreba građana, u funkciji zaštite ljudskih prava. Ciljevi socijalne zaštite su efikasne materijalne usluge i razvijena mreža institucija i socijalnih usluga, koje mogu da otklone ili ublaže osnovne rizike kojima su izloženi građani.

Politika i institucionalna rešenja

Reforma socijalne zaštite u Republici Srbiji otpočela je na način koji je uvažavao aktuelne potrebe građana za novim pristupima, merama i uslugama u ovoj oblasti. Procesi tranzicije u sistemu socijalne zaštite započeti su 2001. godine delovanjem Vlade i nadležnog ministarstva, koje je pokrenulo i reformske inicijative u oblasti socijalne zaštite, formiranjem i radom strateških timova, koncipiranjem reformskih projekata i osnivanjem Programa Fonda za socijalne inovacije (u daljem tekstu: FSI). Reformskim projektima obuhvaćene su naznačajnije oblasti u socijalnoj zaštiti, uz uvažavanje zahteva savremenog teorijskog modela socijalnog rada, standarda evropskog modela razvoja usluga i službi socijalne zaštite.

U procesu decentralizacije, potrebno je obezbediti uslove i mehanizme kako bi lokalne samouprave imale izvore sredstava za zadovoljavanje socijalnih potreba svojih korisnika, uz obavezu namenskog korišćenja tih sredstava za razvijanje usluga socijalne zaštite. To znači da oblici i obezbeđivanje zadovoljavanja ovih potreba građana treba da budu na lokalnom nivou, uz obezbeđivanje dodatnih sredstava sa republičkog nivoa onim opštinama i gradovima koji sami, prema utvrđenim kriterijumima, nisu u mogućnosti da pokriju potreban obim sredstava. Samo prava na stalna novčana davanja treba da budu u celini u nadležnosti Republike Srbije, kao i mehanizmi kontrole i uvođenja sistema kvaliteta, dok se ne steknu odgovarajući ekonomski i politički uslovi. Time bi se obezbedila odgovarajuća zainteresovanost i odgovornost opštine za potrebe i probleme lokalnog stanovništva. Procesi decentralizacije nadležnosti i sredstava će bitno promeniti položaj potencijalnog korisnika socijalne zaštite. Dominantna uloga države u realizaciji usluga socijalne zaštite vremenom se smanjuje razvojem neprofitnog i privatnog sektora, čime se stvaraju uslovi za razvoj efikasnijeg i ekonomičnijeg sistema socijalne zaštite u celini.

Reforma sistema socijalne zaštite treba da doprinese unapređenju zaštite najsiromašnijih građana, putem adekvatnog određivanja i obezbeđivanja egzistencijalnog minimuma, kao i unapređenju kvaliteta života onih građana kojima je iz različitih razloga potrebna pomoć u zadovoljavanju osnovnih životnih potreba, putem stvaranja mreže raznovrsnih, dostupnih usluga u zajednici, u skladu sa potrebama i najboljim interesom korisnika. Potrebno je da se usluge razvijaju planski, na različitim nivoima. Uvođenjem sistema kvaliteta usluga u socijalnoj zaštiti, obezbeđuje se standardizacija u radu službi, odgovarajući nivo usluga i zaštite, omogućava se permanentno praćenje efekata sistema socijalne zaštite. Usluge socijalne zaštite treba da budu teritorijalno i funkcionalno dostupne, da podržavaju život korisnika u zajednici, unaprede ponudu i kvalitet smeštaja i obezbede usluge neodložnih intervencija.

Povećanjem broja i vrsta socijanih usluga na lokalnom nivou, povećavaju se mogućnosti korisnika da ostanu u svojoj neposrednoj sredini, porodici ili zajednici, kao i šanse za očuvanje porodičnih veza, ličnog i kulturnog identiteta. Na ovaj način mogu se ublažiti, pa i prevazići problemi socijalne izolacije ranjivih pojedinaca i grupa. Sličnost u potrebama građana u određenim lokalnim i regionalnim sredinama će, takođe, uticati na povezivanje aktera i zajednički razvoj usluga u tim zajednicama, da bi se postigao najefikasniji i najracionalniji odgovor na potrebe.

Procesi postizanja odgovarajuće socijalne kohezije podrazumevaju snažno usmeravanje svih materijalnih i humanih resursa u lokalnim zajednicama na povezivanje socijalnih usluga u zajednici. Osnovni pravac razvoja efikasne socijalne zaštite leži u stvaranju mreže usluga i u međusobnom povezivanju aktera socijalne zaštite. Mreža usluga podrazumeva prostorno i sadržajno povezivanje socijalnih aktera u lokalnoj zajednici ili regionu, njihovo zajedničko i sinhronizovano delovanje.

3. Prostorno planiranje i regionalni razvoj

(1) Dva osnovna zakona koja definišu prostorno planiranje i nadležnosti u Republici Srbiji određuju dva nivoa upravljanja uz tendenciju jačanja lokalnog nivoa: Zakon o planiranju i izgradnji (2003. godina) i Zakon o LS (2002. godina).

Prostorni planovi i nadležnosti na različitim nivoima vlasti. Mada je sistem planiranja usmeren na prostorno i urbanističko planiranje shvaćeno kao određivanje namena površina, uvedena je hijerarhija strateških dokumenata. Njihova namena je „usaglašavanje sa evropskim standardima u oblasti planiranja i uređenja prostora radi stvaranja uslova za transgraničnu i međunarodnu saradnju i uključivanje Republike Srbije u proces evropskih integracija” (član 3. Zakona o planiranju i izgradnji).

Prostorni planovi: strategija koja se odnosi na pitanje prostornog razvoja Republike Srbije, šeme prostornog razvoja, regionalni prostorni plan i opštinski prostorni plan su dokumenti koji se donose za period od najmanje 10 godina i svi uključuju strateški deo koji obuhvata razradu ciljeva razvoja. Implementacija planova je posebno naglašena. „Ugovor o implementaciji regionalnog prostornog plana i prostornog plana opštine, zaključuju organ nadležan za donošenje plana i učesnici u realizaciji planskih rešenja, za period od četiri godine” (član 31. Zakona o planiranju i izgradnji).

Planiranje u Republici Srbiji je hijerarhijsko, i ostvaruje se na različitim nivoima vlasti, pri čemu je viši nivo obavezujući za niži. Ideja je da sistem planiranja omogući prevođenje generalnih politika i strategija u detaljne uslove za izgradnju. Mada zakonodavac podržava potrebu decentralizacije i nužnosti poveravanja lokalnog planiranja (opštinskog i regionalnog) nižim nivoima vlasti (Zakon o LS, 2002. godina, omogućava povezivanje opština oko zajedničkih interesa) rešenja koja su zakonom data i stroga hijerarhičnost sistema ne predstavljaju pravi odgovor na postavljene ciljeve.

Regionalno prostorno planiranje – obezbeđivanje ostvarenja ciljeva prostornog razvoja, organizacije, korišćenja i namene prostora se nalazi u nadležnosti Vlade, čime je sužen okvir za lokalno planiranje. Inicijativu za izradu regionalnog plana u Republici Srbiji donosi Vlada (u AP Vojvodina – Skupština pokrajine) uz konsultovanje Republičke agencije za prostorno planiranje. Time se podrazumeva da Vlada i Agencija za prostorno planiranje preuzimaju svu odgovornost u vezi sa izradom i realizacijom plana. Regionalni plan donose ista tela. Program za izradu regionalnog prostornog plana priprema nadležni organ u saradnji sa Agencijom za prostorno planiranje Lokalna samouprava daje samo mišljenje o regionalnom planu, čime je definisana pozicija regionalnog plana kao instrumenta centralne vlasti.

Važnost postojanja regionalnih planova je danas posebno naglašena zbog toga što oni predstavljaju uslov za pristup strukturnim fondovima EU. U Republici Srbiji postoji tradicija regionalnog planiranja (Regionalni plan Podunavlja, Plan Beogradskog regiona i dr). Međutim, nedostatak adekvatnog finansiranja, kao i neadekvatna podrška sa centralnog nivoa su onemogućili realizaciju ciljeva ovih planova.

Prostorni plan Republike Srbije (1996. godina). Prema Zakonu o prostornom planu (1996. godina): „Prostornim planom Republike Srbije utvrđuju se dugoročne osnove organizacije, uređenja i korišćenja prostora Republike Srbije” (član 1). Prostorni plan Republike Srbije kao strateški razvojni dokument za period do 2010. godine utvrđuje:

1) dugoročne osnove organizacije korišćenja i uređenja prostora Republike Srbije;

2) pravce urbanizacije i osnovne kriterijume uređenja naselja;

3) planska načela i kriterijume korišćenja prirodnih resursa i zaštite životne sredine;

4) uslove za zaštitu i korišćenje područja od posebnog značaja i

5) koridore osnovnih infrastrukturnih sistema.

Prostorni plan Republike Srbije, donet pre 10 godina, predstavlja jedini važeći strateški dokument u oblasti prostornog planiranja na nivou Republike Srbije. Ovaj plan je izostavljen u prvoj verziji Zakona o planiranju i građenju (2003. godina) da bi kasnije bio ubačen sa privremenim važenjem do donošenja strategije koja se odnosi na pitanje prostornog razvoja Republike Srbije. Treba reći, da je Prostorni plan koncipiran u okvirima starog netržišnog sistema te bi za njegovu adekvatnu primenu morala da se izvrši značajna revizija.

Prostornim planom Republike Srbije predviđeno je da će Republika Srbija u periodu do 2010. godine, u skladu sa planskim rešenjima i smernicama prostornog plana Republike Srbije, doneti regionalne prostorne planove za 16 funkcionalnih područja, odnosno okruga.

Zakon o planiranju i izgradnji (2003. godina) precizirao je vrste prostornih dokumenata:

1) strategija koja se odnosi na pitanje prostornog razvoja Republike Srbije;

2) šeme prostornog razvoja;

3) prostorni plan područja posebne namene;

4) regionalni prostorni plan;

5) prostorni plan opštine.

Planski dokumenti iz tač. 2, 3, 4. i 5. prethodnog stava, moraju biti međusobno usaglašeni i u skladu sa strategijom koja se odnosi na pitanje prostornog razvoja Republike Srbije.

Zakonom veoma površno se definiše nivo regionalnog prostornog plana (član 20):

„Regionalni prostorni plan donosi se za teritoriju AP.

Regionalni prostorni plan iz stava 1. ovog člana donosi skupština AP.

Regionalni prostorni plan može da se donese i za područje prostornih jedinica veličine evropski NUTS 2 i 3 standard.

Prostorni plan iz stava 3. ovog člana donosi Vlada na predlog Agencije za prostorno planiranje, a za područja na teritoriji AP skupština AP na predlog organizacione jedinice u sedištu organa AP uz saglasnost Agencije za prostorno planiranje ako zakonom nije drugačije propisano.

Regionalni prostorni plan za područje Grada Beograda donosi Skupština Grada Beograda, uz prethodno pribavljeno mišljenje Agencije za prostorno planiranje, ako zakonom nije drugačije propisano.”

Decentralizacija. Sistem uprave u Republici Srbiji je organizovan na dva nivoa: centralni i lokalni (167 opština). Opštine su odgovorne za određene poslove koji su zakonom definisani. Ustav stvara mogućnost za formiranje značajne imovine LS, pre svega kada se radi o zemljištu i time stvara uslove za drugačiju preraspodelu moći. Zakon o LS (2002. godina) povećao je nadležnosti opštine u domenu administracije, finansija i odlučivanja. Da bi se podržale ove nadležnosti, centralni nivo je povećao transfer sredstava opštinama (2006. godina). Očekuje se da će novi zakonski dokumenti (novi Zakon o LS i njenim nadležnostima, zakon kojim će se urediti imovina LS i dr.) ubrzati proces decentralizacije i preciznije definisati nadležnosti lokalne vlasti u obezbeđenju usluga, planiranju i promovisanju participacije. Raspodela nadležnosti između javnog i privatnog sektora u Republici Srbiji je u toku.

Prostorni plan opštine. Osnovni formalni strateški planski dokument na lokalnom nivou u Republici Srbiji je prostorni plan opštine. Opštine su dužne da donesu prostorni plan u roku od 18 meseci od dana stupanja na snagu Zakona o planiranju i izgradnji (5. maj 2003. godine). Određen broj opština, pre svega u AP Vojvodini, je usvojio prostorni plan opštine, dok je veliki broj opštinskih prostornih planova još u fazi izrade. Prostorni plan predstavlja osnovni dokument kojim se utiče na razvoj opštine. Posebno je važna njegova regulativna funkcija, kroz određivanje pravila korišćenja, uređenje i zaštitu područja.

Lokalno strateško planiranje u Republici Srbiji. U periodu od 2000. do 2006. godine mnoge opštine u Republici Srbiji su usvojile Opštinske strateške planove. Cilj nije bio samo formulisanje opštinske strategije već i unapređenje razvoja demokratskog odlučivanja koje može da doprinese rešavanju mnogih drugih problema.

Strateški planovi (neformalni) predstavljaju sredstvo za efikasno i efektivno upravljanje razvojem opštine koje će stvoriti mogućnost brzih promena i prilagođavanja novim ekonomskim i društvenim procesima. Najveći napori su bili usmereni na sam proces izrade planova, ostvarenje saglasnosti oko realnih kratkoročnih i dugoročnih razvojnih ciljeva, definisanja mogućnosti i ograničenja, prioriteta i potreba kao i načina da se prevaziđu prepreke u razvoju.

Dokumenti relevantni za prostorno planiranje – strategije:

1) strategija kojom se uređuje privredni razvoj Republike Srbije;

2) strategija koja se odnosi na pitanje prostornog razvoja Republike Srbije;

3) Strategija razvoja poljoprivrede (2005. godina);

4) Strategija razvoja turizma (2006. godina);

5) Strategija razvoja energetike (2005. godina);

6) strategija koja se odnosi na pitanje održivog razvoja.

Zakoni:

1) Zakon o planiranju i građenju (2003. godina, dopunjen 2006. godine);

2) novi zakon kojim se uređuje oblast planiranja;

3) Zakon o zaštiti životne sredine (2004. godina);

4) Zakon o lokalnoj samoupravi (2002. godina);

5) Zakon o finansiranju lokalne samouprave (2006. godina);

6) zakon kojim će se urediti podsticanje ravnomernog regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine;

7) zakon kojim će se urediti upravljanje otpadom.

Prostorni plan:

1) Prostorni plan Republike Srbije (1996. godina).

Dokumenti na regionalnom nivou

Prostorni planovi:

1) Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom (2002. godina);

2) Regionalni prostorni plan administrativnog područja grada Beograda (2004. godina);

3) Regionalni prostorni plan opština Južnog Pomoravlja (doneta Odluka o izradi plana 2006. godine);

4) Prostorni plan Dunavsko-savskog pojasa (donet program).

Dokumenti na lokalnom nivou

Prostorni planovi:

1) Prostorni planovi područja posebne namene, infrastrukturni koridori – usvojeno 7 planova;

2) Prostorni planovi područja posebne namene, akumulacije – usvojena 2 plana, odluka doneta za 1 plan, urađene radne verzije za 3 plana, doneti programi za 4 plana i inicirana izrada za 1 plan;

3) Prostorni planovi područja posebne namene, lignitski baseni – urađena je radna verzija za 1 plan, doneta odluka za 1 plan;

4) Prostorni planovi područja posebne namene, zaštićena i turistička područja – usvojeno pet planova, doneta odluka za tri plana, pripremljen program za 3 plana, pripremljena odluka za četiri plana, usvojen program za jedan plan.

Institucije u oblasti prostornog planiranja

Državni nivo

Ministarstvo za kapitalne investicije je nadležno za oblast urbanizma i prostornog planiranja, za pripremu nacrta i predloga zakona i podzakonskih akata, stručnu kontrolu planske dokumentacije, izdavanje licenci za planiranje, inspekcijski nadzor, davanje mišljenja u vezi primene zakona.

Republička agencija za prostorno planiranje je samostalna organizacija koja vrši javna ovlašćenja s ciljem efikasnog sprovođenja i unapređivanja politike planiranja i uređenja prostora u Republici Srbiji. Agencija za prostorno planiranje za svoj rad odgovara Vladi, a nadzor nad njenim radom vrši MKI. Nadležnosti Agencija za prostorno planiranje su priprema, koordinacija i praćenje strategije koja se odnosi na pitanje prostornog razvoja Republike Srbije kao i prostornih planova područja posebne namene, učešće u izradi šema prostornog razvoja, stručna pomoć u izradi i kontrola prostornih planova, itd.

Republički zavod za razvoj Republike Srbije je nadležan za obavljanje stručnih poslova koji se odnose na strategiju i politiku društveno-ekonomskog razvoja, kao i za oblast regionalnog razvoja Republike Srbije, kroz davanje predloga Vladi svih propisa iz ovih oblasti (strategije i politike, analize, koordiniranje i usmeravanje, izrada posebnih regionalnih programa i dr).

Pokrajinski nivo

Pokrajinski sekretarijat za arhitekturu, urbanizam i graditeljstvo je nadležan za donošenje regionalnog prostornog plana, prostorne planove posebne namene i prostorne planove mreže infrastrukture i mreže područja sa posebnim funkcijama za područje na teritoriji autonomne pokrajine; izdavanje urbanističkih dozvola i urbanističke saglasnosti; vršenje inspekcijskog nadzora u oblasti urbanizma.

Javno preduzeće za prostorno i urbanističko planiranje i projektovanje AP Vojvodine (Zavod za urbanizam AP Vojvodine) je osnovala Skupština AP Vojvodine, radi trajnog obavljanja stručnih poslova prostornog i urbanističkog planiranja i uređenja prostora i naselja od strateškog značaja za Republiku Srbiju, a koji se odnose na teritoriju AP Vojvodine.

Republička agencija za prostorno planiranje ima svoju organizacionu jedinicu za teritoriju AP Vojvodine u Novom Sadu.

Lokalni nivo

U opštinama za poslove urbanizma su nadležna Odeljenja za urbanizam u okviru Opštinske uprave, dok su u gradovima to Sekretarijati za urbanizam, Gradska uprava za urbanizam i stambene poslove ili Gradska uprava za planiranje i izgradnju.

U Republici Srbiji je nasleđen vrlo krut sistem kontrole razvoja zasnovan na hijerarhiji dugoročnih prostornih i generalnih planova koji propisuju namene za svaki prostor sa komplikovanom procedurom usvajanja. Aktuelne promene usmeravaju planiranje prema regulativi zanemarujući strateške aspekte. Ovaj sistem stvara probleme u tranziciji ka tržišnoj ekonomiji, privatizaciji i investiranju.

Protekli period je težište davao koncentraciji na regulativi u fizičkom planiranju i efikasnim procedurama izdavanja urbanističkih dozvola. Jedan od glavnih zadataka u okviru planiranja je podrška investiranju uz minimalizaciju prepreka u izgradnji.

Zakon o planiranju i izgradnji deli planiranje na dve kategorije: prostorno i urbanističko planiranje. Sistem je hijerarhijski postavljen sa Strategijom prostornog razvoja Republike Srbije na vrhu piramide. Usvojeni planovi su obavezujući za niže nivoe planiranja. Nacionalna strategija i regionalno planiranje su u nadležnosti Narodne skupštine i Vlade. Prostorni planovi opština, urbanistički i regulacioni planovi su u nadležnosti lokalnih vlasti.

U kompleksnom tranzicionom okruženju koje karakteriše: nedostatak institucija, nejasne nadležnosti, problem sa informacijama, itd. posebno je naglašen problem metodologije. Potrebno je uložiti dosta napora u prilagođavanje metodologije koja je u upotrebi u zemaljama EU (i drugim zapadnim zemaljama) lokalnim uslovima i mogućnostima.

Harmonizacija institucija i metoda EU standardima ne iscrpljuje se donošenjem jednog ili više zakona (na primer zakona kojim će se urediti oblast planiranja i izgradnje) već preciziranjem nadležnosti i procedura i koncentracijom na nove metode rada koji će obezbediti više jasnoće na području razvojnih politika i odgovoriti na nove izazove.

Polazišta za transformaciju sistema prostornog planiranja i ciljevi

Organizacija prostornog planiranja, oblici planova, njihov sadržaj i elementi kontrole su povezani sa novim ustavnim rešenjima, realnim izvorima finansiranja, institucionalnom organizacijom, precizno određenim nadležnostima i oblicima rada. Važno je naglasiti institucionalne karakteristike nadležnih agencija, njihova funkcionalna područja odgovornosti, povezanost sa različitim nivoima upravljanja:

1) postojanje različitih vrsta prostornih planova kojima se usmerava regionalni razvoj i koji se prilagođavaju proklamovanim ciljevima (npr. ujednačen regionalni razvoj, ili najmanje ambiciozni ciljevi koji podrazumevaju uređenje vodotokova i vodosnabdevanja ili uređenje nacionalnih parkova). Neki ciljevi, npr. razvoj infrastrukture, zaštite okruženja, stanovanje mogu biti nametnuti kao obaveza usklađivanja na nivou višem od opštinskog (usklađeni planovi zajednice opština), dok drugi mogu biti prepušteni lokalnom strateškom planiranju i interesnom povezivanju opština. Treća grupa planova se povezuje sa sektorskim ciljevima (npr. privreda);

2) koncept „regionalizacije” koji podrazumeva regione sa zajedničkim etničkim, kulturnim i istorijskim karakteristikama, nije dobio ustavnu verifikaciju. Za razliku od homogenih regiona, administrativno definisanih, veću podršku imaju koncepti planskih regiona, nezavisnih od upravne strukture, prekograničnih regiona koji se razvijaju kao rezultat prekogranične kooperacije, transportnih regiona, itd. Potrebno je locirati realne mogućnosti za uticaj na ravnomerni regionalni razvoj kroz različite oblike planova i regulative (povezane sa adekvatnim sredstvima, odnosno sa uticajem na preraspodelu sredstava;

3) uvažavanje seta ciljeva regionalnog razvoja pri određivanju različitih tipova regiona:

– administrativna efikasnost zasnovana na međuopštinskoj saradnji;

– regionalna ekonomska kompetitivnost;

– zaštita okruženja (vode, zemljišta, vazduha);

– veća socijalna jednakost i pravičnost (obrazovanje, tržište radne snage, društvene usluge, stanovanje);

– ovi različiti ciljevi su povezani sa različitim skupovima aktera i načinim njihovog organizovanja te zahtevaju različit pristup i oblike delovanja koji će voditi njihovom ostvarenju. Područja sa posebnim razvojnim problemima mogu biti predmet usmeravanja sa državnog nivoa preko posebnih agencija koje se staraju o regionalnom razvoju i praćenju razvoja u određenim sektorima ili u celini;

4) pažljivo definisanje planskih regiona u skladu sa NUTS metodologijom, tipologija regiona zasnovana na nivou razvijenosti, identifikaciji specifičnih nosilaca razvoja, interesa i institucija kao i načinu finansiranja regionalnog razvoja sa stanovišta ostvarenja ciljeva administrativne efikasnosti, mogućnosti delovanja na ekonomski razvoj, zaštitu okruženja i ujednačavanje uslova života. Prilagođavanje metoda i tehnika planiranja složenijem, hibridnom modelu sa pažljivo izabranim oblastima usmeravanja prema tipu regiona, lokalnim uslovima, resursima i mogućnostima.

5) prilagođavanje institucionalne organizacije zasnovane na mogućnosti finansiranja, redistribucije sredstava, vlasti i moći, legalitetu;

6) korišćenje dobrih primera iz prakse za demonstraciju mogućnosti unapređenja metoda rada. Ukidanje neproduktivnih i naprilagođenih tradicionalnih metoda rada, institucija i prakse paralelno sa ostvarivanjem promena. Formulisanje strategije za promenu stručnih, institucionalnih, i administrativnih procedura i procesa;

7) kreiranje procesa planiranja koji je fleksibilan, prilagodljiv različitim uslovima i zadacima, postupan i adaptivan, koji omogućava eksperimentisanje u procesu regionalne transformacije.

Da bi prostorno planiranje moglo da ispuni svoju ulogu potrebno je stvoriti uslove za celovit proces prevođenja planova u politike, programe i projekte. Aktiviranje razvojnih prostornih planova (integralnih) zavisi od obezbeđivanja odgovarajućih informacija o implikacijama alternativnih pravaca akcije u specifičnim okolnostima.

Ciljevi regionalnog razvoja u oblasti prostornog planiranja su:

1) uspostavljanje planskih regiona u skladu sa NUTS metodologijom EU;

2) stvaranje sistema modernog prostornog planiranja;

3) stvaranje infrastrukture znanja u oblasti strateškog lokalnog i regionalnog prostornog planiranja.

Politike, mere i aktivnosti

(1) Uspostavljanje planskih regiona u skladu sa NUTS metodologijom EU.

Generalna regionalizacija države prema različitim razvojnim ciljevima, tipovima problema, nivou razvijenosti i organizacionoj nadležnosti radi uspostavljanja različitih oblika planskog usmeravanja i institucionalnog povezivanja između republičkog (pokrajinskog) i lokalnog nivoa upravljanja, kao i podrške prekograničnoj i međuregionalnoj saradnji.

Uspostavljanjem planskih regiona – EU se zalaže za regionalizaciju budućih zemalja članica. To je faktički zahtev da država prenese deo regionalnih nadležnosti na niži nivo. Koncept „Evropa regiona” se zalaže za uvođenje trećeg nivoa upravljanja – regionalnog. S toga, prioritet bi trebalo dati uspostavljanju dva oblika planskih regiona:

– ekonomskoj regionalnizaciji područja, u skladu sa NUTS metodologijom EU (o alternativnim predlozima formiranja NUTS 2 videti u delu V);

– definisanje nerazvijenih regiona koji se ne mogu razvijati bez pomoći države.

Sve zemlje EU, kao i kandidati za ulazak u evropske integracije, izgrađuju sisteme regionalnog planiranja kroz odnos centralne i lokalnih vlasti uz stvaranje regionalnih tela koja bi imala moć da sprovode određenu regionalnu politiku kao i da pomažu manjim lokalnim zajednicama u cilju efikasnijeg planiranja. Imajući u vidu dubinu regionalnih problema u Republici Srbiji, regionalno planiranje bi, pre svega, podrazumevalo reorganizaciju saradnje centralnog i lokalnog nivoa i njihovo regulativno uređivanje. Na taj način horizontalno, interesno povezivanje bi zamenilo vertikalni sistem odlučivanja. U slučaju složenih problema i neadekvatnih razvojnih uslova, centralni nivo preuzima nadležnosti planiranja i upravljanja razvojem preko svojih odelenja planiranja i upravljanja lociranih u planskim (npr. statističkim) regionima.

Mere i aktivnosti

Regulatorni instrumenti:

– Zakoni relevantni za oblast prostornog planiranja. Nakon donošenja Ustava potrebno je preispitivanje postojećih i donošenje niza novih zakona kojima se uređuje problematika podsticanja ravnomernog regionalnog razvoja, imovine opština.

– Politika prostornog razvoja. Definisanje politike prostornog razvoja je u nadležnosti Vlade. Politika prostornog razvoja je osnovno sredstvo za dugoročno usmeravanje prostornog i regionalnog razvoja. U okviru politike se obezbeđuje saglasnost o osnovnim problemima razvoja i načinu usmeravanja razvoja na državnom, regionalnom i lokalnom nivou. Politika stvara okvir za ekonomsku efikasnost, društvenu pravičnost i ekološku održivost i daje osnovne inpute za izradu regionalnih planova i praćenje njihovih realizacija;

– Podzakonski akti, pravilnici. Definisanje sadržaja regionalnih prostornih planova, određivanje načina izmene i dopune strateških prostornih dokumenata;

– Regulativa. Razvoj relevantne regulative na državnom nivou: prostorna i ekološka pravila

– Strategije: (a) Strategija prostornog razvoja Republike Srbije – strateški, međusektorski dokument koji uspostavlja dugoročne ciljeve prostornog planiranja i razvoja Republike Srbije razvojne prioritete, teritorijalne celine koje imaju zajedničke razvojne karakteristike za koje su potrebni prostorni planovi, određuje generalne funkcije prostora, posebna područja, koridore itd.; (b) straterije kojom se uređuje oblast regionalnog razvoja – strateški, međusektorski dokument koji definiše novi institucionalni okvir regionalnog razvoja Republike Srbije, definiše ciljeve i principe, institucionalne mehanizme, način sprovođenja ravnomernog regionalnog razvoja, područja sa posebnim razvojnim problemima, podzakonska akta, itd.

Institucionalni instrumenti:

– formiranje odgovarajućeg organa, odnosno organizacije na nacionalnom i regionalnom nivou;

– definisanje institucija međuopštinske saradnje: grupe za usklađivanje razvojnih i prostornih planova na nivou više opština;

Ekonomsko – finansijski instrumenti

– fondovi za regionalno i prostorno planiranje i usmeravanje razvoja na državnom, pokrajinskom i lokalnom nivou.

(2) Stvaranje sistema modernog prostornog i urbanističkog planiranja

Promena društvenog sistema, suštinska transformacija pozicije države, kapitala i odnosa u društvu zahteva i promene u sistemu planiranja i upravljanja prostornim razvojem. Država više nije jedina u poziciji da poseduje sredstva, planira i gradi. Javljaju se brojni akteri koji zahtevaju svoje mesto u odlučivanju. U uslovima uvođenja privatnog vlasništva i tržišnih pravila koja zahtevaju odgovarajući sistemski okvir postojeći sistem planiranja se pokazuje kao kočnica za ubrzani razvoj. Osnovni zahtevi koje je razumno postaviti pred promenu sistema je da bude efikasan – da omogućava brzo reagovanje na tržištu, efektivan – jasan u odnosu na vlasnišvo nad zemljištem i pravima izgradnje (sistem poreza i kompenzacija), da pruža sigurnost ulaganja, da omogućava ostvarenje prava građana da učestvuju u procesu planiranja, da proizvodi dokumente koji će se primenjivati.

Mere i aktivnosti

Regulatorni instrumenti:

– definisanje savremenog legislativnog okvira za regionalno planiranje (donošenje i usklađivanje zakona, podzakonskih akata, inter sektorskih politika i mera, programa, regulative i standarda);

– preciziranje uloge i sadržaja Integralnog strateškog plana na lokalnom nivou kao osnove za povezivanje planskog usmeravanja više opština. Izgradnja strategije podrazumeva koncept upravljanja dugoročnim razvojnim programima opštine.

Nadležnost opština bi bila priprema integralnog razvojnog plana koji sadrži dve osnovne komponente: (a) dugoročnu stratešku komponentu koja obuhvata razrađeni sistem ciljeva, smernice za sektorsko planiranje i pravno obavezujući (ili ne) generalni raspored aktivnosti na teritoriji, i (b) kratkoročnu operativnu komponentu sa integrisanim programom akcija za nekoliko godina (4 godine u većini slučajeva). Razvojna strategija opštine i sektorske politike (u stambenom, industrijskom, edukativnom itd. sektoru) predstavljaju sa jedne strane konkretizaciju strategija donesenih na višem nivou upravljanja, a sa druge izraz potreba i interesa na lokalnom nivou. To znači da strateško planiranje u opštini nije ograničeno samo na pasivnu primenu sektorskih politika sa vrha vlasti, već je omogućeno kreativno učešće i promene kroz proces lokalnog strateškog planiranja koje ostvaruje povratni uticaj na politike donesene na višim nivoima administrativne organizacije:

– unapređenje prostorne orijentacije politika u različitim sektorima: privredni razvoj, ekologija, društvene delatnosti, infrastruktura;

– stvaranje informacione osnove i praćenje realizacije planova (registar prostornog planiranja u nadležnom ministarstvu);

– razrada sadržaja prostornih (integralnih) planova: opštinskih i regionalnih i posebnih prostornih planova (ekoloških planova, privrednih, investicionih planova). Selektivna podela nadležnosti između državnog, pokrajinskog i opštinskog nivoa vlasti. Obezbeđivanje fleksibilnosti sadržaja planova (usmeravanje na određene aspekte i zahvate prema nadležnosti i načinu finansiranja) Uputstvo, pravilnik o obaveznom sadržaju i načinu pripreme prostornih integralnih planova, ekonomski, socijalni, prostorni i ekološki prioriteti i programi sa ciljem uspostavljanja jedinstvenog postupka pripreme, praćenja i ocene i kontorle;

– razvoj procesa planiranja (kolaborativno, participativno planiranje u uslovima pluralnog društva). Razvijanje procesa koordinacije i komunikacije među različitim akterima /nosiocima regionalnog razvoja. Izgradnja veština i znanja vezanih za procese pregovaranja i uspostavljanja saglasnosti.

– utvrđivanje planerske metodologije, pripreme, procene, praćenja i izmene prostornih planova različitih obuhvata i programa (Zakon o planiranju, podzakonska akta) Određivanje institucionalne nadležnosti, procedura, oblika rada.

Institucionalni instrumenti:

– razmatranje mogućnosti formiranja nacionalne institucije za unapređenje regionalnog razvoja, prostornog i urbanističkog planiranja. Kako regionalni razvoj predstavlja prioritet u narednom periodu razvoja u Republici Srbiji bilo bi potrebno jasnije definisati osnovni organ izvršne vlasti, instituciju u čijoj nadležnosti se ova oblast nalazi;

– jačanje Saveta za ravnomerni regionalni razvoj i regionalne kapitalne investicije, organizaciono, materijalno, kadrovski. U rad Saveta neophodno je uključiti najviše predstavnike resornih ministarstava;

– formiranje odgovarajućeg savetodavnog tela za prostorno planiranje (sa zadatkom praćenja, procene i razvijanja prostornog planiranja, pomoći u pripremi nacionalnih i regionalnih prostornih planova);

– obezbeđivanje adekvatne kadrovske strukture u institucijama nadležnim za prostorno planiranje.

Ekonomsko – finansijski instrumenti:

– definisati oblike dugoročnog izvora finansiranja planskih aktivnosti: izrade, praćenja i procene planova, na različitim nivoima upravljanja.

(3) Stvaranje infrastrukture znanja u oblasti strateškog lokalnog i regionalnog prostornog planiranja

Regulatorni instrumenti:

– doneti poseban pravni akt koji definiše potrebna znanja i iskustva za bavljenje regionalnim, prostornim i urbanističkim planiranjem;

– definisanje oblasti lokalnog, regionalnog, prostornog i urbanističkog planiranja u visokom obrazovanju;

– podrška istraživanjima u oblasti urbanističkog i prostornog planiranja;

– definisanje obaveznih istraživačkih studija koje će predstavljati neophodno polazište za razvijanje planskih razvojnih dokumenata.

Institucionalni instrumenti:

– jačanje međunarodne saradnje u oblasti prostornog planiranja (resorno ministarstvo, agencije, univerziteti, instituti i zavodi);

– pristup evropskim istraživačkim fondovima;

– saradnja istraživačkih institucija na regionalnom i evropskom nivou (univerziteti, ministarstva, razvojne agencije);

– osnivanje inovativnih centara za unapređenje znanja i prakse regionalnog, urbanističkog i prostornog planiranja. Edukacija za integralno planiranje, interdisciplinarno obrazovanje, informacione i komunikacione tehnologije. (Stvaranje centra za strateško urbanističko i prostorno planiranje na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu sa ciljem povezivanja nauke i prakse, unapređenja znanja, promociju inovacija, stručnog usavršavanja. Izrada studija i projekata u saradnji sa institucijama koje su angažovane na poslovima regionalnog i prostornog planiranja, kursevi inovacije znanja, specijalističke i doktorske studije).

Ekonomsko finansijski instrumenti:

– finansijska podrška međunarodnoj naučnoj saradnji u prioritetnim oblastima za unapređenje prostornog i urbanističkog planiranja;

– obezbeđenje sredstava za finansiranje istraživačkih studija koje su relevantne za unapređenje procesa i metoda rada;

– finansijska podrška osnivanju inovativnih centara.

4. Politika zaštite životne sredine

Ustav utvrđuje pravo građana na zdravu životnu sredinu, kao i dužnost građana da štite i unapređuju životnu sredinu u skladu sa zakonom. Članom 74. Ustava, utvrđeno je da svako ima pravo na zdravu životnu sredinu i na blagovremeno obaveštavanje o njenom stanju. Prema članu 97. stav 1. tačka 9. Ustava, Republika Srbija uređuje i obezbeđuje održivi razvoj i sistem zaštite i unapređenja životne sredine. Vlada je usvojila 2003. godine Nacionalnu strategiju upravljanja otpadom. Novi zakonski okvir za zaštitu životne sredine koji je u saglasnosti sa EU Direktivama uspostavljen je 2004. godine. Zakonom o zaštiti životne sredine, Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakonom o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakonom o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja, kao i niz podzakonskih dokumenata iz oblasti zaštite životne sredine. Novim zakonima povereno je u određenim oblastima vršenje upravnog nadzora autonomnoj pokrajini, odnosno jedinici LS, što zahteva dalje osposobljavanje nadležnih organa za vršenje nadzora. Vlada je juna 2006. godine usvojila Predlog Nacionalnog programa zaštite životne sredine koji se nalazi u proceduri usvajanja u Narodnoj skupštini. Realizacija će se vršiti akcionim i sankcionim planovima, koje donosi Vlada za period od pet godina (Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS, broj 135/04). Nacionalne strategije kojim će se urediti oblasti održivog razvoja i održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara su, takođe, u fazi izrade. Ti dokumenti će značajno doprineti ostvarivanju ciljeva regionalnog razvoja. Urađeno je i nekoliko regionalnih planova razvoja i lokalnih ekoloških akcionih planova. Prema postojećim zakonima, određene nadležnosti iz oblasti životne sredine su decentralizovane na nivo AP (Zakon o utvrđivanju određenih nadležnosti AP Vojvodine, „Službeni glasnik RS”, broj 6/02), odnosno LS (Zakon o LS – „Službeni glasnik RS”, broj 9/02).

Opštine, odnosno gradovi imaju nadležnosti u oblasti urbanističkog planiranja, zaštite i unapređenja životne sredine i komunalnih delatnosti u skladu sa Zakonom o LS („Službeni glasnik RS” broj 9/02) i Zakonom o komunalnim delatnostima („Službeni glasnik RS”, br. 16/97 i 42/98). Na lokalnom nivou, sekretarijati za zaštitu životne sredine imaju ograničenu odgovornost za probleme životne sredine koji obuhvataju zaštitu vazduha, zaštitu od buke, upravljanje komunalnim otpadom, urbanističko planiranje, građevinske dozvole za male objekte, kao i stratešku procenu planova i programa, procenu uticaja projekata na životnu sredinu i izdavanje integrisanih dozvola iz svoje nadležnosti, vršenje monitoringa, inspekcijskog nadzora, finansiranja lokalne infrastrukture životne sredine. Na opštinskom nivou radi oko 200 inspektora u oblasti životne sredine, uglavnom sa nedovoljnom obukom i neadekvatnom opremom za potpuno izvršenje svojih obaveza i za pružanje bilo kakvog osiguranja efikasnog sprovođenja. Administrativni kapaciteti za sprovođenje zakona o zaštiti životne sredine su generalno nedovoljni i neodgovarajući.

Finansiranje zaštite životne sredine na lokalnom nivou predstavlja problem, uglavnom, zbog nedostatka sredstava.

Razlog su uglavnom niske naknade za komunalne usluge, nepostojanje dugoročnog lokalnog finansijskog plana i slično. Lokalna samouprava ulaže u zaštitu životne sredine na osnovu godišnjih finansijskih planova i u zavisnosti od postojanja finansijskih sredstava u opštinskom budžetu. Krediti se retko uzimaju zbog nepostojanja namenskih raspoloživih sredstava, zbog visokih kamatnih stopa komercijalnih kredita i administrativnih zabrana. Na lokalnom nivou postoji samo nekoliko formiranih eko-fondova za zaštitu životne sredine (Čačak, Užice, Valjevo, Niš, Obrenovac i dr). Zakonom o zaštiti životne sredine 2005. godine osnovan je Fond za zaštitu životne sredine Republike Srbije. Fond za razvoj Republike Srbije je operativan primenom principa „zagađivač plaća”, a finansijska sredstva dodeljuje na osnovu Godišnjeg programa rada, javnim konkursom koji Fond za razvoj Republike Srbije objavljuje u Službenom glasniku Republike Srbije, po pravilu jednom godišnje. Fond za razvoj Republike Srbije bespovratnim sredstvima sufinansira izgradnju regionalnih deponija i sanaciju postojećih smetlišta (od 2007. godine očekuje se i kreditiranje).

Republika Srbija raspolaže prirodnim resursima metaličnih mineralnih sirovina (bakar, olovo i cink, nikl i kobalt, gvožđe, kalaj, boksiti, antimon, molibden, zlato i dr.), energetskih mineralnih sirovina (ugalj, nafta, prirodni gas i dr.) i nemetaličnih mineralnih sirovina (magneziti, duniti, dolomit, krečnjak, barit, kvarc, fosfati, vatrostalne i keramičke gline, gips, azbest, fluoriti, feldspati, volastonit, dijatomit, zeoliti, petrurške mineralne sirovine i dr). Najznačajnije metalogenetske oblasti su Kopaonička, Šumadijska, Podrinjska i područje Istočne Srbije koje obuhvataju značajna bilansna i potencijalna ležišta obojenih i crnih metala. Ugljeni baseni su: Kolubarski, Kovinski i Kostolački (lignit); Sokobanjski, Sjenički, Lubnički, Rembas i Krepoljinski (mrki ugljevi) i Ibarski (kameni ugalj). Eksploatacija nemetaličnih mineralnih sirovina, naročito nalazišta prirodnih građevinskih materijala je intezivna. Cementne sirovine se vade na širem prostoru područja Beočina, Kosjerića i Novog Popovca. Brojna ležišta opekarske gline otvorena su na području AP Vojvodine. Korišćenje ležišta mineralnih sirovina vrši se površinskom i podzemnom eksploatacijom. Veliki površinski kopovi (Kolubarski i Kostolački ugljeni basen i Borska metalogenetska zona) zahvataju velike prostore koji su izmenjeni intenzivnom eksploatacijom i preradom rude. Formirani su veliki neuređeni iskopi i deponije-jalovišta koji predstavljaju veliki rizik za zagađenje zemljišta, voda i vazduha. U AP Vojvodini se nalazi najplodnije poljoprivredno zemljište (83,5% njene površine se koristi za poljoprivredu). Šume i šumska zemljišta pokrivaju 28% Republike Srbije, 40% čini obradivo zemljište, a 21% zemljišta se koristi kao stalni pašnjaci. Teritorija Republike Srbije odlikuje se i mnogobrojnim pojavama niskomineralnih, mineralnih, termalnih i termomineralnih voda.

Kvalitet površinskih voda u Republici Srbiji je generalno loš i dalje se pogoršava. Najzagađeniji vodotokovi su Stari i plovni Begej, kanal Vrbas-Bečej, Toplica, Veliki Lug, Lugomir, Crni Timok i Borska reka. Kvalitet voda je posebno ugrožen ispuštanjem netretiranih otpadnih voda. Mnoge fabrike ispuštaju otpadne vode direktno u rečne tokove, bez prethodnog ili sa nedovoljnim stepenom prečišćavanja. Posebno je ugrožen sliv reke Save u koju se uliva 80% industrijskih otpadnih voda Republike Srbije. Organsko zagađenje zabeleženo je u slivu reke Dunav, i to posebno na području AP Vojvodina. Zagađenje toksičnim materijama zabeleženo je u sedimentaciji nizvodno od velikih industrijskih centara, kao što su Pančevo i Bor. Kanal Dunav-Tisa-Dunav je veoma zagađen, a brana kod Đerdapa je takođe potencijalna crna tačka. Stepen priključenosti gradskog i prigradskog stanovništva na javni kanalizacioni sistem iznosi 55% (45% gradskih sredina u AP Vojvodina, 55% u centralnoj Srbiji i 68% u Beogradu). Postojeća infrastruktura je u veoma lošem stanju u nekim opštinama, posebno u regionima Južne Srbije. Od ukupne količine komunalnih otpadnih voda, oko 87% se bez prečišćavanja ispušta u recipijente. Samo 28 gradova u Republici Srbiji ima postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda, koja i nisu uvek u funkciji. Najveći gradovi u zemlji, Beograd, Novi Sad i Niš nemaju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Regionalna koordinacija i saradnja mogu biti od velike koristi i dati rezultate u relativno kratkom periodu. Zbog niskih cena, malih opštinskih budžeta i niskog nivoa naplate računa, nema dovoljno sredstava za investicije usmerene na poboljšanje i održavanje ovih sistema. U cilju poboljšanja stanja infrastrukture i uspostavljanja adekvatnog sistema održavanja, opštine mogu sprovesti istraživanje o stanju infrastrukture i odrediti prioritete za sledećih 5 godina. U oblasti upravljanja vodama nedostaje zakonodavstvo usaglašeno sa EU direktivama. Opštine su nadležne za donošenje Pravilnika o tehničkim i sanitarnim uslovima za upuštanje otpadnih voda u sistem kanalizacije, dok je usvajanje drugih propisa koji su u funkciji zaštite voda u nadležnosti republičkih organa.

Situacija sa vodosnabdevanjem razlikuje se od opštine do opštine. Oko 60% stanovništva u Republici Srbiji ima pristup vodovodnom snabdevanju vodom za piće, dok još 15% stanovništva ima nekakav oblik vodosnabdevanja. Postoji 153 sistema javnog vodosnabdevanja. Tretman vode za piće na mnogim lokalitetima nije adekvatan. Distributivna vodovodna mreža je stara, sa vrlo visokim procentom gubitaka. Gubici u mreži u nekim opštinama iznose i do 40%. Ta činjenica, zajedno sa nedostatkom podsticaja za racionalnu potrošnju vode, dovodi do prekomerno visoke tražnje za vodom i prekomerne eksploatacije resursa. Na osnovu podataka iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije (2002. godina) primetna su regionalna odstupanja, posebno u seoskim područjima (kojih je oko 50%) u snabdevenosti stanovništva vodom za piće u stanovima ili dvorištima. Oko 30% gradskog stanovništva ima povremene prekide u snabdevanju, a 5-7% njih svakodnevno. U pretežno ruralnim opštinama prisutan je i problem održavanja seoskih vodovoda, što je usko povezano sa pitanjem vlasništva. Ovi vodovodi, građeni od sredstava koje su izdvajale seoske mesne zajednice, formalno ne pripadaju javnim preduzećima, tako da se ona ne bave njihovim održavanjem, dok mesne zajednice ne raspolažu dovoljnim sredstvima da bi to samostalno radile. Cena vode za piće je različita, ali nigde nije dostigla ekonomski nivo. Pored toga, samo 40-60% računa je realno naplativo. Prihodi pokrivaju od 1/2 do 2/3 troškova, bez fondova za popravke i investicije.

Nezadovoljavajući kvalitet isporučene vode u mnogim područjima predstavlja veliki problem, kome se mora posvetiti značajna pažnja. U AP Vojvodini kvalitet podzemnih voda varira u zavisnosti od dubine vodonosne sredine i karakteristika tla. Posebno je loša situacija u svim okruzima Banata i Bačke. U pogledu hemijskog sastava, odstupanja se javljaju mestimično u povećanom sadržaju gvožđa, mangana, amonijaka, arsena u odnosu na propisani kvalitet vode za piće. Od ukupno zahvaćene podzemne vode na teritoriji AP Vojvodine oko 1/3 podvrgava se tretmanu na postrojenjima za pripremu vode za piće, kojih ima 14. Sistemi za vodosnabdevanje u većini opština su veoma stari i održavanje istih je zapostavljeno. Kao posledica toga se javljaju veliki gubici (oko 40%).

Sistematsko praćenje kvaliteta vazduha se sprovodi u mreži mernih mesta na teritoriji cele Republike Srbije i rezultati merenja u 2005. godini pokazuju da je srednja godišnja vrednost za SO2 bila iznad granične vrednosti imisije u Gradu Beogradu (51 dan), Boru (119 dana) i Užicu (24 dana). Međutim, u velikom broju opština program kontrole kvaliteta vazduha se ne sprovodi zbog neadekvatne opremljenosti ovlašćenih ustanova i nedostatka sredstava. Veliko zagađenje vazduha potiče od saobraćaja zbog korišćenja goriva sa dodatkom olova. Republika Srbija je, 2004. godine, imala više od 1.900.000 registrovanih putničkih vozila i taj broj se rapidno povećava. Veliki je broj automobila bez katalizatora. Problemi zagađenja vazduha vezani su za zimski period i za tačkaste izvore zagađenja, posebno kotlarnice i individualna ložišta, osim u opštinama koje imaju velike industrijske zagađivače. Potrošnja čvrstih goriva u domaćinstvima se eksplicitno ne prati u Republici Srbiji. Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine predviđa značajno povećanje individualnih potrošača prirodnog gasa, kao i povećanje broja korisnika centralizovanog snabdevanja toplotnom energijom, za oko 400.000, odnosno 180.000 domaćinstava, što će se svakako odraziti u odgovarajućem smanjenju potrošnje čvrstih goriva. Prema rezultatima RZS (2002. godina), od ukupno oko 2.750.000 stanova, oko 32% domaćinstava je bilo priključeno na centralno grejanje (oko 26%) ili na gasovod (oko 6%), dok se ukupan broj stanova koji koriste čvrsta ili tečna goriva ili električnu energiju smanjio na oko 68%. Glavni uzrok zagađenja vazduha je, međutim, sagorevanje uglja lošeg kvaliteta, lignita, u termoelektranama sa lošom tehnologijom prečišćavanja otpadnih gasova. Termoelektrane emituju 80-88% SO2 i NO2, industrija 3-14% i opšta potrošnja 9%. Koncentracije suspendovanih čestica, čađi i SO2 u (industrijskim naseljima) u nekoliko gradova Republike Srbije su u okviru kritične granice koja se povezuje sa negativnim uticajima na zdravlje. Ovakva situacija je u nekoliko industrijskih zona, pogotovo u blizini rudnika i elektrana koje koriste lignit, kao kolubarsko-obrenovački koridor, ali i gradovi Bor, Vranje, Kikinda i Šabac. U tim krajevima se javlja natprosečna učestalost respiratornih oboljenja. Najveći stepen zagađenosti vazduha registrovan je u gustim urbanim zonama i u okolini industrijskih objekata. Nedostatak kontrole emisije pogoršava situaciju. Povećane koncentracije SO2 i NO2, čestica, CO, ozona i drugih fotohemijskih oksidanata, teških metala, narušavaju zdravlje ljudi, izazivajući niz oboljenja. Republika Srbija, pogotovo sa stepenom industrijske aktivnosti tokom poslednjih desetak godina, nije značajniji emiter CO2. Na teritoriji Republike Srbije ovaj gas uglavnom nastaje pri sagorevanju fosilnih goriva u termoelektranama i toplanama i u jednom delu stanova koji se greju na ovaj način. Validni podaci biće prikupljeni za potrebe inicijalne nacionalne komunikacije, u okviru obaveza koje proističu iz članstva Republike Srbije u Okvirnoj Konvenciji UN o promeni klime (UNFCCC). Predlog Zakona o ratifikaciji Kjoto protokola se nalazi u proceduri usvajanja.

Značajan problem u Republici Srbiji predstavlja već decenijama neodrživo upravljanje otpadom koji uglavnom završava na neuređenim odlagalištima i štetno utiče na zdravlje ljudi, prostor i životnu sredinu. Glavni izazovi upravljanja otpadom u Republici Srbiji još uvek se odnose na obezbeđivanje dobre pokrivenosti i kapaciteta za pružanje osnovnih usluga kao što su sakupljanje, transport i sanitarno odlaganje otpada. Sve opštine u Republici Srbiji komunalni otpad odlažu na opštinsko odlagalište, kojim gazduju lokalna javna preduzeća. Postoji nedostatak kontejnera i vozila za sakupljanje i transport otpada. Samo nekoliko opština nema uslova za organizovano sakupljanje i odlaganje komunalnog otpada (Irig, Malo Crniće, Opovo i Karlovci). Prosečno je organizovanim sakupljanjem i odnošenjem komunalnog otpada obuhvaćeno 48% površine opština, mada ovaj pokazatelj varira od 1% u Babušnici do 100% u opštinama Bačke, Inđiji, Rakovici, Šapcu, Sečnju, itd. Ohrabruje činjenica da postoje inicijative ka regionalnom povezivanju opština. Iako tek na početku realizacije, ove inicijative će doprineti rešavanju problema komunalnog otpada u mnogim opštinama.

Odlaganje otpada na deponije je jedini način organizovanog postupanja sa otpadom. U Republici Srbiji još uvek svaka opština ima sopstvenu deponiju – smetlište. Sistem upravljanja otpadom u svakoj opštini zasnovan je na sakupljanju (uglavnom samo iz urbanih sredina), transportu i odlaganju otpada od strane javnih komunalnih preduzeća na opštinskom nivou. Sortiranje otpada je vrlo loše organizovano ili uopšte ne postoji. Kapacitet postojećih deponija – smetlišta je u većini opština već popunjen, a same lokacije ne zadovoljavaju ni minimum tehničkih uslova za sanitarne deponije, što može ugroziti podzemne i površinske vode i zemljište zbog visokog sadržaja organskih materija i teških metala. Prema Nacionalnoj strategiji upravljanja otpadom, predviđeno je zatvaranje i rekultivacija postojećih smetlišta i izgradnja 29 regionalnih (za više opština) sanitarnih deponija, sa reciklažnim centrima i transfer stanicama. Postojeći stepen reciklaže, odnosno iskorišćenja otpada je nedovoljan. Nedostaje sistem upravljanja otpadom od ambalaže čija količina se stalno povećava zbog rasta udela nepovratne ambalaže, posebno PET i limenki. Ne postoje postrojenja za insineraciju otpada, kao ni za mehanički ili biološki tretman komunalnog otpada. Uprava za zaštitu životne sredine je finansirala 51 projekat, koji su obuhvatili izradu projektne dokumentacije za sanaciju i remedijaciju opštinskih deponija i izradu projektne dokumentacije za izgradnju regionalnih deponija. Tokom 2006. godine, na osnovu javnog konkursa, Fond za zaštitu životne sredine učestvuje u finansiranju sedam projekata izgradnje regionalnih sanitarnih deponija za više opština, koje predvode Kikinda, Nova Varoš, Leskovac, Pirot, Smederevo, Sremska Mitrovica i Užice. Učešće u finansiranju je 40-60% ukupne vrednosti projekta. Takođe je finansirano više projekata sanacije postojećih smetlišta. Fond je takođe finansirao izradu projektne dokumentacije za sanaciju i remedijaciju opštinskih deponija (22 projekta) i izradu projektne dokumentacije za izgradnju regionalnih deponija (tri projekta).

Ne postoje pouzdani podaci o količini opasnog otpada koji stvara industrija. Iako postoji zakonska obaveza dostavljanja podataka o otpadu, ne postoji odziv svih zagađivača. Zbog smanjene aktivnosti industrije, pretpostavlja se da nastajanje industrijskog i opasnog otpada stagnira. Procenjuje se da se u Republici Srbiji proizvede 460.000 t/godišnje opasnog industrijskog otpada, uključujući oko 9.600 t/godišnje opasnog medicinskog otpada. Na području Republike Srbije ne postoje postrojenja za tretman i odlaganje opasnog industrijskog otpada. Opasan otpad se privremeno skladišti u neodgovarajućim skladištima, od kojih neka postoje i više decenija. Neadekvatno je upravljanje otpadom na farmama (ne postoje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda ni objekti za skladištenje stajskog đubriva). Ne postoji sistem upravljanja otpadom animalnog porekla, usaglašen sa EU. Poseban problem predstavlja otpad iz klanične industrije.

Rezultati ispitivanja sastava zemljišta potvrđuju veliko prirodno bogatstvo na preko 80% površina AP Vojvodine u sadržaju humusa i veoma značajnih biogenih makroelemenata. Sa druge strane, procenjuje se da godišnji gubici poljoprivrednog zemljišta na teritoriji AP Vojvodine iznose oko 1.200 ha. Zbog nedovoljne izgrađenosti sistema za odvodnjavanje u AP Vojvodini, kao i njegove nedovoljne efikasnosti nije rešen problem suvišnih voda. Svega 28% površina spada u dobro drenirana zemljišta. Takođe je potrebno naglasiti da se samo oko 6% obradivih površina zemljišta u AP Vojvodini navodnjava. Faktori koji vode permanentnom smanjenju proizvodnog potencijala zemljišta su erozioni procesi, smanjenje zalihe humusa intenzivnim korišćenjem, narušavanje strukture, vodno-vazdušnog i toplotnog režima, smanjenje biološke aktivnosti, kontaminacija pesticidima, teškim metalima, nitratima i nitritima i dr. Erozija je osnovni razlog zbog koga se godišnje praktično gubi 25.000 hektara obradivog zemljišta samo na tlu Republike Srbije, dok u svetu erozija godišnje pojede više od 50 miliona hektara, a nekad i mnogostruko više. Borbu sa erozijom i bujičnim poplavama treba shvatiti ozbiljno, jer su u pitanju štete ogromnih razmera. Republika Srbija spada u red zemalja koje su veoma ugrožene erozijom. Ovo najbolje potvrđuju činjenice da su mnogi naši krajevi potpuno ostali bez rastresitog pokrivača. U Republici Srbiji je 1999. godine (Statistički godišnjak 2005. godina), zabeleženo 3.486 km2 erodiranog zemljišta, dok je 2002. godini zabeleženo 284 km2 erodiranog zemljišta. U AP Vojvodina je oko 85% poljoprivrednog zemljišta ugroženo eolskom erozijom uz prosečni gubitak veći od 0,9 t zemljišta/ha godišnje.

Zbog specifičnog geografskog položaja Republika Srbija je bogat izvor autohtonih biljnih i životinjskih resursa. Broj od 4.300 biljnih vrsta određuje teritoriju Republike Srbije i Balkana, kao jedan od najznačajnijih centara florističkog diverziteta Evrope. Institucionalni, finansijski, ekonomski i drugi nedostaci (nelegalna i neplanska gradnja, saobraćaj i šumarske delatnosti u zaštićenim prirodnim dobrima) utiču na šumske i osetljive ekosisteme i vode smanjivanju, odnosno gubitku biodiverziteta. Ukupna površina zaštićenih prirodnih područja iznosi oko 6,5% teritorije Republike Srbije. Osim nacionalnih parkova (6), rezervata prirode (98), predela izuzetnih odlika (16), spomenika prirode (296) i parkova prirode (24), u Republici Srbiji je zaštićeno 215 biljnih i 426 životinjskih vrsta kao prirodnih retkosti. Kao područja od međunarodnog značaja prema kriterijumima Ramsarske konvencije zaštićena su: Ludaško jezero, Obedska bara, Stari Begej – Carska bara i Slano kopovo, a prema Konvenciji o prirodnom i kulturnom nasleđu: Golija-Studenica, kao rezervat biosfere. Postoji nekoliko projekata saradnje sa susednim zemljama u oblasti zaštite prirode, na primer: Zapadna Stara planina (Bugarska i Srbija), Drina i Tara (Bosna i Hercegovina i Republika Srbija).

Zbog niske energetske efikasnosti, neracionalnog korišćenja sirovina, slabe tehnološke discipline, visokog nivoa stvaranja otpada brojna industrijska postrojenja u Republici Srbiji imaju veliki problem nedostatka postrojenja i opreme za smanjenje zagađenja. S tim u vezi, skoro 90% industrijskih otpadnih voda se ispušta bez prethodnog tretmana. Većina industrijskih kapaciteta nema obezbeđeno skladište za privremeno čuvanje opasnog otpada. Iako su industrijske aktivnosti u Republici Srbiji skoro potpuno zamrle 90-tih prošloga veka, nasleđena situacija i nedovoljna ulaganja u investiciona održavanja i modernizaciju tehnologija ukazuju na postojanje brojnih „crnih tačaka” sa prekomernim industrijskim zagađenjem, koje zahtevaju poseban tretman i velika materijalna sredstva za sanaciju i dalji rad. Lokalne vlasti u ovim gradovima (Bor, Pančevo, Obrenovac, Šabac, Kragujevac), kao i industrijska preduzeća nisu u mogućnosti da sami rešavaju nagomilane probleme u životnoj sredini. Industrijski kapaciteti koji izazivaju najznačajnija zagađenja vazduha prema Predlogu Nacionalnog programa zaštite životne sredine su: Petrohemija (Pančevo), Azotara (Pančevo), US Steel železara (Smederevo), Agrohem (Novi Sad), FSK (Elemir), RTB (Bor), IHP (Prahovo), Zorka (Šabac), Magnohrom (Kraljevo), Šamot (Aranđelovac), Fabrika kreča (Jelen Do) i Toza Marković (Kikinda), fabrike papira Matroz (Sremska Mitrovica) i Božo Tomić (Čačak) itd.

Rudarski baseni u Republici Srbiji odlikovali su se dugogodišnjom masovnom eksploatacijom. Intenzivna eksploatacija, pored iscrpljivanja neobnovljivih resursa i zagađenja vode, vazduha i zemljišta dovela je do značajnog razaranja i degradacije zemljišta. Najveći deo terena devastiran je površinskom eksploatacijom rude bakra i uglja. Veliki prostori prekriveni su jalovinom koja je, u većini slučajeva, odložena na neodgovarajućoj lokaciji. Procenjuje se da se na odlagalištima u Republici Srbiji nalazi: između 1,4–1,7 mlrd. tona jalovine od otkrivke i oko 700 mil. tona flotacijske i separacijske jalovine. Ukupna površina koju su do sada zauzeli površinski kopovi, njihova odlagališta i odlagališta kopova podzemne eksploatacije je oko 12.000 ha.

Veliki izvori zagađenja životne sredine su termoelektrane u Kolubarskom i Kostolačkom basenu lignita. Kolubarski basen (Nikola Tesla A i B i Kolubara A), emituje 160.000-190.000 tona SO2, oko 38.000 tona NOx i oko 50.000 tona čestica godišnje. Kostolački basen oslobađa 150.000-160.000 tona SO2, 9.000 tona NOx i oko 12.000 tona čestica godišnje. Termoelektrane stvaraju preko 5,5 mil. tona letećeg pepela godišnje, koji se neadekvatno skladišti (pokriva područje od oko 1.800 ha), što dovodi do nekontrolisanih sekundarnih emisija. Procenjuje se da se na odlagalištima u Republici Srbiji nalazi oko 170 miliona tona pepela iz termoelektrana.

U poljoprivrednom sektoru, povećanje proizvodnje i povećanje prinosa vodi ka intenzivnom korišćenju đubriva, pesticida i vode za navodnjavanje. Ovi procesi doprinose značajnom povećanju poljoprivredne proizvodnje i smanjenju siromaštva na selu. Međutim, intenzivna poljoprivreda u odnosu na potrošnju resursa je stvorila brojne probleme u životnoj sredini koji su dalje imali negativan efekat na poljoprivrednu produktivnost. Na primer, prekomerna eksploatacija resursa pitke vode doprinosi isušivanju akvifera; intenzivno korišćenje đubriva i pesticida doprinosi zagađenju voda, a prekomerno korišćenje površinskih voda za navodnjavanje rezultuje iscrpljivanjem. Farme svinja i goveda nemaju prečišćavanje otpadnih voda što zagađuje rečne tokove u koje se otpadne vode ispuštaju.

Nakon NATO bombardovanja 1999. godine utvrđene su četiri lokacije na teritoriji Republike Srbije (bez podataka za AP Kosovo i Metohija) koje su kontaminirane osiromašenim uranom. Na teritoriji opštine Bujanovac to su lokacije Bratoselce i Borovac, na teritoriji opštine Preševo lokacija Reljan i teritoriji opštine Vranje lokacija Pljačkovica. Završena je sanacija kontaminiranog zemljišta od osiromašenog urana na lokacijama Pljačkovica, Bratoselce i Borovac. Očekuje se da sanacija lokacije Reljan bude završena do polovine 2007. godine. Predviđeno je razvijanje programa upravljanja radioaktivnim otpadom, sprovođenje kompletne dekontaminacije zemljišta kontaminiranog osiromašenim uranom do 2008. godine i uspostavljanje monitoringa i procena uticaja osiromašenog urana na životnu sredinu opština Bujanovac, Preševo i Vranje.

Površina Republike Srbije koja je ugrožena poplavama od stogodišnjih voda iznosi 1,57 mil. ha, od čega se 1,45 mil. ha nalazi u AP Vojvodini i obuhvata, pre svega, područje Banata. Oko 80% površine ugrožene poplavama čini poljoprivredno zemljište, uključujući i 512 većih naselja, 515 industrija, 4.000 km puteva i 680 km železničkih pruga. Procenjeno je da je 225.000 ha bilo poplavljeno, što je 5% od ukupnog obradivog zemljišta u Republici Srbiji. Naneta šteta procenjena je na 35,7 miliona evra. Poplave koje su se desile 2005. godine u području Banata, aktuelizovale su potrebe za većim ulaganjem u održavanje postojećeg sistema za odbranu od poplava, pre svega brana i retenzija. Nasipi za zaštitu od poplava u ukupnoj dužini od oko 3.550 km su izgrađeni oko svih glavnih reka i njihovih glavnih pritoka.

Generalno, ključni problemi su:

1) nedostatak strateških i planskih dokumenata na lokalnom i regionalnom nivou u oblasti zaštite životne sredine;

2) nedovoljni institucionalni i administrativni kapaciteti na lokalnom nivou za sprovođenje zakona u oblasti životne sredine;

3) nedostatak bezbedne vode za piće u svim regionima;

4) česte poplave koje izazivaju velike štete;

5) neadekvatno upravljanje otpadom i nedovoljno regionalno povezivanje opština u cilju zajedničkog upravljanja komunalnim otpadom (nedostatak sanitarnih deponija i veliki broj smetlišta);

6) zagađenje vazduha, vode i zemljišta uzrokovano emisijom iz sektora energetike, industrije i transporta u industrijski razvijenim oblastima;

7) nedovoljan i neadekvatan monitoring emisija zagađenja životne sredine;

8) izuzetno niska stopa prečišćavanja komunalnih i industrijskih otpadnih voda;

9) neefikasan sistem finansiranja zaštite životne sredine na lokalnom nivou i nedostatak ekonomskih podsticaja;

10) neodrživo korišćenje prirodnih resursa;

11) neadekvatno upravljanje zaštićenim prirodnim dobrima i gubitak biodiverziteta;

12) nedovoljno znanje i motivacija stanovništva i nizak nivo učešća građana u odlučivanju o životnoj sredini.

Ciljevi

Ciljevi politike zaštite životne sredine u cilju ravnomernog regionalnog razvoja odnose se na razvoj infrastrukturnih sistema za podršku ekonomskom razvoju i zaštitu i unapređenje životne sredine:

1) usvajanje i implementacija strateških dokumenata i propisa u oblasti zaštite životne sredine na lokalnom nivou;

2) proširenje i jačanje kapaciteta u opštinskim službama i javnim preduzećima u oblasti zaštite životne sredine radi primene nacionalnih i lokalnih propisa i razvoj međuregionalne saradnje;

3) obezbeđivanje vode za piće odgovarajućeg kvaliteta u svim regionima;

4) zaštita od poplava;

5) rešavanje problema upravljanja otpadom na regionalnom nivou;

6) smanjenje zagađenja na lokacijama koje predstavljaju najveći rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi;

7) obezbediti prečišćavanje komunalnih otpadnih voda u naseljima u kojima postoji organizovano snabdevanje vodom i industrijskih otpadnih voda koje značajno utiču na neposredni recipijent i na kvalitet voda u osetljivim zonama;

8) razvoj i implementacija sistema za finansiranje zaštite životne sredine na lokalnom nivou;

9) podsticati održivo korišćenje prirodnih resursa, smanjenje potrošnje energije i sirovina i stimulisati reciklažu otpada;

10) unapređenje sistema upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima;

11) razvijanje javne svesti stanovništva o značaju zaštite životne sredine.

Politike, mere i aktivnosti

Politika ravnotežnog regionalnog razvoja treba da doprinese uravnoteženom ekonomskom i socijalnom razvoju Republike Srbije uz obezbeđenje zaštite i očuvanja životne sredine. Zaštita životne sredine ne poznaje granice i predstavlja važan segment održivog razvoja regiona i minimiziranja regionalnih razlika. U Evropi su gradovi identifikovani kao glavni nosioci razvoja i novih radnih mesta uz brojne ekonomske, ekološke i socijalne probleme sa kojima se suočavaju iz regionalne perspektive. Razvojni projekti na lokalnom nivou mogu se dopunjavati ako u sebi sadrže zajedničke ciljeve razvoja. Za ostvarenje dugoročnih ciljeva zaštite životne sredine neophodna je regionalna saradnja lokalnih zajednica. U mnogim okruzima u Republici Srbiji postoje izraženi dispariteti u razvoju pojedinih područja, naročito u pogledu odnosa gradskih i ruralnih sredina. Svođenjem ovih dispariteta u razumne okvire bitno bi se poboljšala konkurentska sposobnost regiona za privlačenje investicija. Potrebno je sprovoditi prioritete iz Nacionalnog programa zaštite životne sredine, Strategije smanjenja siromaštva i drugih razvojnih strategija. Prvi izveštaj o implementaciji Strategije za smanjenje siromaštva u Republici Srbiji navodi da je predstojeći izazov intenzivnije uključivanje lokalnih samouprava u stvaranje okruženja pogodnog za ekonomski rast (na lokalnom i regionalnom nivou), što uključuje potrebu za donošenjem lokalnih strategija održivog razvoja zasnovanih na Agendi 21.

U cilju unapređenja stanja životne sredine, potrebno je usvojiti i implementirati odredbe i standarde EU. Početni period treba da obuhvati regulatornu reformu, odnosno razvoj strateških dokumenata i investicionih planova na lokalnom nivou, kao i propisa koji nedostaju. Potrebno je usvajanje lokalnih strategija i planova u skladu sa nacionalnim strateškim dokumentima, posebno Nacionalnim programom zaštite životne sredine.

Na lokalnom nivou neophodno je jačanje kapaciteta za sprovođenje poverenih nadležnosti u oblasti zaštite životne sredine. U ovom periodu je neophodno raditi na izgradnji i jačanju kapaciteta opštinskih službi, javnih preduzeća i inspekcije u oblasti zaštite životne sredine radi primene nacionalnih i lokalnih propisa. Potrebno je formiranje sekretarijata za zaštitu životne sredine u onim opštinama koje ih nemaju. Tamo gde ne postoje, potrebno je osnovati fondove za zaštitu životne sredine na lokalnom nivou. Potrebno je jačanje kapaciteta službi nadležnih za sprovođenje monitoringa u gradovima i opštinama. To je posebno odnosi na implementaciju Zakona o integrisanom sprečavanju i kontroli životne sredine. U cilju unapređenja zaštite životne sredine, sva industrijska preduzeća će morati da koriste najbolju dostupnu tehnologiju.

Mere su prvenstveno usmerene ka obezbeđenju komunalne infrastrukture prilagođene boljem standardu življenja stanovništva i zaštiti životne sredine, ali i privlačenju investicija jer izgrađena komunalna infrastruktura utiče na ekonomsku i socijalnu privlačnost regiona i predstavlja važnu osnovu u poslovanju mnogih kompanija. Sa druge strane, jačanje potencijalne sinergije između zaštite životne sredine i ekonomskog rasta je esencijalna. Tokom ovog perioda očekuju se investicioni projekti, obezbeđenje vodosnabdevanja, izgradnja infrastrukture za upravljanje otpadom, sanacija postojećih smetlišta, smanjenje industrijskog zagađenja, izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, unapređenje saobraćaja i drugo, što će zahtevati velike investicione troškove. Potrebno je napomenuti da je za održivi regionalni razvoj i zaštitu životne sredine neophodna i izgradnja Nacionalnog postrojenja za tretman i odlaganje opasnog otpada, obzirom da takvo postrojenje u Republici Srbiji ne postoji.

Pojedine opštine su napravile velike investicione planove za poboljšanje vodosnabdevanja, ali je zbog ograničenih finansijskih sredstava neophodna prioritizacija. Budućnost vodosnabdevanja je u izgradnji velikih vodovodnih sistema (regionalnih fabrika vode), koji bi snabdevali najmanje 500.000 stanovnika, jer je to najracionalniji način da se obezbedi zdravstveno bezbedna i kvalitetna voda za piće. Neophodno je da se problem vodosnabdevanja rešava na državnom nivou, uz učešće LS. Jedan od prioriteta je i poboljšanje i izgradnja objekata za zaštitu od poplava u skladu sa prioritetima.

U cilju poboljšanja upravljanja otpadom potrebno je nastaviti implementaciju Nacionalne strategije upravljanja otpadom kao i nacionalnog programa zaštite životne sredine čiji je predlog utvrđen i koji će usvojiti Narodna skupština. U skladu sa zakonom kojim će se urediti upravljanje otpadom, sve opštine će biti obavezne da izrade opštinske i regionalne planove upravljanja otpadom. U ovom periodu očekuje se izgradnja regionalnih sanitarnih deponija i transfer stanica, postrojenja za reciklažu, sanacija postojećih smetlišta koja predstavljaju najveći rizika po životnu sredinu, proširenje obima sakupljanja i dr. Reforma komunalnih usluga zahteva potpuno nov okvir, kontrolni režim i institucije koje će taj režim sprovoditi. Reforme u ovoj oblasti bi trebalo da se sprovedu u narednom periodu. Komunalne delatnosti u Republici Srbiji su uglavnom u nadležnosti javnih komunalnih preduzeća. Dakle, ne postoji motivacija da se efikasnost poboljša ni da se poveća kvalitet usluga. Korisnici usluga zahtevaju veći kvalitet i prilagođavanje međunarodnim ili nacionalnim standardima, kao jedan od načina zaštite životne sredine. Usvajanje međunarodnih standarda u oblasti zaštite životne sredine obezbeđuju neophodne uslove za regionalnu ekonomsku politiku. Potrebno je podsticati konkurenciju i uključenje privatnog sektora u oblasti obezbeđivanja usluga, posebno u sektoru upravljanja otpadom. Rehabilitacija i unapređenje komunalnih usluga zahteva uspostavljanje novog pristupa u upravljanju, koji je sistemski zasnovan na štednji resursa i integraciji sa lokalnim samoupravama u okruženju.

Potrebno je obezbediti prečišćavanje komunalnih otpadnih voda u naseljima u kojima postoji organizovano snabdevanje vodom i industrijskih otpadnih voda koje značajno utiču na neposredni recipijent i na kvalitet voda u osetljivim zonama, kao i revitalizaciju i normalno funkcionisanje postojećih uređaja za prečišćavanje otpadnih voda naselja.

Radi unapređenja sistema upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima potrebno je izraditi program zaštite i razvoja zaštićenih prirodnih dobara, planove pošumljavanja i dr.

Potrebno je uvođenje ekonomskih instrumenata na nivou opštine za podsticaj racionalnog upravljanja resursima i promociju racionalne potrošnje resursa kojima upravlja opštinska uprava. Veća upotreba obnovljivih izvora energije i stvaranje tehnološki savremenih, energetski efikasnih sistema distribucije je veoma važna u izgradnji konkurentnije ekonomije.

Regionalne neravnomernosti stepena razvijenosti u Republici Srbiji su najviše u Evropi i iz godine u godinu se povećavaju. Pored tradicionalno nerazvijenog Juga Srbije i Stare Raške, nova osiromašena područja su istočna Srbija, delovi centralne Srbije, regionalni centri rudarstva i tradicionalne industrije, gde je došlo do daljeg demografskog pražnjenja ruralnih i nerazvijenih područja. Sa gledišta zaštite životne sredine, sredstva i investicije treba usmeriti na sanaciju i remedijaciju ugroženih lokacija i prioritetnih oblasti. Remedijacija i rekultivacija kontaminiranog zemljišta u industrijskim kompleksima, rešavaće se i putem finansijske pomoći i kreditiranjem. Ekonomski razvoj regiona u Republici Srbiji u prethodnom periodu nije bio praćen odgovarajućim ulaganjem u infrastrukturu za zaštitu i unapređenje životne sredine, odnosno postrojenja i opreme za smanjenje zagađenja. Današnje stanje pokazuje da u takvim područjima postoji veliko opterećenje po životnu sredinu (na primer, Obrenovac, Lazarevac, Pančevo, Bor, Vrbas, Šabac, Beograd, Novi Sad itd.). Neka od ovih područja su danas osiromašena i sa veoma ugroženom životnom sredinom. Prema članu 43. Zakona o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, broj 135/04), status ugrožene životne sredine i režim sanacije i remedijacije za konkretno područje od lokalnog značaja određuje jedinica lokalne samouprave, dok status posebno ugrožene životne sredine određuje Vlada. U skladu sa zakonom, potrebno je doneti propis koji utvrđuje kriterijume za određivanje statusa posebno ugrožene životne sredine, odnosno statusa ugrožene životne sredine što bi takvim regionima dalo poseban status i prioritet za sanaciju i remedijaciju.

Opšta karakteristika sistema finansiranja zaštite životne sredine je još uvek nedovoljnost namenskih sredstava i decentralizovanih izvora finansiranja, posebno iz privatnog sektora, kao i nedovoljna primena finansijskih instrumenata kao što su dugoročni krediti ili partnerstvo između javnog i privatnog sektora. Potrebno je izgraditi efikasan sistem finansiranja zaštite životne sredine koji se zasniva na namenskim fondovima i širokoj primeni ekonomskih instrumenata.

Prema članu 85. Zakona o zaštiti životne sredine naknada za zagađivanje životne sredine u visini od 40% prihod je budžeta Republike Srbije, a u visini od 60% prihod je budžeta jedinice LS. „Sredstva se koriste namenski za zaštitu i unapređenje životne sredine prema programima, odnosno akcionim i sanacionim planovima koji se donose u skladu sa ovim zakonom i posebnim zakonima”. Ova sredstva koriste se namenski za zaštitu i unapređivanje životne sredine prema programima, odnosno akcionim i sanacionim planovima u skladu sa zakonom. Takođe, doneta je i Uredba o vrstama zagađivanja, kriterijumim za obračun naknade za zagađivanje životne sredine i obveznicima, visini i načinu obračunavanja i plaćanja naknade. Shodno članu 84. Zakona o zaštiti životne sredine, korisnik prirodne vrednosti plaća naknadu za korišćenje prirodnih vrednosti i snosi troškove sanacije i rekultivacije degradiranog prostora, u skladu sa posebnim zakonom. Sredstva ostvarena od naknade u visini od 40% prihod su budžeta jedinice LS. Ujedno, Zakonom o zaštiti životne sredine predviđena je i mogućnost da opštine uvedu posebnu naknadu za zaštitu i unapređenje životne sredine. Odredbom člana 101. Zakona o zaštiti životne sredine, propisane su poreske, carinske i druge olakšice za tehnologije i proizvode čiji je nepovoljan uticaj na životnu sredinu manji od drugih, opremu za proizvodnju obnovljive energije i opremu koja neposredno služi za zaštitu životne sredine. Za sada je u primeni samo oslobađanje od plaćanja carine za proizvode koji neposredno služe zaštiti životne sredine i ne proizvode se u zemlji.

Prema Predlogu nacionalnog programa zaštite životne sredine, procenjuje se da će glavni investicioni izdaci u sektoru upravljanja otpadom biti izgradnja regionalnih sanitarnih deponija (prosečno 14,5 miliona evra godišnje). Procenjuje se da će se godišnje ulagati 10 miliona evra u poboljšanje kvaliteta vode za piće, a da će se godišnje ulagati 2 miliona evra u unapređenje distributivne mreže za vodosnabdevanje radi smanjenja gubitaka u mreži. Procenjuje se da će u periodu nakon 2010. godine za sanaciju postojećih smetlišta biti potrebno najmanje 2,5 miliona evra godišnje. Prosečna ulaganja za reciklažu i kompostiranje otpada se procenjuju na 13,5 miliona evra. Proširenje i unapređenje prečišćavanja urbanih otpadnih voda zahtevaće povećanje kapaciteta prečišćavanja za oko 1,6 miliona ljudi. Ukupna investicija se procenjuje na 400 miliona evra (u proseku najmanje za 35 miliona evra godišnje nakon 2009. godine). Predviđa se da će oko milion stanovnika biti dodatno priključeno na kanalizacioni sistem do 2015. godine.

Značajan deo ulaganja u životnu sredinu moraće da iniciraju same opštine, za izgradnju i upravljanje (novih) kanalizacionih mreža, postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i usluge prikupljanja i prerade otpada. Pošto opštinski budžeti nisu u stanju da obezbede sva potrebna finansijska sredstva za ovakva ulaganja, bilo bi poželjno da se značajan deo ulaganja u infrastrukturu u oblasti životne sredine u sve većoj meri obezbeđuje iz naknada za usluge korisnicima (kao što i princip „korisnik plaća” definiše da bi korisnici ovih usluga trebalo da plaćaju usluge koje koriste). Ostali izvori finansiranja uključuju: prihodi od naknada i taksi (princip „zagađivač plaća”), namenska sredstava iz budžeta, krediti, međunarodni izvori – donatorski programi pomoći i zajmovi kod međunarodnih finansijskih institucija.

5. Koordinacija razvojnih politika

Razvojne politike u funkciji podsticanja regionalnog razvoja, pored osnovne funkcije koja podrazumeva obezbeđenje održivog i stabilnog ekonomskog razvoja, podizanje konkurentnosti privrede, nastavak strukturnih reformi, povećanje zaposlenosti i smanjenje siromaštva, imaju za cilj otklanjanje regionalnih neravnomernosti u stepenu ekonomske razvijenosti regiona, što pretstavlja jedno od najkompleksnijih ograničenja ukupnom razvoju Republike Srbije.

Sprovođenje politike ravnomernog regionalnog razvoja mora da proizlazi iz zakonodavnog okvira koji definiše ciljeve, principe i organizaciju podsticanja ravnomernog regionalnog razvoja i alokaciju razvojnih podsticaja kao i kriterijume za utvrđivanje NRP (ekonomski nerazvijenih područja i područja sa posebnim razvojnim problemima).

Zakonodavni osnov za sprovođenje politike ravnomernog regionalnog razvoja predstavljaće donošenje zakona kojim će se utvrditi podsticanje ravnomernog regionalnog razvoja Republike Srbije. Zakon će utvrditi ciljeve ravnomernog regionalnog razvoja i principe podsticanja ravnomernog regionalnog razvoja, definisati postupak sprovođenja i nosioce regionalne politike. Zakon će istovremeno, definisati i državne podsticaje za ravnomerni regionalni razvoj – ciljeve, oblike podsticaja i njihovu raspodelu, kao i područja sa posebnim razvojnim problemima i kriterijume za njihovo utvrđivanje.

S obzirom na značaj i složenost problema u cilju postepenog ublažavanja regionalnih neravnomernosti, neophodno je uspostavljanje institucionalne mreže sa jasno definisanim odnosima i definisanom koordinacijom.

Koordinacija u koncipiranju i sprovođenju politike regionalnog razvoja pretpostavlja integraciju i usklađenost delovanja velikog broja institucija u sprovođenju ove politike. Osnovnu strukturu institucija čine:

1) Savet za ravnomeran regionalni razvoj i regionalne kapitalne investicije, kao posebno radno telo Vlade;

2) Ministarstvo privrede nadležno za podsticanje regionalnog razvoja;

3) Ministarstvo finansija nadležno za državnu pomoć i fiskalne podsticaje i resorna ministarstva koja usmeravaju sredstva u pojedine sektore na regionalnom nivou;

4) Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom nadležno za koordinaciju prekogranične saradnje, donacije i strane pomoći;

5) Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede nadležno za podsticanje ruralnog razvoja;

6) Republički zavod za razvoj nadležan za obavljanje stručnih poslova koji se odnose na strategiju i politiku regionalnog razvoja;

7) Fond za razvoj Republike Srbije koji usmerava kreditna sredstva za podsticanje regionalnog razvoja;

8) Odgovarajući organ ili organizacija za regionalni razvoj na nacionalnom nivou – nova Vladina institucija za koordinaciju u sprovođenju ove strategije i regionalnih razvojnih programa;

9) Regionalne institucije za razvoj – mreža regionalnih institucija za sprovođenje politike regionalnog razvoja i podsticanje razvoja na regionalnom nivou.

Politika ravnomernog regionalnog razvoja i sprovođenje politike zahteva koordinisanu saradnju resornih ministarstava i institucija koje su uključene u različite aspekte regionalnog razvoja. Savet za ravnomeran regionalni razvoj i regionalne kapitalne investicije, treba da deluje kao mehanizam međuresornog i međuregionalnog usklađivanja ravnomernog regionalnog razvoja, a odgovarajući organ ili organizacija za regionalni razvoj treba da ima koordinatorajuću ulogu u sprovođenju regionalne politike.

Regionalni razvojni program predstavljaće izvršni dokument regiona, odnosno, programski dokument za sprovođenje politike ravnomernog regionalnog razvoja, odnosno instrument koordinacije zadataka Republike Srbije i LS iz oblasti ekonomskog, socijalnog, prostornog i kulturnog razvoja u regionu, na osnovu analize stepena razvijenosti regiona.

V. EKONOMSKA REGIONALIZACIJA U FUNKCIJI PRISTUPA EU

FONDOVIMA

1. Prethodni pokušaj regionalizovanja područja Republike Srbije

Poslednji pokušaj regionalizacije na prostoru Socijalističke Republike Srbije (u daljem tekstu SRS) izvršen je u vreme formiranja sistema dogovorne ekonomije. Pošto su usvojene ustavne promene polovinom sedamdesetih godina „kojima se dalje razvija samoupravni sistem u opštini, tako da je ona pored toga što je društveno-politička postaje i samoupravna zajednica”, otvorena je mogućnost formiranja regiona kao međuopštinskih regionalnih zajednica. One se u toj ulozi javljaju u pripremi i projekcijama društvenih planova za period 1976-1980. godine. Na prostoru centralne Srbije (teritorija SRS van teritorija SAP) formirano je devet međuopštinskih regionalnih zajednica Odlukom o zaključenju društvenog dogovora SRS sa opštinama u SRS o udruživanju opština u međuopštinske regionalne zajednice, što je usvojila Skupština SRS polovinom 1975. godine. Tada su, pored Beograda kao gradske zajednice opština i posebne samoupravne društveno-političke zajednice, formirani sledeći „regioni” – međuopštinske regionalne zajednice (MRZ): Zaječar, Podrinjsko-Kolubarski, Južnomoravski, Podunavski, Kraljevo, Titovo Užice, Niš, Šumadija i Pomoravlje.

Imajući u vidu ukupna sistemska rešenja u kojima se primenjivala regionalizacija kroz MRZ i posebno mehanizme „ekonomije bez prinude”, gotovo da je nepodeljena ocena prema kojoj ona nije dala očekivane rezultate niti u ukupnom društvenom razvoju tako koncipiranih „regiona”, a ni u oblasti razvoja privrede. Pre svega, ispoljene su tendencije multiplikovanja istih ili sličnih kapaciteta u privredi. Uočljiva je tendencija njihovog „zaokruživanja”, nastojanje da se formira što celovitija, zaokružena privreda, a ne kretanje u pravcu međuregionalne specijalizacije i podela rada na osnovu raspoloživih, prirodnih ili prethodnim razvojem stvorenih komparativnih prednosti.

Ukoliko je i postojalo međusobno informisanje regiona o planovima razvoja privrede, ono je vrlo često zloupotrebljavano u smislu preuzimanja dobrih ideja ili programa, što nikako nije moglo da podstiče međusobnu komplementarnost privrednih kapaciteta, već njihovo multiplikovanje i, u svakom slučaju, ekonomski neracionalno plasiranje ograničenih sredstava za investicije i mnogo manji razvojni efekat od očekivanog.

Zakonom o teritorijalnoj organizaciji i lokalnoj samoupravi, usvojenim 24. juna 1991. godine teritorija Republike Srbije je podeljena na trideset okruga. Tačnije rečeno, na celoj teritoriji Republike Srbije, pored Grada Beograda, formirano je još dvadeset devet okruga. Prvenstvena svrha ove podele određena je Uredbom o načinu vršenja poslova ministarstava i posebnih organizacija van njihovog sedišta, donetom početkom 1992. godine, što je predstavljalo dislociranje državnih funkcija van sedišta ministarstava, odnosno Vlade.

U formiranju okruga polazilo se od toga da se za sedište izabere najveći i najrazvijeniji opštinski centar, prema kome gravitira manji ili veći broj, obično susednih, ali svakako međusobno tešnje povezanih opština (tri do šesnaest). S toga, iako prvenstveni cilj formiranja okruga nije bila regionalna diferencijacija u funkciji razvoja, ipak oni uglavnom predstavljaju i ekonomske celine, u najvećem broju formirane oko razvojnih centara ili se bar većinom tako mogu shvatiti na odgovarajućem nivou agregiranja, odnosno dezagregiranja teritorije Republike Srbije.

Od kako je formirana Savezna Republika Jugoslavija, odnosno od početka 90-tih prošlog veka, zemlja se suočavala sa brojnim i raznovrsnim teškoćama, počev od sankcija međunarodne zajednice, pa do rata u okruženju i bombardovanja 1999. godine. Sve to uzrokovalo je vrlo teške posledice, što je zahtevalo punu pažnju tekuće ekonomske politike da bi se samo ublažile postojeće teškoće, ako se već nije moglo sprečiti ekonomsko nazadovanje i brojne negativne socijalne, političke i druge posledice. Sem toga, bila je u pitanju znatno manja zemlja, koja od svog nastanka beleži pad obima proizvodnje i usluga u svim oblastima, pokazuje tendenciju smanjivanja teritorijalnih dispariteta, ali na nižem nivou ekonomske aktivnosti, te je i ekonomska nauka u celini manju pažnju poklanjala dugoročnim aspektima razvoja uopšte, pa u okviru njih i regionalnom razvoju.

Uzimanje cele Republike Srbije za region unutar SRJ/SCG ili njeno posmatranje u samo tri teritorijalne celine – dve pokrajine i Centralni deo – bilo je potpuno neodgovarajuće za ma kakvo ozbiljno uključivanje regionalnog aspekta u koncepciju i strategiju razvoja zemlje. Ukratko, takva regionalizacija bi mogla biti ponovo nalik na stanje u ovom domenu tokom postojanja SFR Jugoslavije. Ovo je tim pre opravdano što su savez/zajednicu činile samo dve republike pa bi njihovo suprotstavljanje u krajnjoj liniji moglo dovesti do blokade funkcionisanja jedinstvene države, što se uostalom u sedamdesetim i osamdesetim godinama dvadesetog veka mnogo puta i događalo, iako ne samo na pitanjima regionalnog razvoja.

2. Ekonomska regionalizacija u zemljama EU

2.1. Zajednička klasifikacija teritorijalnih jedinica za statističke potrebe u

zemljama EU (NUTS)

Teritorija EU je podeljena na teritorijalne jedinice zvane „regije”. Pri uspostavi NUTS polazi se od temeljnih načela:

1) NUTS favorizuje institucionalnu podelu (uvažava postojeće administrativne regije);

2) NUTS zastupa opšte geografske jedinice;

3) NUTS je hijerarhijska klasifikacija.

Svaka zemlja članica izvršila je podelu regije NUTS 1, koje se zatim dele na regije NUTS 2, a ove su na kraju podeljene na regije NUTS 3. Administrativne jedinice u svakoj zemlji članici predstavljaju prvi kriterijum za podelu na regije. U sklopu klasifikacije NUTS, administrativnom jedinicom smatra se geografsko područje za koje određen nivo vlasti, u sklopu institucionalnog i pravnog okvira zemlje članice, donosi administrativne ili političke odluke. Da bi se odredilo u koju NUTS kategoriju smestiti određenu klasu administrativnih jedinica, uzima se u obzir srednja veličina klase administrativnih jedinica prema broju stanovnika i primenjuju se sledeći standardi:

Kategorija Najmanji broj stanovnika Najveći broj stanovnika NUTS1 3.000.000 7.000.000 NUTS2 800.000 3.000.000 NUTS3 150.000 800.000

U obzir se uzimaju i sledeći kriterijumi:

1) poželjna veličina teritorija;

2) homogenost statističkih regija:

3) prirodno-geografska različitost;

4) istorija, tradicija, i geopolitičke okolnosti – struktura privrede i razvijenost pojedinih regionalnih područja.

Ako u zemlji članici ne postoje administrativne jedinice odgovarajuće veličine za određenu NUTS nivo, prema gore navedenim kriterijima veličine, NUTS nivo stvara se sjedinjavanjem odgovarajućeg broja administrativnih jedinica manje veličine, pri čemu je potrebno voditi računa o geografskim, društveno-ekonomskim, istorijskim, kulturnim i drugim važnim karakteristikama administrativne jedinice.

Uvođenjem Nomenklature u statistički sistem Republike Srbije uvodi se evropski statistički standard za prikupljanje, obradu i prikazivanje podataka na nivoima prostornih jedinica za statističko praćenje kakvo postoji u statističkom sistemu EU. Pri tome su posebno značajni regionalni statistički podaci, odnosno pokazatelji koji će biti temelj za ocenu prihvatljivosti prilikom kandidovanja za pomoć iz strukturnih fondova EU koji osiguravaju raspodelu sredstava EU namenjenih razvoju pojedinih prostornih jedinica (tzv. „statističkih regija”). S toga je u cilju prikupljanja regionalnih statističkih podataka neophodno postojanje odgovarajuće nomenklature, usklađene s evropskim standardima, kao osnovnog instrumenta bez kojeg se statistički podaci ne mogu prikupljati.

2.2. Primena NUTS u zemljama članicama EU

U pojedinim zemljama članicama NUTS nivoi se određuju u nekoliko koraka. Prvo se analizira administrativni sistem zemlje, a zatim se proverava da li se prikupljaju i objavljuju regionalni podaci na bazi takve regionalne podele, što je obično slučaj. Zatim se analizira prosečna veličina (uglavnom s obzirom na stanovništvo) jedinica na različitim postojećim administrativnim nivoima, kako bi se utvrdilo gde ti nivoi pripadaju u hijerarhiji NUTS. Moguća su dva rešenja:

1) prosečna veličina ispitivanih nivoa više ili manje odgovara nivoima NUTS (prosek drugih zemalja članica EU), u tom slučaju administrativni sistem koji se razmatra prihvata se, bez promena, u potpunosti kao podela NUTS na tom nivou, to znači da se veličina pojedinih jedinica u toj zemlji može bitno razlikovati od prosečne veličine jedinica u EU koje su registrirane na tom nivou NUTS (primer Italije);

2) nijedan administrativni sistem nema prosečnu veličinu proseka EU; u tom slučaju se u saradnji s konkretnom zemljom članicom sprovodi ad hoc podela, spajanjem manjih administrativnih jedinica u „neadministrativne jedinice” (Portugalija).

Proširenje NUTS na nove EU članice

U formalnom smislu regije NUTS ne postoje u zemljama koje nisu članice EU. Međutim, jasno je da je neophodna neka vrsta prihvaćene regionalne podele kao osnove za pregovore o pristupanju.

EUROSTAT je 1996/1997. godine predložio podelu za svaku od 10 zemalja uključenih u PHARE program, koje su prihvaćene 1998. godine. Te su regionalne podele navedene u izdanju EUROSTAT pod naslovom: „Statistical Regions in the EFTA countries and the Central European Countries” (ISBN 92-828-7319-6). Kako su sve te zemlje dobile ili povratile svoju državnu ili političku nezavisnost tokom poslednjih nekoliko godina, u brojnim slučajevima administrativni sistem je trebalo izmeniti kako bi se što brže i lakše obavio težak zadatak privrednog restrukturiranja.

Posledica toga su brojne promene regionalnih podela o kojima je prethodno postignut sporazum između EUROSTAT i konkretnih zemalja. Rumunija je, na primer, zadržala nivo NUTS 3 (judet), ali je izradila novu podelu na drugom nivou, tako da je niz regija trećeg nivoa premešten iz jedne regije (2. nivoa) u drugu.

Poljska je potpuno preoblikovala svoj regionalni sistem, prešavši sa 49 vojvodstava trećeg nivoa na 16 vojvodstava drugog nivoa i zatim pregovarala sa EUROSTAT o sistemu 3. nivoa koji sjedinjuje više manjih regija (4. nivoa). Češka, Bugarska i Slovačka su, takođe, radikalno preoblikovale svoje regionalne podele, a Slovenija je 2000. godine preoblikovala dve svoje regije 3. nivoa.

3. Ekonomska regionalizacija u Republici Srbiji u funkciji pristupa EU

fondovima – moguća rešenja

Značaj ekonomskog regionalizovanja i njegova političko-ekonomska dimenzija opredelili su sledeći varijantni pristup:

Varijanta 1.

Regionalizacija u smislu statističkih regiona NUTS 2 izdvaja četiri regiona, ipak prilično neujednačenih po veličini stanovništva: (1) Grad Beograd, (2) centralna Srbija (bez Beograda), (3) AP Vojvodina, (4) AP Kosovo i Metohija.

Na drugom nivou (NUTS 3) uzeti su okruzi unutar predloženih regiona pošto su oni već statistički uspostavljeni. Iz ovakvog određenja NUTS 3 podrazumeva se statističko praćenje osnovnih podataka na bazi kojih bi se utvrđivala ekonomska i socijalna razvijenost, poređenje sa nivoom razvoja regiona kome pripadaju, odnosno, praćenje unutrašnje teritorijalne ravnomernosti. Statistički instrumentarijum bi trebalo nakon toga precizno definisiti, upotpunuti i proširiti. Razloge za detaljnije praćenje treba tražiti i zbog primene kompleksnih pokazatelja, kao što su: HDI, indeks preduzetništva, strukturni indikatori, i dr.

Varijanta 2.

Sledeća moguća ekonomska regionalizacija zasniva se na ujednačenijoj veličini regiona po broju stanovnika, tj. stanovništvo se kreće u rasponu od 1,6 do 2 miliona u svim određenim regionima. Praktično, raniji osvrti na regione Grad Beograd, AP Vojvodina i AP Kosovo i Metohija mogli bi se u potpunosti ponoviti, jer su oni potpuno identični. Ostatak Centralne Srbije (bez Grada Beograda) u ovom predlogu regionalizacije podeljen je na dva prilično ujednačena dela – Zapadnu Srbiju i Istočnu Srbiju.

Zapadnu Srbiju kao region čini sedam okruga, bez jednog izrazito snažnog regionalnog centra, što znači radi se o policentričnom prostoru. Ipak se kao regionalni centar izdvaja Kragujevac, s obzirom na njegov značaj u prošlosti, ali i postojeću koncentraciju stanovništva, privrednih aktivnosti, posebno industrije u njemu. Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina u tom gradu se stanovništvo izuzetno brzo uvećavalo, pa se može reći da je Kragujevac doživeo demografsku eksploziju nezabeleženu u ostalim gradovima Republike Srbije, izuzev u Gradu Beogradu. Sem toga, argumente izboru Kragujevca za regionalni centar treba tražiti u njegovim kulturnim, obrazovnim i naučno- istraživačkim potencijalima, ima širi uticaj izvan svog regiona. Prostornim planom Republike Srbije (1996. godina) Kragujevac je usvojen kao jedan od šest makroregionalnih centara Republike Srbije (Grad Beograd, Novi Sad, Kragujevac, Užice, Niš i Priština). Na prostoru Zapadne Srbije živelo je početkom 90-tih oko 2 miliona ili oko 25% ukupnog stanovništva Republike Srbije, a približno identičan je odnos i početkom tekuće decenije, mada se apsolutni broj smanjio. Tako je ovaj region najveći po broju stanovnika, a u ukupnoj površini Republike Srbije region učestvuje sa 27,3%. Gustina naseljenosti iznosi 83 stanovnika na km2.

Region Istočna Srbija obuhvata devet okruga/subregiona (NUTS 3 nivo). U njemu je kao najsnažniji razvojni centar Grad Niš, sa značajnim privrednim i infrastrukturnim potencijalom (tranzitno središte, železnička i raskrsnica puteva), sa snažnim kulturnim, obrazovnim i naučno-istraživačkim potencijalom. Na prostoru Istočne Srbije živi oko 2 miliona stanovnika (20% stanovništva Republike Srbije), a obuhvata teritoriju od 27,3 hiljade km2. Po tom obeležju ovo je najveći NUTS 2 region (30,9%). Gustina naseljenosti iznosila je 72 stanovnika na km2.

Varijanta 3.

Sa aspekta ekonomskog regionalizovanja u funkciji pristupa EU fondovima, preciznijeg određivanja nivoa razvijenosti, izgradnje regionalnih institucija (regionalnih razvojnih agencija) i statističko-analitičkog monitoringa, ova varijanta je najfunkcionalnija.

Ovakvo rešenje ima jako teorijsko i praktično utemeljenje. Kao najmanje teritorijalne segmente na nivou celine zemlje definisani su NUTS 3 regioni (subregioni), tj okruzi, s obzirom da predstavljaju teritorijalne celine komponovane od više opština povezanih sa centrom prema kome inače gravitiraju. Ekonomska argumentacija ukazuje da se, u regionalizaciji Republike Srbije kao celine, ne bi se smelo ići na manje teritorijalne segmente, jer ne raspolažu odgovarajućim prirodnim, ljudskim i proizvedenim potencijalom koji bi im omogućio da formiraju jača žarišta rasta i izvrše odgovarajuću diverzifikaciju privrednih aktivnosti. Odnosno, postojeće opštine, po pravilu, nemaju uslova za adekvatan i na određeni način kompleksan razvoj na osnovu raspoloživih ekonomskih potencijala. Sem toga, ne mogu samostalno formirati celine kao jača žarišta privrednog rasta među kojima bi se izvršila teritorijalna podela rada, tako da istovremeno čine dobru materijalnu osnovu za zaokružen kompleks društvenih delatnosti – zdravstvo, školstvo, nauku, te kulturne institucije – čije bi aktivnosti mogle samostalno finansirati i jednim delom saučestvovati na višem nivou teritorijalnog organizovanja.

Naravno, u ukupnoj analizi teritorijalnog aspekta razvoja ne mogu se zaobići ni manji segmenti od NUTS 3 nivoa zato što se unutar ekonomskih regiona i pojedinačno uzetih subregiona, mogu uočiti veoma značajne razlike u nivou privredne razvijenosti, pa s tim u vezi i svih ostalih aspekata. No, njihovom rešavanju primereniji je decentralizovan pristup i osposobljavanje lokalnih organa za preduzimanje adekvatnih podsticajnih mera čijom bi se primenom lakše i uz direktnu kontrolu došlo do odgovarajućih rezultata.

U ovoj varijanti regionalne podele čitava Republika Srbija, uključujući AP Kosovo i Metohija, na sledećem nivou dezagregacije podeljena je u devet ekonomskih regiona – Beogradski (isti kao NUTS 2), Istočna Vojvodina (Banat), Zapadna Vojvodina (Bačka i Srem), Istočni region, Južni region, Zapadni, Centralni region, Zapadno Kosovo i Istočno Kosovo. Pri utvrđivanju ekonomskih regiona respektovana je istorijska regionalizacija AP Vojvodine, ali je Srem (Sremski okrug) pripojen i posmatra se kao ekonomski region objedinjeno sa Bačkom, jer po broju stanovnika, pa i veličini teritorije, značajnije zaostaje za ostalima. Nazivi su uzeti kolokvijalno, oni se mogu dodatno definisati.

Broj stanovnika NUTS 2 kreće se u intervalu od 688.000 (Istočna Vojvodina – Banat) do 1.576.000, koeficijent varijacije iznosi 0,284. Ukoliko bi izuzeli Beograd iz analize, pošto se radi o metropoli, ekstremno gusto naseljenom prostoru, koji se po mnogo čemu razlikuje od ostalih, razlike bi se smanjile, ekstremi bi varirali u odnosu 1,95:1 (Zapadna Vojvodina: Istočna Vojvodina), pa i tome odgovarajući koeficijent varijacije (0, 266).

Podaci o varijanti 3, NUTS 2 regioni, sadržani su u tabeli 26, i to:

Tabela 26.

NUTS 2 BDV/st. (000) (2005.) Zarade po zap. (2003- 2005.) Grad Beograd 71.734.288 638 11,7 Severno-bački 10.843.844 76 1,8 Srednje-banatski 6.405.535 61 1,0 Severno-banatski 9.354.980 56 1,5 Južno-banatski 18.995.213 171 3,1 Zapadno-bački 10.120.376 63 1,7 Južno-bački 33.679.447 227 5,5 Sremski 16.968.548 208 2,8 Mačvanski 36.696.125 386 6,0 Kolubarski 20.944.782 202 3,4 Podunavski 11.349.383 122 1,9 Braničevski 15.251.099 139 2,5 Šumadijski 36.570.236 581 6,0 Pomoravski 19.475.081 185 3,2 Borski okrug 14.296.165 201 2,3 Zaječarski 13.208.920 139 2,2 Zlatiborski 43.851.752 547 7,2 Moravički 28.069.529 278 4,6 Raški 52.035.833 511 8,5 Rasinski 27.463.565 283 4,5 Nišavski 39.399.918 328 6,4 Toplički 20.696.781 174 3,4 Pirotski 10.098.350 120 1,7 Jablanički 23.512.563 199 3,8 Pčinjski 20.722.885 176 3,4   611.745.196 6.071 100,0 Kosovo i Metohija 17.824.383 124 Programi koji su realizovani na više opština 173.850 3 UKUPNO 629.743.429 6.198

Posmatrajući strukturu odobrenih sredstava po granama delatnosti, najviše programa (2.551) i sredstava na nivou Republike Srbije odobreno je za agrokompleks (44,2%), zatim za metalnu (12,6%), drvnu (10,7%), hemijsku (8,2%) i tekstilnu industriju (4,6%). Na nerazvijenom području, takođe, se najviše ulagalo u agrokompleks (51,9%), drvnu industriju (10,8%), metalnu industriju (6,5%) i hemijsku industriju (5,0%).

Realizacijom programa od 2004. do 2006. godine planirano je otvaranje 38.873 novih radnih mesta na nivou Republike Srbije i 5.287 na nerazvijenom području.

2) Materijalni okvir politike regionalnog razvoja, odnosio se i na korišćenje i usmeravanje sredstava specijalizovanih budžetskih fondova i iz drugih budžetskih pozicija, u skladu sa opredeljenjima politike regionalnog razvoja i rešenjima iz Zakona o nedovoljno razvijenim područjima Republike Srbije za period do 2005. godine (donet 1995. godine).

3) Fond za razvoj AP Vojvodine. Osnovni izvori finansiranja Fonda za razvoj AP Vojvodine su: sredstva ostvarena prodajom subjekata privatizacije čije je sedište na teritoriji AP Vojvodine, sredstva obezbeđena u budžetu AP Vojvodine, sredstva prikupljena od donacija i pomoći stranih i domaćih pravnih i fizičkih lica, sredstva ostvarena izdavanjem i prometom hartija od vrednosti, sredstva iz anuiteta po osnovu kreditnih plasmana i sredstva međunarodnih finansijskih organizacija i finansijskih institucija. Sredstva su namenjena za: razvoj poljoprivrede i prehrambeno prerađivačke industrije, osnivanje i razvoj preduzetništva malih i srednjih preduzeća, povećanje zaposlenosti, naročito rešavanje problema radno angažovanih lica koji su u procesu tranzicije ostali bez posla, povećanje izvoza, supstitucija uvoza, povećanje stepena inovativnosti, štednju energije kroz pronalaženje alternativnih rešenja, uvođenje menadžment sistema kvaliteta, zaštitu životne sredine i ravnomerni regionalni razvoj.

4) Garancijski fond. Garancijski fond je konstituisan na osnovu Zakona o Garancijskom fondu radi obezbeđivanja uslova za podsticanje razvoja poslovanja MSP, preduzetnika i poljoprivrednika u Republici Srbiji. Garancijski fond je neprofitna institucija spremna da pokriva rizik poslovnih banaka (izdavanjem garancija u njihovu korist na ime obezbeđenja dela kredita) prilikom odobravanja kredita privrednim subjektima, ukoliko su njihovi projekti profitabilni, a ne ispunjavaju neki od uslova za odobravanje kredita. Garancijski fond u okviru svoje delatnosti podstiče kreditiranje privrednih subjekata, garantovanjem dela kredita koje banke i druge finansijske organizacije u Republici Srbiji odobravaju privrednim subjektima, sa kvalitetnim razvojnim programima. Obavljanjem svoje delatnosti, odnosno odobravanjem garancija za kredite, ima za cilj podsticanje zaposlenosti, povećanje životnog standarda, regionalni razvoj, jačanje međunarodnih trgovinskih veza i povećanje izvoza, pogotovo u zemlje EU i povećanje raspoloživih sredstava za ostale društvene sektore (obrazovanje, zdravstvo, penzione fondove i sl).

5) Nacionalna služba za zapošljavanje. Imajući u vidu ulogu NSZ u realizaciji i implementaciji Strategije razvoja MSPP, koju je usvojila Vlada, posebno su razvijane aktivnosti koje vode ka povećanju zaposlenosti. Sredstva su se odobravala za programe kojima se obezbeđuje zapošljavanje u: proizvodnim i izvozno orijentisanim oblastima, poljoprivredi, posebno na brdsko-planinskom području, privredno nedovoljno razvijenom području, u tercijalnim delatnostima i dr.

6) Republička agencija za razvoj MSPP. Sredstva RAMSPP obezbeđuju se iz budžeta Republike Srbije, donacija, priloga i sponzorstava domaćih i stranih pravnih i fizičkih lica. Osnovni cilj RAMSPP je da podrži razvoj i interese malih i srednjih preduzeća, u funkciji: dinamiziranja regionalnog privrednog razvoja i izmene privredne strukture, efikasnijeg rešavanja pitanja nezaposlenosti, supstitucije uvoza i povećanja konkurentnosti MSP, podsticanja različitih oblika saradnje sa velikim preduzećima, uvođenja savremenih tehnologija i povećanja inovativnosti (preduzetnički inkubatori, inovativni centri…), racionalnijeg korišćenja poslovnog prostora i opreme, unapređenja kvaliteta; automatizacije i kompjuterizacije i dr.

7) Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Razvoj poljoprivrede i prerada poljoprivrednih proizvoda, identifikovan kao jedan od prioriteta u Strategiji razvoja poljoprivrede i, u skladu s tim, pokrenut je od 2004. godine postupak registracije poljoprivrednih gazdinstava, kako bi se koristila sredsta budžeta namenjena za premije, subvencije i kreditiranje. Sva registrovana poljoprivredna gazdinstva mogu konkurisati za kratkoročne i dugoročne kredite koji se realizuju kod ovog ministarstva preko Fonda za razvoj Republike Srbije i poslovnih banaka.

8) Nacionalni investicioni plan. U cilju što efektivnijeg korišćenja investicija od privatizacionih prihoda kao i kredita međunarodnih finansijskih institucija (Svetska banka, Evropska investiciona banka, EBRD) i predpristupnih fondova EU, Vlada je usvojila NIP za period od 2006 do 2011. godine. NIP ističe prednost onim projektima koji su prepoznatljivi kao prioriteti i preporuke Nacionalne strategije za pristupanje EU, kojima će se na duži vremenski rok, obezbediti rast zaposlenosti, održivi i dinamičan privredni razvoj kao i ravnomerni razvoj svih regiona u Republici Srbiji. Značajna sredstva biće investirana u regione kojima redovna budžetska sredstva nisu dovoljna za ubrzani napredak. Finansiranje razvoja NRP (čiji je korigovani narodni dohodak do 55% nivoa Republike Srbije) i pravo na korišćenje posebnih sredstava, sadržana su u sledeća tri programa, koje sprovodi MF, MP, Fond za razvoj Republike Srbije i organi LS:

– Program kreditiranja u cilju podsticanja investicija i povećanja zaposlenosti u nerazvijenim opštinama;

– Program kreditne podrške za početnike;

– Program kreditiranja nezaposlenih fizičkih lica, lica proglašenih tehnološkim viškom, kao i inovatora kroz odobravanje mikrokredita za zapošljavanje.

9) Lokalni fondovi. Fond za razvoj opštine Leskovac ustanovljen je u cilju bržeg ekonomskog razvoja opštine Leskovac, osnivači Fonda – Svetska banka, UNDP, Vlada i Opština Leskovac – odobravaju sredstva za programe iz oblasti poljoprivrede, infrastrukture i ubrzaniji razvoj preduzetništva.

1.4. Problemi koordinacije

U sprovođenju politike regionalnog razvoja i bržeg razvoja nerazvijenih područja učestvuje veliki broj institucija i subjekata. Problemi koordinacije njihovog rada i aktivosti proizilaze iz formalno-pravnog statusa nosilaca pojedinih funkcija kao i iz funkcionalne nemoći privredno-sistemskog instrumentarijuma i institucionalnih rešenja u vezi sa upravljanjem i usmeravanjem razvojnih procesa. Zbog toga, sa dosta poteškoća se realizuju one aktivnosti koje nisu skopčane sa finansijskim problemima.

Problem koordinacije u koncipiranju i sprovođenju politike regionalnog razvoja ne može se uspešno prevazići bilo kakvim parcijalnim rešenjima. Cilj je, da se obezbedi integracija i usklađenost delovanja velikog broja finansijskih i drugih institucija u sprovođenju ove politike. Takođe, neophodno je objedinjavanje brojnih aktivnosti za razvoj privrede, privredne infrastrukture i društvenih delatnosti, kao i blagovremeno delovanje i reagovanje na sve promene u privrednom sistemu i obezbeđenje ravnopravnog tretmana svih područja u korišćenju sredstava mehanizama i mera politike podsticanja. S tim u vezi, naročito je važno usaglašavanje brojnih aktivnosti koji se odnose na programsko-razvojno pripremanje, pružanje raznovrsnih oblika tehničke i druge pomoći i potpuno informisanje svih učesnika u sprovođenju regionalne politike.

Ravnomeran regionalni razvoj traži potpuno koordinisanu saradnju sa svim institucijama (Savet za regionalni razvoj, ministarstva, regionalne agencije, lokalne zajednice) koje su uključene u različite aspekte regionalnog razvoja, kao što su privredni razvoj, ruralni razvoj, razvoj infrastrukture, socijalni razvoj, lokalni razvoj, zaštita životne sredine i dr. Partnerstvo i uspostavljena saradnja na svim nivoima vlasti jasnije će definisati razvojne potrebe i projekte u regionima. Planiranje i korišćenje finansijskih sredstava takođe zahteva dobru koordinaciju svih učesnika, naročito prema korišćenju sredstava predpristupnih fondova EU.

Regionalna razvojna politika vodiće se na osnovu ove strategije, što podrazumeva koordinaciju između Vlade, nadležnih nacionalnih i regionalnih institucija za regionalni razvoj, kao i lokalnih zajednica sa ciljem integrisanja dugoročne regionalne politike u ukupnu razvojnu politiku zemlje. Politika regionalnog razvoja biće kompatibilna strukturnom prilagođavanju privrede Republike Srbije i njenom integrisanju u neposredno i globalno okruženje.

2. Nova institucionalna rešenja

Ravnomerni regionalni razvoj predstavlja jedan od osnovnih strateških dugoročnih ciljeva Republike Srbije i politike regionalnog razvoja kojim se, pre svega, obezbeđuju uslovi za ublažavanje regionalnih disproporcija, racionalnije korišćenje privrednih resursa, preusmeravanje nepovoljnih demografskih tokova i smanjivanje razlika u životnom standardu stanovništva.

Kao što je akcentirano u Nacionalnoj strategiji Republike Srbije za pristupanje EU „bez jakih, osposobljenih i stabilnih institucija neće biti moguće postići željene dugoročne rezultate na bilo kom drugom polju, što su uostalom pokazala i iskustva drugih zemalja u tranziciji.” Praksa zemalja članica EU kao i zemalja u tranziciji, pokazuje da je oblast regionalnog razvoja institucionalizovana kroz osnivanje različitih institucija na federalnom (saveznom), regionalnom ili lokalnom nivou, u vidu ministarstva, instituta, kancelarija, departmana, asocijacija, agencija, zavoda, biroa i sl. Aktualizacija ovog problema ima za cilj uspostavljanje vertikalne i horizontalne mreže regionalnih institucija koje će imati poseban značaj u procesu integracije Republike Srbije u EU.

2.1. Zakonodavni okvir

Zakon kojim bi se uredila oblast regionalnog razvoja Republike Srbije treba doneti u cilju ublažavanja ogromnih regionalnih disproporcija u nivou razvijenosti regiona (područja) i smanjivanja regionalnog siromaštva.

Zakonodavni okvir omogućiće efikasno vođenje savremene regionalne politike. Naime, nužno je stvoriti zakonske uslove za funkcionisanje institucija kao osnovice za sprovođenje politike i upravljanje razvojem. Jedna od karakteristika savremeno uređenje države je „prebacivanje” prava i odgovornosti sa države na regionalne i lokalne uprave i specijalizovane institucije.

Pred nosiocima regionalne politike je utvrđivanje principa regionalnog aspekta razvoja u novouspostavljenim institucionalnim uslovima, kao i obavljanje ostalih priprema za adekvatno uključenje regionalne problematike, kao integralnog dela ekonomske politike zemlje. Na taj način će se dugoročno postići ukupno i pojedinačno veći razvojni efekti, što će kao krajnji rezultat biti uklanjanje regionalnih dispariteta, odnosno potpuna integracija svih regiona u celinu srpske privrede.

Shodno odredbi člana 94. Ustava, Republika Srbija ima zadatak da se kroz kreiranje institucionalnog okvira, stara o ravnomernom i održivom regionalnom razvoju. Prvi korak u sprovođenju nadležnosti Republike Srbije, u oblasti razvoja, uključujući i razvoj nedovoljno razvijenih područja, a koje su utvrđene odredbom člana 97. tačka 12. Ustava, država će ostvariti donošenjem zakona kojim će biti uređeno podsticanje regionalnog razvoja. Osnovni motiv za angažovanje države u ovoj oblasti su unutarregionalni i međuregionalni nesklad koji sputavaju razvoj a iniciraju migracione tokove. Veliki i strateški važni prostori ostaju populaciono nepokriveni a njihovi resursi neiskorišćeni. Istovremeno, u razvijenijim centrima dolazi do prekomerne koncentracije stanovništva i privrede, što proizvodi negativne posledice u ekonomskoj, socijalnoj, prostornoj i ekološkoj sferi. U novoj regionalnoj politici uloga države svodi se na uklanjanje i ublažavanje ograničenja sa kojima su suočena ugrožena područja, odnosno njihovo osposobljavanje za autopropulzivni razvoj. To se naročito odnosi na pomoć područjima sa posebnim razvojnim problemima, kroz investicije i stimulisanje priliva kapitala, kako bi ta područja kompenzirala svoje strukturne slabosti. Da bi podrška države bila efikasna, neophodno je obezbediti njen kontinuitet i održati intezitet na duži period.

Zakonodavni okvir će, pored zakona, obuhvatiti i donošenje nekoliko podzakonskih akata kojima će se konkretnije utvrditi neophodni kriterijumi, institucionalna mreža, aktivnosti nosilaca regionalnog razvoja, kao i metodologija za sprovođenje zakona i smernica definisanih ovom strategijom.

Ovim zakonskim okvirom se, u stvari, vrši uspostavljanje nove regionalne politike Republike Srbije, koja se, pre svega, odnosi na reformu i izgradnju institucija na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou.

Razlozi za uspostavljanje nove regionalne politike su: (a) unutrašnji – nedovoljni efekti i nedostizanje ciljeva dosadašnje regionalne politike. To se pre svega potkrepljuje činjenicom da se regionalne razlike stalno povećavaju i da nije došlo do iskorišćavanja lokalnih razvojnih potencijala; (b) spoljni – neophodnost usklađenosti regionalne politike sa principima pristupanja EU i korišćenja strukturnih fondova EU. Srpske razvojne regije (statistički regioni) moraju razviti svoje sopstvene inovativne potencijale, smanjiti dosadašnje rasipanje i nepovezanost lokalnih napora u cilju podizanja konkurentnosti između samih regija u zemlji, kao i međunarodne konkurentnosti.

U cilju privlačenja podsticaja za ovu namenu, regionalni razvojni program treba da predstavlja osnovni instrument regionalnog razvoja.

2.2. Finansijska institucija

Fond za razvoj Republike Srbije je finansijska institucija čija je osnovna uloga kreditiranje privrede u funkciji ostvarivanja dugoročnih javnih ciljeva iz oblasti regionalne politike. Fond za razvoj Republike Srbije, u tom cilju, svoju kreditnu politiku zasniva na usvojenoj regionalnoj politici MP i resornih ministarstava, a koju će sprovoditi odgovarajući organ, odnosno organizacija odgovorna za regionalni razvoj. Preko Fonda za razvoj Republike Srbije odobravaju se kreditna sredstva.

Neophodno je u godišnjim budžetima utvrditi sredstva za regionalni razvoj koja će, prema utvrđenom planu, usmeravati MP i resorna ministarstva preko odgovarajućih organa, odnosno organizacija.

2.3. Nacionalna institucija za regionalni razvoj

Delokrug novih institucija za podršku i sprovođenje ove strategije i regionalnih razvojnih programa, definisaće se novim zakonskim rešenjima. Naime, formiranje institucionalne strukture na nacionalnom i regionalnom nivou, nužan je preduslov za regionalnu politiku, s obzirom da je ovakva celovita i jasna struktura institucija neophodan uslov za planiranje, sprovođenje, praćenje i ocenjivanje regionalne politike u Republici Srbiji. Država treba da obezbedi bespovratna sredstva nacionalnoj instituciji za regionalni razvoj za finansiranje reigonalnih razvojnih programa. Direktni instrumenti podrške usmeravaju se preko ministarstava i Fonda za razvoj Republike Srbije.

2.4. Regionalne razvojne institucije

Regionalne razvojne institucije predstavljaće racionalnu mrežu regionalnih institucija za podsticanje razvoja statističkih regiona (dva ili više okruga).

Regionalne razvojne institucije biće nadležne za pripremu regionalnih razvojnih programa i za druge dogovorene poslove iz oblasti regionalne politike, naročito vezano za unapređenje ekonomskog, socijalnog, prostornog i ekološkog razvoja.

Regionalnu razvojnu instituciju osnivaju opštine i druge javne i privatne institucije uz učešće Republike Srbije. Regionalne razvojne institucije treba da obezbede javni interes i da pružaju pomoć jednog broja lokalnih samouprava iz jednog ili više regiona pri pripremi regionalnih projekata.

2.5. Regionalni razvojni program

Regionalni razvojni program (RRP) je osnovni instrument za sprovođenje regionalne politike.

Regionalni razvojni program treba da predstavlja osnovni programski dokument koji se priprema za region, koji će koordinirati razvojne prognoze i zadatke Republike Srbije i lokalne samouprave iz oblasti ekonomskog, socijalnog, prostornog i kulturnog razvoja u regionu.

Regionalni razvojni program treba da sadrži strateški i izvršni deo. Strateški deo RRP treba da obuhvata analize stanja i problema, da usklađuje razvoj sektorskih programa i određuje regionalne razvojne ciljeve, usmerenja i prioritete za jedan broj LS iz jednog ili više regiona.

Izvršni deo RRP uključivao bi razvojne projekte od regionalnog i lokalnog značaja sa predviđanjem roka realizacije i izvora finansiranja, organizacionih uslova, kao i potrebnih aktivnosti sa stanovišta zaštite životne sredine. Izvršni deo RRP uključivao bi i druge oblike republičkih i lokalnih regionalnih razvojnih podsticaja.

Regionalni razvojni programi prigraničnih područja uključivaće programe prekogranične saradnje. Zasnivaće se na ovoj strategiji i Prostornom planu Republike Srbije.

Podsticajna sredstva za regionalni razvoj koja će se utvrditi zakonom, obuhvatiće povratna i bespovratna sredstva ministarstava, državnih i drugih institucija.

Kriterijum za raspodelu podsticaja za svaki okrug predstavljaće IRU. Cilj je da se podstiče razvoj svih regiona u Republici Srbiji. Na osnovu IRU utvrđuje se rang lista okruga. Zbog velikih unutar regionalnih neravnomernosti, prioritet u raspodeli podsticaja, a u skladu sa donešenim RRP, imaće NRP.

Podsticaji se odnose na implementaciju projekata usvojenih u RRP. Resorna ministarstva davaće prioritet u finansiranju projekata usvojenih RRP.

Resorna ministarstva i Fond za razvoj Republike Srbije utvrđivaće udeo sufinansiranja za projekte u zavisnosti od cilja i oblika podsticaja.

Nacionalna institucija za regionalni razvoj donosiće smernice za pripremu RRP. Lokalne samouprave biće odgovorne za pripremu RRP, a odluku o pripremi RRP donosiće Veća LS koja su bile uključena u pripremu RRP. Lokalne samouprave poveravaće vođenje pripreme RRP regionalnim razvojnim institucijama.

3. Uloga lokalne samouprave i regionalni razvoj

Lokalna samouprava u Republici Srbiji se, kao i ostale institucije, nalazi u procesu reformi. Efikasna LS je jedan od ključnih ciljeva i SE i Organizacije za Evropsku bezbednost i saradnju (OEBS). SE položaj, obaveze i principe razvoja LS definiše Evropskom poveljom o LS (EPLS doneta još 1985. godine), koja sadrži osnovne odredbe o ulozi, položaju i organizaciji LS i naglašava potrebu za snažnim, adekvatno finansiranim i demokratskim sistemom LS. Međutim, Republika Srbija još uvek nije ratifikovala EPLS, iako su u procesu evropskih integracija Republike Srbije predviđene mere jačanja lokalne uprave.

Republika Srbija je do 2000. godine bila visoko centralizovana zemlja sa ograničenom autonomijom za LS. Tranzicionim reformama položaj jedinica LS znatno je poboljšan, pre svega, donošenjem Zakona o LS, promenom odnosa centralnih vlasti prema opštinama i gradovima, kao i ostvarenim većim stepenom decentralizacije. Sistemski je uređen okvir za demokratsko delovanje LS, poboljšan je njen finansijski položaj (kako uspostavljanjem sistema finansiranja od strane države, tako i mnogobrojnim programima podrške opštinama od strane međunarodnih organizacija), gradovi i opštine dobili su prošireni delokrug izvornih i poverenih poslova, čime je LS u Republici Srbiji doživela značajan stepen afirmacije u odnosu na prethodni period.

Ipak, očekivanja od pune decentralizacije nisu u potpunosti ispunjena i reforma LS nije izvedena konsekventno i do kraja. Jedan od osnovnih razloga leži u tome što su reforme u ovoj oblasti direktno uslovljene napretkom reformi u drugim oblastima (reforme institucija centralne vlasti i javne administracije, borba protiv korupcije, regionalizacija Republike Srbije, itd). Ustavom je stvorena osnova za ostvarivanje glavnih zahteva LS u pogledu restitucije opštinske imovine (LS su dobile pravo na svoju imovinu, tako da je sledeći korak izrada i donošenje zakona kojim će se urediti imovina lokalne samouprave). Međutim, generalni problem regulisanja ove oblasti je što usvajanje ovih pravnih akata nije praćeno donošenjem adekvatne podzakonske regulative i kreiranjem institucionalnih instrumenata za njihovo sprovođenje. Nedefinisan institucionalni okvir doveo je do nedovoljne povezanosti opština i okruga pri definisanju razvojnih inicijativa, protoka informacija i usklađivanja nacionalnih, regionalnih i lokalnih razvojnih ciljeva i prioriteta.

Drugi razlog slabijih rezultata decentralizacije vezan je za unutrašnje slabosti administracije na lokalnom nivou i njenu nedovoljnu osposobljenost da sprovede reformske mere. Administracija na lokalnom nivou je, uglavnom, imala pasivnu ulogu u definisanju i sprovođenju ciljeva lokalnog razvoja. Decentralizacijom i demokratizacijom ona dobija aktivnu ulogu u tim procesima, ali se javlja problem kapaciteta LS da odgovore novim zadacima. Decentralizacija predstavlja potpuno nov koncept planiranja – to nije samo davanje novih funkcija sa državnog nivoa lokalnim vlastima, već i drugačije upravljanje starim funkcijama. Za pravilno sprovođenje ovog koncepta nedostaju gotovo svi resursi: ljudski, finansijski, organizacioni. Mali je broj opština koje imaju sopstvene kapacitete da ovaj proces sprovedu samostalno, već se u mnogo većoj meri oslanjaju na eksternu pomoć. Upravo u procesu planiranja razvoja do izražaja dolaze sva ograničenja koja imaju lokalne zajednice i nameće se potreba za jačanjem njihovih regionalnih veza, kako bi se ta ograničenja lakše prevazišla.

Osnovni uslov za ostvarivanje veće autonomije LS je njihova finansijska nezavisnost i stabilnost. Istovremeno, sistem finansiranja lokalnih zajednica jedna je od najvažnijih oblasti za uspostavljanje uspešnog sistema planiranja razvoja. Usvajanje i primena Zakona o finansiranju LS treba da dovede do: transparentnosti, stabilnosti i predvidivosti sistema finansiranja LS; poboljšanja stepena horizontalnog ujednačavanja kako bi se smanjile velike razlike u nivou razvijenosti opština; jačanja fiskalne autonomije LS; i institucionalizovanja saradnje LS i centralne vlasti.

Pored Zakona o finansiranju LS, Zakonom o javnom dugu i Zakonom o tržištu hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata, stvoreni su uslovi da LS dodatno poboljšaju svoju finansijsku poziciju. Na ovaj način LS će raspolagati sa znatno većim sredstvima nego do sada i moći će uspešno da realizuju mere i aktivnosti koje su predviđene Strategijom lokalnog održivog razvoja. Strategija obuhvata najznačajnije segmente delovanja lokalnih vlasti i drugih učesnika u procesu lokalnog održivog razvoja definišući konkretne mere, akcije i nosioce aktivnosti na lokalnom nivou.

Lokalni razvoj obuhvata široki skup različitih koncepcija, aktivnosti i procesa kojima se lokalne institucije, organizacije i drugi akteri na određenoj teritoriji mobilišu radi kreiranja, realizacije i razvoja aktivnosti kojima se na najbolji način koriste resursi određenog regiona. Lokalni razvoj realizuje se pomoću niza mera koje donose pojedini regioni, gradovi ili uže administrativno-teritorijalne jedinice, kao i brojnim programima nacionalnih vlada usmerenih na pružanje podrške lokalnim akterima. Globalni cilj lokalnog razvoja najčešće se svodi na nastojanje da se poveća prihod, prošire mogućnosti za zapošljavanje i obezbedi viši kvalitet života na određenoj teritoriji. Implicitno, politika lokalnog razvoja ima za cilj da ispravi određene nedostatke tržišnog mehanizma ili greške nacionalne ekonomske politike. Zato politika lokalnog razvoja uključuje brojne javne (administrativne) i društvene aktere, kao što su: lokalni organi, regionalni organi i organi centralne vlade, odnosno preduzeća, građani, sindikati, razvojne agencije, obrazovne institucije i nevladine organizacije.

Lokalni razvoj je osnova ostvarivanja ravnomernog regionalnog razvoja. Obezbeđujući neophodne resurse, LS doprinose ne samo lokalnom ekonomskom razvoju, već i razvoju regiona, a u krajnjoj instanci privrednom razvoju cele zemlje. Nosioci regionalnog razvoja treba da budu LS, koje su odgovorne za pripremu RRP. Strateški deo RRP utvrđuje se za oblast jednog broja LS iz jednog ili više regiona.

U cilju rešavanja individualnih problema od zajedničkog značaja za dve ili više opština, naročito problema vezanih za razvoj ruralnih područja, izgradnju javne infrastrukture i zaštitu životne sredine i kulturnog nasleđa, LS može organizovati pripremu zajedničkog programa razvoja. Zajednički program razvoja mora biti saglasan sa RRP.

Ciljevi

Osnovni cilj LS je uspostavljanje njene aktivne uloge kao nosioca i koordinatora lokalnog razvoja. Svaka LS nastoji da proširi okvir svoje delatnosti, samim tim i odlučivanje o sredstvima, o razvojnim projektima, o svemu onome što se tiče građana, kako bi što efikasnije pružala usluge svojim građanima. Ciljevi LS su: približavanje procesa odlučivanja građanima, odgovorni lokalni zvaničnici, pružanje dobrih javnih usluga, veća efikasnost u pružanju usluga, jačanje lokalnog poreskog potencijala, i poboljšanje opšteg socijalnog stanja.

Jedan od prioriteta Evropskog partnerstva koji se odnosi na resor državne uprave je: usvojiti i sprovoditi reforme u cilju decentralizacije, kako bi se učvrstio kapacitet lokalnih vlasti. Ključna pitanja za jačanje kapaciteta LS su ostvarivanje prava na opštinsku imovinu (neophodno je doneti zakon o vraćanju opštinske imovine), finansijska stabilnost LS i mogućnost planiranja investicija u komunalnu infrastrukturu. Rešavanje ovih pitanja je osnova za ravnomeran regionalni razvoj u kome LS treba da imaju ključnu ulogu.

Da bi LS mogla adekvatno da izvršava navedene uloge neophodno je institucionalno jačanje LS i podizanje nivoa znanja izabranih i postavljenih lica, zaposlenih u opštinskim upravama.

Politike, mere i aktivnosti

Proces decentralizacije podrazumeva kadrovsku i materijalnu osposobljenost organa LS da samostalno preuzimaju vršenje novih nadležnosti. Materijalnu osposobljenost treba obezbediti prvenstveno kroz proces fiskalne decentralizacije koji će biti usklađen sa decentralizacijom poslova, kao i stvaranjem ustavnopravnih i zakonskih osnova za postojanje sopstvene svojine LS. U okviru kadrovske osposobljenosti organa LS, Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu treba da pruži svu neophodnu pomoć u analizi kapaciteta lokalnih vlasti i kreiranju planova za njihovo osposobljavanje.

Razvoj lokalne ekonomije trebalo bi da se zasniva na održivom korišćenju raspoloživih prirodnih resursa. Osnovni zadatak LS u razvoju lokalne ekonomije je izrada i usvajanje lokalnih strategija ekonomskog razvoja i zapošljavanja, kao i izgradnja ili jačanje institucija u okviru, koje bi pratile izradu i implementaciju usvojene strategije lokalnog razvoja. Strategija lokalnog razvoja podrazumeva uvođenje i promociju stimulativnih mera u oblasti ekonomskog razvoja i zapošljavanja, kao i regionalno povezivanje uspostavljanjem otvorenog dijaloga među lokalnim vlastima. Upravo u tom delu lokalnog razvoja važnu ulogu imaju fondovi za regionalni razvoj, te je stoga potrebno postaviti razvojni program za razvoj određene oblasti. Na taj način se podržava saradnja između opština u uspostavljanju razvojnih programa, koji integrišu nekoliko projekata i koji se uklapaju u regionalnu politiku države. To bi doprinelo boljoj lokalnoj saradnji i razvoju manje razvijenih regiona i oblasti.

Da bi se realizovala strategija lokalnog razvoja, moraju se angažovati lokalne samouprave u sprovođenju različitih aktivnosti. Aktivnosti kojima se realizuje strategija lokalnog razvoja su:

1) podsticanje razvoja MSP;

2) podsticanje osnivanja novih preduzeća;

3) promocija stranih i domaćih investicija;

4) promocija razvoja klastera;

5) unapređenje infrastrukture – izgradnja i popravka osnovnih prilaznih puteva, popravka industrijskih železničkih pruga, izgradnja i rekonstrukcija poslovnog prostora, izgradnja i rekonstrukcija komunalne infrastrukture;

6) ostale mere podrške: obezbeđenje obrazovanja i treninga građana, podrška istraživanju i razvoju, pružanje usluga poslovnog savetovanja, obezbeđenje pristupa finansijskim sredstvima, podrška osnivanju i razvoju poslovnih asocijacija, omogućavanje poslovnog povezivanja, poboljšanje kvaliteta života, poboljšanje usluga lokalnih organa uprave, pomoć razvoju nevladinog sektora;

7) izrada strategija povećanja lične bezbednosti i smanjenje kriminala i slično.

Da bi se LS u što većoj meri osposobile za sprovođenje ovih aktivnosti potrebno je sprovesti niz regulatornih, institucionalnih i ekonomskih mera.

Regulatorni instrumenti:

– ratifikovanje EPLS – ostvarivanje principa subsidijarnosti u raspodeli i realizaciji nadležnosti;

– usvajanje zakona kojim će se urediti imovina lokalne samouprave;

– regulisanje raspodele ustupljenih prihoda jedinicama LS (od strane Republike Srbije), koji nisu regulisani Zakonom o finansiranju lokalne samouprave (pre svega prihoda od naknada za korišćenje dobara od opšteg interesa);

– donošenje podzakonskih akata, kojima se obezbeđuje sprovođenje Zakona o LS, Zakona o zaštiti životne sredine i ostalih zakona koji regulišu prava i odgovornosti LS;

– praćenje efekata primene novih zakona i njihova izmena u skladu sa rezultatima analiza nastalih na bazi tog praćenja;

– donošenje, implementacija i kontrola programa privatizacije komunalnih preduzeća u funkciji tržišnog poslovanja;

– stvaranje pravnog i institucionalnog okvira kojim bi se jedinice LS ohrabrivale da razvijaju i usvajaju strateške planove razvoja.

Institucionalni instrumenti:

– formiranje odgovarajućih tela u okviru opštinske uprave za strateško i akciono planiranje, kao i pripremu i realizaciju projekata baziranih na tim planovima;

– definisati podzakonskim aktima obavezne modalitete saradnje LS sa regionalnim razvojnim agencijama;

– jačanje postojećih institucionalnih oblika udruživanja opština (SKGO) i dalja decentralizacija institucija koje direktno utiču na efikasnost rada lokalne samouprave (poreska uprava, inspekcijski organi).

Ekonomsko – finansijski instrumenti:

– odgovarajućim zakonskim i podzakonskim rešenjima regulisati postupak odlučivanja i ulaska LS u koncesione aranžmane za izgradnju i održavanje komunalne infrastrukture;

– efikasna valorizacija prostora (uvođenje novog sistema naplate gradske rente, kontrola prenamene poljoprivrednog u nepoljoprivredno zemljište, liberalizacija i efikasnost službi za izdavanje poslovnih lokacija, uređenje novih prostora za poslovno angažovanje kapitala);

– proširiti pravo lokalnih samouprava za ulazak u finansijske aranžmane za izgradnju određenih objekata na teritoriji opštine (izgradnja sportsko rekreativnih objekata, objekata banjskog i seoskog turizma).

Posebnu pažnju treba posvetiti LS na NRP Republike Srbije. NRP u Republici Srbiji su uglavnom agrarno-ruralnog tipa, a karakteriše ih neadekvatna privredna struktura sa dominantnim učešćem poljoprivrede, nedostatak kvalifikovane radne snage (većina ovih područja suočena je sa problemom depopulacije i nedostatkom kvalitetnih kadrova sa potrebnim specifičnim znanjem), nerazvijeni infrastrukturni kapaciteti, slabo razvijeno preduzetništvo i izraženi problemi u zaštiti životne sredine.

Ovakvo stanje ukazuje na potrebu usmerene akcije koja bi dovela do razvoja nerazvijenih područja, sa akcentom na korišćenju komparativnih prednosti pojedinih teritorija. Ta akcija podrazumeva usmeravanje dela budžetskih i donatorskih sredstava za povećanje razvojnih kapaciteta NRP, pružanjem raznih oblika tehničke pomoći lokalnim samoupravama i davanjem mikrokredita, jačanje međuregionalne i međuopštinske saradnje, posebno na aktiviranju lokalnih razvojnih planova i otvaranju novih radnih mesta i izgradnju komunalne infrastrukture značajne za razvoj malih i srednjih preduzeća.

Kod nerazvijenih područja sa naglašenim strukturnim problemima (visokom nezaposlenošću) posebno je važna aktivna uloga LS u unapređenju privrednih aktivnosti i konkurentnosti (razvoj preduzetništva, razvoj seoskog turizma, uslužnih delatnosti, kulturološke manifestacije i sl). U ruralnim područjima lokalna vlast bi trebalo da ima aktivnu ulogu u razvijanju i finansiranju projekata za unapređenje poljoprivredne proizvodnje (izgradnja sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje poljoprivrednog zemljišta, organska proizvodnja, agrobiznis centri/inkubatori, itd). Takođe, značajan je i uticaj LS na jačanje zadružnog pokreta i njeno učešće u privatizaciji u poljoprivredi.

VII. AKCIONI PLAN

Mere i aktivnosti, sa rokovima, zadacima i organima i organizacijama nadležnim za sprovođenje ove strategije sadržane su u Akcionom planu.

Akcioni plan odštampan je uz ovu strategiju i čini njen sastavni deo.

VIII. ZAVRŠNI DEO

Ovu strategiju objaviti u „Službenom glasniku Republike Srbije”.

Broj:U Beogradu, 11. januara 2007. godine V L A D A PREDSEDNIK

———————–[pic]

POTENCIJALNI KANDIDATI

KANDIDATI

1. podrška u tranzicionom procesu i izgradnji institucija- harmonizacija sa acquis communautaire, izgradnja adm. i sudskih kapaciteta i dr.

2. regionalna i preko-granična saradnja-podrška zajedničkim projektima graničnih regiona

3.regionalni razvoj-investicije u infrastr.(aktivnosti zaštite životne sredine)

4.razvoj ljudskih resursa-pomoć u pripremi zemalja kandidata za programiranje, upravljanje i implementaciju Evropskog socijalnog fonda u okviru Evropske strategije zapošljavanja

5. ruralni razvoj-pružanje podrške zemljama kandidatima u implementaciji Evropskih programa koji su vezani za ruralni razvoj

[pic]

[pic]