Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena

Na osnovu člana 19. stav 4. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 47/03 i 34/06) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07 i 65/08),

Vlada, na predlog Republičke agencije za prostorno planiranje, donosi

O UTVRĐIVANjU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA EKSPLOATACIJE KOLUBARSKOG LIGNITSKOG BASENA

Član 1.

Utvrđuje se Prostorni plan područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.

Član 2.

Prostornim planom utvrđuju se osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena i obezbeđuje racionalna eksploatacija ležišta lignita na delovima teritorija opština Lazarevac, Lajkovac, Obrenovac i Ub.

Član 3.

Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.

Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.

Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1: 50 000, i to: referalna karta 1. – „Namena površina 2020. godine”; referalna karta 2. – „Saobraćajna i vodoprivredna infrastruktura, mreža naselja i javnih službi”; referalna karta 3. – „Zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara”.

Referalne karte iz stava 3. ovog člana, izrađene u 13 primeraka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.

Član 4.

Prostorni plan se sprovodi izradom i donošenjem sektorskih/granskih planova i programa, urbanističkh planova, kao i programima uređenja građevinskog zamljišta.

Član 5.

Ugovor o implementaciji Prostornog plana zaključiće Ministarstvo za infrastrukturu, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo rudarstva i energetike, Ministarsvo finansija, Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije”, Javno preduzeće „Elektromreža Srbije”, Javno vodoprivredno preduzeće „Srbijavode”, Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume”, Javno preduzeće „Putevi Srbije”, Javno preduzeće „Železnice Srbije”, Privredno društvo za proizvodnju, preradu i transport uglja Rudarski basen „Kolubara” d.o.o. Lazarevac, Privredno društvo „Termoelektrane Nikola Tesla” d.o.o. Obrenovac, gradska opština Lazarevac, gradska opština Obrenovac, opština Lajkovac, opština Ub i Republička agencija za prostorno planiranje i drugi učesnici u realizaciji planskih rešenja.

Član 6.

Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe čuvaju se trajno u Vladi(jedan komplet), Ministarstvu životne sredine i prostornog planiranja (tri kompleta), Ministarstvu rudarstva i energetike (jedan komplet), Javnom preduzeću „Elektroprivreda Srbije” (jedan komplet), gradskoj opštini Lazarevac (jedan komplet), gradskoj opštini Obrenovac (jedan komplet), opštini Lajkovac (jedan komplet), opštini Ub (jedan komplet) i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (tri kompleta).

Analitičko-dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u Republičkoj agenciji za prostorno planiranje.

Član 7.

Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koje bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.

Član 8.

Urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.

Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.

Urbanistički planovi i projekti, planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.

Član 9.

Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.

05 broj

U Beogradu,

POTPREDSEDNIK

PROSTORNI PLAN

PODRUČJA EKSPLOATACIJE KOLUBARSKOG LIGNITSKOG BASENA

I. POLAZNE OSNOVE

Područje Prostornog plana eksploatacije Kolubarskog lignistskog basena (u daljem tekstu: Plansko područje) nalazi se na oko 50 km jugozapadno od Beograda, što doprinosi njegovom povoljnom regionalnom položaju. Najznačajniji saobraćajni pravac jeste ibarski, koji uzduž preseca Plansko područje sa državnim putem I reda M-22 i železničkom prugom Beograd-Bar. Od značaja je i manji broj regionalnih putnih pravaca i mreža lokalnih puteva. Postojeći saobraćajno-geografski položaj, u uslovima date privredne strukture, determiniše i kretanje/naseljavanje stanovništva, gde su osnovne karakteristike sledeće: relativno veliki rast Lazarevca; manje intenzivno naseljavanje u opštinskim centrima i naseljima koja se nalaze u blizini rudnika/površinskih kopova, kao i u blizini drugih privrednih kapaciteta; visoko učešće dnevnih radnih migracija iz Beograda i naselja u okruženju objekata rudarsko-energetsko-industrijskog sistema (u daljem tekstu: REIS).

Prema sadašnjim sagledavanjima, eksploataciono područje Kolubarskog lignitskog basena prostire se, po dužoj strani, od Rudovaca na jugoistoku do Radljeva i Šarbana na severozapadu, u dužini od oko 25,5 km i, po kraćoj strani, u širini od 2 – 8 km. Ukupna površina eksploatacionog područja iznosi 133,9 km(; od toga je oko 51,14 km( ili 38,2% već zauzeto za potrebe rudarstva. Rekultivacijom u dosadašnjem periodu obuhvaćeno je 12,6 km( površine, od čega 8,6 km( pokrivaju šume.

Plansko područje obuhvata: postojeće i planirane površinske kopove; deponije otkrivke (jalovine) i drugih otpadnih materija; objekte za pripremu, preradu ili transformaciju uglja; mrežu spoljnog i unutrašnjeg transporta; sisteme za vodosnabdevanje; lokacije postrojenja za tehnološku i otpadnu vodu; područja rekultivacije oštećenog zemljišta; lokacije za izmeštanje naselja, infrastrukturnih i drugih objekata iz zone eksploatacije lignita i područja neposrednog uticaja rudarsko-energetskog sistema na okolinu.

Ukupna površina Planskog područja iznosi 547,14 km(.

Granicama Planskog područja obuhvaćeni su delovi teritorije četiri opštine, i to:

1) opštine Lazarevac, i to cele katastarske opštine: Vrbovno, Leskovac, Stepojevac, Cvetovac, Sokolovac, Veliki Crljeni, Junkovac, Arapovac, Mirosaljci, Sakulja, Vreoci, Šopić, Medoševac, Zeoke, Baroševac, Strmovo, Prkosava, Rudovci, Mali Crljeni, Bistrica, Lukovica, Lazarevac, Petka, Stubica, Šušnjar, Dren i Burovo;

2) opštine Lajkovac, i to cele katastarske opštine: Mali Borak, Skobalj, Jabučje, Lajkovac, Rubibreza, Nepričava i Ćelije;

3) opštine Ub, i to cele katastarske opštine: Ub, Ruklada, Lončanik, Milorci, Brgule, Liso Polje, Kalenić, Šarbane, Radljevo, Stublenica, Trnjaci, Murgaš i Paljuvi;

4) opštine Obrenovac, i to cele katastarske opštine: Piroman, Brović, Konatice i Poljane.

Područje Kolubarskog lignitskog basena obuhvaćeno je prostornim planovima donetim u prethodnom periodu: Prostorni plan Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 13/96), Regionalni prostorni plan administrativnog područja grada Beograda („Službeni list grada Beograda”, broj 10/04), Prostorni plan područja posebne namene infrastrukturnog koridora Beograd – Južni Jadran, deonica Beograd – Požega („Službeni glasnik RS”, broj 37/06) i Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom („Službeni glasnik RS”, broj 70/02).

Prostorni plan Republike Srbije – izvod iz dela PPRS koji se odnose i na korišćenje prirodnih resurse: „Jedno od osnovnih uporišta Prostornog plana odnosi se na štednju, racionalno korišćenje i zaštitu prirodnih resursa, naročito deficitarnih i strateški značajnih za razvoj i kvalitet življenja u Republici. Ukupan bilans vodnih resursa, kao i njihov prostorni i vremenski razmeštaj zahteva izuzetno pažljivo korišćenje i u potpunosti obezbeđen sistem zaštite od zagađenja i neplanskog korišćenja. Među prioritetnim opredeljenjima Prostornog plana je zaštita poljoprivrednog zemljišta, a naročito striktno ograničavanje pretvaranja zemljišta I-IV bonitetne klase u nepoljoprivredne namene, kao i očuvanje kvaliteta i prirodne plodnosti zemljišta. Isti značaj pridaje se pošumljavanju, obnavljanju i poboljšanju kvaliteta šuma. Neophodno je uspostaviti efikasnu kontrolu korišćenja i uređivanja građevinskog zemljišta i utvrditi norme i standarde građenja i komunalnog opremanja naselja. Radi blagovremenog rezervisanja prostora za racionalnu izgradnju i korišćenje objekata/područja od javnog interesa, utvrđuje se zaštita koridora za izgradnju infrastruktura, područja eksploatacije ruda, prostora za izgradnju akumulacija, kao i prostora zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara”.

Tabela II-3 Plan šumovitosti

Područje / okrug Ukupna površina okruga, km2 Površina šuma, 1993. ha Šumovitost% Optimalna šumovitost% Površina šuma, 2000. ha Površina šuma, 2011. ha Grad Beograd 3.222 35.984 11,2 27,3 41.784 53.484 Kolubarski 2.475 61.841 25,0 34,0 64.341 70.841

„Kolubarski sistem je u vodnim bilansima jedan od najnapregnutijih; pošto su jako sužene mogućnosti za izgradnju novih akumulacija mora se ostvariti prevođenje vode iz Drine; na svim PPOV (osim Obrenovca, gde je PPOV opšteg tipa) predviđa se produženo biološko prečišćavanje otpadnih voda”;

„Imajući u vidu raspoložive energetske izvore, ugalj i dalje ostaje najznačajnija sirovina u proizvodnji energije, sa učešćem od 88,0% u geološkim energetskim rezervama Republike (Slika 1).

[pic] Slika 1. Struktura geoloških rezervi primarne energije u Republici Srbiji

Ugalj – Pretežni deo rezervi uglja je koncentrisan u nekoliko velikih lignitskih basena – Kosovski, Metohijski, Kolubarski i Kostolački (Slika 2). Relativno povoljni geomontanski uslovi omogućuju u ovim basenima obimnu i ekonomski racionalnu primenom moćne mehanizacije za površinski otkop, transport i pripremu uglja.

Površinska eksploatacija niskokaloričnih ugljeva (lignita) ima za posledicu brojna ograničenja i konflikte sa neposrednim okruženjem, kao što su: zauzimanje poljoprivrednog i šumskog zemljišta, izmeštanje naselja, saobraćajne i druge infrastrukture, vodotokova, privrednih i drugih objekata, degradacija ekosistema i dr. Termoenergetski objekti imaju značajnog udela u zagađenju vazduha, vode i tla. Relativno velik obim degradacije prostora, kao posledice obimne eksploatacije lignita, upućuje na neophodnost blagovremenog i sveobuhvatnog rešenja tog problema u svim fazama planiranja, projektovanja i kontrole proizvodnje.

Slika 2. Rezerve lignita u velikim basenima

Tabela II-12 Procena prostiranja lignitskih ležišta i područja eksploatacije

1991. 2011. Produktivni deo basena 900,00 km2 900,0 km2 Površine zauzete površinskom eksploatacijom 100,00 km2 210,0 km2* Površine obuhvaćene rekultivacijom 15,00 km2 60,00 km2 Blizu 200 naselja u produktivnom delu basena- Broj stanovnika- Broj domaćinstava cca 220.000cca 50.000 cca 300.000cca 75.000 Izmeštanje naselja- Broj stanovnika- Broj domaćinstava cca 7.000cca 1.550 cca 20.000**cca 5.000

* Procena je napravljena prema očekivanom povećanju proizvodnje uglja od 50,0%

** Procena je zasnovana na pretpostavci da će najveći deo planiranog povećanja proizvodnje uglja biti ostvarena u Kosovskom basenu, gde je naseljenost teritorije najveća (300-500 stanovnika po km2)

Sadašnja proizvodnja uglja u Kolubarskom basenu od oko 25-29 miliona tona godišnje odvija se u površinskim kopovima „Polje B”, „Polje D” i „Tamnava-istočno polje”, a započinje proizvodnja na kopu „Tamnava-zapadno polje”. Proizvodnja u „Polju B” prestaće 2000. godine, a u polju „Tamnava-istočno polje” 2005. godine. Posle 2000. godine biće otvoreni površinski kopovi „Južno polje” a zatim „Radljevo”. U narednom periodu predviđa se korišćenje isključivo unutrašnjih odlagališta za smeštaj raskrivke, čime će se obezbediti manje zauzimanje poljoprivrednih površina i stvoriti uslovi za efikasnu rekultivaciju oštećenog zemljišta u napuštenim površinskim kopovima”.

U sektoru energetike Republike Srbije došlo je u poslednjih 5 – 10 godina do značajnih promena. Pretpostavke na kojima su zasnovani navedeni prostorni planovi u toj oblasti nisu se ostvarile, planska rešenja u republičkom i regionalnim planovima koja se odnose na sektor energetike i razvoj Kolubarskog lignitskog basena nisu više aktuelna.

Osnovne dugoročne koncepcije Prostornog plana Republike Srbije i regionalnih prostornih planova koje se odnose na ostale oblasti prostornog razvoja ugrađene su delimično u ciljeve, planska rešenja i smernice za primenu ovog prostornog plana.

S obzirom na monofunkcionalni karakter privrede u opštinama koje se nalaze u eksploatacionom području Kolubarskog basena i na veoma veliki uticaj REIS na prostorni, privredni i socijalni razvoj područja, planska rešenja iz navedenih planova koja se odnose na druge aspekte razvoja, morala su da budu preispitana u ovom prostornom planu.

Položaj koridora budućeg autoputa preuzet je iz Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora Beograd – Južni Jadran, deonica Beograd – Požega.

Osnovni pravci razvoja područja Kolubarskog basena određeni su strateškim opredeljenjima razvoja energetike Republike Srbije. Niz propozicija iz ovih dokumenata, međutim, nije elaboriran do nivoa koji omogućava jednoznačnu interpretaciju i direktno korišćenje u Planskom području. To se odnosi, u prvom redu, na: konkretne strategije i ciljeve u pogledu svojinskog, organizacionog, finansijskog i ostalog restrukturiranja u oblasti energetike; veličinu, strukturu i izvore finansijskih i drugih sredstava za nastavak revitalizacije postojećih objekata, dovršavanje započetih objekata i izgradnju novih. Među navedenim otvorenim pitanjima, od ključnog značaja jeste razrešavanje problema finansijskih sredstava za osnovne objekte (TE „Kolubara A”, TE „Kolubara B” i dr.), jer će oni apsorbovati najveći deo investicionih sredstava. Inače veoma značajan razvoj malih i srednjih preduzeća i restrukturiranje postojećih preduzeća u okviru i van Planskog područja, koja nisu striktno vezana za proizvodnju energije, ne zahtevaju ni približno velika sredstva.

Strateški okvir prostornog razvoja i uređenja Planskog područja utvrđen je Strategijom razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine. Za ovaj plan najvažnije su one njene odredbe koje se odnose na: završetak započetih investicija; revitalizaciju postojećih kapaciteta; širenje površinskih kopova na nove lokalitete; ekonomske, socijalne, prostorne/naseljske, pravno-imovinske, tehničko-tehnološke i ekološke konflikte koji se očekuju kod ostvarivanja strateških ciljeva; neophodnost razgraničenja eksploatacije lignita, s jedne strane, i prerade lignita i proizvodnje energije i ostalih pratećih programa, s druge.

To su ujedno i odredbe za koje je najpreče da budu operacionalizovane do nivoa koji je neophodan za implementaciju ovog plana.

Pored toga, relevantan strateški okvir prostornog razvoja i uređenja Planskog područja čine strateški pravci energetske politike i zahtevi za usklađivanje sa EU, definisani Nacionalnom strategijom za pristupanje Srbije EU: reforma zakonodavno-pravnog okvira (izgradnja odgovarajućeg institucionalnog okvira-agencija i operatora za pojedine segmente) i strukturno-organizacione i svojinske promene.

Ključna opredeljenja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine – prema Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, koja je doneta na osnovu Zakona o energetici, dva osnovna cilja reforme energetskog sistema jesu: uspostavljanje kvalitetno novih uslova rada, poslovanja i razvoja u proizvodnji i potrošnji energije, koji će podsticajno delovati na privredni razvoj Republike Srbije, zaštitu životne sredine i integraciju u regionalno i evropsko tržište energije; obezbeđivanje sigurnosti i ekonomičnosti snabdevanja privrede i stanovništva energijom. Ovi ciljevi trebalo bi da se zasnivaju na povećanoj racionalnosti i efikasnosti u oblasti proizvodnje i potrošnje energije, kao i na što većem korišćenju domaćih energetskih izvora, posebno novih i/ili obnovljivih, kao i na primeni novouspostavljenih zakonodavnih, institucionalnih, strukturno-organizacionih i ekonomsko-poslovnih okvira za rad, poslovanje i razvoj energetskog sistema. Na taj način, sektor energetike trebalo bi da bude jedan od nosilaca održivog socioekonomskog razvoja i regionalne i sveevropske integracije privrede Republike Srbije. Donošenjem posebnih strukturnih mera i instrumenata, domaća energetska praksa biće usklađena s praksom i pravnim propisima koji su na snazi u Evropskoj uniji.

Navedeni ciljevi biće ostvareni kroz srednjoročne i dugoročne prioritetne energetske programe, za oblasti: tehnološke modernizacije energetskih proizvodnih sistema, racionalnog korišćenja energenata i povećanja energetske efikasnosti proizvodnje i potrošnje energije (prvi prioritet); ulaganja u izgradnju novih energetskih objekata, korišćenja novih obnovljivih izvora energije, tj. biomase, malih HE, geotermalne energije, energije vetra i sunčevog zračenja (drugi prioritet); snižavanja intenziteta štetnih emisija u proizvodnji i potrošnji energije (treći prioritet); tehnološkog i naučnog razvoja i istraživanja (četvrti prioritet); uspostavljanja sistema energetske statističke i informatičke podrške, u skladu sa sistemom i praksom Evropske unije, tj. EUROSTAT (peti prioritet).

Za navedene programe biće doneti potrebni podzakonski akti i obezbeđena odgovarajuća finansijska podrška iz budzeta Republike Srbije.

Posebni ciljevi strateškog razvoja energetskog sektora obuhvataju: međusobno usklađeni razvoj proizvodnje i potrošnje energije, uz smanjenje troškova i ekonomski prihvatljivu i efikasnu supstituciju finalnih energeneta; povećavanje energetske efikasnosti, kako bi se povećala konkurentska sposobnost privrede, a posebno izvozno orijentisane industrije, prioritet u pogledu smanjivanja energetske intenzivnosti imaju sektori industrije, građevinarstva i saobraćaja, kao i drugi sektori; povećano oslanjanje na domaće izvore energije i tehničke i tehnološke inovacije koje omogućavaju racionalniju i ekološki prihvatljiviju proizvodnju i potrošnju energije; racionalnu upotrebu kvalitetnih energenata u proizvodnji, transportu i distribuciji električne i toplotne energije u osnovnim sektorima (industrija, domaćinstva, javne službe i komercijalne delatnosti); diverzifikaciju izvora i pravaca snabdevanja naftom i prirodnim gasom, kao i intenziviranje istraživanja nafte i gasa u zemlji i inostranstvu; postupno uvođenje novih tehnologija – tehnički pouzdanih, energetski efikasnih, ekonomskih profitabilnih i ekološki prihvatljivih, uključujući povećano korišćenje obnovljivih energetskih resursa i prirodnog gasa za spregnutu proizvodnju električne i toplotne energije; selektivno korišćenje novih i/ili obnovljivih izvora energije; strukturno reorganizovanje javnih energetskih preduzeća (kroz model njihove vertikalne integracije) i izgradnju zaokruženog energetskog tržišta; regulisanje cena energenata tako da se omogući pokrivanje opravdanih troškova proizvodnje, transporta i distribucije, ulaganje u razvoj i formiranje posebnih sredstava za zaštitu najsiromašnijih građana; stimulisanje naučnog/istraživačkog rada, stručnog usavršavanja i tehničkih i tehnoloških inovacija.

U skladu s osnovnim strateškim opredeljenjima, biće unapređen ukupan sistem državne regulacije u oblasti energetike, a naročito: uspostavljanje tržišta u oblasti energetike, međusobno usklađivanje regulative u raznim oblastima (porezi, carine, antimonopolski propisi itd.), strukturno reorganizovanje energetskih preduzeća i efikasno upravljanje državnom imovinom i odgovarajući nadzor; stalno usklađivanje razvoja energetike i razvoja drugih sektora, na osnovu pouzdanih procena energetskih resursa i potreba, stalnog energetskog bilansiranja i procene budućeg privrednog rasta i socijalnog razvoja; uspostavljanje savremene tehničke regulative, propisa i standarda za inovacije u pogledu efikasnosti u proizvodnji i korišćenju energije, kao i za druge oblike modernizacije energetskih sistema; obezbeđivanje svih potrebnih uslova za pristupanje Republike Srbije u energetsku zajednicu zemalja Jugoistočne Evrope i druge institucionalne i organizacione sheme i dogovore; regulisanje ukupne materije i preduslova za ratifikaciju Kjoto Protokola i ostvarivanje svih obaveza koje iz toga proističu; stimulisanje investicija u nove i/ili obnovljive energetske izvore (tehnologije) i energetski efikasnu proizvodnju i potrošnju; posebno, finansijsko podsticanje privatnih ulaganja u takve programe i projekte; uspostavljanje nacionalnog fonda za inovativne programe i projekte; definisanje Operatora prenosnog sistema, Operatora tržišta električnom energijom, Operatora transportnog sistema prirodnog gasa i Operatora skladišta prirodnog gasa; uspostavljanje odgovarajućeg tela (institucionalnih aranžmana) za praćenje i upravljanje reformama u oblasti energetike; uspostavljanje stalnih aktivnosti Vlade za praćenje ostvarivanja reformi u oblasti energetike i prilagođavanja u ovoj oblasti.

U pogledu neophodnih ulaganja, za realizaciju pet prioritetnih programa razvoja energetike do 2015. godine biće investirano oko 3,7% projektovanog BDP, a u tome u prvom redu za tehničku i tehnološku modernizaciju energetske infrastrukture, kao i za dodatnu proizvodnju električne energije iz postojećih i novih energetskih izvora. Veći deo ovih sredstava biće namiren iz ekonomskih cena električne energije, kao i korišćenjem kredita, zajmova i obveznica sa tržišta kapitala. Takođe, računa se i na direktne strane investicije, kao i na sredstva od davanja koncesija za korišćenje rudarsko-energetskih resursa. Tome će biti prilagođeni novi tarifni sistemi, odnosno cene koje se utvrđuju za električnu energiju i prirodni gas u uslovima tržišnog poslovanja, na osnovu predloga Agencije za energetiku, odnosno odluka Vlade.

U nastavku je data preliminarna procena sredstava koja su potrebna za realizaciju nekoliko prioritenih programa odnosno sektora (izraženo u milionima USD):

– u oblasti nafte (prvi prioritet), 360;

– u oblasti gasa (prvi i drugi prioritet), 840;

– podzemna eksploatacija uglja (prvi prioritet), 86;

– površinska eksploatacija uglja – Kolubarski i Kostolački basen (prvi prioritet), 600;

– elektroenergetika (prvi i drugi prioritet), 4.279;

– gasifikacija domaćinstava (drugi prioritet), 320;

– toplifikacija domaćinstava (drugi prioritet), 280;

– uvođenje štedljivih svetiljki u domaćinstvima (drugi prioritet), 20;

– korišćenje biomase u industriji i komunalnim delatnostima (treći prioritet), 100;

– izgradnja malih HE (treći prioritet), 130;

– modernizacija toplana (treći prioritet), 120.

Ukupno, to iznosi 7,675 milijardi USD, a detaljna struktura biće data u Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine. Ovaj iznos činio bi oko 3,7% BDP u periodu do 2015. godine, što je znatno više od proseka za razvijene zemlje, gde se kreće od 2,2 do 3,2%, i nešto više od proseka zemalja koje su se nedavno priključile Evropskoj uniji, koji iznosi oko 3,5%. Ovim investicijama može se ostvariti veći broj pozitivnih efekata, vrednih oko 11 milijardi USD.

Ključni problemi ostvarivanja Zakona o energetici i Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine i restrukturiranja u sektoru energetike – Zakon o energetici stupio je na snagu 1. avgusta 2004. godine, a Republička agencija za energetiku osnovana je 16. juna 2005. godine. U implementaciji ovog zakona, još uvek je potrebno doneti mnoge dokumente koji treba da omoguće brži razvoj energetskog sektora, otvaranje tržišta u oblasti energetike i jačanje konkurencije u ovoj oblasti.

Odmah nakon donošenja Zakona o energetici, uočeni su neki njegovi nedostaci, pa je pojedine zakonske odredbe potrebno razraditi i unaprediti, gde ima različitih ideja i različitih interpretacija.

U institucionalnom i programskom pogledu, bilans ostvarivanja Zakona o energetici i Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine je sledeći: osnovana je Agencija za energetiku, osnovana je Agencija za energetsku efikasnost, potpisan je i ugovor o energetskoj zajednici zemalja Jugoistočne Evrope, ali sve to još uvek se sporo primenjuje, najpre zato što nedostaju podzakonska akta za realizaciju Zakona o energetici, nema operativnog programa za ostvarivanje Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine.

U najvećem delu, kašnjenje je posledica većeg broja strukturnih nedostataka energetskog sistema, i još uvek postojećih nedoumica oko rešavanja nekih ključnih problema. Republika Srbija, ukupno, nije dovoljno uključena u razne međunarodne inicijative i aktivnosti, iako će ubuduće tražnja za energijom rasti, a i ekološki aspekti postajati sve važniji i komplikovati se. U svetskim razmerama, investicije u oblasti energetike do 2050. godine premašiće 50 hiljada milijardi dolara, a više od polovine biće u zemljama u razvoju (kao što je Republika Srbija). Iako Republika Srbija može, s obzirom na položaj i rezerve pojedinih energetskih resursa, da bude centar/čvorište tranzita energije na Balkanu, pa i energetski lider u regionu, zasad je daleko od toga (s obzirom na ukupnu situaciju, i na lošu „performansu” privrednog i energetskog sistema). Još uvek se veoma malo doprinosi zajedničkim energetskim ciljevima regije, gde su prioriteti: bezbednost i pouzdanost ponude (koja je u Republici Srbiji još uvek nedovoljna), održivost razvoja (gde je daleko od toga, a i malo toga se preduzima da održivost energetskog razvoja dođe na visoko mestu u politici) i konkurentnost (gde se još uvek nedovoljno radi na tome). Uzroci tome su što je energetski sektor Republike Srbije: previše centralizovan već više od 50 godina; monopolski organizovan, a demonopolizacija ide veoma sporo; zaostao u odnosu na okruženje; sporo se inovira zakonodavna regulativa, naročito oko reformi uspostavljanja energetskog tržišta i privlačenja slobodnog kapitala za investiranje.

Specifično, stanje u JP „Elektroprivreda Srbije” je sledeće: još nisu definisana jasna strateška opredeljenja u pogledu razvoja kompanije; znatne su razlike među delovima kompanije u pogledu njihove efikasnosti; kao posledica, rizici su veliki, i ne u svemu kontrolisani, upravo u pogledu donošenja strateških odluka; dosadašnje unapređivanje radnih performansi sistema teklo je usporeno, delom i zbog toga što je nailazilo na velike prepreke i otpore, pa dostignute ukupne performanse nisu dovoljne za uspešan nastup na regionalnom tržištu, naročito u svetlu očekivanih radikalnih promena u regionalnom okruženju; do sada su izdvojene pojedine prateće („non-core”) delatnosti iz osnovne („core”) delatnosti, ali, zapravo, samo one koje su već bile nezavisne celine, dok najteži deo posla tek predstoji, naročito u „kombinatskim” delovima kompanije; znatno je smanjen broj zaposlenih, po osnovu tzv. prirodnog odliva i primenom stimulativnih otpremnina, čime su u relativnom pogledu smanjeni troškovi radne snage; povećanje cena energije, inače neophodno, neće biti dovoljno da poveća efikasnost sistema JP „Elektroprivreda Srbije” ako se naporedo ne sprovede racionalizacije i poveća efikasnost u organizacionom i finansijskom delu poslovanja; privatizacija kompanije ide sporo, pa se još uvek ne može pouzdano oceniti koja postrojenja kompanije će se pokazati neefikasnim u novonastalim uslovima, i koja će biti ugašena, a time i koliko će zaposlenih ostati bez posla po tom osnovu.

U proteklom periodu proizvodnja električne energije je dala suštinski doprinos zadovoljenju energetskih potreba Republike Srbije. Zbog nedostatka nafte i prirodnog gasa tokom sankcija devedesetih godina prošlog veka, elektroprivreda je morala po svaku cenu da održava visok nivo proizvodnje kako bi obezbedila funkcionisanje prioritetnih potrošača i vitalnih segmenata društva, grejne i druge potrebe stanovništva. Međutim, to je imalo za posledicu zastoj u razvoju elektroprivrede, visoki pad poslovnog prihoda zbog niskih cena električne energije (u funkciji očuvanja standarda stanovništva), povećanje neracionalne potrošnje električne energije i porast vršnih snaga u sistemu, neizvršavanje planiranog obima remonata, prenapregnuto korišćenje pojedinih kapaciteta, nedovoljno investiranje u revitalizaciju postojećih i izgradnju novih kapaciteta. Na Slici 1 dat je dijagram proizvodnje električne energije u Republici Srbiji u periodu od 1970. do 2006. godine gde se vidi da je najveća proizvodnja električne energije iz 1990. godine premašena tek 2005. godine.

U devedesetim godinama prošlog veka došlo je do značajne promene strukture potrošnje električne energije, sa sve većim učešćem sektora široke potrošnje, što se odrazilo na dalje povećanje neravnomernosti njene potrošnje tokom godine. Prelazak velikog broja potrošača na grejanje i dogrevanje električnom energijom izazvao je veliku osetljivost potrošnje i vršnog opterećenja na promene spoljne temperature. Karakteristike potrošnje električne energije (odnos maksimalnih i minimalnih opterećenja i trajanje visokih opterećenja) bile su u sve većem neskadu sa strukturom proizvodnog dela sistema. Ukupna potrošnja u posmatranom periodu je porasla za 21,3% ili za oko 6000 GWh. Istovremeno, potrošnja ostalih energenata (nafte, prirodnog gasa i uglja) je smanjena, zbog nemogućnosti uvoza i dispariteta cena, pa je udeo električne energije u finalnoj potrošnji ukupne energije porastao sa 20 na čak 31% (u razvijenim zemljama je do 20%). Vršno satno opterećenje je u istom periodu povećano za 42,3% ili za preko 2100 MW (Slika 2). U periodu nakon 1999. godine došlo je do smanjenja vršne snage, ali je ona još uvek veoma visoka.

Ovim je izrazito porasla sezonska neravnomernost potrošnje električne energije. U zemljama sa sličnom klimom najveća, zimska mesečna potrošnja je za 40% veća od najmanje mesečne, letnje, a kod nas je ova razlika veća. Minimalna (letnja) opterećenja poslednjih godina rastu zbog sve veće primene rashladnih uređaja, kao i maksimalna (zimska) zbog njenog korišćenja za grejanje u domaćinstvima, kao i poslovnog prostora i drugih objekata (Slika 3).

Zbog toga je znatan deo razvojnih aktivnosti u JP EPS, u periodu od 2001. godine do danas morao biti usmeren na revitalizacije i modernizacije postojećih kapaciteta i racionalizaciju potrošnje električne energije. Osnovne mere za racionalizaciju potrošnje su bile: povećanje cene električne energije i ispravljanje dispariteta cena osnovnih energenata, uz unapređenje tarifnog sistema; supstititucija korišćenja električne energije drugim energentima; stimulisanje korišćenja energetski štedljivih uređaja i materijala; smanjenje gubitaka u distribuciji i prenosu; smanjivanje sopstvene potrošnje u objektima JP EPS, a posebno u termoelektranama. Te aktivnosti su omogućile da se smanji deficit u potrošnji električne energije i neophodan uvoz u toku zadnjih godina.

Poznato je da razvoj elektroprivrede treba da bude usklađen sa potrebama privrednog i društvenog razvoja, tj. sa rastom potreba privrede i stanovništva. Zbog toga je 2005. godine usvojena Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015 godine, koja omogućava realnije sagledavanje razvoja elektroprivrede u narednom periodu. Za potrebe ovog plana, dati scenariji predstavljaju dovoljnu orijentaciju, jer ako se ne realizuju do 2015. godine, ostvariće se kasnije, što u suštini ne menja značaj zaštite i zauzimanja prostora za neophodni energetski razvoj do 2020. godine.

[pic] Slika 1. Proizvodnja električne energije u periodu 1970-2006.

[pic] Slika 2. Porast vršnih snaga u periodu 1970-2006. godina

[pic] Slika 3. Uporedna analiza mesečne potrošnje električne energije u 1990, 2000. i 2006. godini

Na bazi procena o demografskom i privrednom razvoju Republike Srbije, strukturnim promenama koje se očekuju, efektima racionalizacije potrošnje i smanjenja gubitaka električne energije u Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine izvršena je prognoza potrošnje energije u periodu do 2015. godine u dve varijante – dinamičan i usporeni ekonomski razvoj (Tabela 1 i 2).

Tabela 1. Prognoza bilansa električne energije – dinamičan ekonomski razvoj (GW)

Godina 2003 2006 2009 2012 2015 Bruto potrošnja 30584 32023 33726 35568 37453 Obavezne isporuke 1287 1600 1600 1600 1600 Ukupne potrebe 31781 33623 35326 37168 39047 Domaća proizvodnja 30871 33810 34990 39820 39850 Neto: uvoz (-) /izvoz (+) – 1000 187 -336 2652 803

Tabela 2. Prognoza bilansa električne energije – usporen ekonomski razvoj (GW)

Godina 2003 2006 2009 2012 2015 Bruto potrošnja 30584 31557 32433 34100 35470 Obavezne isporuke 1287 1600 1600 1600 1600 Ukupne potrebe 31871 33157 34033 35700 37070 Domaća proizvodnja 30871 33810 34990 35020 39850 Neto: uvoz (-)/izvoz (+) -1000 +653 +957 -680 +2780

Saglasno opisanim scenarijima, stopa rasta potrošnje električne energije je 2,2%, odnosno 1,7%. Međutim, bez obzira na predviđeni nivo smanjenja gubitaka, racionalizaciju potrošnje i revitalizaciju postojećih elektrana, doći će do značajnih manjaka u energiji i snazi. U zavisnosti od nivoa hladne rezerve (bar 5 % od ukupne proizvodnje električne energije), zatim stope ispada i vremena trajanja godišnjih, posebno kapitalnih remonata na pojedinim elektranama, shodno projekcijama energetskih potreba prema scenariju dinamičnog ekonomskog razvoja, neophodno je da u periodu od 2009. do 2012. godine, uđe u pogon bar jedna nova termoelektrana na lignit, bazne proizvodnje od oko 4800 GWh. U tom periodu povećaće se potrošnja primarne energije, po osnovu povećane proizvodnje domaćeg lignita, shodno čemu će ukupna/primarna energije u tom periodu biti veća za oko 8 miliona tona lignita. Uvažavajući nisku stopu ispada elektrenergetskih objekata i efikasno sprovođenje kapitalnih remonta na pojedinim elektranama, shodno projekciji scenarija usporenog ekonomskog razvoja, period ulaska istovetne termoelektrane bio bi pomeren bar za tri godine. Samo sa jednom, novom termoelektranom (u odnosu na 2003. godinu) ukupna/primarna energija u 2015. godini iznosila bi, zavisno od scenarija između 18 i 17 M ten.

Uz uvažavanje prioriteta definisanih u Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine kada su u pitanju novi termoenergetski objekti u Republici Srbiji u periodu do 2012. godine, Program ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine predviđa, sprovođenje sledećih prioritetnih aktivnosti: izgradnju novih TE i TE-TO na domaće gorivo čime je obuhvaćena izgradnja novih termoenergetskih postrojenja na kolubarski lignit; izgradnja termoenergetskih postrojenja sa kotlovima sa sagorevanjem u fluidizovanom sloju lignita niske toplotne moći.

Na osnovu dosada sprovedenih analiza i aktivnosti, moguće opcije za izgradnju novih proizvodnih kapaciteta na kolubarski lignit su sledeće:

1) opcija 1. – Dovršetak izgradnje započetih blokova „Kolubara B” 2 x 350 MW-Prednost ove opcije predstavlja kraći period izgradnje, jer se može koristiti već delimično isporučena oprema, izgrađeni objekti i izvedeni radovi, kao i niži nivo osnovnih investicionih ulaganja. Sprovedene analize pokazuju opravdanost realizacije ove opcije;

2) opcija 2. – Izgradnja savremenog novog bloka nominalne snage oko 700 MW sa nadkritičnim parametrima – Ovakvo postrojenje je u skladu sa savremenim konceptom koji se u najvećoj meri primenjuje za gradnju novih blokova u Evropi. Osnovna investicija je veća nego u slučaju opcije 1 (na nivou 870 miliona evra), ali su niži eksploatacioni troškovi i sprovedene analize pokazuju da je i ova investicija opravdana, odnosno da su svi parametri rentabilnosti objekta pozitivni

3) opcija 3. – Prema ovoj opciji pristupilo bi se realizaciji i završetku TE „Kolubara B” (2 x 350 MW) i novog bloka snage 700 MW. Pri tome bi jedan kapacitet od 700 MW zadovoljio očekivani rast potrošnje, a drugi predstavljao zamenski kapacitet za stare, neefikasne i ekološki neprihvatljive jedinice. U tom smislu, JP EPS je započeo aktivnosti za završetak započete TE „Kolubara B”, sa jedne strane, i za definisanje jedinične snage, karakteristika i lokacije za novi blok na uglju iz Kolubarskog basena, čiji bi ulazak u pogon mogao biti posle 2013. godine, s druge.

Sprovedene analize su, takođe, pokazale da će razvojem kolubarskog rudarskog basena i otvaranjem novih otkopnih polja doći do porasta učešća niskokvalitetnih ugljeva toplotne moći ispod 5.300 kJ/kg, koji je prisutan kako u rezervama kopova koji su u radu, tako i u budućim kopovima RB Kolubara. Preliminarne analize rađene za postrojenje reda snage 200 MW su pokazale da sagorevanje niskokvalitetnog uglja ima opravdanost, što je pitanje od strateškog značaja za razvoj Kolubarskog ugljenog basena. U slučaju izbora pogodne mikrolokacije na obodu basena, ovo postrojenje bi moglo da preuzme i dugoročno snabdevanje grada i industrije Lazarevca toplotnom enegijom za grejanje iz kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije. Ovim konceptom bi se omogućilo dalje unapređenje efikasnosti i ekoloških karakteristika postrojenja.

Osnova dosadašnjeg razvoja zemlje bila je strategija uvozne supstitucije (sa naglašavanjem značaja intenzivne klasične industrijalizacije), što je u najvećoj meri opredelilo razvoj Planskog područja. Naime, već više decenija među prioritetima razvoja su rudarstvo i energetika, što je rezultiralo izgradnjom energetskih sistema u blizini velikih nalazišta lignita u Republici Srbiji. Obimna investiciona aktivnost bila je prisutna naročito u periodu intenzivnog razvoja. U godinama stagnacije i opadanja energetika je u strukturi investicija zadržala mesto prioriteta, iako ne i u pogledu investiranja, jer je zbog izrazito smanjenog ukupnog iznosa raspoloživih sredstava stepen završetka investicionih radova bio nizak, a nove investicije nisu ni započinjane.

Dosadašnji razvoj Planskog područja obeležen je pogoršanjem opštih uslova privređivanja tokom devedesetih godina prošlog veka, praćenim pogoršanjem efikasnosti poslovanja. Pri tom se razlikuje nekoliko perioda. Dinamičan privredni razvoj pedesetih i šesdesetih godina prošlog veka, kada je započela eksploatacija lignita i proizvodnja elektroenergije u Kolubarskom basenu, bio je zasnovan na izdašnim izvorima eksternog finansiranja. Usled smanjenih mogućnosti za nastavak ovakvog razvoja, krajem sedamdesetih godina prošlog veka došlo je do stagnacije razvoja, a prilika za adaptiranje privrednog sistema u novonastalim uslovima nije iskorišćena. Na prelazu u devedesete godine prošlog veka započela je tranzicija privrede prema zahtevima tržišnog načina poslovanja. Međutim, zbog niza ekonomskih i neekonomskih (socijalnih i političkih) razloga, tranzicione reforme su praktično obustavljene. U uslovima raspada jedinstvenog tržišta SFRJ, rata u okruženju i sankcija međunarodne zajednice došlo je do dubokog pada privredne aktivnosti, standarda stanovništva i do tendencije dezinvestiranja. Prvi ozbiljan pad privredne aktivnosti zabeležen je u godinama hiperinflacije (1992. i 1993. godine), kada je društveni proizvod prepolovljen. Do privrednog oporavka, premda tegobnog i samo delimičnog, došlo je u periodu 1994-1998. godine, ali ne i do stvaranja uslova za trajnu stabilnost i održivi rast. Kulminacija nepovoljnih uslova poslovanja nastala je posle bombardovanja Savezne republike Jugoslavije 1999. godine, kada je došlo do novog dubokog pada privredne aktivnosti (za oko 30%). Tako je i ranije započeta izgradnja nove termoelektrane „Kolubara B” gotovo zaustavljena. U periodu nakon političkih promena iz oktobra 2000. godine, zaustavljen je dalji pad privredne aktivnosti i dalje raubovanje elektroenergetskih kapaciteta. Takođe, kroz višestruku korekciju cena elektroenergije i uglja stvara se postupno osnova za normalno poslovanje, iako je porast cena električne energije nedovoljan. Stvoreni su početni uslovi za sveobuhvatno restrukturiranje JP EPS.

Posle zastoja tokom devedesetih godina prošlog veka, od 2001. godine dosta je urađeno na rehabilitaciji elektroenergetskog sistema. Najpre su sanirani najvažniji uočeni problemi, a krajem 2002. godine donet je Plan razvoja JP EPS za period od 2003. do 2005. godine, koji je usvojila Vlada.

U periodu 2001-2005. godine u razne vrste obnove proizvodnih sistema uloženo je oko 400 miliona evra (godišnje, od 84 miliona evra do 122 miliona evra), iz donacija (nakon 2004. godine, donacije su manje ili više prestale, osim za ekološke projekte), sopstvenih sredstava JP EPS (39%, prosek za ceo period), budzetskih sredstava Republike Srbije i drugih izvora.

Najviše je rađeno na kapitalnom remontu blokova u TE (gde je bilo moguće postići najveća poboljšanja, odnosno najbolje efekte), najpre na onima koji su bili van pogona, ili na onima čije je oprema bila najugroženija, odnosno na onima koji nisu dostizali projektovane performanse (parametre). Bilo je predviđeno da se na svakom od šest blokova TENT tokom šest godina uradi po jedan kapitalni remont, pored većeg broja manjih i srednjih, ali plan nije u svemu izvršen (najpre zbog sporog porasta cena električne energije, a time i neophodnih sopstvenih finansijskih sredstava), pa je umesto 80%, do kraja 2004. godine urađeno 60% radova. U narednom periodu, prioritet će, pored ekoloških projekata, imati revitalizacije TE.

U RB „Kolubara”, 2005. godine otkrivka uglja bila je veća za dva miliona tona u odnosu na 2004., iako je došlo do zastoja u eksproprijaciji zemljišta. Ukupna proizvodnja uglja u RB Kolubara veća je u 2005. godini u odnosu na prethodnu za oko 500.000 tona. Iste godine je ostvarena najveća potrošnja električne energije od 1990. godine, tj., 38,5 milijardi kilovat-časova, odnosno 8,1% više nego što je bilansirano (2,88 milijardi kilovat-časova), odnosno 9,7% više nego u 2004. godini (3,4 milijarde kilovat-časova). I bruto potrošnja je bila rekordna, 36,5 milijardi kilovat-časova (3,4% više od plana, odnosno 4,1% više u odnosu na prethodnu godinu). TE su ostvarile takođe najveću proizvodnju od 1990. godine, 26,18 milijardi kilovat-časova (7% odsto više nego što je bilansirano, odnosno 10,4% više u odnosu na 2004. godinu, tj., 2,47 milijardi kilovat-časova).

Prema energetskom bilansu Republike Srbije, predviđeno je da lignita u 2006. godini bude proizvedeno 34.353 hiljada tona (koliko i 2005), a električne energije (u milionima kWh) 31,305, uz uvoz od 1.289 miliona kWh (u 2005. bilo je izvezeno 740 miliona kWh).

Bez obzira na navedene pozitivne promene, osnovano je konstatovati da se elektroprivredni sistem Republike Srbije nalazi, zapravo, na početku svestranog restrukturiranja. Glavni ciljevi svojinskog, organizacionog, tehničkog/tehnološkog i finansijskog restrukturiranja JP EPS su: smanjenje operativnih troškova, radi poboljanja tržišne konkurentnosti komkpanije na novom regionalnom i evropskom tržištu električne energije; poboljšanje ukupne efikasnosti i poslovanja kompanije, što za glavni rezultat treba da ima jeftinije i pouzdanije snabdevanje potrošača (domaćinstava, privrede i neprivrede) električnom energijom; poboljšanje poslovne stabilnosti kompanije, a time i njenog strateškog/dugoročnog prosperiteta, sigurnosti zapošljavanja i pozitivnog uticaja na razvoj Republike Srbije; ispunjavanje međunarodnih obaveza koje je Republike Srbija preuzela potpisivanjem Povelje o energiji i Ugovora o osnivanju regionalnog tržišta energije Jugoistočne Evrope, naročito u pogledu razvijanja tržišta, uklanjanja monopola, uvođenja pravila rada operatora sistema itd.

U pogledu organizacionog restrukturiranja, najpre treba izraditi studiju izvodljivosti za organizovanje JP EPS kao holding preduzeća, jer se sa visokom sigurnošću može predvideti da će ovo biti najpogodniji model, imajući u vidu strukturu JP EPS. Sistem se sada sastoji iz proizvodnog dela (proizvodnja uglja i električne energije), distribucije i isporuke električne energije, a u budućnosti će verovatno imati i pojedine telekomunikacione delatnosti. Proizvodnja energije, i distribucija i isporuka, tehnički i tehnološki se razlikuju, pa su i u prošlosti bile organizovane kao odvojena javna preduzeća, sa većim brojem posebnih organizacija, proizvoda/usluga i finansijskim i operativnim upravljanjem.

Proizvodnja elektroenergije u Kolubarskom basenu započela je 1956. godine, ulaskom u pogon prvog bloka TE „Kolubara A” od 32 MW. Drugi blok iste snage aktiviran je 1957. godine, treći i četvrti blok snage 65 MW i 32 MW ušli su u pogon 1961. godine, a peti blok snage 110 MW stavljen je u pogon 1979. godine, čime je kompletirana elektrana instalisane snage 271 MW. Neposredno uz kop „Tamnava-Zapadno polje”, 1988. godine započeta je izgradnja dva bloka TE „Kolubara B”, koja, i pored velikih potreba zemlje, nije dovršena zbog nedostatka kapitala. Lignitom iz Kolubarskog basena snabdevaju se i elektrane „Nikola Tesla A” (puštana u pogon sukcesivno od 1970. do 1979. godine), sa šest agregata ukupne instalisane snage od 1650 MW, i „Nikola Tesla B” (aktivirana u periodu od 1983. do 1985. godine), instalisane snage od 1240 MW.

Sve do 1979. godine investiciona aktivnost u Republici Srbiji imala je tendenciju rasta i to bržeg od rasta društvenog proizvoda (u periodu od 1965. do 1979. godine investicije su rasle 6% prosečno godišnje, a društveni proizvod 5,7%). Hipertrofirana investiciona tražnja podsticana je realno negativnim kamatnim stopama i nerealnim deviznim kursom. Visoke stope investiranja bile su omogućene prilivom inostrane akumulacije, kroz povećanje deviznog zaduženja i priliv doznaka naših građana iz inostranstva, kao i visokim stopama rasta društvenog proizvoda. Posle 1980. godine investicije su imale tendenciju pada (5% godišnje), da bi tokom prve polovine devedesetih godina prošlog veka pad investicija bio oko tri puta brži od pada društvenog proizvoda. Na investicionu stagnaciju presudno je uticao izostanak obilnog priliva strane akumulacije, a došlo je i do odliva domaće akumulacije po osnovu servisiranja spoljnog duga. Prosečna stopa rasta društvenog proizvoda u periodu od 1981. do 1985. godine iznosila je 6%, a u periodu od 1986. do 1990. godine pala je na -1,2% godišnje, dok je istovremeno prosečna stopa investicija u osnovna sredstva u prvoj polovini decenije bila -7,3%, a u drugoj -5,8% godišnje.

Za čitavu poslednju deceniju prošlog veka karakteristična je tendencija dezinvestiranja. U ovom periodu investiciona aktivnost je gotovo zamrla, jer su se investicije u odnosu na druge oblike potrošnje pokazale veoma osetljivim na pad društvenog proizvoda. U prvoj polovini protekle decenije pad društvenog proizvoda bio je -13,7% prosečno godišnje, a investicije su padale po prosečnoj godišnjoj stopi od -20,6%. Tokom druge polovine decenije zabeležen je nulti rast društvenog proizvoda (prvenstveno zbog drastičnog pada u 1999. godini), dok su investicije opadale po prosečnoj godišnjoj stopi od 3,5%. Na radikalno smanjivanje investicione aktivnosti najviše su uticali negativna akumulacija u sektoru privrede i devastacija banakarstva i njegove depozitne funkcije, zbog dugog perioda hiperinflacije s početka devedesetih godina prošlog veka (više od dve godine mesečni rast cena je bio u zoni hiperinflacije).

U prethodnim decenijama u strukturi investicija stalno su dominirale investicije u energetiku, sa rastom njihovog učešća u ukupnim investicijama (u uslovima opadajućeg obima ukupnih investicija, naročito privrednih). Ulaganje u energetiku je činilo 28% industrijskih investicija Republike Srbije u periodu od 1981. do 1985. godine, 30% u drugoj polovini osamdesetih godina prošlog veka i 39% u prvoj polovini protekle decenije.

Početkom ove decenije, sa otvaranjem zemlje prema svetu, došlo je i do priliva inostranih investicija, a sa rastom društvenog proizvoda i do obnavljanja investicione aktivnosti. Priliv inostranih investicija (NSU, neposredna strana ulaganja) naglo se povećao, sa 25 miliona $ u 2000. godini, na 165 miliona $ u 2001. godini, 475 miliona $ u 2002. godini, 1.360 miliona $ i 2003. godini i 966 miliona $ u 2004. godini. Bruto investicije u osnovne fondove (uključujući investiranje države) učestvovale su u periodu od 2000. do 2002. godine sa 14,2%, 13,6% i 16,1% u društvenom proizvodu. U proteklom periodu rast društvenog proizvoda bio je 5,7% (2000. godine), 5,7% (2001. godine) i 3,3% (2002. godine), dok je porast investicone aktivnosti bio još brži, tj., 13,2%, 18,6% i 7,8%, respektivno.

Kao rezultat natprosečnog rasta investicija u industriju (prvenstveno u energetsko-sirovinski kompleks), učešće industrije u stvaranju društvenog proizvoda Republike poraslo je sa 28% u 1971. godini na 41% u 1989. godini, kada je dostignut maksimum. Nakon toga, kao posledica dubokog pada privredne aktivnosti, učešće industrije smanjilo se sredinom devedesetih godina prošlog veka na 29%, dok je učešće primarnog sektora povećano. Tokom druge polovine devedesetih godina prošlog veka učešće industrije u stvaranju društvenog proizvoda je povećano na oko 38%, da bi u 2001. godini palo na 36,3%. Istovremeno, učešće poljoprivrede u stvaranju društvenog proizvoda zadržalo se na 19-20%. Nepovoljnu privrednu strukturu, koja je većim delom nefleksibilna na promene iz okruženja, te i lokaciono nefleksibilna, karakteriše visoko učešće industrije i poljoprivrede u stvaranju društvenog proizvoda Republike Srbije, nisko učešće tercijarnog sektora i dominatno učešće energetsko-sirovinskog kompleksa u okviru industrije. Međutim, tokom perioda krize u devedesetim godinama prošlog veka najmanji pad proizvodnje zabeležen je upravo kod energetike i prehrambene industrije, tako da su one povećale svoje učešće u stvaranju društvenog proizvoda. Elektroprivreda i proizvodnja uglja su tokom poslednje decenije smanjile obim proizvodnje za 11% i 6%, respektivno. Anahrona i „teška” privredna struktura za normalne uslove povezanosti sa svetom, u uslovima sankcija pokazala se kao osnova samodovoljnosti, tj. opstanka u energetskom i prehrambenom smislu. Pri tom je zbog tendencije dezinvestiranja i niskog nivoa cena energetike, proizvodnja održavana na relativno visokom nivou po cenu tzv. raubovanja kapaciteta, nepotpunog remontovanja i nemogućnosti izgradnje novih pogona.

U periodu od 1994. do 1998. godine energetika je, takođe, smanjila učešće u stvaranju društvenog proizvoda. Nakon ukidanja sankcija nastavljena je tendencija daljeg zaostajanja rasta proizvodnje energetike za rastom ostale industrije. Naime, u periodu od 2000. do 2002. godine industrija je zabeležila kumulativni rast od 11,7%, dok je energetika samo neznatno povećala proizvodnju za svega 1,2%. Kako nakon otvaranja zemlje nije došlo do započinjanja znatnijeg procesa restrukturiranja, i dalje je osnovano konstatovati da je relativno visoko učešće industrije u stvaranju društvenog proizvoda upravo posledica visokog učešća energetsko-sirovinskog kompleksa.

Kolubarski basen je drugi po veličini i pogodnosti za eksploataciju (posle Kosovsko-metohijskog) u Republici Srbiji, a najznačajniji je po stepenu dosadašnje aktiviranosti rezervi lignita i po primeni savremene opreme i tehnologije. U čitavom basenu koeficijent otkrivke je ispod graničnog (5 m3/t).

Raspoložive eksploatacione rezerve lignita u Kolubarskom basenu se procenjuju na 1.230 miliona tona, pri čemu nisu uzete u obzir rezerve u zoni infrastrukturnog koridora u iznosu od oko 400 miliona tona, odnosno rezerve zarobljene prugom Beograd – Bar, objektima „Kolubare-Metala”, Sušare i „XELLA Srbija”. U periodu do 2020. godine bilo bi iskorišćeno ukupno oko 518 miliona tona (procena). Za taj period, bila je predviđena pouzdana proizvodnja energije sa aspekta raspoloživosti lignita. Za period posle 2000. godine bilo je planirano povećanje proizvodnje, sa godišnjeg proseka od 26-27 miliona tona iz druge polovine devedesetih godina prošlog veka, na oko 35-36 miliona tona godišnje. Pri tom se računalo na potrošnju lignita u TE „Nikola Tesla A i B”, TE „Kolubara A”, u staroj sušari u Vreocima i u širokoj potrošnji (komadni ugalj), a nakon 2013-2014. godine u TE „Kolubara B”. U svemu tome, polazilo se od pretpostavke da će cena uglja dostići 10 USD po toni uglja. U planskom periodu, samo bi kop „Tamnava-Zapadno polje” ostao sve vreme u eksploataciji. Ostali kopovi ili završavaju ili započinju svoj radni vek: „Tamnava-Istočno polje” završava radni vek 2007/8, Polje „B” 2012. godine, Polje „Veliki Crljeni” 2014. godine, a Polje „D” 2016. godine; Polje „Radljevo” započinje proizvodnju 2014. godine; Polje „E” 2015. godine, a „Južno polje” 2016. godine.

Privredno društvo za proizvodnju, preradu i transport uglja RB „Kolubara” d.o.o. Lazarevac, jedno je od četiri zavisna preduzeća za proizvodnju uglja u sastavu JP „Elektroprivreda Srbije”, Beograd. Nakon sprovedenih aktivnosti restrukturiranja i reorganizacije poslovanja izdvajanjem nekoliko preduzeća van sektora elektroprivrede iz matičnog sastava RB „Kolubara” („Kolubara-Metal”, Vreoci, „Kolubara-Univerzal”, Veliki Crljeni, „Kolubara-Građevinar”, „Kolubara-Ugostiteljstvo”, „Kolubara-Usluge”), u novoj organizacionoj formi (sadašnjem preduzeću) PD RB „Kolubara” d.o.o. Lazarevac, 2007. godine ima radikalno manji broj zaposlenih (10.531 radnika ili 67,6% broja ukupno zaposlenih u ranijem preduzeću – JP u 2004. godini). Smanjenje broja zaposlenih posledica je reorganizacije i restrukturiranja RB „Kolubara”, odnosno izdvajanja preduzeća neelektroprivrednih delatnosti (otišlo 4.038 radnika), a radni odnos je prestao za 1.203 radnika. PD RB „Kolubara” d.o.o. Lazarevac je organizovano u četiri ogranka: „Površinski kopovi” (svi postojeći i planirani kopovi); „Prerada uglja”, Vreoci; Projektni biro „Kolubara-Projekt”, Lazarevac „Valorizacija mineralnih sirovina”.

Poslovanje PD RB „Kolubara” d.o.o. se odvija u složenim okolnostima: kontrolisane cene uglja; tržišnog formiranja cena usluga održavanja i remonta rudarskih i energetskih kapaciteta (i drugih usluga); potrebe prevazilaženja postojećih problema deficita dela kvalifikovane radne snage i potencijalnih tehnoloških viškova zaposlenih; znatne izraubovanosti osnovne i pomoćne rudarske opreme koja zahteva povećana sredstva za investiciono i tekuće održavanje; definisanih nadležnosti u donošenju odluka o raspolaganju imovinom preduzeća (za odluke o upravljanju imovinom veće vrednosti od 50 miliona dinara nadležan je Upravni odbor JP EPS, a imovinom vrednosti do 50 miliona dinara organi PD RB „Kolubara”); sve strožijih zahteva i uslova zaštite životne sredine; zahteva i standarda EU u oblasti elektroenergetskih i rudarskih funkcija i regionalne saradnje i konekcije, i dr.; poštovanja zahteva lokalne sredine u pogledu izmeštanja naselja, rešavanja imovinsko-pravnih odnosa, eksproprijacije i dr.

Nakon izdvajanja neelektroprivrednih delatnosti iz matičnog preduzeća PD RB Kolubara d.o.o., posebno onih koji su izvršavali pretežni deo godišnjeg remonta rudarskih i energetskih kapaciteta, nastale su nove okolnosti njegovog privređivanja u kojima bi trebalo uvažiti čiste tržišne odnose i cene usluga i proizvoda izdvojenih preduzeća. Cene usluga ovih preduzeća su sada veće oko 30% u odnosu na raniji period.

U planskom periodu predviđa se ostvarivanje odnosa održavanja i nove proizvodnje 50%:50% u okviru preduzeća „Kolubara-Metal”. Zbog ograničenosti sredstava za finansiranje razvoja novih pogona za proizvodnju elektroenergije, aktivnost „Kolubare-Metala” bi bila usmerena prvenstveno na revitalizaciju i modernizaciju postojećih kapaciteta, kao i usluge za druge korisnike u elektroprivredi Republike Srbije i izvan elektroprivrede Republike Srbije (plasman na inotržištu). Započeta je izgradnja novih pogona u industrijskoj zoni Lazarevca. Razvoj „Kolubare-Univerzala”, koja proizvodi i reparira gumene transportne trake i proizvodi ostalu gumenu tehničku robu za rudarstvo, biće usmeren na osvajanje tržišta izvan elektroprivrede Republike Srbije. Navedena preduzeća su formirana kao posebna, tj., izvdojena su tokom poslednje dve godine iz RB „Kolubara” s tim da je „Kolubara-Metal” zavisno preduzeće izdvojeno iz RB „Kolubara”.

Prelazak na pretežno tržišni način privređivanja najpre obuhvata svojinsku transformaciju preduzeća, deregulaciju i liberalizaciju domaćeg tržišta i spoljnotrgovinskog režima. Obuhvata, takođe dogradnju postojećih i izgradnju nedostajućih tržišnih institucija, poštovanje ustaljenih pravila tržišne igre, prvenstveno svojinskih prava i ugovora, kao i uvođenje čvrste finansijske discipline od strane države, banaka i preduzeća. Za razvoj Planskog područja, od naročitog i posebnog značaja je liberalizacija unutrašnjeg tržišta, koja podrazumeva, između ostalog, i vođenje odgovarajuće politike cena u energetici (po principu „troškovi plus”). Na Planskom području nije moguće brzo izmeniti svojinsku strukturu, jer danas sa 2/3 učešća dominira javni sektor. Moguće je, međutim, postupno povećati učešće privatnog sektora, prvenstveno kroz ulazak stranog kapitala/investicija za rehabilitaciju i izgradnju elektroenergetskih postrojenja, kao i kroz razvoj malog i srednjeg preduzetništva, pre svega u privatnom sektoru, i to u uslugama, tj. izvan osnovne, sirovinsko-energetske oblasti.

Sadašnja privredna struktura (većinom nefleksibilna u lokacionom pogledu), u kojoj dominira sirovinsko-energetski sektor, ograničava razvojne mogućnosti Planskog područja. Veliki i nefleksibilni sistemi, najpre u elektroprivredi, opterećeni su višegodišnjim gubicima i drugim neracionalnostima. Ovi sistemi zapošljavaju malo radnika, a u pratećim radno intenzivnim delatnostima, inače nedovoljno razvijenim, takođe je zaposleno malo radnika. S druge strane, evidentan je i višak zaposlenih, u odnosu na tehnološke i druge zahteve proizvodnje, pri čemu procene viška zaposlenih znatno variraju kod nadležnog sektorskog ministarstva, sindikata, nezavisnih eksperata itd. Ne treba izgubiti iz vida da će proces restruktriranja koji će neminovno zahvatiti proizvodnju energije, značiti otvaranje novog problema rešavanje viškova radnika i dodatno povećanje nezaposlenosti na Planskom području. Utoliko, strukturno prilagođavanje i restrukturiranje postojećih preduzeća predstavlja nužnost.

Osnovni pravci strukturnih promena jesu: podsticanje razvoja propulzivnih programa sekundarnog sektora; jačanje čitavog sektora usluga; podsticanje osnivanja i razvoja malih i srednjih preduzeća, najpre izvan osnovnog sirovinsko-energetskog sektora.

Osnovna sredstva („mehanizmi”) ostvarivanja strukturnih promena jesu: generalno stimulisanje privatne inicijative; izjednačavanje uslova poslovanja za sve oblike svojine; i olakšavanje ulaska i izlaska iz delatnosti.

Posebno, razvoj malog i srednjeg preduzetništva postiže se merama direktne i indirektne podrške države, stvaranjem mreže institucija za podršku i koordinaciju, fiskalnim podsticajima, finansijskom podrškom, stvaranjem statističke osnove za bolje praćenje razvoja ovih delatnosti i povezivanjem tzv. „malog” i „velikog” biznisa. Razvoj propulzivnih programa sekundarnog sektora u pratećim delatnostima elektroprivrede i malih i srednjih preduzeća, takođe, veoma je važan, jer bi se time obezbedilo otvaranje novih radnih mesta za prihvatanje viškova radne snage iz preduzeća koja se restrukturiraju i viška zaposlenih uopšte, kao i za novu radnu snagu (bilo iz poljoprivrede sa Planskog područja ili iz drugih područja).

Restrukturiranje postojećih preduzeća spada u red tzv. defanzivnih politika strukturnog prilagođavanja. U slučaju kada u tome preovlađuju domaća preduzeća (uključujući preduzeća sa Planskog područja), neophodno je sveobuhvatno restrukturiranje, tj., svojinsko, finansijsko, proizvodno, tehnološko, kadrovsko i drugo. Kod restrukturiranja najvažnije je da se na osnovu detaljne analize utvrde tzv. „zdrava jezgra”, tj., privredne jedinice koje imaju tržišnu perspektivu i obezbedi podrška njihovom razvoju.

Ukupno utvrđene rezerve u primarnoj energiji na području Republike Srbije, uključujući i AP Kosovo i Metohiju, cene se na oko 4 x 109 ten (tona ekvivalentne nafte) i čine preko 95% ukupnih rezervi energetskih sirovina Republike Srbije. Lignit predstavlja nesumnjivo najznačajniji energetski potencijal Republike Srbije (preko 90 % eksploatacionih rezervi). U Kolubarskom basenu se nalazi oko 20% geoloških rezervi, odnosno eksploatacionih rezervi, a stepen aktiviranosti ležišta je 35%.

Lignit će i u budućnosti biti osnovni energetski potencijal, jer predstavlja najstabilniji izvor energije za potrebe razvoja proizvodnje električne (sve više i toplotne) energije i sušenog lignita, a u budućnosti i briketa. Raspoloživost potencijala lignita na relativno malom prostoru omogućava otvaranje velikih površinskih kopova na kojima je moguće, uz sve mere zaštite životne sredine, na bazi krupne i savremene mehanizacije ostvariti racionalnu i efikasnu proizvodnju. Na bazi te proizvodnje, i u termoelektranama i termoelektranama-toplanama, moguće je ostvariti ekonomičnu i racionalnu proizvodnju električne i toplotne energije uz minimalne gubitke. Koncentracijom velikih energetskih objekata, uz ukrupnjavanje agregata, omogućuju se niža specifična ulaganja, veća ekonomičnost i bolje iskorišćenje lignita, odnosno njegovo racionalno korišćenje.

U našoj zemlji racionalizacija korišćenja energije još uvek nije dobila odgovarajući značaj. Osnovni razlog za to je neekonomska cena energije, koja ne omogućava ostvarivanje mnogih ciljeva gazdovanja energijom. U tom pogledu, formiranje i izgradnja velikih energetsko-industrijskih kompleksa može doprineti ukupnom efikasnijem korišćenju neobnovljivih energetskih sirovina kao što je lignit.

Proizvodnja uglja PD RB „Kolubara” poslednjih godina je na nivou oko 27 x 106 t. Do uključenja novog termoenergetskog kapaciteta (TE „Kolubare B” ili alternative) ne treba očekivati značajnije povećanje proizvodnje.

Rekom Kolubarom Basen je podeljen na istočni i zapadni deo. Istočni deo Basena smešten je između reke Turije, Peštana i Kolubare i prema stepenu istraženosti i pripremljenosti za površinsku eksploataciju uglja podeljen je na devet geološko-ekonomskih celina – ležišta i to: „A”, „B”, „C”, „D”, „E”, „F”, „G”, „Veliki Crljeni” i „Šopić ( Lazarevac”. U ovom delu Basena izdvojeno je, takođe, pet istražnih polja koja su jalova i sterilna – bez uglja, ili je u njima utvrđen sam ekvivalent ugljonosne serije sa pojavama tankih proslojaka uglja ispod 0,5 m, a to su: „Rudovci”, „Baroševac”, „Turija”, „Volujak – Vreoci” i „Stepojevac”. Za sada se eksploatacija uglja obavlja u ležištima „Polje B i D”, a na „Polju A” je završena. U ostalim ležištima se sprovode geološka istraživanja.

Zapadni deo Basena je prostorno smešten između reke Kolubare na istoku i Tamnave i Uba na severozapadu i podeljen je na sledeća ležišta: „Tamnava(Istočno polje”, „Tamanava(Zapadno polje”, „Radljevo”, „Zvizdar”, „Ruklade” i „Trlić”, od kojih su sada u eksploataciji „Tamnava-Istočno polje” i „Tamnava-Zapadno polje”. U Polju „Trlić” konstatovana je samo podina ugljene serije, tako da je ovo polje faktički sterilno u pogledu uglja, dok je u prostoru polja „Ruklade” istraživanjima utvrđen samo ekvivalent produktivne ugljonosne serije sa proslojcima uglja i ugljevite gline debljine 0,5-1,0 m, na dubini od preko 100 m.

U basenu su utvrđena tri ugljena sloja: podinski, glavni i gornji ugljeni sloj. Podinski ugljeni sloj razvijen je u centralnom delu basena i u Polju „F”. Glavni ugljeni sloj je pretežno homogeno građen u istočnom delu basena, dok se u zapadnom delu raslojava, pri čemu udeo jalovine u pojedinim područjima dostiže 60 %. Gornji ugljeni sloj se javlja u jugoistočnom delu basena i prostire se u poljima „B”, „C”, „E” i „F”. Prema jugu, gornji sloj isklinjava, a severna granica je erozionog tipa.

U podini glavnog ugljenog sloja u Polju „B” nalaze se različite gline, od masnih sivoplavih do peskovitih glina. U krovini uglja su, takođe, masne do peskovite gline sa manjim pojavama peskova. Karakteristično je pojavljivanje tanjeg sloja dijatomejske zemlje. U delu kopa u kome je završena eksploatacija, otkopan je gornji ugljeni sloj debeo do 7 m. Debljina glavnog sloja je oko 20 m.

U Polju „C” su zastupljena dva ugljena sloja, glavni i gornji. Glavni ugljeni sloj, debljine oko 10 ÷ 20 m, lokalno i više, leži na glinama. Preko uglja su različito granulisani peskovi, koji se u graničnom području prema Polju „B” zamenjuju glinama. Gornji ugljeni sloj se javlja u obliku erozionih ostataka, pri čemu je debljina sloja redukovana, a negde i potpuno erodovana. Preko uglja direktno su aluvijalni sedimenti reke Peštan.

Polje „E” je dugo smatrano južnim krilom Polja „D”, ali kada su istražnim radovima utvrđena dva ugljena sloja i specifična struktura, polje je izdvojeno u zasebnu celinu. Donji, glavni ugljeni sloj, predstavlja isti onaj koji se otkopava u Polju „D”. Debljina sloja je različita zbog specifičnog položaja u odnosu na bazu basena i asimetričan sinklinalni sklop. Od juga prema severu debljina sloja raste do 80 m. Glavni ugljeni sloj na najvećem delu polja leži na glinama, a blizu oboda i direktno na škriljcima. Peskovi se pojavljuju na granici prema Polju „D”. Između ugljenih slojeva je sloj peskova. Gornji ugljeni sloj, debljine 5 ÷ 20 m, neprekidno je rasprostranjen. Prema jugu isklinjava, a prema severu je erodovan na granici sa Poljem „D”. U krovini gornjeg ugljenog sloja su gline i peskovi debljine do 40 m, a preko njih aluvijum reke Peštan.

Polje „F” i „G” su u nastavku Polja „E”. Posmatrajući od istoka ka zapadu istražnim radovima definisano je izdvajanje još jednog podinskog ugljenog sloja ispod glavnog. Debljina podinskog sloja je 10 ÷ 15 m. Između podinskog i glavnog sloja su gline debele preko 30 m. Glavni ugljeni sloj ima debljinu i do 40 m. U krovini su mu peskovi, koji su tako granulirani da su bliže glavnom sloju više glinovite frakcije. Najveća debljina peskova je 150 m. Gornji ugljeni sloj leži preko peska i debeo je oko 5 ÷ 20 m. Prema jugu isklinjava, a prema zapadu i severu je delimično ili potpuno erodovan. Neposrednu krovinu gornjem ugljenom sloju čine pliocenske gline ili aluvijalni šljunkovi, peskovi i ilovače. Oba polja su ovim programom objedinjena u „Južno polje”.

Polje „D” je kop sa najvećom proizvodnjom uglja u Kolubarskom ugljenom basenu. Otkopava se glavni sloj, dok podinski sloj, registrovan u istočnoj polovini polja, nema eksploatabilnu debljinu. Debljina glavnog sloja je 14 ÷ 40 m i u jugoistočnom delu polja leži na glinama, a na ostalom, većem delu na peskovima različite krupnoće. U krovini sloja su debele naslage sitnozrnog, prašinastog peska i prašinastih glina, dok su preko njih kvartarne gline.

„Polje Veliki Crljeni” nalazi se u istočnom delu Kolubarskog ugljonosnog basena i obuhvata njegov severni deo. Površina polja je oko 9 km2. Morfološki rudno telo se javlja u vidu kontinualnog sloja – glavni ugljeni sloj. Povlatni ugljeni sloj je erodovan. Ugljeni sloj se pruža od istoka prema zapadu i generalno gledano ima skoro horizontalan položaj, da bi se prema zapadu zapazio blagi pad sloja koji ne prelazi 50. Srednja debljina ugljenog sloja u istočnom delu je 15,6 m, a u zapadnom 10,3 m. Neposrednu podinu ugljenog sloja na čitavom prostoru čine peskovi. Povlatu istočnog dela čine neogeni sedimenti – peskovi, glinovito-peskoviti sedimenti i kvartarne gline. Neposrednu povlatu zapadnog dela ugljenog sloja najvećim delom čine aluvijalni šljunkovi, šljunkovite gline i gline čija je srednja debljina 9,70 m.

„Tamnava -Zapadno polje” veštački je odeljeno od „Tamnava – Istočno polje” na istoku i „Radljevo” na zapadu. Geološka građa u ovom polju je složenija nego u „Tamnava – Istočno polje”. Podina je takođe izgrađena od sitnozrnih peskova. Ugljena serija je složeno građena, tako da su u podinskom delu razvijena dva tanja ugljena sloja koji odgovaraj III ugljenom sloju (nije potvrđen kontinuitet), zatim drugim ugljenim slojem debljine 2 ÷ 8 m i prvim ugljenim slojem debljine 10 ÷ 20 m. Između ugljenih slojeva su sitnozrni peskovi, veoma slični podinskim peskovima. U prvom ugljenom sloju javljaju se proslojci gline, a retko i proslojci ili sočiva peska. U krovini prvog ugljenog sloja su prašinaste gline i u manjoj meri prašinasti kvarcliskunski peskovi. U južnoj polovini polja pliocenski sedimenti su zaplavljeni jezersko-terasnim šljunkovima, a u severoistočnom delu, u dolini reke Kladnice, aluvijalnim šljunkovima, peskovima i ilovačama debljine do 10 m.

Polje „Radljevo” je na zapadnom obodu basena. Prema jednoj od najdubljih bušotina u polju „Radljevo” (MJ-150) podina je veoma slična kao u oba polja „Tamnave”. Ugljeni sloj je složene građe. U podinskom delu utvrđen je drugi ugljeni sloj debljine 2 m, preko koga su peskovi i gline debljine sedam i više metara, a zatim ugljeni sloj debljine 15 ÷ 22 m sa proslojcima gline. U krovini ovog sloja su prašinasti peskovi i prašinaste gline debljine 10 ÷ 30 m. Pliocenski sedimenti su zaplavljeni jezersko-terasnim šljunkovito-peskovitim naslagama debljine 2 ÷ 7 m.

Polje „Zvizdar” zahvata terene zapadno od asfaltnog puta Valjevo-Slovac-Ub-Obrenovac i dolinu reke Uba, od sela Dokmira na jugu do varošice Uba na severu. U okviru ovog polja je ranije vršena eksploatacija uglja u rudnicima podzemne eksploatacije „Zvizdar”, „Gunjevac” i „Tvrdojevac”. Procenjene rezerve iznose oko 360 miliona tona, a površina istražnog polja oko 70 km2. Ugljonosni horizont čini tri sloja prosečne debljine 30 m, tako da će biti neophodno selektivno otkopavanje. Radi donošenja odluka o otvaranju potencijalnog površinskog kopa neophodna su dalja istraživanja.

„Polje Šopić-Lazarevac” – zahvata krajnje južno područje centralnog dela Kolubarskog basena i to: gradsko područje Lazarevca i delove atara sela Šopić, Burovo, Šušnjar, Petka i Jabučje. Veličina polja je oko 40 km2, a površina pod ugljem (sa debljinom uglja većom od 0,5 m) samo 14,5 km2, dok je ostali deo polja neproduktivan.

Rezerve lignita u Kolubarskom basenu su do sada više puta procenjivane, što je razumljivo, budući da su se uporedo sa eksploatacijom uglja u basenu vršili i obimni istražni radovi. Prema dosadašnjim sagledavanjima geologa, Kolubarski ugljeni basen se prostire na oko 520 ÷ 600 km2. Sa stanovišta geologije, odnosno za utvrđivanje geoloških rezervi, takvo ograničenje basena nije sporno. Međutim, sa aspekta mogućnosti eksploatacije, stvarno prostiranje eksploatabilnog uglja je znatno manje (oko 120 km2). Ova razlika nastaje zbog toga što se geološki ograničava sav prostor na kome se prostire tzv. ugljonosna serija, pa samim tim i prostor u kome je taloženje biljnog materijala bilo zanemarljivo ili tokom geološke istorije dejstvom vodenih tokova erodovano, pa su se tako u granicama basena formirale veoma prostrane jalove zone.

Sve ovo upućuje na zaključak da se što pre u okviru basena moraju definisati tehničko-tehnološki i ekonomski dostupne rezerve lignita. Ovo tim pre što do sada prostori iznad tehničko-ekonomski produktivnih delova ugljonosne serije, ne samo da nisu štićeni od naseljavanja, već je i basen „Kolubara” nad njima gradio velike industrijske objekte (kao na primer: Pogon za preradu uglja, „Kolubara – Metal”, „Gasbeton” itd.).

Na bazi istražnih radova, proračunate su rezerve po otkopnim poljima ukupne geološke, bilansne, eksploatacione, vanbilansne i potencijalne rezerve uglja i DTE uglja (Tabela 2). Potrebno je navesti da podaci potiču iz „Knjige rezervi mineralnih sirovina” koja se vodi u Geološkoj službi površinskih kopova i iz aktuelnih elaborata o rezervama uglja.

Tabela 1. Kvalitet uglja u Kolubarskom basenu

Elementi ispitivanja Povlatni sloj Glavni sloj Podinski sloj (%) (%) (%) A. TEHNIČKA ANALIZA Vlaga 57,10 46,00 42,15 Pepeo 15,04 15,33 19,42 Sumpor ukupni 0,39 0,42 0,91 Sumpor u pepelu 0,15 0,20 0,20 Sumpor sagorljiv 0,24 0,22 0,71 Koks 25,25 31,17 36,65 C-fidz 10,21 15,84 17,23 Isparljivo 17,65 22,83 21,20 Sagorljivo 27,86 38,67 38,43 GTE (kJkg) 6.947 10.157 10.224 DTE (kJkg) 5.271 8.607 8.824 B. ELEMENTARNA ANALIZA Ugljenik 15,10 25,62 19,72 Vodonik 1,92 2,9 1,93 Azot + kiseonik 7,25 10,44 9,07 V. ANALIZA PEPELA SiO2 54,60 55,66 56,42 Fe2O3 6,30 4,99 6,17 Al2O3 23,40 29,91 26,05 CaO 4,45 3,40 3,75 MgO 2,15 2,71 2,28 SO2 2,48 1,30 2,54 P2O5 0,06 0,04 0,09 TiO2 0,65 0,71 0,88 Na2O 0,18 0,46 0,69 K2 0,91 1,01 1,34 G. TOPIVOST PEPELA Početak sinterovanja 9600C 9150C 9150C Tačka omekšavanja 1.1100C 1.1200C 1.5200C Tačka polulopte 1.5100C 1.4400C 1.5100C Tačka razlivanja 1.5200C 1.4650C

Tabela 2. Istražne rezerve uglja A+B+C1 kategorija (stanje na dan 1. januara 2005. godine)

polje REZERVE (t) 1 geološke bilansne eksploatacione Polje „A” 4.029000 0 0 Polje „B” i „C” 67.048300 21.230600 20.118500 Polje „D” 210.256800 57.844200 54.232900 Polje „E” 426.332370 304.698020 286.416130 Polje „F” 646.160200 646.160200 613.852200 Polje „G” 107.182400 52.718650 50.082700 Polje „Veliki Crljeni” 86.598500 28.407900 26.987500 Polje „Tamnava – Istok” 31.068200 6.036000 5.734200 Polje „Tamnava-Zapad” 492.544500 405.106300 379.974900 Polje „Šopić” – Lazarevac 129.044400 109.712900 87.770300 Polje „Radljevo” 430.000000 430.000000 344.000000 Polje „Zvizdar” 360.000000 320.000000 280.000000 UKUPNO 2990.264670 2381.914770 2149.169330

Danas su u Kolubarskom ugljenom basenu aktivni sledeći površinski kopovi: Polje „B”, Polje „D” u istočnom i „Tamnava-Istočno polje” i „Tamnava-Zapadno polje” u zapadnom delu basena.

[pic] Slika 3. Prikaz ostvarene proizvodnje jalovine (m3)

[pic] Slika 4. Prikaz ostvarene proizvodnje uglja (t)

Proizvodnja električne energije u Kolubarskom basenu, u značajnijem obimu, počela je ulaskom u pogon prvog bloka od 32 MW u TE „Kolubara A”, 1956. godine. Sledeće godine počeo je sa radom drugi blok iste snage, a 1961. godine ušla su u pogon još dva bloka, snage 65 i 32 MW. Sa ukupnom bruto snagom od 161 MW, ova elektrana je radila sve do 1979. godine, kada je završen i peti blok snage 110 MW. To je do danas jedina termoelektrana koja je izgrađena neposredno u okviru granica Kolubarskog basena.

Proizvodnja električne energije na bazi uglja iz ovog basena raste intenzivno od 1970. godine, kada je ušao u pogon prvi blok u termoelektrani „Nikola Tesla A” u Obrenovcu. Od tada pa do 1985. godine, na lokacijama „Nikola Tesla A” i „Nikola Tesla B” izgrađeno je 2890 MW (1650 MW u TE „Nikola Tesla A” i 1240 MW u TE „Nikola Tesla B”), što predstavlja preko jedne trećine ukupnih današnjih kapaciteta elektroprivrede Republike Srbije. U pomenutom periodu, prosečno je u elektranama na ugalj Kolubarskog basena u pogon ulazilo oko 200 MW godišnje. Najveće jedinične snage su u TE „Nikola Tesla B” (dva bloka po 620 MW). Ova dva bloka su karakteristična i po veoma pouzdanom radu i visokom godišnjem angažovanju.

Lignit se iz površinskih kopova Kolubarskog basena do elektrana „Nikola Tesla A i B” prevozi železničkom prugom specijalno izgrađenom za ove namene. Svi ostali blokovi u TE „Nikola Tesla” se postepeno približavaju periodu u kome će biti neophodni obimniji zahvati na produženju njihovog radnog veka (Slika 5. i Slika 6).

[pic] Slika 5. Proizvodnja električne energije na bazi uglja Kolubarskog basena [pic] Slika 6. Razvoj kapaciteta za proizvodnju električne energije na bazi uglja Kolubarskog basena

Izvorišta i vodosistemi (VS) – Lazarevac neprekidno prate problemi u traženju stabilnog rešenja snabdevanja vodom i jedna je od najugroženijih zone u Republici Srbiji zbog rasprostranjene endemske nefropatije, koja je, po svemu sudeći, uzrokovana lošim kvalitetom voda u nekim lokalnim izvorištima. U većim naseljima Opštine na vodovod je priključeno oko 95% stanova, dok je u selima samo oko 70% stanova priključeno na lokalne vodovode.

Na Planskom području postoji deset vodovoda za snabevanje stanovništva. Dva (Lazarevac i Stepojevac) služe samo za snabdevanje stanovništva, a osam je kombinovano, za stanovništvo i privredu (Veliki Crljeni, Vreoci, Junkovac, Kalenić – tri sistema, Medoševac i Zeoke). Organizovano snabdevanje vodom ima oko 36 000 žitelja, dok je bez vodovoda oko 23.000.

Vodovod Lazarevca (VL) ima dva podsistema – VS „Nepričava” i VS „Peštan” – kojim se pored Lazarevca snabdevaju i naselja Petka, Šopić, Šušnjar, Stubica, Lukavica, Dren i Burovo, kao i Lajkovac, Nepričava i Rubribreza i Ćelije u opštini Lajkovac. Izvorište „Očaga” je napušteno. Podsistem „Nepričava” koristi istoimeno izvorište, na kome se zahvataju podzemne vode iz karstifikovanih krečnjaka srednjeg trijasa na levoj dolinskoj strani Kolubare. Optimalan kapacitet izvorišta bio je oko 100 L/s do 130 L/s. Međutim, sistem je radio u režimu „nadeksploatacije” (zahvatanje i preko 150 L/s), što je dovelo do sniženja pijezometarskih nivoa od oko 80 m u severnom, i preko 100 m u južnom delu izvorišta. Izvorište se skladno uklapa u Kolubarski regionalni sistem, te je potrebno da se režimi crpljenja regulišu u skladu sa mogućnostima izvorišta. Po ugovoru, 33% vode iz izvorišta Nepričava dostavlja se Lajkovcu. Međutim, pošto ne postoje merači protoka, u vršnim delovima potrošnje Lajkovac često povlači celokupnu količinu (uveče čak i 160 L/s), što potpuno poremeti režim rada vodovoda u Lazarevcu. Uvođenje monitoringa i smanjenje gubitka na dovodu (sada su oko 35%), osnovni su preduslovi za normalno funkcionisanje tog dela sistema.

Pošto podsistem „Nepričava” nije bio u stanju da obezbedi tražene količine vode, 1998. godine pušteno je u rad izvorište „Peštan”, koje koristi podzemnu vodu koja se nalazi u međusloju, između dva sloja uglja. Bunari tog izvorišta se nalaze u središnjem delu budućeg površinskog kopa „Tamnava-Južno polje”, te je to privremeno rešenje, čije će trajanje zavisiti od dinamike razvoja tog kopa. Voda se prečišćava u savremenom PPV „Peštan” koje daje vodu dobrog kvaliteta. Od planiranih 16 bunara realizovano je deset, tako da je dostignut kapacitet izvorišta od oko 120(130 L/s. Planira se povećanje kapaciteta do oko 200 L/s. Ključni problem tog izvorišta je njegovo ograničeno trajanje, koje se u fazi planiranja procenjivalo samo na oko 15(20 godina. Pošto su kapaciteti korišćeni u režimu nadeksploatacije, već sada se osećaju posledice – obaranje nivoa podzemne vode koje je dostiglo čak 40 m. Međutim, kopovi ne ugrožavaju neposredno objekat PPV Peštan, te se sa njim računa i u budućnosti, sa dovođenjem vode iz drenažnih sistema.

Ostali vodovodi na području obuhvaćenom Planskim područjem su skromnih kapaciteta.

VS „Junkovac”, koristi podzemne vode iz tzv. podinske izdani jugozapadno od tog naselja, sa kapacitetom 10 L/s snabdeva to naselje i objekte kopa.

VS „Medoševac”, izgrađen najpre sa kapacitetom 7,5 L/s, radi snabdevanja radničke kolonije u Rudovcima i objekata na južnim granicama polja „B” i „D”. Povećanjem kapaciteta na 30 L/s, korišćenjem podzemne vode iz tzv. međuslojne izdani, snabdevanje vodom je prošireno na domaćinstva u Zeokama, Baroševcu, Mali Crljenima, Rudovcu, Medoševcu i Burovu.

VS „Zeoke” – montažni plac, kapaciteta 10 L/s, izgrađen da spregnuto radi sa VS „Medoševac”, takođe koristi međuslojnu izdan.

VS „Stepojevac”, sa izvorištem u aluvijonu Turije i Kolubare, iz peskovito-šljunkovitih naslaga kvartara. Kapaciteta je 10÷15 L/s i snabdeva domaćinstva u dve visinske zone dela Stepojevca na području te MZ. Voda se direktno iz bunara potiskuje do potrošača, bez prethodnog prečišćavanja.

VS „Kalenić” – izgrađen za potrebe snabdevanja industrijskog kruga u Kaleniću i naselja koja se nalaze po obodu kopa „Tamnava – Istočno polje”, a koja su ostala bez vode zbog uticaja površinskog kopa. Izvorište se ostvaruje kaptiranjem podinske peščane izdani, bunarima dubine 40÷150 m, sa Postrojenja za pripremu vode (u daljem tekstu: PPV) PPV Istok 1, kapaciteta 10 L/s, i Istok 2, 10 L/s. PPV Istok 2 se povremeno premešta duž zapadne granice kopa, zavisno od dinamike razvoja kopa.

VS „Kalenić” je projektovan za 100 L/s, do sada je izveden sa oko 50% kapaciteta.

PPV i primarna mreža izvedeni su za kapacitet od 100 L/s. Voda je veoma „tvrda” (40 jedin. nemačke skale) što stvara velike probleme u cevovodima. Zbog toga u najnovijim planskim dokumentima razvoja vodovoda opštine Lazarevac (Generalni projekat vodosnabdevanja stanovništva opštine Lazarevac do 2032. godine, Vodoprojekt, Beograd) predviđa ukidanje tog izvorišta. Međutim, u tom planu se predviđa njegovo korišćenje sa sadašnjim kapacitetom od 50 L/s, sve dok se razvojem novih izvorišta na lokaciji Most i Strelišta pored Kolubare, kao i rasterećenjem severnog dela opštinskog sistema povezivanjem sa Beogradskim vodovodom (naselja Vrbovno, Stepojevac, Leskovac) ne steknu uslovi za to.

VS „Veliki Crljeni”, nastao spajanjem VS TE „Kolubara A” – kolonija i vodovoda naselja Veliki Crljeni. Kapacitet PPV je oko 30 L/s, a izvorište sa bušenim bunarima u podinskim peskovima nalazi se zapadno od naselja.

VS „Vreoci”, kapaciteta oko 50 L/s, koristi izvorište severozapadno od naselja, na kome se zahvataju podzemne vode iz sarmatskih krečnjaka u padinskoj izdani. PPV je kapaciteta 50 L/s. Taj sistem već sada ima teškoća u podmirivanju potreba za vodom. Izmeštanjem naselja Vreoci oko 30 L/s tog izvorišta oslobađa se za upućivanje prema V.Crljanu, nakon povezivanja tih sada izolovanih delova sistema.

Svih deset postojećih vodovodnih sistema sada zahvata prosečno oko 440 L/s, isključivo podzemnih voda, što ne zadovoljava potrebe za vodom Planskog područja. Ključni problem svih ovih vodovoda je što se većina oslanja na izvorišta u osnovnim, podinskim izdanima, koje su pod značajnim uticajem radova na sadašnjim i/ili budućim kopovima. Eksploatacija uglja na svim kopovima zahteva sniženje pijezometarskog nivoa osnovne izdani do podine glavne ugljene serije, što u nekim poljima ide i do 90 m ispod površine terena. Takva sniženja se postižu zahvatanjem podzemnih voda u podinskim peskovima u količini reda 100÷200 L/s. Pošto je glavno prihranjivanje osnovne izdani iz vodonosnih sredina u povlati, eksploatacijom uglja se te sredine fizički uništavaju, što prekida prihranjivanje izdani iz njih. Imajući u vidu te procese, kao i činjenicu da se neki vodovodi fizički uništavaju, jer se nalaze u prostoru budućih polja novih kopova, mora se planski na vreme izvršiti zamena novim vodovodnim sistemima, vodeći računa o novim vodnim režimima u zonama izvorišta.

Odbrana od poplava – Sliv Kolubare spada u malovodna područja, ali njegove vodotoke karakteriše izrazito bujični karakter, sa vodnim režimima koji spadaju u najneravnomernije – najnepovoljnije na području Republike Srbije. Sve reke sliva odlikuje vrlo kratko vreme koncentracije povodnja, visoki vrhovi poplavnih talasa, nakon kojih se dosta brzo prelazi u duge periode malovođa.

Sa hidrološkog stanovišta formiranja povodnja i preduzimanja mera odbrane od poplava, sliv Kolubare je jedinstvena hidrografska celina, tako da se svi regulacioni radovi i objekti za zaštitu od poplava na prostoru sliva, uključiv i njegove gornje delove, odražavaju na bezbednost u donjem toku, u zoni naselja u opštini Lazarevac i u energetskim postojenjima REIS „Kolubara”. Zbog toga se zaštita od poplava ne može posmatrati izolovano, već se moraju razmatrati mere i efekti zaštite na celom slivu Kolubare, upravo tamo gde se formiraju povodnji.

Od talasa velikih voda verovatnoće 1% (tzv. stogodišnja velika voda) linijskim zaštitnim sistemima (nasipima i regulacionim radovima) štiti se u dolini Kolubare oko 17.000 ha najkvalitetnijeg zemljišta, kao i više velikih naselja u rečnoj dolini. Svi radovi u tim zonama imaju najneposredniji uticaj na čitavo nizvodno područje. Prioritet u domenu zaštite od poplava daje se dovršavanju, rekonstrukciji i revitalizaciji već postojećih linijskih zaštitnih sistema, koje sada čini oko 242,6 km nasipa, 89,2 km regulisanih minor korita, sa nizom objekata, posebno u zoni gradova, koji povećavaju stepen zaštite u tim zonama (obaloutvrde, kejski zidovi, itd.).

Regulacija i izmeštanje reka – Zbog zaštite kopova od infiltracije rečnih voda već su obavljani obimni radovu na regulaciji i izmeštanju rečnih korita.

Reka Kolubara – Radovima koji su ranije obavljeni (do 1977.godine) korito Kolubare je izmešteno, najpre od Poljana do ušća Peštana, a zatim i od vodozahvata do ušća Vraničine. Tada su izvršena značajna skraćivanja toka i povećavanja podužnih padova, na 0,9o/oo., sa širinom dna b=16 m, nagibom kosina m=2 i razmakom nasipa b=140 m. Zbog znatno većeg pada od prirodnog, osiguranje korita izvršeno je gabionima i pragovima nulte visine. Cilj tih radova je bio oslobađanje prostora za otvaranje kopa „Tamnava – Istočno polje”. To je sada početna konfiguracija rečnog sistema, koja će se izmeštati u tri faze.

Reka Vraničina – U sklopu radova na oslobađanju prostora za kop „Tamnava – Istočno polje”, izvršena je i regulacija reke Vraničine od ušća u Kolubaru sve do izlaza iz hidrotehničkog tunela iz akumulacije „Paljuvi Viš”, (km 6+ 414). Elementi: b=3m, m=2, sa nasipima za veliku vodu Q2%, sa nadvišenjem 0,5 m. Nasipi su u lošem stanju i zahtevaju rekonstrukciju.

Reka Peštan je regilisana na potezu od ušća do profila uzvodno od pruge (km 4+ 255). Elementi: b=5m, m=2, obostrani nasipi dimenzionisani za zaštitu od vode Q1% ( 175 m3/s. Predstoji joj dalje pomeranje, po tzv. južnoj varijanti. Radi retenziranja velikih voda i zaštite kopova „Južno polje” i polje „E” u slivu reke Peštan se predviđa realizacija četiri akumulacije (Kruševica i Rudevci na reci Peštan, Bistrica na Bistričkoj reci, Trbušnica na Trbušničkoj r.) i derivacija velikih voda Darosavice sa uvođenjem u akumulaciju Rudovci.

Reka Lukavica, desna pritoka Kolubare, uređena je sa dva tipa regulacije: na delu kroz grad Lazarevac (između km 4+ 650, od mosta na pruzi Beograd-Bar, do km 7+ 419) regulacija gradskog tipa, sa dvogubim obloženim trapeznim koritom (koje zahteva revitalizaciju, jer je uništena u poplavi 1996), za Q1% ( 65 m3/s , sa nadvišenjem od 0,5 m; do ušća u Kolubaru regulacija poljskog tipa, bez oblaganja korita, koja ne može da propusti povodanj Q1%, te zahteva rekonstrukciju, jer sada predstavlja usko grlo pri protoku velikih voda.

Regulacija Turije u zoni Velikih Crljena bila je prevashodno u funkciji potreba TE (posebno u zoni pepelišta). To se odnosi i na regulaciono uređenje reke Beljenice, desne pritoke Turije. Regulacija reka Ub i Tamnava, van Planskog područja, izvodi se u skladu sa ciljevima zaštite od poplava veoma ugroženih područja u tim dolinama, ali ima neposrednu vezu i sa opštim obezbeđenjem od poplava šire zone REIS, zbog čega se tretira kao deo te regulacione celine.

Reka Tamnava sa gledišta zaštite od poplava je u nepovoljnijem položaju, jer ne postoji mogućnost tako efikasnog retenziranja talasa velikih voda u velikim akumulacijama. Zbog toga se zaštita tog područja predviđa integralnim sistemom koga čine linijski zaštitni sistemi, nasipi i regulacioni radovi, i manje višenamenske akumulacije, čija je jedna od funkcija ublažavanje talasa velikih voda. Planirano je devet malih akumulacija u slivu Tamnava, van Planskog područja, koje bitno utiču na zaštitu od poplava Tamnave.

Reka Kladnica je regulisana na potezu od ušća u staro korito Kolubare do mosta na putu Obrenovac – Lajkovac (oko 2,75 km). Korito dvogubog tipa neujednačene geometrije, sa obostranim nasipima. Deonice major korito omogućavaju propusnu sposobnost u vrlo širokom rasponu, od 40÷140 m3/s, što pokazuje nužnost rekonstrukcije regulacije i usklađivanje propusne sposobnosti korita korigovanjem i minor i major korita. Kod ušća Stublenice u Kladnicu formira se „retenzija” koja omogućava regulisanje režima vode u vodotoku.

Stanje kvaliteta voda – Sadašnje stanje kvaliteta vode je vrlo loše i ne odgovara zahtevanim klasama kvaliteta. Približno na ulazu u Plansko područje, kod Belog Broda, Kolubara je u stanju „van klasa”, ili se održava u granicama III/IV klase, što je znatno nepovoljnije od IIa klase koja je propisana VOS-om. Kritični parametri su broj koliformnih klica i organsko zagađenje, jer je prekoračenje BPK5 u odnosu na maksimalno dozvoljenu vrednost (MDK) u preko 40,5% slučajeva. Na toj deonici i fenol postaje jedan od relevantnih parametara koji snižava kvalitet te deonice. Slično stanje je i na v.s. Draževac, gde se kvalitet Kolubare najčešće nalazi u granicama III/IV klase, dok je zahtevana IIa klasa.

Situacija sa važnijim pritokama je slična: reka Ljig se u donjem toku nalazi u III/IV klasi, a trebalo bi da bude u II. Reka Peštan kod Vreoca se održavala u IV/III klasi, što je odgovaralo propisanoj klasi, koja je Uredbom o kategorizaciji predviđena u tim granicama, jer se ocenjivalo da se kvalitet vode ne može poboljšavati.

Tabela 1. Emisija zagađenja iz koncentrisanih izvora u slivu Kolubare (ES) – prema BOC

Otpadne vode, prema veličini naselja (izraženo u ES) Naselja veća od 15 000 ES Naselja od 5 000 do 15 000 ES Broj naselja Komununal. otp. vode Industrijske otp. vode Ukupno Broj naselja Komunalne otp. vode Industrijske otp. vode Ukupno 2 64 500 28 000 92500 3 11 700 14 900 26600

Na Planskom području se nalazi oko 41652 ha poljoprivrednog zemljišta, što čini 76% od površine ukupne teritorije (54714 ha). Velike prostorne razlike u pogledu zastupljenosti poljoprivrednih u ukupnim površinama određene su u presudnoj meri razvojem energetike i rudarstva, uz gotovo zanemarljivi uticaj prirodnih pogodnosti i ograničenja.

Izuzev manjih površina kiselih smeđih zemljišta i odlagališta jalovine, koje spadaju u V bonitetnu klasu (oko 5600 ha), kao i neproduktivnih površina pod aktivnim kopovima i odlagalištima pepela, koje su svrstane u VIII bonitetnu klasu (oko 1500 ha), preostalih 87% ukupnih površina je pogodno za korišćenje u poljoprivrednoj proizvodnji, ali prostorno veoma heterogeno po prirodnoj plodnosti.

Najrasprostranjenija su zemljišta IV bonitetne klase (22254 ha, tj. 41%), uglavnom, na pseudoglejevima koji preovlađuju na teritoriji opština Lajkovac i Ub, donoseći posebne zahteve u pogledu redovnog đubrenja i drugih agrotehničkih mera. Zemljišta III bonitetne klase (8760 ha, tj. 16%), dosta plodna, ali s više vrsta značajnih ograničenja za gajenje ratarskih kultura, značajnije su zastupljena u atarima opštine Obrenovac.

Najkvalitetnija zemljišta, aluvijalna i glinovita, kao i gajnjače, koja spadaju u I i II bonitetnu klasu (16800 ha, tj. 31%), prostiru se u zonama naselja, saobraćajnica i rudarsko-energetskog kompleksa. Zbog toga su kvalitativni gubici u proizvodnom potencijalu poljoprivrede mnogo veći od zbira hektara zauzimanih površinskim kopovima i u druge nepoljoprivredne svrhe.

Po strukturi korišćenja poljoprivrednog zemljišta (oranice – 73%; voćnjaci – 4,3%; vinogradi – 0,3%; livade – 7,6%; pašnjaci – 5,9%; trstici, bare i ribnjaci – 8.9%).

Plansko područje je dominantno usmereno na ratarsku proizvodnju, u kojoj preovlađuje pšenica i kukuruz, naročito u atarima opština Ub i Obrenovac. Nedovoljno razvijeno stočarstvo beleži već duže vreme negativne trendove, najizraženije u govedarstvu i ovčarstvu. To se nepovoljno odražava i na prirodnu plodnost tla, pre svega, zbog izostavljanja leguminoza u plodoredu i nedovoljne/neredovne primene stajskog đubriva.

Gotovo 90% poljoprivrednog zemljišta nalazi se u privatnom posedu sitnih porodičnih gazdinstava. Prema popisu iz 2002. godine na Planskom području nalazi se 10527 domaćinstava sa gazdinstvom, što čini 39.8% od ukupnog broja domaćinstava.

Zabeleženo smanjenje broja gazdinstava za 1364 (indeks 88.5), u odnosu na 1991. godinu, nije se bitnije odrazilo na poboljšanje agrarne strukture. Jedna trećina domaćinstava sa gazdinstvom ima i dalje manje od 1 ha, a dve trećine manje od 3 ha ukupne površine. Posedi iznad 10 ha ukupne površine su sporadični. Prosečna obradiva površina po gazdinstvu iznosi svega 1,7 ha, a aktivni individualni poljoprivrednici su većim delom stariji od 65 godina. U strukturi prihoda domaćinstva sa gazdinstvom preovlađuju nepoljoprivredni (59,2%) i mešoviti izvori (22,9%), uz izražene razlike u korist čisto poljoprivrednih gazdinstava u seoskim atarima opštine Ub, a u manjoj meri i na ruralnom području Obrenovca i Lajkovca. Poljoprivredna proizvodnja počiva, uglavnom, na dopunskom i/ili uzgrednom radu članova domaćinstava zaposlenih van gazdinstva.

I pored agroekoloških pogodnosti za konkurentnu povrtarsku, voćarsku i stočarsku proizvodnju, na Planskom području postoje značajna strukturna, tehničko-tehnološka i motivaciona ograničenja za održivi razvoj poljoprivrede i sela. U pitanju nisu samo gubici u kvalitetnom poljoprivrednom zemljištu, koje čini apsolutno preovlađujući deo površina zauzetih rudarstvom (ukupno 5114 ha do 2005. godine), odnosno drugi direktni i indirektni štetni uticaji rudarstva i energetike na proizvodni potencijal zemljišta i zdravstveni kvalitet hrane, već i dugoročno izostavljanje mera za unapređivanje poljoprivredne proizvodnje i uslova življenja na selu. S obzirom na opšte resursne i socioekonomske karakteristike tog područja, uspešno rešavanje složenih problema racionalnog korišćenja zemljišnih resursa zahteva multisektorski pristup, kojim se uvažavaju teritorijalna heterogenost i specifične socioekonomske i ekološke potrebe lokalnih zajednica.

Na Planskom području nalazi se 3100 ha šuma, što čini 5,7% od površine ukupnog prostora. U tim okvirima 864 ha (oko 28%) otpada na zasade koji su u periodu od 1973. do 1993. godine podignuti šumskom rekultivacijom odlagališta jalovine, a manjim delom i odlagališta pepela (35 ha). Preostali deo obraslih šumskih površina je, uglavnom, izdanačkog porekla, izmenjenog prirodnog sastava u odnosu na prirodni potencijal i rasparčan na veliki broj sitnih parcela, površine 20-30 ari, u privatnom posedu porodičnih poljoprivrednih gazdinstava.

U šumskim sastojinama koje su podignute na deposolima, najzastupljenije su čiste kulture crnog bora (Pinus nigra) i belog bora (Pinus alba), a zatim slede mešovite kulture četinara. Čiste kulture drugih vrsta četinara (ariši – Larix decidua, Larix japonica, Larix europea; duglazija – Pseudotsuga menziensii; borovac – Pinus strobus) zauzimaju dosta skromne površine. Mestimično se sreću i čiste kulture lišćara (hrastovi – Quercus pedenculata, Quercus sessilis; javori – Acer pseudoplatanus, Acer negundo; joha – Alnus glutinosa; jasen – Fraxinus excelsior i dr.)

Izuzev kulture borovca, a ponegde i crnog bora, šume podignute na odlagalištima površinskih kopova su, uglavnom, vrlo vitalne i dobrog zdravstvenog stanja. U njima je došlo do spontanog naseljavanja autohtone prizemne šumske vegetacije, a zatim i divljači i druge faune. Pokrenuti su procesi obnove zemljišta, priliva kiseonika, regulisanja infiltracije i površinskog oticanja vode, razlaganja organske materije i sinteze humusa. I pored izostavljanja odgovarajućih mera intenzivne nege, najveći deo ovih kultura je relativno brzo formirao sklop i uspostavio biološko okruženje, stvarajući time uslove za svoj samostalni opstanak. Posebno dobre rezultate u pogledu razvoja, mereno prečnikom i visinom stabla, kao i po otpornosti na bolesti i štetočine, pokazale su lišćarske vrste.

Sumarno se ocenjuje da rekultivacija pošumljavanjem stvara biološki aktivno zemljište, koje se posle završene eksploatacije drva lako može pretvoriti u poljoprivredne površine. Međutim, danas za to postoje ozbiljna ekološka ograničenja, pre svega zbog niskog stepena šumovitosti područja PP (5,7%), koji je daleko ispod optimalnog (27,3%) za administrativno područje Beograda. Prema PP Republike Srbije, u 2010. godini pod šumom trebalo bi da bude 16,6% ukupnih površina tog područja, kome pripada dominantan deo teritorije obuhvaćene eksploatacijom Kolubarskog lignitskog basena.

Dinamičan razvoj rudarsko-energetsko-industrijskog kompleksa „Kolubara” imao je snažan uticaj na ukupan društveno-ekonomski razvoj Planskog područja. Uslovio je promene privredne strukture i socioekonomskih karakteristika domaćinstava, brzi rast ukupne proizvodnje, društvenog proizvoda, zaposlenosti i dohodaka stanovništva i druge pozitivne uticaje, ali i krupne negativne promene u korišćenju poljoprivrednog i građevinskog zemljišta, prostornoj organizaciji naseljske mreže, izmeštanju stanovništva i infrastrukture i stanju životne sredine. Industrijski sektor (vađenje ruda i kamena, prerađivačka industrija i proizvodnja električne energije, gasa i vode) je postao osnovna delatnost, mereno prosečnim učešćem u ukupnoj zaposlenosti, društvenom proizvodu, osnovnim sredstvima i dr. Pri tome se, međutim, javljaju velike razlike između pojedinih delova teritorije, koje dolaze do izražaja i na opštinskom nivou. Dok je Lazarevac izrastao u jedan od vodećih industrijskih centara u Republici Srbiji, s pozitivnim uticajem na nivo ekonomske razvijenosti cele opštine, veći deo ostalih atara, posebno na teritoriji opština Ub i Obrenovac, zadržao je tipična obeležja nerazvijenih ruralnih područja.

Sa 30.045 zaposlenih lica, Plansko područje je 2005. godine imalo relativno visok stepen ukupne zaposlenosti (28,1%, ili za 0,6% veći od republičkog proseka). U industrijskom sektoru je bilo zaposleno 16.290 radnika ili 54,2% ukupno zaposlenih, tako da je stepen industrijske zaposlenosti bio dvostruko veći od republičkog proseka (15,2% i 7,1%, respektivno). Pri tome su lica koja samostalno obavljaju delatnost i zaposleni u privatnim radnjama činili svega 9,7% od ukupnog broja zaposlenih.

Na dan 31. decembra 2004. godine ukupan broj nezaposlenih iznosio je 10.096 lica, u čemu je bilo 48,8% žena. Nezaposlenost je i danas jedan od najvećih problema celog Planskog područja.

Prema podacima za cele obuhvaćene opštine, industrija učestvuje u stvaranju narodnog dohotka privrede Planskog područja sa 60,6%, dok je prosečan doprinos ostalih delatnosti znatno slabiji: poljoprivrede – 15,8%; građevinarstva – 12,0%; saobraćaja – 2,8%; trgovine – 6,0%; hotela i restorana – 1,5%; poslova sa nekretninama – 1,6%. U strukturi osnovnih sredstava industrija je zastupljena sa čak 81,5%. Za razliku od opštine Lazarevac, u Ubu i Lajkovcu najveći deo narodnog dohotka stvara poljoprivreda.

Relativno nisko prosečno učešće tercijarnog i kvartarnog sektora u formiranju narodnog dohotka (23,75%), odražava nedovoljnu razvijenost privatnog preduzetništva, daleko ispod realnih mogućnosti i potreba stanovništva i privrede. Odgovarajuće učešće privatnog sektora privrede (individualna gazdinstva, privatne radnje i preduzeća/privredna društva) je, takođe, nisko (24,6%), ali prostorno veoma heterogeno – na teritoriji opštine Lazarevac izuzetno nisko (13,3%), a opštine Ub izrazito visoko (75,9%). Danas državni sektor ima vodeći značaj u formiranju društvenog proizvoda (65,6%) opština zahvaćenih Planskim područjem.

Na dan 31. decembra 2005. godine na Planskom području je bilo 1.889 preduzeća, ustanova i drugih pravnih lica, od čega najviše u trgovini (616) i industrijskom sektoru (147). Prema podacima iz aprila 2006. godine, bilo je 3.106 preduzetničkih radnji (pretežno u oblasti trgovine, saobraćaja, skladištenja i veza, prerađivačke industrije, ugostiteljstva, građevinarstva), uglavnom, lociranih u opštinama Lazarevac (1.545) i Ub (1.025).

Plansko područje karakteriše monofunkcionalna industrijska struktura, uprkos zastupljenosti preduzeća iz dvadesetak proizvodnih grana. U industriji izrazito dominiraju kapitalno-intenzivne grane rudarsko-energetsko-industrijskog sektora: proizvodnja i prerada uglja, proizvodnja električne energije, metaloprerađivačka delatnost, mašinogradnja, proizvodnja električnih mašina i aparata, industrija gume, industrija građevinskih materijala, prehrambena, drvoprerađivačka, tekstilna, industrija kože, proizvodnja nemetala, prerada hemijskih proizvoda, proizvodnja saobraćajnih sredstava i dr. Više od polovine industrijskih radnika (9.555 radnika ili 58,7%) zaposleno je u kompleksu proizvodnje i prerade uglja. Drugi po relativnom značaju je kompleks prerađivačke industrije koja zapošljava 5.344 radnika ili 32,8% industrijskih radnika. U tom sektoru veoma je razvijena metaloprerada (mašinogradnja, proizvodnja električnih mašina i aparata) u kojoj je zaposleno oko 17,0% od ukupnog broja industrijskih radnika. Prehrambeni kompleks, tekstilna, drvna industrija, proizvodnja i prerada kože, prerada gume, industrija građevinskih materijala, proizvodnja i prerada nemetala, učestvuju u zaposlenosti sa oko 15%. U granskoj strukturi industrije Lazarevca i Lajkovca izuzetno je visoko učešće kompleksa proizvodnje i prerade uglja.

Eksploataciju i preradu uglja na području kolubarskog lignitskog basena obavlja RB „Kolubara” d.o.o. Lazarevac, kao jedno od četiri zavisna preduzeća za proizvodnju uglja u sastavu JP EPS, Beograd. Nakon sprovedenih aktivnosti restrukturiranja i reorganizacije poslovanja, izdvajanjem iz matičnog sastava nekoliko preduzeća neelektroprivrednih delatnosti („Kolubara-Metal”, Vreoci, „Kolubara-Univerzal”, Veliki Crljeni, „Kolubara-Građevinar”, „Kolubara-Ugostiteljstvo”, „Kolubara -Usluge”), u novoj organizacionoj formi je 2006. godine smanjen broj zaposlenih (4.038 radnika je napustilo preduzeće, a za 1.203 je prestao radni odnos). RB „Kolubara” d.o.o. Lazarevac je 31. decembra 2005. godine zapošljavao 10.531 radnika ili 67,6% ukupno zaposlenih u odnosu na broj zaposlenih u 2004. godini. Sadašnja pretežna delatnost jeste vađenje i prerada lignita (šifra delatnosti 10202), koja je organizovana u četiri ogranka: „Površinski kopovi” (svi postojeći i planirani kopovi); „Prerada uglja”, Vreoci; Projektni biro „Kolubara-Projekt”, Lazarevac; „Valorizacija mineralnih sirovina”.

RB „Kolubara” d.o.o. Lazarevac je 2005. godine ostvario fizički obim proizvodnje od 27.587.469 t uglja, što čini 79,6% od ukupne proizvodnje uglja u JP EPS. Pri tome je dobijeno oko 65,8 mil. m3 otkrivke. Termoelektranama je isporučeno oko 25,3 miliona t uglja, iz koga je proizvedeno 17,5 milijardi KWh struje, što iznosi 50% ukupne proizvodnje struje u JP EPS ili 77,4% struje proizvedene u domaćim termoelektranama.

Poslovanje PD RB „Kolubara” d.o.o. se odvija u složenim okolnostima. Posle izdvajanja neelektroprivrednih delatnosti iz matičnog preduzeća PD RB Kolubara d.o.o., posebno onih koje su obavljale pretežni deo godišnjeg remonta rudarskih i energetskih kapaciteta, nastali su novi uslovi poslovanja, zasnovani na tržišnom formiranju cena usluga i proizvoda izdvojenih preduzeća. Cene usluga ovih preduzeća su sada veće oko 30% u odnosu na raniji period.

Polazeći od sagledanja osnovnih obeležja pojedinih privrednih oblasti, posebno dosadašnjih tendencija i aktualnih problema industrijskog razvoja, u Tabeli 1 je data SWOT analiza, kojom su identifikovane prednosti, nedostaci, šanse i opasnosti za razvoj lokalne privrede. Sa stanovišta planiranja prostora, posebno su značajne sledeće karakteristike:

stagnantne tendencije privrednog rasta u poslednjih 15 godina, sporost procesa reorganizacije i privatizacije preduzeća, pad zaposlenosti, rast nezaposlenosti, drastičan pad fizičkog obima proizvodnje, stečaj pojedinih preduzeća;

kapitalno-intenzivan karakter industrijskog rasta, uslovljen granskom strukturom u kojoj dominiraju kapaciteti proizvodnje i prerade uglja, energije, prerade nemetala, mašinogradnje, industrije građevinskih materijala i dr.;

visok nivo industrijalizacije i tehničke opremljenosti u većem delu rudarsko-industrijskih kapaciteta, uz relativno nizak nivo industrijalizacije i značajan obim nezaposlenosti na području Uba i Lajkovca;

znatno viši društveni proizvod po stanovniku, u odnosu na republički prosek, posebno u opštini Lazarevac (203,4%);

visok stepen nezaposlenosti (10.096 lica), uz relativno nepovoljnu kvalifikacionu strukturu nezaposlenih i nedostatak kadra u oblasti menadzmenta, razvoja i marketinga, informatike i dr.;

blagi rast relativne uloge privatnog preduzetništva, posebno u opštini Ub;

nizak nivo produktivnosti rada, niska iskorišćenost kapaciteta, gubitak tržišta i pad izvoza zbog raznih ograničenja (eksternih i internih), nedostatak obrtnih sredstava, otežan plasman proizvoda i usluga, niska reproduktivna sposobnost, poslovanje sa gubicima i problemi sa likvidnošću i rastom zaduženosti pojedinih preduzeća, nizak nivo ličnih zarada, otežana naplata potraživanja;

siromaštvo značajnog dela stanovništva, posebno izraženo u domaćinstvima bez zaposlenja, sa niskim stepenom obrazovanja, sa izbeglicama, starim licima i sl., kao jedan od opštih problema tranzicije socioekonomskog sistema u Republici Srbiji;

oslanjanje privrednog razvoja na lokaciono nefleksibilne i resursno uslovljene kapacitete, sa ogromnim obimom materijalnih inputa za proizvodnju i transport tereta – to je u prvi plan stavilo probleme redovnog snabdevanja i nabavke opreme, rezervnih delova, sirovina, repromaterijala, organizacije transporta; osnovni industrijski kapaciteti i kompleksi, orijentisani su na korišćenje lokalnih resursa (uglja, poljoprivrednih sirovina, peska, gline, kamena, vode i dr.);

brojni nepovoljni efekti na životnu sredinu (zagađivanje vazduha, voda, zemljišta, okolnog urbanog i ruralnog prostora, ali i šireg regionalnog područja), usled nedovoljnog uvažavanja ekoloških kriterijuma u dosadašnjem razvoju;

problemi u rešavanju imovinsko-pravnih odnosa, nastali zbog eksproprijacije nekretnina, preseljavanja stanovništva i infrastrukture itd.;

izrazita koncentracija industrijskog potencijala (zaposlenosti, dohotka industrije i aktivnih osnovnih sredstava) na području Lazarevca, Vreoca i Velikih Crljena;

intenzivno doseljavanje stanovništva na području opštine Lazarevac (posebno od 1981. do 1991. godine), zbog povoljnih uslova za zapošljavanje u industriji;

neadekvatna tehnička infrastruktura (saobraćajnice, vodovod, kanalisanje otpadnih voda i dr.) u zonama veće koncentracije stanovništva i proizvodnih kapaciteta (posebno na području V. Crljena, Vreoca) i u naseljima opština Ub, Lajkovac i Obrenovac.

Tabela 1. Prednosti, slabosti, šanse i opasnosti za razvoj lokalne ekonomije na Planskom području

PREDNOSTI SLABOSTI 1. Neobnovljivi resursi (ležišta uglja, nemetali) za razvoj rudarstva, energetike, prerađivačke industrije2. Obnovljivi resursi (poljoprivredno zemljište, vode, termomineralni izvori i dr.) za razvoj poljoprivrede i turizma3. Izgrađeni proizvodni, infrastrukturni i uslužni kapaciteti4. Tradicija rudarske i energetske delatnosti5. Visokostručni i obrazovan kadar6. Blizina naučnih i obrazovnih institucija7. Lideri u proizvodnji uglja i električne energije (RB „Kolubara”, TENT) 8. Tržišna konkurentnost proizvodnje i rast cena energije na svetskom tržištu 9. Iniciranje nastanka biznis-inkubatora za MSP10. Izgrađeni urbani sadržaji, znatan stambeni fond, komunalne i javne službe11.Saradnja javnog i privatnog sektora (institucije, privreda,nevladin sektor)12. Podrška državnih institucija razvoju rudarstva i elektro-privrede13. Relativno dobra komunikaciona povezanost sa okruženjem 1. Monofunkcionalnost i determinisanost privredne strukture,zastarela tehnologija2. Ekološki problemi i ugroženost životne sredine3. Slabo razvijeno privatno preduzetništvo i MSP4. Nezavršeno restrukturiranje i privatizacija preduzeća5. Nedostatak vode za piće, tehničke potrebe i zalivanje usled sušenja bunara 6. Nedovoljna ulaganja u razvoj i izostanak novih tehnologija7. Relativno visoka nezaposlenost8. Relativno visok sadržaj sumpora u uglju9. Usitnjenost poseda poljoprivrednog gazdinstva 10. Slaba organizovanost plasmana poljoprivrednih proizvoda11. Nedovoljno održavanje infrastrukture12. Nedovoljno funkcionisanje javnih službi na seoskom području13. Nedostatak pojedinih vrsta kadra14. Problemi u naseljima radi preseljenja ŠANSE OPASNOSTI 1. Intenziviranje iskorišćavanja prirodnih resursa (uglja, nemetala, voda, termomineralnih izvora, i dr.)2. Zainteresovanost regionalnog tržišta i međunarodnih institucija za rešavanje ekoloških problema3. Održivi razvoj buduće rudarske eksploatacije i prerade uglja, vezan za buduće vlasnike i investitore4. Spremnost za podsticaj realizaciji projekata u oblasti privrede, infrastrukture, ekologije5. Razvoj MSP u svim delatnostima6. Aktiviranje turističkih potencijala i razvoj turizma7.Podsticaj poljoprivrednoj proizvodnji (stočarstvo, plastenici, voće i dr.)8. Međunarodno regionalno povezivanje tržišta9. Saradnja sa ministarstvima i fondovima10. Razvoj raznih usluga11. Osvajanje novih tržišta12. Razvoj prerađivačkih kapaciteta13. Jačanje nevladinog sektora14. Poboljšanje kvaliteta urbane i ruralne sredine15. Privlačenje stranih investitora 1. Dinamika restrukturiranja i privatizacije, alternative razvoja koje nisu zasnovane na principima održivog razvoja, monopoli 2. Dalje ugrožavanje životne sredine zbog očekivanog intenzivnog razvoja proizvodnje i prerade uglja3. Nedostatak mlađeg, visokoobrazovanog, stručnog stanovništva usled ekonomskih problema (nezaposlenosti, siromaštva)4. Demografsko pražnjenje sela5. Nedostatak menadzerskog kadra6. Nerazvijena preduzetnička kultura7. Nedovoljno korišćenje dela proizvodnih i uslužnih kapaciteta8. Porast broja siromašnih građana9. Nerešavanje problema vodosnabdevanja10. Bespravna izgradnja11. Nedostatak planske i projektne dokumentacije12. Manjkavost zakonskih propisa, sporo sprovođenje zakona 13. Neobezbeđenost tržišta za plasman poljoprivrednih proizvoda14. Nefikasnost u rešavanju imovinsko-pravnih odnosa15. Degradirano i zagađeno poljoprivredno zemljište u pojedinim delovima basena

Poseban problem predstavlja prostorna struktura rudarstva i energetike. Rudarsko-energetsko-industrijski kompleks je ekstenzivni korisnik prostora, tj. zahteva velike površine lokaliteta za smeštaj, uz relativno male gustine naseljenosti. Najveći značaj u pogledu obima zaposlenosti, površina korišćenog zemljišta, obima i strukture korišćenja resursa, imaju površinski kopovi, odlagališta jalovine i pepela, kao i industrijski lokaliteti PD RB „Kolubara” d.o.o. (u Vreocima, Velikim Crljenima, Kaleniću, Baroševcu i drugim naseljima). Industrija sa rudarstvom za smeštaj koristi veoma velike površine zemljišta – oko 6.106 ha. Rudarstvo zauzima 5.114 ha ili 83,8%, a industrijski lokaliteti oko 976 ha. Najveći industrijski lokaliteti nalaze se u Vreocima (površine 271,95 ha), Kaleniću (116 ha), Velikim Crljenima (258,9 ha), Lazarevcu (100 ha), Ubu (66,7 ha) i Lajkovcu (14,9 ha).

U prostornoj strukturi industrije na Planskom području izdvajaju se sledeći industrijski centri i naselja sa malim pogonima: veći industrijski centri (sa preko 6 000 zaposlenih u rudarsko-industrijskom kompleksu) – Vreoci i Baroševac/Zeoke; mali industrijski centri (sa 500-2 000 zaposlenih u industriji) – Ub, Lazarevac, Lajkovac, Veliki Crljeni, Kalenić; naselja sa malim proizvodnim/industrijskim pogonima (do 50 zaposlenih) – Stepojevac, Dren, Ćelije, Šarbane, Jabučje, Nepričava, Stublenica i dr.

Nova mešovita privredno-industrijska zona u Lazarevcu, između državnog puta I reda M 22 i železničke pruge, površine oko 100 ha, ima određene komparativne prednosti za intenzivnije aktiviranje: povoljan položaj, slobodne neizgrađene, ali do sada i nedovoljno infrastrukturno opremljene prostore, dobru saobraćajnu povezanost, blizinu ostalih industrija i dr. Sličnim povoljnostima raspolažu i industrijske zone u Lajkovcu i Ubu.

Ukupan broj stanovnika Planskog područja uvećan je u periodu od 1948. do 2002. godine sa 54 831 na 81 858 (indeks 149,3; stopa rasta 7,3‰; prosečno godišnje 501 stanovnik) sa tendencijom smanjenja. U poslednjem međupopisnom periodu broj stanovnika se smanjio za 709 lica (stopa –0,8‰).

Osnovna obeležja promena u broju stanovnika su: intenzivan rast stanovništva u gradskim naseljima (stopa 22,3‰), naročito onim koja imaju status opštinskog centra, gde se posebno izdvaja grad Lazarevac, koji pored upravno-administrativne funkcije predstavlja poslovni centar industrijsko-energetskog kompleksa; rast stanovništva u prigradskim naseljima (stopa 7,1‰); opadanje broja stanovnika u seoskim naseljima (indeks 85,1; stopa –3,0‰), naročito u perifernom prostoru opština; većinu seoskih naselja (29 od 37) karakteriše depopulacija, s tim što je zbog rudarskih radova jedno naselje (Sakulja) u celini iseljeno, a 10 naselja, u kojima je evidentirana depopulacija nalazi se u zoni rudarskih radova.

Broj domaćinstava u periodu 1948-2002. povećan je više od dva puta – sa 11 646 na 26 532 (godišnja stopa rasta 14,3‰). Pravci i tempo kretanja broja domaćinstava i stanovnika znatno se razlikuju. Naime, domaćinstva su brojčano brže rasla (posledica procesa nuklearizacije, tj. „cepanja” trogeneracijskih i višeporodičnih domaćinstava) i samo je neznatan broj seoskih naselja imao smanjenje broja domaćinstava. To se mahom dogodilo u naseljima koja su delom raseljena zbog širenja kopova (Cvetovac, Mali Borak, Skobalj). Prosečno domaćinstvo (2002) je brojalo 3,1 člana. U pogledu strukture domaćinstava, oko polovine (47%) čine domaćinstva sa 4 i 2 člana, a nešto više od trećine (36%) su jednočlana i tročlana. U gradskim i prigradskim naseljima najviše je četvoročlanih (27,6% i 25,6%), a u seoskim dvočlanih (25%). Model nuklearne porodice (domaćinstva sa 1-4 člana) uspostavljen je u svim tipovima naselja, s tim što je u selima evidentan porast samačkih i dvočlanih, staračkih domaćinstava.

Broj živo rođene dece se u periodu od 1991. do 2001. godine, u odnosu na prethodnu deceniju smanjio za oko 15%, (stopa nataliteta sa 14,3‰ na 11,6‰), a broj umrlih povećao za 21% (stope mortaliteta sa 9,8‰ na 11,3‰), tako da se stopa prirodnog priraštaja od 4,5‰ smanjila na svega 0,3‰, a u poslednjih pet godina dobila negativan predznak (– 1,3‰). Neprekidno opadanje broja živorođenih i porast broja umrlih ukazuje na zabrinjavajuću tendenciju biološke depopulacije.

Tokovi i intenzitet migracionih kretanja u periodu od 1981. do 1991. godine, u poređenju sa poslednjom decenijom, znatno se razlikuju. U prvom periodu na Planskom području u celini zabeležen je pozitivan (stopa 60,3‰; 4726 lica), a od 1991. negativan migracioni saldo (-11,8‰; – 973 lica). Generalno, u poslednjoj deceniji se broj doseljenih smanjio za 22% (sa 13 103 na 10 264) a broj lica koja su se odselila povećao za 34% (sa 8 377 na 11 237) pri čemu se povećalo doseljavanje u prigradska (sa 10% na 15% od ukupnog broja doseljenih) i seoska (sa 23% na 38%), a smanjilo u gradska naselja (sa 67% na 47%).

Na populacioni rast u periodu 1981-1991. migracije (imigracija) su imale nešto veći uticaj od prirodnog priraštaja (6,0‰ : 4,5‰). Poslednjih godina su na opadanje broja stanovnika, takođe, veći uticaj imale migracije tj. intenzivnija emigracija (–1,1‰ : 0,3‰).

U poslednjem međupopisnom periodu desile su se krupne promene u starosnoj strukturi, koje su generalno vodile ka jakom procesu starenja. Sva naselja su prešla prag demografske starosti, odnosno nema ni jednog naselja u kome je prosečna starost ispod 35 godina. Većina naselja (31 od 52) je u stadijumu duboke demografske starosti (prosečna starost 40-43 godine), 18 je u stadijumu demografske starosti (35-39), a tri sela su u stadijumu najdublje demografske starosti (prosečna starost preko 43 godine).

U periodu od 1971. do 2002. godine evidentno je povećanje vrednosti indeksa starenja u svim tipovima naselja, s tim što su u seoskim ove vrednosti u 2002. godini znatno više (u gradskim naseljima – 0.6 u prigradskim – 0.7 i seoskim – 1.1).

Udeo žena u ukupnom stanovništvu Planskog područja je nešto veći nego muškaraca (50,9% : 49,1%) i u gradskim (51,5% : 48,5%) i u prigradskim naseljima (51,1% : 48,9%), dok u selima ovaj odnos je gotovo ujednačen (50,1% : 49,9%).

Na Planskom području se u poslednjem međupopisnom periodu smanjilo učešće aktivnog i izdržavanog stanovništva, a povećalo učešće lica s ličnim prihodom, s tim što postoje znatne razlike između tipova naselja i opština. Delatnosti iz oblasti primaranog sektora je 2002. godine obavljalo 33,3% aktivnog stanovništva (22,5% rudarstvo), sekundarnog 22%, tercijarno-kvartarnog 23,2%, nepoznat sektor delatnosti 1,5%, a 20% aktivnog stanovništva nije obavljalo delatnost.

Poljoprivredno stanovništvo je 1981. godine činilo oko 25% populacije Planskog područja, a 2002. godine oko 9% (u gradskim 4,2%, prigradskim 7,2% i seoskim 14,7%). Najveće učešće poljoprivrednog stanovništva imaju sela obrenovačke i ubske opštine (32% i 28%), znatno manje sela lajkovačke (14,6%); a najmanje sela lazarevačke opštine (7,7%).

Obrazovna struktura ukupnog stanovništva je nepovoljna, zbog velikog učešća (oko 40%) seoskog stanovništva, koje ima slabije formalno obrazovanje od gradskog i prigradskog. U 2002. godini bez završene osnovne škole, bilo je oko 23% stanovnika (u gradskim 13%, prigradskim 25%, a u seoskim naseljima 34%). Stanovništvo sa višim i visokim obrazovanjem je koncentrisano u gradskim naseljima, u kojima jedan od deset odraslih stanovnika ima višu ili visoku školu, za razliku od prigradskih gde je taj odnos 23, ili seoskih – 38.

Na Planskom području nalaze se 52 naselja sa ukupno 81 858 stanovnika (2002. godina).

Tabela 1. Naselja, stanovništvo i površine Planskog područja, u odnosu na cele obuhvaćene opštine (2002)

Opština Broj naselja: Broj stanovnika: Površina (km2 ): u opštini u planu % u opštini u planu % Lazarevac 26 52.531 2020 270 9,6 195 Obrenovac 4 3.155 789 46 8,7 69 Lajkovac 8 11.687 1461 98 8,2 119 Ub 14 14.485 1035 133 10,5 109 Ukupno 52 81.858 1574 547 9,6 150

Prema broju stanovnika, najbrojnija su naselja u kategoriji od 500 do 1000 stanovnika, sa učešćem od 40,4%, zatim do 500 stanovnika sa učešćem 30,8% i 1000 do 2000 stanovnika sa učešćem od 13,5% u ukupnom broju naselja. U kategoriji naselja veličine od 2000 do 5000 stanovnika, nalazi se 6 naselja ili 11,5% (Veliki Crljeni, Vreoci, Stepojevac i Šopić u opštini Lazarevac; Lajkovac i Jabučje u opštini Lajkovac), a samo dva naselja (Lazarevac i Ub) imaju preko 5000 stanovnika.

Tabela 3. Populaciona struktura naselja (stanje 2002. godine)

Plansko područje Broj naselja Broj naselja u populacionoj grupi do 500stanovnika 501 do 1000 stanovnika 1001 do 2000 stanovnika 2001 do 5000 stanovnika preko 5000 stanovnika Lazarevac 26 9 8 4 4 1 Obrenovac 4 1 2 1 – – Lajkovac 8 2 3 1 2 – Ub 14 4 8 1 – 1 Ukupno 52 16 21 7 6 2

U popisima iz 1971, 1981, 1991. i 2002. godine, u većini naselja na Planskom području evidentirano je kontinualno opadanje broja stanovnika. U oko 65% naselja stanovništvo je opadalo, u 4% stagniralo, a u 31% raslo.

Rast stanovništva beleže, uglavnom, opštinski administrativni centri i prigradska naselja, a opadanje seoska naselja koja imaju periferni položaj u odnosu na opštinske centre i magistralne saobraćajne koridore.

Tabela 4. Dinamika populacionih promena naselja u periodu od 1971. do 2002. godine

Područje Broj stanovnika 1971. godine Broj naselja u kojima je u periodu 1971-2002. stanovništvo Broj stanovnika 2002. godine raslo stagniralo opadalo Lazarevac 38 495 9 2 15 52.531 Obrenovac 3 785 – – 4 3.155 Lajkovac 11 397 4 – 4 11.687 Ub 13 459 3 – 11 14.485 Ukupno 67 136 16 2 34 81.858

Rast = indeks veći od 103; Stagnacija = indeks 100-103; Opadanje = indeks manji od 100

Najveće naselje na Planskom području je opštinski administrativni centar Lazarevac, koji je prema popisu 2002. godine imao skoro 23.500 stanovnika. Ostali opštinski administrativni centri su znatno manji, Ub oko 6.000 stanovnika, a Lajkovac oko 3.500 stanovnika.

Pored opštinskih administrativnih centara, u gradska naselja spadaju Veliki Crljeni i Rudovci (opština Lazarevac).

Dominantnu kategoriju predstavljaju seoska naselja, od kojih 86% pripada tipu „razbijenih” naselja. Karakteristika ovog tipa sela je raštrkanost domaćinstava po ataru, najčešće na nivou porodičnih ili rodbinskih zajednica, u više naseljskih grupacija duž lokalnih puteva. Bruto gustina naseljenosti se kreće od 1-4 st/ha. U pojedinim, gušće naseljenim grupacijama, bruto gustina naseljenosti iznosi 10-35 st/ha, što odgovara razređeno-zbijenom do potpuno zbijenom tipu sela. Obradive površine domaćinstava nalaze se, uglavnom, u okolini kuća ili zaseoka.

Za razbijena seoska naselja bilo kog podtipa (starovlaški, ibarski ili šumadijski) karakteristično je da su dobro locirana na terenu, provetrena, osunčana i poseduju sve kvalitete zdrave životne sredine. Funkcionalno središte sela vezuje se za lokaciju mesne kancelarije, škole, autobuske stanice i sl. Ovi sadržaji su najčešće locirani na raskršćima lokalnih kategorisanih puteva, uz veće naseljske grupacije.

U delovima naselja koji se nalaze uz tranzitne saobraćajnice ili opštinske centre, razvijena su građevinska područja, koja se u funkcionalnom i urbanističko-morfološkom pogledu bitno razlikuju od tradicionalnog načina izgradnje i organizovanja naselja.

Tabela 5. Urbanističko-morfološka struktura naselja

Područje Urbanističko – morfološka struktura seoskih naselja Ukupno Raštrkana Razbijena Zbijeno neušorena Lazarevac 4 22 – 26 Obrenovac – 4 – 4 Lajkovac 3 3 2 8 Ub – 12 2 14 Ukupno 7 41 4 52

Na osnovu evidentiranih populacionih specifičnosti, kao i faktičkog stanja razvijenosti i razmeštaja osnovnih javnih i privrednih sadržaja, diferencirane su kategorije centara:

1) primarni opštinski centri: Lazarevac, Lajkovac i Ub – Opštinski centar Lazarevac predstavlja populaciono i funkcionalno najrazvijenije naselje na Planskom području. Lazarevac je centar subregionalnog značaja, u sastavu beogradskog funkcionalnog područja. Uticaj Lazarevca kao industrijskog, kulturnog, zdravstvenog, obrazovnog, saobraćajnog i uslužnog centra, manifestuje se, pored lazarevačke opštine, na području opštine Lajkovac i u susednim delovima opština Ub, Valjevo i Aranđelovac. Opštinski centri Lajkovac i Ub predstavljaju na opštinskom nivou populaciono i funkcionalno najrazvijenija naselja. U odnosu na širu funkcionalnu organizaciju, opštinski centar Ub gravitira ka Obrenovcu i Beogradu, a Lajkovac ka Lazarevcu i Beogradu;

2) sekundarni opštinski centri: Vreoci i Veliki Crljeni (opština Lazarevac) – Naselja Vreoci i Veliki Crljeni predstavljaju u osnovi značajne industrijske centre. Na populacioni rast i funkcionalnu nadgradnju uticali su, pored rudarsko-energetskih i pratećih sadržaja, blizina magistralne (putne i železničke) saobraćajnice, kao i doseljavanje sa područja postojećih površinskih kopova. U prostornom i organizacionom pogledu ova naselja imaju razvojnu tendenciju formiranja jedinstvene funkcionalne celine, pogotovo u uslovima preseljenja pretežnog dela Vreoca;

3) centri zajednice naselja: Jabučje (opština Lajkovac); Radljevo (opština Ub); Junkovac, Stepojevac, Baroševac-Rudovci (opština Lazarevac) – Funkcionalni centralitet ovih naselja zasniva se na osnovnim javnim, upravnim i servisnim sadržajima na nivou mesnih zajednica. Kvantitet ovih sadržaja odgovara broju korisnika na nivou zajednice naselja. Osim obezbeđenja osnovnih životnih i radnih potreba, centri zajednica naselja nisu ispoljili značajnije aglomerativne, socioekonomske i demografske razvojne efekte. Na području opština Lajkovac i Ub zastupljene su razbijene naseljske strukture, sa izuzetno malim gustinama naseljenosti i izgrađenosti. Pojam centra (zajednice naselja) u ovom slučaju je samo uslovan, jer su funkcionalni sadržaji po pravilu disperzovani u okviru većih naseljskih grupacija (Jabučje, Radljevo). U istočnom delu opštine Lazarevac lokalne centre zajednice naselja predstavljaju naselja koja se nalaze uz nekadašnje rudarske kopove. Nekadašnja razbijena sela su vremenom transformisana u urbanizovana, fizički kompaktna i komunalno uređena naselja (Baroševac, Junkovac, Rudovci);

4) ostali centri – Naselja Brović, Piroman, Konatice i Poljane, koja teritorijalno pripadaju opštini Obrenovac, funkcionalno su orijentisana ka centrima zajednica naselja Stubline i Draževac izvan Planskog područja.

U proteklom periodu izmešteno je ukupno 1614 domaćinstava iz zone razvoja površinskih kopova. Neka naselja su izmeštena skoro u celosti (Sakulja, Cvetovac, Kalenić), dok je kod drugih naselja, preseljenje obavljeno delimično.

Najveći deo domaćinstava preseljen je individualno, pretežno u rubne zone opštinskih centara, prigradska naselja ili pomeranjem unutar sopstvenog atara (Kalenić, Cvetovac, Baroševac). Manji deo domaćinstava preseljen je organizovano u komunalno uređena naselja (deo Baroševca na lokaciju „Jelav” i deo Medoševca na lokaciju „Crne međe”).

Pomeranje stanovništva usled iseljavanja iz zone kopova imalo je uticaj na rast gradskih naselja (Lazarevac, Lajkovac) i njihove prigradske zone, kao i na rast industrijskih centara (V. Crljeni, Vreoci). Mogućnost zapošljavanja u ovim naseljima imala je uticaja na priliv i drugog stanovništva iz seoskog zaleđa. Poslednjih 10-15 godina mogućnost zapošljavanja u RB „Kolubara” je smanjena, pa se smer migracija pomera ka Beogradu.

Tabela 6: Broj raseljenih domaćinstava na području Kolubarskog basena*

Katastar. opština Ukupno Do 1990 1990 1991 1992 državni put I reda državni put I I reda lokalni Lazarevac 384 Ukupna dužina (km) 50 79 73 202 52,60 Savremeni kolovoz (km) 50 72 40 162 Savremeni kolovoz (km) 6 119 47 172 Savremeni kolovoz (km) 68 50 42 160 Savremeni kolovoz (km) 32 69 92 193 Savremeni kolovoz (km) 156 310 221 687 R101 26,4 R101a 25,4 R201 32,3 R201b 15,1 R203 11,8 R205b 4,5 R270 13,6 R271 1,2 Ukupno 158,2

Lokalna putna mreža je zastupljena sledećim saobraćajnicama:

– na teritoriji opštine Ub – L-1001, L-1002, L-1003, L-1008, L-1009, L-1010, L-1011;

– na teritoriji opštine Lajkovac – L-4, L-6 (veza na put L-1003), L-7 (veza na put L-1011), L-8;

– na teritoriji opštine Lazarevac – L-1801, L-1802, L-1803, L-1804, L-1805, L-1806, L-1807, L-1808, L-1811, L-1812, L-1813;

– na teritoriji opštine Obrenovac – L-2007, L-2008, L-2009, L-2015, L-2016, L-2017.

Jedan od pokazatelja stepena razvijenosti putne mreže je i gustina mreže kategorisanih puteva izražena brojem kilometara kategorisanih puteva na 100 km2 površine teritorije. Izneti podaci govore da je gustina putne mreže na području četiri opštine veća od republičkog proseka. Gustina putne mreže državnih puteva I i II reda na Planskom području takođe je veća od republičkog proseka za iste kategorije saobraćajnica (Tabela 3).

Tabela 3. Gustina mreže državnih puteva I i II reda na Planskom području

Površina (km2) Mreža državnih puteva I reda Mreža državnih puteva II reda Ukupno dužina (km) gustina (km/100 km2) dužina (km) gustina (km/100 km2) dužina (km) gustina (km/100 km2) 547,14 49.33 7,92 158.2 28,91 207.53 37,93

Obim saobraćaja na državnim putevima I reda u periodu 2000. – 2004. beleži rast po godišnjoj stopi od 8,1% (M-4), odnosno 7,1% (M-22). U 2005. godini zabeležen je neznatan pad (Tabela 4).

Strukturom saobraćajnog opterećenja u 2005. godini na državnim putevima I i II reda sa područja opština na kojima se vrše redovna godišnja brojanja saobraćaja dominira putnički autombil (Tabela 5). Najopterećenije deonice leže na državnom putu I reda M-22 (Veliki Crljeni – Lazarevac – Ćelije), dok je na deonici Vreoci – Lazarevac na državnom putu II reda R – 203 zabeležen obim saobraćaja koji je tipičan za državne puteve I reda.

Tabela 4. Kretanje obima saobraćaja na državnim putevima I reda u periodu 2000 – 2005. godina (PGDS)

Oznaka puta Državni put I reda Brojačko mesto/deonica Godine 2000. Vrsta vozila Učešće (u %) Vrsta vozila Osoba Putnički automobili 56,80 Putnički automobil 1,87 Laka teretna vozila 88,00 Laka teretna vozila 1,61 Srednja teretna vozila 92,90 Srednja teretna vozila 1,37 Teška teretna vozila 98,20 Teška teretna vozila 1,20 Autovozovi 94,50 Autovozovi 1,16 Prosek 64,20 Prosek 1,77 Napomena: Učešće poslovnih putovanja bez dnevnih migranata je oko 30% Popunjenost teretnih vozila Učešće međunarodnog saobraćaja Stepen popunjenosti Učešće (u %) Vrsta vozila Učešće (u %) prazno 40,80 Putnički automobil 3,50 ¼ popunjeno 8,90 Laka teretna vozila 1,40 ½ popunjeno 10,80 Srednja teretna vozila 1,00 ¾ popunjeno 13,80 Teška teretna vozila 3,60 puno 25,70 Autovozovi 5,50 Prosek 3,30

Prema raspoloživim podacima, javni autobski prevoz organizovan je na teritoriji opština Obrenovac, Lazarevac i Ub, na ukupno 216 linija ukupne dužine 5.309 km na kojima je saobraćalo ukupno 114 (od ukupno 148 inventarskih) autobusa kojima je u 2003. godini prevezeno 19,6 miliona putnika. U 2004. godini broj linija je povećan na 223, ali je ukupna dužina smanjena (Tabela 7). Broj autobusa u saobraćaju je povećan na 134, što je rezultiralo neznatnim povećanjem broja prevezenih putnika – 20,5 miliona. U odnosu na Centralnu Srbiju, tri opštine učestvuju sa oko 14% u ukupnm broju linija, sa 14,7 (oko 13%) u dužini linija i ostvarajuju gotovo 4% obima prevoza putnika na svim gradskim linijama. Mobilnost stanovnika opština sa Planskog područja iznosila je 110 putovanja po stanovniku godišnje u 2003., da bi u 2004. godini dostigla vrednost od 114 putovanja po stanovniku godišnje (porast od 4,2%). Ako se ovaj podatak primeni na teritoriju obuhvaćenu ovim planom, procenjuje se da je broj prevezenih putnika u javnom autobuskom prevozu bio oko 9,4 miliona putnika.

Tabela 7. Javni autobuski prevoz putnika

Opština/područje Sredstvo Linije Prevozna sredstva Pređeni kilometri vozila/hiljade Prevezeni putnici/hiljade Lazarevac Lazarevac autobus 103 1.921 56 7.750 44 3.401 2003. Lazarevac 76 11.342 163 1.019 324 657 13.581 Lajkovac 5 2.365 5 152 31 66 2,624 Ub 23 4.510 53 580 158 298 5,622 Obrenovac 74 11.842 168 649 118 573 13.424 Ukupno 178 30.059 389 2.400 631 1.594 35.251 Centralna Srbija 7.493 1.003.317 6.994 67.782 14.013 44.515 1.144.114 Učešće u Centralnoj Srbiji 2,38% 3,00% 5,56% 3,54% 4,50% 3,58% 3,08% 2004. Lazarevac 86 11.865 156 1.102 324 686 14.219 Lajkovac 9 2.448 5 164 34 60 2.720 Ub 29 4.728 49 604 166 335 5.911 Obrenovac 89 12.330 171 704 136 622 14.052 Ukupno 213 31.371 381 2.574 660 1.703 36.902 Centralna Srbija 8.608 1.048.742 7.022 73.774 15.391 48.873 1.202.410 Učešće u Centralnoj Srbiji 2.47% 2.99% 5.43% 3.49% 4.29% 3.48% 3.07%

Na Planskom području železničku mrežu čini deo pruge Beograd-Bar, sa četiri službena mesta, i to železničkim stanicama: Stepojevac, Vreoci, Lazarevac i Lajkovac.

Železnička infrastruktura obuhvata otvorenu prugu, železnička službena mesta (stanice, stajališta i ukrsnice), ukrštanja pruge i puteva (putni prelazi, nadvožnjaci, podvožnjaci) i industrijsku železnicu uzanog koloseka koja povezuje površinske kopove sa termoenergetskim kompleksima.

Svi stanični i industrijski koloseci su normalne širine 1435 mm, osposobljeni za najveći dozvoljeni osovinski pritisak od 22,5 t po osovini. Barska pruga je u ovoj zoni izgrađena za najveću dopuštenu brzinu vozova od 120 km/h. Međutim, zbog neizvršene glavne opravke pruga, tokom poslednjih godina brzine vozova su smanjene prema konkretnim uslovima i stanju koloseka.

Železnička pruga, sve železničke stanice i ukrsnice opremljene su savremenim železničkim signalno-sigurnosnim uređajima, železničkim telekomunikacionim vezama, stabilnim postrojenjima za električnu vuču i telekomandnim uređajima za daljinsko upravljanje železničkim saobraćajem. Iz dispečarskog centra u železničkoj stanici Požega se upravlja saobraćajem na delu pruge koji se nalazi na ovom području.

Prema statističkim podacima, na stanicama/službenim mestima broj otputovalih putnika u 2003. godini iznosio je 44,4 hiljade putnika – na stanicu Lajkovac otpada ¾. U 2004. godini broj otputovalih putnika je smanjen na 55% iz prethodne godine – stanica Lajkovac i dalje ostvaruje najveći obim. Četiri stanice na Planskom području ostvarile su 1,38% broja otputovalih putnika sa 240 stanica Centralne Srbije u 2003. godini, odnosno, 0,73% u 2004. godini. Ako se uzme da 90% svih otputovalih putnika otpada na stanovnike opština čiji delovi teritorija čine prostor Planskog područja, kao da se svi otputovali vraćaju u mesta boravka u posmaranom periodu, onda se mobilnost stanovništva može proceniti na 0,50 u 2003. godini, odnosno, 0,27 putovanja po stanovniku godišnje u 2004. godini. Sve stanice sa Planskog područja ostvarile su 1,33 miliona tona prometa robe u 2003. godini, pri čemu na utovar otpada 83,5%. Stanica Vreoci realizuje gotovo celokupan utovar ostvaren na četiri stanice sa Planskog područja. U 2004. godini promet robe je smanjen za 176 hiljada tona (oko 13%) u poređenju sa prethodnom godinom. U odnosu na stanice Centralne Srbije stance sa Planskog područja ostvarile su oko 12,6% robnog prometa, odnosno, 10,6% u 2004. godini (Tabela 9).

Tabela 9. Promet u železničkim stanicama na Planskom području

Železnička stanica Otputovali putnici Promet robe 2003. 2004. 2003. 2004. 1 Površinski kopovi „Tamnava-Zapadno polje”, „Tamnava-Istočno polje”, Polje „B” i Polje „D”. 2 Transport i deponija pepela V. Crljeni-Sokolovo 3 Sistem transporta i deponije uglja V. Crljeni, Vreoci, Obrenovac 4 TE „Kolubara A” V. Crljeni 5 TE „Kolubara „B” (u izgradnji) Kalenić 6 Kolubara-Metal Vreoci 7 Kolubara-Prerada sa toplanom Vreoci 8 Kolubara-Univerzal V. Crljeni 9 Kolubara-IGM V. Crljeni 10 Razvodna elektroenergetska mreža V.Crljeni

Po svojim razmerama i intenzitetu delovanja najznačajniji aspekti zaštite životne sredine povezani su sa radovima i aktivnostima na površinskim kopovima, na deponijama uglja, u termoelektranama i na deponijama pepela i šljake. Dominantni nepovoljni uticaji ovih objekata odražavaju se kako na kvalitet osnovnih činilaca životne sredine (vazduha, voda i zemljišta), tako i na zdravlje stanovništva, floru i faunu, te na potencijale za budući ekonomski razvoj.

Obim proizvodnje otkrivke i jalovine znatno je veći od proizvodnje lignita i iznosio je 55,70 mil. m3 otkrivke prema 26.000.000 tona uglja u 2005. godini. Pored degradacije zemljišta, dominantni negativni uticaj rudarskih radova se odnosi na zagađivanje vazduha, zagađivanje podzemnih i površinskih voda i povećanje nivoa buke i vibracija. U zonama površinskih kopova najveća je emisija prašine u vazduh, ali nisu zanemarljive ni emisije iz rudarske opreme i transportnih sredstava koje sadrže štetne gasove kao što su azotovi oksidi (NOx), ugljenmonoksid (CO), sumpordioksid (SO2) i isparljive organske materije. Ispitivanje kvaliteta vode reke Kladnice i drenažne vode iz kolektora Tamnava-Zapadno polje pokazuje povišenu koncentraciju amonijaka, gvožđa i nikla. Povišeni nivo buke i vibracija prisutan je samo na kopovima i ne utiču na naselja.

Tabela 2. Bilans površina postojećih objekata rudarsko-energetskog kompleksa (ha)

Naziv objekta Ukupne površ. u eksplataciji Ukupne površ. sa promenjenom namenom Površ. pod građ. objektima Pov.odlagališta Rekultivisane površine Unutra Vreoci 1994. 3 mes. RZZZ1 fenol, taložne materije Medoševac 1996/97. 1 god. Rud. inst.2 čađ, suspendovane čestice, fenol* V. Crljeni 1992-94. 3 god. Geoinstitut3 Pb i Cd u taložnim materijama V. Crljeni 1991-93. 3 god. Geoinstitut4 Ne prekoračuje GVI (SO2,čađ) V. Crljeni 1991-93. 3 god. Geoinstitut 31,5% za god. prosek taložne mat. Lokacija „Kolubara B” 1986-91. 5 god. RHMZS5 Oko 90% uzoraka konc. SO2 manja od 1/3 GVI Lokacija „Kolubara B” 1986-91. 5 god. RHMZS10 Sr. godišnje imisije ispod GVI (SO2, NOx, čađ)

Naročito je zagađen vazduh u naselju Vreoci, što potvrđuju i rezultati dugogodišnjih merenja i obimnih ispitivanja u toku 2002. i 2003. godine. Srednje dnevne koncentracije suspendovanih čestica prekoračuju GVI na svih pet mernih mesta u procentu od 14% do 82 % merenja (najmanje na mernom mestu Medoševac-vodovod, a najviše kod Doma kulture u Vreocima). Koncentracija čađi prevazilazi GVI u rasponu od 3% do 69% merenja na četiri merna mesta, s tim da je najveća zagađenost kod Doma kulture. Tipično je da je nivo oba ova parametra znatno veći u zimskim nego u letnjim mesecima na svim mernim mestima. Ukupne taložne materije pokazuju velika prekoračenja GVI na mernom mestu Suva separacija i u Barskoj ulici u Vreocima. Prostorni raspored prekoračenja GVI od najvećeg ka najmanjem je sledeći: Suva separacija – Barska ulica – Dom kulture – Otpadne vode – Jalovište – Medoševac.

Pored navedenih merenja, povremeno su merene i kratkotrajne koncentracije polutanata i na drugim lokacijama, koja ukazuju na moguća epizodna zagađenja. Tri epizodna merenja (februar, maj, jul 1990.) tročasovnih koncentracija SO2 u Stublenici, Radljevu i Cvetovcu pokazala su znatnije epizodno zagađenje (338-551 (g/m3) samo u jednom danu jula pri preovlađujućem zapadnom vetru. Na istim lokacijama je tokom zimskih meseci 1989. godine dolazilo je do epizodnih zagađenja SO2 i čađi. Epizodna zagađenja nastaju pri nestabilnoj stratifikaciji atmosfere (klase stabilnosti A i B) i stabilnoj stratifikaciji u prisustvu temperaturnih inverzija.

U naselju Vreoci, koje je prekomerno najzagađenije tzv. klasičnim zagađujućim materijama (SO2, NOx, SO, čađ, suspendovane čestice), prisutna su zagađenja i tzv. specifičnim zagađujućim materijama kao što su: akrolein, fenol, formaldehid i organska azotna i sumporna jedinjenja (neprijatni mirisi). Emisije ovih materija potiču iz suve separacije, sušare i PPOV. Koncentracije ovih materija na području naselja variraju u širokom opsegu, a periodično znatno prevazilaze propisane GVI.

Takođe, na površinskim kopovima i deponijama pepela pojavljuju se povećane imisije suspendovanih i taložnih čvrstih čestica, kao na primer u Medoševcu i Junkovcu. Problem predstavlja emisija lebdećih čestica i taložnih materija. Merenja imisionih vrednosti su pokazala u velikom broju slučajeva prekoračenja GVI, naročito u Vreocima, Velikim Crljenima i Medoševcu. U suspendovanim i taložnim materijama konstatovano je prisustvo teških metala: nikla, hroma, kadmijuma, mangana, olova i dr. Vrednosti koncentracija nikla, hroma, i mangana povremeno prekoračuju MDK.

Zagađenost voda – Površinske i podzemne vode Planskog područja izložene su intenzivnom zagađivanju od strane velikih koncentrisanih zagađivača iz kompleksa REIS, kao i difuznih zagađivača koje predstavljaju brojni manji ispusti upotrebljenih otpadnih voda u recipijente, zatim nepropisno izgrađene septičke jame, zagađivači iz poljoprivrednog kompleksa itd.

Praćenje kvaliteta vode reke Kolubare vrši se na profilima Slovac, Beli Brod i Draževac. Kvalitet vode na profilu Slovac pripada II/III klasi, a na druga dva profila III klasi. Izmerene vrednosti sadržaja rastvorenog kiseonika i opteređenosti vode biorazgradljivim organskim materijama na sva tri profila su u zahtevanoj klasi II. U periodima visokih voda sadržaj suspendovanih materija prelazi u vanklasno stanje, uz istovremeno smanjenje elektroprovodljivosti. Povremeno se na profilima Beli Brod i Draževac pojavljuju povišene koncentracije žive, fenola, mineralnih ulja i drugih štetnih materija.

Kvalitet vode reke Peštan osmatra se kod Vreoca. Kvalitet vode pretežno odgovara II/III klasi. Povremeno dolazi do povećanja sadržaja suspendovanih materija, fenola i gvožđa i smanjenja elektroprovodljivosti. Reka Ljig kod Bogovađe pripada III klasi kvaliteta, umesto zahtevane II klase. Kvalitet voda u reci Turiji u periodu 1986-1991. godine je varirao između III i izrazito lošeg kvaliteta van kategorije. Registrovani su poremećaji u kiseoničkom bilansu vode, nađena su značajna zagađenja sa Sd, Pb, As, fenolom, mineralnim uljima, itd. Pored toga, nizvodno od deponije pepela nađena su prekoračenja sadržaja sulfata, nitrata i arsena. Nezadovoljavajući kvalitet voda reke Turije nedvosmisleno je posledica neadekvatnih tretmana otpadnih voda iz industrijsko-energetskog kompleksa i procednih voda sa deponije pepela. Reka Lukavica na izlasku iz Lazarevca degradirana je otpadnim komunalnim i industrijskim vodama i ne odgovara propisanoj II klasi. Usled prekomerne hemijske i biološke zagađenosti kvalitet voda ove reke je van kategorije. Kvalitet vode reke Kladnice pokazuje povišenu koncentraciju amonijaka, gvožđa i nikla, te ne zadovoljava očekivanu II klasu.

Kvalitet podzemnih voda koje se koriste u vodovodima Tamnava i Kalenić pokazuju da su ove vode ispravne bakteriološki, kao i po većini hemijskih parametara, a da se maksimalno dopuštene koncentracije premašuju samo u slučaju amonijum jona i gvožđa. Povremeno se pojavljuju prekomerne količine fenolnih materija.

Merenja kvaliteta podzemnih voda u zoni postojeće deponije pepela pokazuju prisustvo opasnih i štetnih materija i visoki stepen zagađenosti. Konstatovano je povećano prisustvo sulfata, suspendovanih čestica, arsena i promena pH vrednosti.

Zagađenost zemljišta – Na osnovu oskudnih podataka i raspoloživih analiza uticaja pojedinih kopova i termoenergetskih objekata može se zaključiti da do najvećeg zagađenja zemljišta dolazi na samim izvorima zagađenja (kopovi, TE „Kolubara-A”, deponije pepela i šljake, Toplana i druga postrojenja u Vreocima i V. Crljenima) zbog direktne kontaminacije štetnim česticama, otpadni vodama i otpadnim gasovima. Dosadašnja ispitivanja su ukazala na prekoračenje MDK arsena i fenola, dok su količine teških metala (Cu, Zn, Cr, Pb, Ni, Hg) najčešće ispod MDK ali su veće u odnosu na prirodni sastav zemljišta. Najugroženije zone nalaze na rastojanju od 250 do 500 metara od izvora zagađenja. Sekundarna kontaminacija nastaje pod nepovoljnim vremenskim uslovima taloženjem gasova i lebdećih čestica i na većim rastojanjima, zahvatajući pored Vreoca i Velikih Crljena i Junkovac, Medoševac i deo Kalenića. Kiselost zemljišta je različita (od slabo kiselih do jako kiselih reakcija), što se može povezati sa različitim talogom kiselih gasova na različitim rastojanjima od njihovih izvora. Pored toga povremeno su prisutne povećane koncentracije olova i kadmijuma u taložnim materijama, čija gustina kontaminacije u zemljištu prevazilazi GVI. Navedeni podaci ukazuju na probleme kontaminacije zemljišta, ali bez detaljnijih daljih istraživanja nije mogućno donošenje definitivnih zaključaka o zagađenosti zemljišta na Planskom području.

Narušavanje kvaliteta zemljišta na odlagalištima jalovine nastaje zbog neselektivnog odlaganja materijala, što za posledicu ima stvaranje deposola u površinskom sloju koji predstalja mozaik osnovnih materijala iz geološkog profila iznad ugljenog sloja. Deposol ima veoma smanjeni sadržaj humusa, nizak sadržaj azota i fosfora i visok sadržaj Ca i Mg, što smanjuje proizvodnu sposobnost zemljišta. Sa druge strane pH-vrednost i mikrobiloške karakteristike odgovaraju razvoju biljaka, a sadržaj metala i toksičnih materija ne predstavljaju opasnost za gajenje biljaka.

Ostali elementi kvaliteta životne sredine – Nivo buke i vibracija u potencijalno ugroženim naseljima se ne meri sistematski. Namenska merenja u pogonima „Kolubara-Prerada” i pretovarnim stanicama u Baroševcu pokazala su da nivo buke na tim izvorima prekoračuje normu. U Vreocima prisutna je značajna buka od intenzivnog teretnog saobraćaja. Izvori buke prisutni su i u pogonima termoelektrane u Velikim Crljenima.

Radioaktivnost se sistematski kontroliše u pogonima TE „Kolubara A” i Prerade, te na deponijama pepela i šljake. Rezultati dobijeni od 1992. godine do danas pokazuju da je nađen povećani sadržaj prirodnih i veštačkih (Cz-134, Cz -137 i Be-6) radionukleida u pepelu i šljaci, ali je konstatovano da oni radijaciono ne ugrožavaju okolinu, niti stanovništvo. Stepen ugroženosti stanovništva od radioaktivnih gromobrana i javljača požara nije poznat.

Upravljanje komunalnim, industrijskim i opasnim otpadom nije na Planskom području na zadovoljavajućem nivou, kako u pogledu sistema prikupljanja, tako i odlaganja. Komunalni čvrsti otpad Lazarevca, Lajkovca i Mionice odlaže se u depresiji nastaloj eksploatacijom uglja u Baroševcu, koja nije adekvatno komunalno opremljena, niti odgovara higijenskim standardima.

U privredno-naseobinskom pogledu, Plansko područje predstavlja pretežno poljoprivredno-ratarski predeo s visokim udelom rudarsko-energetsko-industrijskih i infrastrukturnih elemenata pejzaža, znatnim udelom površina pod drvenastom (šumskom, žbunastom i voćnjačkom vegetacijom) i sa relativno gustom mrežom naselja, pretežno poljoprivrednih, ali i mešovitih, odnosno gradskih/ varoških funkcija. U prostoru izrazito dominira biljni pokrivač vezan za kategoriju „obradivo zemljište”. Poseban morfogeološki činilac pejzaža predstavlja kategorija tzv. „antropogenog” reljefa formiranog na znatnom prostranstvu aktivnostima REIS. Površinskom eksploatacijom ležišta lignita i odlaganjem materijala deposola nastala je potpuno nova orografija terena, sa totalno promenjenim zemljišnim pokrivačem, u odnosu na prvobitan, prirodni pedološki sloj, uz grubo narušavanje ostalih komponenti ekološkog sistema i biodiverziteta.

Negativne ekološke i pejzažne posledice eksploatacije i prerade lignita posebno su potencirane tokom poslednje decenije, kada su složene mere rekultivacije zemljišta i obnavljanja izvornih karakteristika sredine i predela narušenih/uništenih aktivnošću rudnika i termoelektrana svedene na spontanu sukcesiju korovskih i drugih tzv. pionirskih vrsta biljaka, među kojima se naročito ističe bagrem. Time je, delimično, ublažena eolska erozija, posebno opasna kod odlagališta pepela., ali nije ostvaren napredak sa stanovišta obrazovanja biološki, oblikovno i funkcionalno uravnotežene sredine, tj. pejzaža koji će proisteći iz harmonične sinteze prirodnih i antropogenih struktura, čime sa na duži rok postižu i značajni ekonomski efekti.

U prethodnom periodu, uglavnom tokom 1980-tih godina, rekultivisano je oko 1257 ha jalovišta, od čega na pošumljavanje, uključujući i šumski rasadnik, otpada 863.5 ha, na poljoprivredne kulture – 366 ha, a na površine pod vodom – 27 ha (Tabela 1). Ovim je u produktivna zemljišta vraćeno blizu 25% od ukupnih površina koje su do 2005. godine zauzete rudarstvom (5114 ha).

Tabela 1. Namena rekultivisanih površina po KO – stanje 2005. (u ha)

Područje/KO svega Poljoprivredna Šumska Jezera/bare svega 1. „Kolubara-Metal” – Vreoci 51,92 2. „Kolubara-Ugostiteljstvo” – Vreoci 0,53 3. „Kolubara-Promet” – Vreoci 3,60 4. „Kolubara-Prerada” – Vreoci 207,57* 5. „Xella Srbija” a.d. Vreoci 8,33 6. TE „Kolubara A” – termoelektrana, Veliki Crljeni 99,00 7. TE „Kolubara A” – pepelište 155,00 8. „Kolubara-Univerzal” – Fabrika gumenih proizvoda, Veliki Crljeni 4,85 9. „Kolubara-Površinski kopovi” – industrijski krug „ Tamnava Istočno i Zapadno Polje”, Kalenić 116,48 10. TE „Kolubara B” 106,46 11. „Kolubara-Površinski kopovi” – Uprava, održavanje, Baroševac 2,05

*Uključuje sledeće površine: izgrađeni industrijski krug (64,2 ha), postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda (15,01 ha), kolosek industrijske pruge Vreoci-Ceroviti potok (21,65 ha), parovod Vreoci-Lazarevac (18,2 ha), deponija jalovine Mokre separacije sa žičarom (59,68 ha), odlagalište šqake i pepela iz Toplane (29,8 ha)

Tabela 2. Površine zauzete rudarskim radovima do 2006. godine i rekultivisane površine

POVRŠINA u km2 % PLANSKO PODRUČJE 547,1 100,0 POVRŠINE ZAUZETE RUDARSTVOM (KOPOVI I ODLAGALIŠTA) 37,7 6,9 1 „Tamnava – Zapadno polje” 5,2 2 „Tamnava -Istočno polje” 12,2 3 Polje „D” 15,5 4 Polje „B” 4,7 ODLAGALIŠTA PEPELA (SPOLjNA) 1,6 0,3 – aktivni deo 0,9 – rekultivacija 0,6 REKULTIVISANE POVRŠINE – UKUPNO 12,6 2,3 EKSPLOATACIONO PODRUČJE 133,9 24,5

Poslednjih godina za potrebe rudarstva bilo je zauzeto nešto više od 9% Planskog područja (37% eksploatacionog područja), uključujući 2,3% rekultivisanih površina.

Infrastrukturni sistemi – Sa stanovišta izgrađenosti prostora značajna je saobraćajna infrastruktura. Najznačajniji putni pravac koji prolazi kroz ovu zonu je državni put I reda M22, zatim državni put II reda Lazarevac-Aranđelovac, Lazarevac – Stepojevac, Stepojevac – Obrenovac, Lajkovac – Ub, Ub – Obrenovac, i putevi opštinskog značaja. Kroz ovo područje prolazi železnička pruga Beograd-Bar sa nekoliko terminala i postaja. Trase magistralnih saobraćajnica idu dolinom reke Kolubare pretežno preko poljoprivrednih površina a delimično kroz naselja (železnička pruga), paralelno, bez međusobnog ukrštanja pruge i puta. Za ovo područje karakteristična je industrijska železnica sa uzanim kolosekom koja povezuje površinske kopove sa termoenergetskim kompleksima i naseljima Vreoci, Veliki Crljeni i Obrenovac. Rezerviše se, takođe (pored Uba i Lajkovca), koridor za budući autoput Beograd – Južni Jadran po zapadnoj varijanti, kao i koridor za izmeštanje dela državnih puteva I – M22 i M4 i železničke pruge.

Putevi opštinskog značaja kao i objekti i mreža ostale (tehničke) infrastrukture (energetske, TT i dr.) zauzimaju manji prostor.

Naselja iznad lignitskog ležišta. U katastarskim opštinama u kojima je završena ili je u toku površinska eksploatacija uglja, veliki deo zemljišta zauzimaju aktivni kopovi, odlagališta pepela i rekultivisane površine: Sakulje (100%), Cvetovac (84%), Medoševac (50%), Prkosava (38%), Baroševac (38%), Kalenić (38%), Zeoke (34%), Mali Borak (31%), Mali Crljeni (28%), Skobalj (23%), Junkovac (22%), Arapovac (21%) i Mirosaljci (12%), a znatno manje u katastarskim opštinama Vreoci (8%), Sokolovo, Strmovo i Veliki Creljni (po 4%) i Stepojevac i Rudovci po 2%.

Izgrađeno i neplodno zemljište zauzima 18% površine Planskog područja, najviše u opštini Lazarevac (23%), zatim u opštinama Lajkovac (15%) i Ub (14%), a najmanje u opštini Obrenovac (10%). Najveći stepen izgrađenosti je u gradskim i industrijskim naseljima: Lazarevac (49%), Ub (26%), Vreoci (25%), Veliki Crljeni (18%), Lajkovac (14%) i Rudovci (9%). Stepen izgrađenosti seoskih naselja varira od 3% (Ruklada) do 10% (Stepojevac, Piroman, Jabučje, Ćelije i Liso Polje), izuzev Šopića (15%) i Petke (11%) koji se vode kao seoska naselja u prigradskoj zoni Lazarevca.

Najveći deo područja Planskog područja zauzima poljoprivredno zemljište (41 652 ha ili 76,1%). Naselja i saobraćajnice zauzimaju oko 7,9%, šume oko 5,7%, a površine zauzete za potrebe rudarstva oko 7,1 %.

Tabela 1. Bilansi namena površina u ha – stanje

Opštine (delovi koji pripadaju Planskom području) Povr-šina u ha Poljoprivreda Šume Površine zauzete za potrebe rudarstva Naselja Infrastruktura Ostalo povr-šina % od ukupne povr-šina % od ukupne 2021 – 2025 55 50 40 40 185 2026 – 2030 55 50 40 40 185 2031 – 2035 55 50 40 40 185 2036 – 2040 33 50 40 40 163 2041 – 2045 50 40 40 130 2046 – 2050 50 40 22 112 2051 – 2055 40 40 2056 – 2060 40 40 198 300 320 222 1 040

Gruba projekcija daljeg razvoja površinske eksploatacije uglja u Kolubarskom basenu bazirana je na trenutnom stanju istraženosti tog basena, oceni eksploatabilnosti (mogućnosti da se ugalj dobija na rentabilan način) kao i utvrđenim geološkim rezervama uglja. Međutim, u predstojećem periodu može doći do promena raznih vrsta (npr. razvoj mehanizacije, promene cena energije naviše ) na osnovu kojih bi mogao da se poveća stepen iskorišćenja utvrđenih geoloških rezervi koje su sada znatno veće od utvrđenih bilansnih rezervi. To bi omogućilo i proširenje sada utvrđenog prostora za površinsku eksploataciju i na ona polja koja se svrstavaju u vanbilansne rezerve, kao i na koridor koji je ostavljen za magistralne saobraćajnice i za industrijske objekte. Period do kada bi se eventualno mogla stvoriti mogućnost širenja eksploatabilnog područja je relativno dug (preko 20 godina) da se, ako se i do drugačijih uslova dođe, blagovremeno sprovedu odgovarajuće aktivnosti za produženje veka eksploatacije.

Praksa u svetu je pokazala da predviđanja do deset godina daju realnu prognozu, sa neznatnim odstupanjima. Kod nas ni ovaj period, s obzirom na drastične promene, nije siguran. Smatramo da je potrebno aktuelizovati ovakve i slične programe svakih pet godina. Promene koje se mogu desiti, pored cene energije, su i nove tehnologije iskorišćenja energije iz uglja koje bi uzrokovale manju potrošnju odnosno produžile vek eksploatacije.

U Kolubarskom basenu još davne 1988. godine počela je izgradnja dva bloka u TE „Kolubara B”, lociranoj neposredno uz kop „Tamnava – Zapadno polje”. Odluka o gradnji je doneta 1984. godine, kada su započeti i prvi građevinski radovi. Godine 1986. definisano je idejno rešenje, prema kome blokovi u TE „Kolubara B” imaju bruto električnu snagu od 350 MW u kondenzacionom režimu, dok je u toplifikacionom režimu maksimalna toplotna snaga za potrebe daljinskog grejanja Beograda 380 MJ/s, pri bruto električnoj snazi od 270 MW. Do kraja osamdesetih godina završena je projektna dokumentacija, ugovorena osnovna oprema, i intenzivirani radovi. Planirana godišnja proizvodnja električne energije iznosi oko 3840 GWh u kondenzacionom režimu, odnosno 3600 GWh u toplifikacionom režimu, uz proizvodnju toplotne energije od oko 1860 GWht.

Iako je po prvobitnom planu bio predviđen njen završetak u devedesetim godinama prošlog veka (1993/94. godine), elektrana nije još uvek završena. Završen je glavni deo građevinskih radova, kao što su „kota nula” glavnog pogonskog objekta, ali bez temelja turbine (turbo-stola), a zatim temelji ventilatora i dimnjaka, izgrađeno je radničko naselje, pomoćni objekti i skladišta, pristupni putevi i sl. Nabavljen je deo opreme, ali još uvek nije rešeno pitanje proizvođača celokupne opreme i materijala. Kotlovsko postrojenje je isporučeno u obimu od 95%, isporučen je deo uređaja za loženje, napojne pumpe, deo opreme za merenje, regulisanje i upravljanje i delovi pomoćne opreme, dok turbogeneratorsko postrojenje nije isporučeno. Ugovoreni su blok-transformatori, generatori i kompletna čelična konstrukcija glavnog pogonskog objekta. Ukupno je do danas u izgradnju TE „Kolubara B” utrošeno 380 miliona USD, pri čemu je za opremu koja neće moći dalje da se koristi, jer je zastarela, utrošeno oko 50 miliona USD.

Realizacija TE „Kolubara B” predstavlja jedan od prioritetnih zadataka JP EPS. Zato je neophodno naći rešenja za njen što brži završetak. Do sada su postojali mnogi rokovi njenog završetka, ali su oni uvek probijani. Prema Srednjoročnom planu 2002-2006. godina urađenom u januaru 2002. godine, bilo je predviđeno da prvi agregat bruto snage 350 MW (320 MW neto) uđe početkom 2006. godine, a drugi agregat iste snage krajem 2006. godine, ali to nije ostvareno. Od trenutka konsolidacije ugovora za turbinsko postrojenje do ulaska u komercijalni pogon prvog bloka, potrebno je preko 40 meseci, dok bi se radovi na drugom bloku završili 9 do 12 meseci kasnije.

Drugim rečima, pošto još uvek nisu sklopljeni ugovori za turbinu i nedostajuću opremu, predstoji potreba njenog koncepcijskog preprojektovanja u kondenzacionu elektranu sa izmenjenim i poboljšanim karakteristikama i sa mogućnošću rekonstrukcije turbine za rad u toplifikacionom režimu, ako to bude kasnije odlučeno. Jasno je da još uvek ne postoji dovoljno elemenata za realnu procenu njenog završetka.

U toku je priprema tendera za privlačenje strateškog partnera za njenu izgradnju.

Imajući u vidu mogućnosti proizvodnje uglja i neophodno vreme za preprojektovanje i izgradnju, predviđa se da će prvi blok TE „Kolubare B” ući u pogon tokom 2013. godine, a drugi 2014. godine.

Shodno Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine predviđa se zamenski kapacitet za stare, neefikasne i ekološki neprihvatljive jedinice. U tom smislu, JP EPS je započeo aktivnosti za definisanje jedinične snage, karakteristika i lokacije za novi blok na uglju iz Kolubarskog basena, čiji bi ulazak u pogon mogao biti oko 2015. godine.

Takođe sprovedene analize su pokazale da će, razvojem Kolubarskog rudarskog basena i otvaranjem novih otkopnih polja, doći do porasta učešća niskokvalitetnih ugljeva toplotne moći ispod 5.300 kJ/kg, koji je prisutan kako u rezervama kopova koji su u radu, tako i u budućim kopovima RB Kolubara. Zbog toga se planira 2017. godine izgradnja postrojenja sa cirkulacionim fluidizacionim slojem snage oko 200 MW za sagorevanje lignita najniže moći.

Prema Elaboratu „Dopuna rezervacije prostora u Kolubarskom basenu do 2020. godine u funkciji razvoja površinske eksploatacije” u Tabeli 3. prikazan je plan proizvodnje električne energije od 2007. do 2020. godine, dok je u Tabeli 4. data potrošnja uglja za potrebe proizvodnje električne i toplotne energije u elektranama koje PD RB Kolubara snabdeva ugljem. U periodu do 2020. godine u Kolubarskom basenu će biti utrošeno oko 405.106t (a sa širokom potrošnjom i potrošnjom za sušenje lignita ukupno oko 450 .106 t) lignita.

Tabela 3. Plan proizvodnje električne energije, GWh

Godina TEKO Morava TENT A TENT B TENT B3 TEK B ∑ 2007 1168 735 9334 7196 18433 2008 1000 743 9914 7470 19127 2009 950 771 8789 8410 18920 2010 850 651 9947 8208 19656 2011 750 758 9947 7373 18828 2012 718 743 9972 7293 18726 2013 679 500 9865 8188 1281 20513 2014 708 765 9761 8162 2436 21832 2015 638 744 8855 8038 2747 2214 23236 2016 500 0 8805 7827 5242 2363 24737 2017 500 0 7641 7594 4749 2449 22933 2018 0 0 7592 7519 5054 2253 22418 2019 0 0 7300 7944 5252 2419 22915 2020 0 0 7143 8021 4949 2314 22427 ∑ 8461 6410 124865 109243 27993 17729 294701 2007. 2570 1125 13721 9930 0 0 27346 2008. 2200 1137 14574 10309 0 0 28219 2009. 2109 1187 13008 11690 0 0 27994 2010. 1870 1003 14722 11409 0 0 29003 2011. 1628 1175 14821 10248 0 0 27872 2012. 1515 1152 14858 10210 0 0 27735 2013. 1439 780 14798 11463 0 1998 30479 2014. 1508 1201 14739 11508 0 3825 32781 2015. 1365 0 13283 11334 3654 3476 33111 2016. 1075 0 13296 11114 6972 3734 36190 2017. 1080 0 11462 10783 6364 3869 33558 2018. 0 0 11464 10677 6772 3560 32473 2019. 0 0 11023 11360 7038 3846 33267 2020. 0 0 10857 11470 6681 3679 32688 Σ 15789 1.1. Objekat mašinske sale i bunkerskog trakta 8000 m2 1.2. Objekat kotlarnice 8500 m2 1.3. Objekat liftovskog tornja –dva 160 m2 1.4. Bager stanica i elektrofiltersko postrojenje 8800 m2 1.5. Dimnjak 500 m2 1.6. Postrojenje za prečišćavanje dimnih gasova 1800 2. Prateći tehnički objekti 21000 m2 2.1. Crpna stanica rashladne vode 1000 m2 2.2. Rashladni tornjevi 10000 m2 2.3. Hemijska priprema vode 7000 m2 2.4. Pomoćna kotlranica 850 m2 2.5. Postrojenje tečnog goriva 350 m2 2.6. Skladište ulja i maziva 500 m2 2.7. Postrojenje tehničkih gasova 1050 m2 2.8. Postrojenje za prečišćavanje zauljenih voda 250 m2 3. Objekti sekundarnih delatnosti 13100 m2 3.1. Pogon za održavanje-tehnička priprema 4100 m2 3.2. Zatvoreno skladište 5000 m2 3.3. Otvoreno skladište 4000 m2 Ukupno za I fazu TE „Kolubara B” 61860 m2

Predviđene bruto građevinske površine za izgradnju glavnih objekata I faze iznose oko 28 000 m2, za izgradnju pratećih tehničkih objekata oko 21 500 m2 i za objekte sekundarne delatnosti oko 13 100 m2.

Pored glavnih objekata, u sklopu termoelektrane-toplane „Kolubare B” nalazi se niz neophodnih postrojenja i uređaja, koji treba da omoguće njen normalan rad.

Lokacija TE „Kolubara B” je sa javnom saobraćajnom mrežom povezana preko državnog puta II reda Veliki Crljeni – Brgule. Ova saobraćajnica predstavlja vezu državnog puta I reda (M-22) i državnih puteva II reda Stubline – Lajkovac (R-101a) i Obrenovac – Ub – Slovac (R-101).

Prilazna saobraćajnica prolazi neposredno pored kompleksa deponije uglja, koja se nalazi južno u odnosu na glavne pogonske objekte, pored železničkih koloseka industrijske stanice Tamnava. Deponija je opremljena postrojenjem za pripremu uglja. Odlaganje na deponiju se obavlja transportnim trakama koje su povezane sa utovarnom stanicom Tamnava. Deponija uglja zauzima površinu od oko 46,0 ha.

Prema ranijem projektu, koji će najverovatnije doživeti preprojektovanje, predviđalo se:

1) doprema uglja obavlja se direktno sa deponije uglja, odnosno rudničkih postrojenja za pripremu uglja, koja obuhvataju: prijem rovnog uglja, separaciju, drobljenje i utovar uglja, kako u železničke vagone za potrebe TENT, tako i na trakaste transportere za TE „Kolubara B”. U sistemu dopreme goriva lignit donje toplotne moći 6.700 kJ/kg, granulacije 0 – 30 mm dovodi se do kotlovskih bunkera sa dva kosa transportera dužine 450 m kapaciteta 2 x 2.500 t/h direktno sa prijemnog mesta za ugalj na utovarnoj stanici. Sastavni deo dopreme uglja (drobilane) je deponija usitnjenog uglja koja obezbeđuje sigurnost rada elektrane ujednačavanjem karakteristika rada kopa i elektrane (kapacitet i vremensko korišćenje) i omogućuje delimičnu homogenizaciju uglja.

S obzirom na pomeranje roka izgradnje i puštanja u rad TE „Kolubara B” treba računati na snabdevanje TE iz kopa „Radljevo”

Postrojenje pripreme uglja „Tamnava” po svome kapacitetu omogućava da se korišćenjem zajedničke drobilane i deponije uglja, eventualno nedostajuće količine kvalitetnog uglja sa površinskog kopa „Radljevo” dopreme i sa susednih aktivnih kopova („Južno polje”).

Prilikom sagorevanja lignita u kotlovima nastaje prosečno 187 t/h pepela i šljake pri sagorevanju garantovanog goriva, a zavisno od kvaliteta goriva može da se poveća i do 337 t/h pri sagorevanju najlošijeg goriva. Očekivana godišnja količina pepela i šljake za dva bloka iznosi 1,1 milion t/god. Predviđeno je da se ovaj materijal deponuje u otkopanom prostoru površinskog kopa Tamnava, koji će u početku radnog veka blokova biti lociran na udaljenosti 4 km od elektrane. Površina potrebna za formiranje kaseta deponije pepela i šljake na unutrašnjem odlagalištu je 400 ha (maksimalno 600 ha) za sva četiri bloka, što će omogućiti odlaganje oko 145 miliona m3 otpadnog materijala;

2) elektrofiltersko postrojenje za svaki blok od 350 MW sastoji se od dve elektrofilterske jedinice horizontalnog tipa sa ukupnim stepenom izdvajanja od 99,91%, mada u cilju zadovoljenja graničnih vrednsoti emisija biće neophodno obezbediti veću efikasnost. Koncentracija čvrstih čestica na ulazu je 55,8 g/Nm3, a na izlazu 50 mg/Nm3. Predviđa se da se suv pepeo transportuje do sabirnih silosa pneumatskim putem. Šljaka koja se izdvaja ispod kotlova će se mehaničkim putem transportovati do posebnog sabirnog bunkera šljake.

Unutrašnjim sistemom uređaja neophodno je prikupiti šljaku i pepeo unutar kotlovskih postrojenja, kao i otpadne tehnološke vode iz niza uređaja i pogona. Posle neutralizacije, vode usmeriti na pripremu hidrosmeše pepela i šljake. Za transport pepela i šljake od elektrane do deponije, odabran je hidraulički sistem sa kontrolisanom koncentracijom, preko sabirnih silosa iz kojih će se vršiti njihovo doziranje i mešanje sa vodom u strogo kontrolisanom odnosu (približno 1:1). Pripremljena hidromešavina će se transportovati cevovodima do posebno pripremljenih kaseta u okviru unutrašnjeg odlagališta površinskog kopa „Tamnava – Zapadno polje”. Tu se pepeo i šljaka talože, a voda koja je imala ulogu transportnog sredstva, posebnim recirkulacionim pumpama vraća u elektranu gde se ponovo koristi. Po zapunjavanju kaseta predviđa se rekultivacija tog prostora. Za transport hidromešavine od elektrane do kaseta u kopu „Tamnava – Zapadno polje” koristiće se tri magistralna plastična cevovoda prečnika 250 mm.

Sadržaj sumpora (ukupni 0,5 %, sagorljivi 0,35 %) i azota (0,7%) nije previše visok. Međutim, zbog niske donje toplotne moći lignita i njegove velike potrošnje, i ovaj sadržaj sumpora je značajan u pogledu zaštite životne sredine, te se mora izgraditi postrojenje za odsumporavanje. Postrojenje za odsumporavanje je smešteno južno od kotlarnice, između elektrofiltera i otvorenog skladišta. Sastoji se od zgrada u kojima su smeštene pumpe, apsorberi i ostala oprema građevinske površine do oko 1800 m2. U zavisnosti od rešenja sistema za odsumporavanje (suvi ili vlažni postupak) moguća je gradnja jednog ili dva dimnjaka visine 140 m. Izbor tehnologije odsumporovanja gasova i realizaciju postrojenja trebalo bi utvrditi na bazi zahteva zakonskih propisa zaštite životne sredine;

3) TE „Kolubara B” ima recirkulacioni sistem hlađenja. Izvršeno je ugovaranje vlažnih rashladnih tornjeva (jedan po bloku) sa prirodnom cirkulacijom vazduha. Rashladni toranj sadrži plašt, pršilište i basen za hlađenje vode. Bruto razvijena građevinska površina rashladnih tornjeva iznosi oko 10 000 m2, visine su oko 115,0 m, odnosno sa kotom venca na oko 204,5 m. Rashladne vode iz tornja se gravitaciono odvode do crpne stanice, a iz crpne stanice pod pritiskom se odvode do glavnih pogonskih objekata.

Potrošači svakog bloka se snabdevaju rashladnom vodom sa po dve pumpe u paralelnom radu, koje obezbeđuju ukupnu potrebnu količinu rashladne vode od 30.800 m3/h za hlađenje turbinskog kondenzata i ostala tehnička hlađenja. Objekat crpne stanice rashladne vode je u bruto razvijenoj površini od oko 1000 m², a u visini PT-tehnološka visina prizemlja sa podzemnom etažom, a nalazi se u blizini rashladnih tornjeva. U nadzemnom delu predviđene su sale sa pumpama i elektrorazvodom, a u podzemnom delu su usisne komore zajedničke vodne komore i prijemni bazeni.

Sirova voda iz reke Kolubare koristi se za snabdevanje postrojenja/pogona za hemijsku pripremu vode, gde se vrši dekarbonizacija i demineralizacija, i kao dodatna voda za hidraulički transport pepela i šljake. U periodu malih prirodnih proticaja reke Kolubare, potrebne dodatne količine vode biće obezbeđene iz akumulacije „Rovni”.

U prvoj fazi izgradnje TE „Kolubara B” (2 x 350 MW) za hemijsku pripremu vode potrebno je obezbediti značajne količine vode. Ova voda se posle prerade u HPV koristi za tehnološke potrebe elektrane. Postrojenje HPV i HPK obezbeđuje 2×1000 m3/h dekarbonizovane vode, 2×60 m3/h demineralizovane vode i 2×410 m3/h prečišćenog turbinskog kondenzata. Objekat za hemijsku pripremu vode sa reaktorima, rezervoarima i jamom za neutralizaciju zahteva oko 7000 m2 bruto građevinske površine. Voda pripremljena u ovim postrojenjima, uvodi se u tehnološki proces. Kroz tehnološki proces oslobađaju se otpadne tehnološke vode (kod nekih pogona kontinualno, a kod nekih periodično) koje zahtevaju odgovarajući tretman;

4) potrebna količina vode za hidraulički transport pepela zavisi od usvojene tehnologije transporta i deponovanja pepela. Pretpostavlja se da za potrebe transporta i deponovanja pepela neće biti potrebna dodatna voda iz Kolubare, nego će za potrebe pravljenja hidrosmeše biti korišćene otpadne vode TE i vode koje se kao slobodne, pomoću muljnih pumpi, sistemom povratne vode vrate u sistema za hidraulički transport. Otpadne i zauljene vode tretiraju se u postrojenju za prečišćavanje otpadnih voda i odvode unutrašnjim uređajima do bager stanice;

5) objekat pomoćne kotlarnice za proizvodnju pare neophodne za startovanje glavnih kotlova u termoelektrani-toplani, kao i za grejanje objekata elektrane kada blokovi budu u kvaru ili remontu, ima bruto građevinsku površinu oko 850 m². U sistemu za snabdevanje pomoćnom parom predviđena je ugradnja kotlova loženih mazutom kapaciteta 2 x 50 t/h pregrejane pare 16 bara, 2600C namenjenih za startovanje bloka;

6) postrojenje tehničkih gasova obuhvata elektroliznu stanicu, magacin tehničkih gasova i otvoreno skladište. Lociranje ovih objekata je planirano na slobodnim zelenim površinama u ograđenom prostoru, sa udaljenjem od najbližeg objekta minimalno 50,0 m. Izgradnja elektrolizne stanice i magacin tehničkih gasova planira se u tehnološkoj visini prizemlja, sa bruto razvijenim građevinskim površinama od oko 400 m², odnosno od oko 150 m2 za magacin. Otvoreno skladište je predviđeno na površini od oko 500 m²;

7) sistem komprimovanog vazduha je rešen centralizovano iz kompresorske stanice. Za proizvodnju servisnog vazduha predviđene su 3 linije po 30 Nm3/min., p = 8 bara, a instumentalnog 2 x 20 Nm3/min;

8) postrojenje tečnog goriva obuhvata uređaje za pretovar mazuta iz železničkih i auto cisterni do skladišnog rezervoara, pumnu stanicu i pumne agregate. To postrojenje je neophodno zbog startovanja kotla i/ili podrške vatri kod niskih opterećenja. Skladišni rezervoari sa kadama zauzimaju oko 6.000 m2 zemljišta;

9) objekat skladišta ulja i maziva je neophodan zbog smeštaja rezervi ulja i maziva neophodnih za održavanje i normalan rad pogona. Objekat ima oko 500 m2 građevinske površine;

10) postrojenje za prečišćavanje zauljenih voda služi za prečišćavanje zauljenih voda, pri čemu se voda odvodi do bager stanice za dalje korišćenje, a izdvojeno ulje vodi u rezervoar mazuta;

11) na površinama za izgradnju objekata sekundarnih delatnosti potrebno je izgraditi objekte namenjene delatnostima koje opslužuju proizvodni proces elektrane;

12) na osnovu ekonomske analize izbora lokacije vodozahvata na reci Kolubari (elaborat „Energoprojekt” od februara 1999. godine), usvojeno je da se proširi postojeći vodozahvat na reci Kolubari kao povoljnija varijanta u odnosu na gradnju novog vodozahvata. Postojeći vodozahvat na reci Kolubari izgrađen je još 1977. godine za potrebe TE „Kolubara A”. Manjom rekonstrukcijom vodozahvata, kao i dogradnjom i rekonstrukcijom postojeće crpne stanice obezbediće se uslovi za zahvatanje sirove vode za TE „Kolubara B”. Sistem sirove vode sastoji se od pregrade u reci; crpne stanice i potisnog cevovoda.

Pregradu u reci sačinjavaju dve segmentne ustave 7 x 2,5 m (širine x visine) sa jednim prelivnim pragom širine 18,55 m. Crpna stanica je na desnoj obali reke Kolubare. Dovod vode do crpne stanice je sa dva (radni + rezervni) otvorena betonska kanala širine 2,50 m. Kanali su snabdeveni opremom za mehaničko prečišćavanje (gruba rešetka, fina rešetka, rotaciona sita). U slučaju da se grade samo dva bloka (2×350 MW), predviđena je samo rekonstrukcija postojećih kanala i nabavka nove opreme za mehaničko prečišćavanje, uz dogradnju podzemnog i nadzemnog dela za smeštaj crpnih agregata;

13) razvodno postrojenje 400 kV i 220 kV predstavlja deo proizvodnog elektroenergetskog objekta TE „Kolubara B”, preko kojeg se vrši prenos snage na elektroenergetski sistem JP EPS. U okviru tehničkog rešenja razvodnog postrojenja potrebno je posmatrati i rasplet dalekovoda koji povezuju razvodno postrojenje sa prenosnim sistemom visokog napona.

Idejnim projektima i investicionim programima iz 1984. godine bilo je predviđeno razvodno postrojenje na naponskim nivoima 400 kV i 220 kV, sa klasičnim rešenjima na otvorenom prostoru. Postrojenja su bila projektovana na tri posebne lokacije i to u atarima sela Konatice (RP 400 kV), sela Poljane (RP 220 kV) i uz TE (RP 400 kV i RP 220kV). Za ova rešenja izvršena je eksproprijacija zemljišta i urađen i revidiran tokom 1990. i 1991. godine glavni elektro-montažni i arhitektonsko-građevinski projekat za sva tri klasična rešenja RP TE „Kolubara B”. Predviđena površina potrebna za razvodna postrojenja je oko 4500 m².

Zbog nastalih političko-ekonomskih uslova u našoj zemlji u devedesetim godinama, izmenili su se i pogoršali uslovi proizvodnje visokonaponske opreme domaćih proizvođača, s jedne strane, a sa druge je došlo do usavršavanja i potvrđivanja sigurne i efikasne proizvodnje i primene širom sveta SF6 izolovanih postrojenja najviših napona, pa se pristupilo izradi elaborata sa novim savremenim rešenjem SF6 RP 400/220 kV smeštenog u jednom jedinstvenom objektu.

Pošto je došlo do prekida izgradnje TE „Kolubara B” i do značajnih tehnoloških poboljšanja u izgradnji pojedinih sistema, počela su i preispitivanja rešenja razvodnih postrojenja (RP). S obzirom da se u razvijenim zemljama sve više prelazi na razvodna postrojenja izolovana gasom SF6, za potrebe TE „Kolubara B” u toku 1998. godine urađena je uporedna tehno-ekonomska studija klasičnih razvodnih postrojenja i razvodnih postrojenja sa SF6 tehnologijom. Na osnovu ovih rezultata urađeni su idejni projekti novih razvodnih postrojenja i raspleta dalekovoda.

Upoređivanje tehničko-tehnoloških aspekata dalo je prednost razvodnim postrojenjima sa SF6 tehnologijom, koji s obzirom na oklopljenost i smeštaj u zgradi ne podležu uticajima zagađivanja vazduha i atmosferskim uticajima, te imaju veću pouzdanost u pogonu. Iz aspekta korišćenja prostora i uticaja razvodnih postrojenja na životnu i radnu sredinu, takođe, povoljnija su razvodna postrojenja izolovana gasom SF6.

Prvobitnim klasičnim rešenjem za sva tri RP predviđene su tri različite lokacije. Kako se lokacija za novo savremeno rešenje SF6 postrojenja nalazi u sklopu same elektrane tj. na mestu predviđenom za RP uz elektranu, njenom izgradnjom ne dolazi do posledica na raseljavanje i eksproprijaciju plodnog poljoprivrednog zemljišta.

Novim savremenim rešenjem SF6 RP 400/220 kV ovaj negativni uticaj se izbegava jer se RP 400 i 220 kV nalaze u sklopu same elektrane, smeštena jedno do drugog u okviru jednog objekta, a svi vodovi se ukrštaju tako da plato u neposrednoj elektrani ostaje čist i slobodan sa stanovišta komunikacije transportom i vozilima.

Termoelektrana TE „Kolubara B” predviđena je prvobitno za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije, odnosno kao vangradska toplana za snabdevanje Beograda toplotnom energijom. Iako je to dovedeno u pitanje, neophodno je u okviru ovog plana zaštititi potencijalne koridore. Do njenog završetka, za grejanje privremenih objekata I faze realizacije glavnih pogonskih objekata koristiće se toplotna energija iz kotlarnice „Tamnava-Istok” u iznosu od oko 650 kW.

Nakon puštanja u pogon I faze, iz TE će se snabdevati toplotnom energijom celo područje energetsko-industrijskog kompleksa. Za grejanje objekata TE „Kolubara B” potrebno je obezbediti oko 2300 kW toplotne energije koja će se distribuirati toplovodima do podstanica u objektima. Režim rada toplovoda će biti 120/750C.

Ukoliko dođe do realizacije snabdevanja Beograda toplotnom energijom iz TE „Kolubare B” za daljinski transport toplote predviđen je režim 150/750C. Imajući u vidu da je TE „Kolubara B” trebala da bude izvor toplotne energije u II fazi vangradske toplifikacije Beograda, magistralni toplovod trebalo bi voditi pored železničke pruge do TENT „A” i, u koridoru toplovoda TENT-TO Novi Beograd i dalje za Beograd .

Na osnovu odgovarajuće studijske i tehničke dokumentacije na Stručnom savetu JP EPS 1998. godine, usvojene su koncepcije transporta i deponovanja pepela, šljake i gipsa, i to: transport pepela i šljake od sabirnih silosa do deponije biće hidraulički u vidu guste hidromešavine sa kontrolisanom koncentracijom pepela i vode; u delu postrojenja za pripremu hidromešavine biće prihvatana i suspenzija gipsa iz postrojenja za odsumporavanje, tako da se omogući objedinjen transport i deponovanje pepela, šljake i gipsa; otpadni materijali će se deponovati u posebno pripremljene kasete na jalovištu PK „Tamnava Zapad”.

Postoje očekivanja da će, uz prisustvo gipsa i sa dodavanjem izvesne količine aditiva (kreča), doći do očvršnjavanja hidromešavine po isticanju iz cevovoda, a što bi omogućilo efikasniju zaštitu životne sredine. Tokom 2002. i 2003. godine na industrijskoj instalaciji na TE „Nikola Tesla B”, istraživan je hidraulički transport ugušćene smese i deponovanje smese zajedno sa gipsom na ogledno polje deponije. Rezultati istraživanja prikazani su u Elaboratu industriskih ispitivanja transporta i deponovanja pepela TE „Nikola Tesla B”, Obrenovac, u vidu guste hidromešavine (Rudarski institut, Beograd, 2003). Na osnovu ovih rezultata, usvojena je varijanta transporta i deponovanja pepela, šljake i gipsa u vidu guste hidromešavine sa kontrolisanim odnosom vode i čvrstih materija u odnosu 1:1.

Za transport hidromešavine pepela i šljake od TE „Kolubara B” do deponije predviđena su tri cevovoda prečnika 250 mm kao i cevovod za povratnu vodu istog prečnika. Za transport hidromešavine gipsa predviđen je jedan cevovod prečnika 125 mm, kao i cevovod za povratnu vodu istog prečnika.

Godišnja produkcija pepela i šljake jednog bloka za planirano vreme rada od 6000 h iznosi 561 600 t. Zaključno sa 2015. godinom, I + II blok proizvešće ukupno 5 054 400 t, tj. 6 318 000 m3 pepela i šljake. Zaključno sa 2020. godinom I + II blok proizvešće ukupno 10 670 400 t, tj.13 338 000 m3 pepela i šljake.

Maksimalna godišnja proizvodnja gipsa iz postrojenja ODG TE „Kolubara B” za planirano vreme rada jednog bloka od 6000 h iznosi 69 300 t. Zaključno sa 2015. godinom, I + II blok proizvešće ukupno 623.700 t gipsa. Zaključno sa 2020. godinom, I + II blok proizvešće ukupno 1 316 700 t gipsa.

Za deponovanje gipsa rezervisana je prva kaseta sa raspoloživim prostorom od 1 706 250 m3, koja zauzima površinu od 11,52 ha.

Za deponovanje pepela i šljake predviđeno je pet kaseta dimenzija: širina 650 m, dužine 800 m i prosečne dubine oko 20 m. Površina jedne kasete je 52,00 ha, a korisna zapremina cca 10.000.000 m3

Ukoliko dođe do industrijske prerade gipsa ili do usvajanja načina transporta smeše gipsa, pepela i šljake do deponije, posebna kaseta za gips neće biti potrebna.

U odnosu na raspoložive zapremine u kasetama i produkciju pepela, šljake i gipsa može se zaključiti da je predviđeni raspoloživi prostor u kaseti za gips dovoljan za deponovanje celokupne količine gipsa proizvedenog od 2011. do 2020. godine.

Mogući glavni zagađivači vazduha od deponija su isušene čestice pepela koje se sa površina radnih kaseta mogu pod uticajem jakog vetra razvejavati na okolno zemljište u periodu kada nije aktiviran sistem za prskanje. Mogući glavni zagađivači vode od deponija su: OH joni, sulfatni joni, hloridi i teški metali (arsen, bakar, cink).

Mere za sprečavanje zagađenja: obezbediti vodonepropusnost deponije; sve spirne, slobodne i drenažne vode prikupiti i vratiti u sistem povratne vode; predvideti kontinualnu kontrolu stanja na deponiji i oko deponije.

Pravilno raspoređenim pijezometrima pokriti moguće zone uticaja deponije i kontinualno opažati promene nivoa i kvaliteta podzemnih voda.

Potrebno je predvideti neophodne mere za obaveštavanje i uzbunjivanje u slučaju havarija.

Kriterijumi za određivanje lokacije deponija otpadnih materija definisani su Pravilnikom o kriterijumima za određivanje lokacije i uređenje deponija otpadnih materija. Pored kriterijuma definisanih tim pravilnikom, u obzir su uzeti i drugi kriterijumi od značaja za izbor lokacije, na osnovu kojih je izvršena analiza i vrednovanje kandidovanoh lokacija, i to: udaljenost od naselja; udaljenost od pojedinačnih kuća van naselja; udaljenost od reke; udaljenost od zdravstvenog objekta; udaljenost od gasovoda, naftovoda, dalekovoda; zaklonjenost lokacije; saobraćajna povezanost lokacije; nalazište zemlje za sanitarno zasipavanje deponovanog otpada; mogućnost korišćenja deponije za period duži od 20 godina; zaštita životne sredine i zdravlja stanovništva; položaj u odnosu na Region; opremljenost lokacije infrastrukturom; predeone karakteristike; klimatske karakteristike; seizmičke karakteristike; hidrološki uslovi; geološki uslovi; raspoloživi prostor za deponovanje; i vlasnički odnosi.

Regionalna sanitarna deponija komunalnog otpada predstavlja jedinstvenu prostorno – funkcionalnu celinu koju čine: regionalna deponija, regionalni reciklažni centar i zona zaštite.

Kompleks obuhvata površinu od 68,50 ha, od čega je za telo deponije potrebno oko 20,00 ha (ako se računa sa prosečnom dubinom od 15 metara), za reciklažni centar između 2,00 i 2,50 ha, za prateće objekte između 1,50 i 2,00 ha, dok je ostatak potreban za pripadajući saobraćajni koridor i zaštitni pojas. Ova površina potrebna je za korišćenje deponije u periodu od minimum 20 godina.

Regionalna deponija predstavlja sanitarno – tehnički uređen prostor na kome se odlaže čvrst komunalni i industrijski otpad koji nema svojstva opasnih materija i ne može se prerađivati, odnosno racionalno koristiti kao industrijska sirovina ili energetsko gorivo. Opremljena je različitom opremom koja služi očuvanju kvaliteta životne sredine, a pri tome se mora sprovoditi određen tehnološki postupak – otpad se mora kompaktirati i pokrivati slojem zemlje ili drugog inertnog materijala na sistematičan i sanitaran način.

Ključni principi sanitarne deponije uključuju: primenu dnevnog pokrivača; zaštitu površinskih i podzemnih voda od procednih voda (filtrata iz deponije); kontrolu deponijskog gasa; i zabranu otvorenog (nekontrolisanog) paljenja otpada.

Sanitarna deponija sadrži sledeće celine: telo deponije, prateće objekte, plato sistema za prečišćavanje otpadnih voda, saobraćajnice i infrastrukturu i zaštitni pojas.

Telo deponije predviđeno je u odlagalištu kopa, dok su prateći objekti deponije i reciklažni centar planirani uz nju na stabilnom terenu odgovarajućem za lociranje takvih objekata. Upravna zgrada će biti locirana tako da bude „zaštićena” od vizuelnog kontakta sa telom deponije. Kompleks deponije mora biti ograđen na način koji će u potpunosti onemogućiti nekontrolisan ulaz u kompleks deponije i da pri nepovoljnim vremenskim uslovima spreči razvejavanje lakših elemenata deponovanog otpada. Unutar ograde moraju se naći sve predložene namene osim zaštitnog pojasa zelenila.

Kompleks deponije i prateći objekti isključivo će biti komunalne namene, odnosno u funkciji sanitarnog i ekološkog odlaganja i čuvanja otpada.

Reciklažni centar je posebno ograđen deo kompleksa Regionalne deponije, namenjen izgradnji objekata, postrojenja i drugih sadržaja za potrebe prijema i prerade otpada, lagerovanja i prodaje sekundarnih sirovina, sastoji se iz: hala za separaciju sa varijabilnim brojem linija, uz mogućnost uvođenja novih, ukoliko se za to ukaže potreba; otvorenih i zatvorenih prostora za smeštaj baliranog otpada koji će se dalje transporotovati do mesta konačne prerade); administrativnih zgrada.

U kasnijim fazama implementacije projekta regionalne deponije sa centrom za reciklažu moguće je postaviti postrojenje za kompostiranje radi iskorišćenja organskog otpada i izgraditi sistem za spaljivanje smeća i sl.

Zona zaštite sastoji se od zaštitnog pojasa zelenila širine 30 m i slobodnih i zelenih površina. Zaštitni zeleni pojas služi za zaštitu od prašine. Zaštitna zona doprinosi zaštiti životne sredine i predstavlja vizuelnu barijeru prema deponiji.

Očekuje se da će verovatna razvojna opcija TEK u budućem periodu biti fazna realizacija zamenskih kapaciteta, proširenje deponije pepela, regulacija reke Turije i dr., u ukupnom iznosu oko 150 mil. USD. U okviru TE „Kolubara”, ukupne snage 271 MW, sastavljene od pet blokova, tri bloka rade više od 300.000 sati, zbog čega TE radi sa umanjenom ekonomičnošću i pouzdanošću. U prethodnom periodu bila je predviđena mogućnost da se ova termoelektrana prevede u termoelektranu-toplanu i poveže sa postojećom toplanom u Vreocima radi zadovoljenja rasta tražnje za toplotnom energijom grada Lazarevca, staklenika i dr.

Polazeći od podataka da će u periodu od 2010. do 2015. godine iz rada izaći četiri bloka TEK (A1-4), 2005. je urađena studija „Tehno-ekonomska i energetska analiza opravdanosti sanacije i/ili rekonstrukcije pojedinih agregata TEK A1-4”, u kojoj su ispitivana dva scenarija budućeg angažovanja blokova A1-4 i moguća izgradnja novog bloka snage 200 MW. Studija je prihvaćena maja 2006. na sastanku stručnog saveta JP EPS, uz potrebu pristupanja izradi dokumentacije-razrade scenarija 1 i 2 radi sagledavanja ulaganja u 2007. godini, kao i izrada programskog zadatka i prethodne studije zamenskog kapaciteta, kojom bi trebalo predložiti optimalnu lokaciju i snagu novog termoenergetskog postrojenja za sagorevanje niskovrednog lignita u kotlu sa CFS. Prvi scenario podrazumeva tekuće održavanje radi održavanja bezbednosti blokova; drugi scenario, pored tekućeg održavanja, podrazumeva povećanje snage i eksploatacionog veka bloka A3; i ispitivanje mogućnosti i opravdanosti izgradnje novog bloka 200 MW koji bi kao zamenski kapacitet mogao da uđe u sistem 2012. godine. Prema nalazima Studije, scenariji 1 i 2 nemaju ekonomsku opravdanost ulaganja u toplifikaciju Lazarevca iz TEK. Takođe, za izgradnju zamenskog kapaciteta bloka od 200 MW trebalo bi ispitati opravdanost za deo koji proizvodi energiju za toplifikaciju umesto električne energije.

Tabela 6. Pregled potrebnih investicionih ulaganja za sanaciju blokova A1-4 i izgradnju zamenskog bloka snage 200 MW na bazi vanbilansnog uglja (niskokvalitetnog) (u mil EUR)

Vrsta Sanacija blokova A1-4-Scenario 1 Sanacija blokova A1-4-Scenario 2 Novi zamenski blok 200 MW 1. Oprema 4,23 9,68 177,9 2. Građevinski radovi 0,45 0,55 31,33 3. Osnivačka ulaganja 0,46 1,02 2,55 4. Nepredviđeno 0,38 0,82 4,9 5. Inženjering i projektovanje 14,16 Ukupno 5,52 12,07 230,86

Na osnovu nalaza i zaključaka studije ocenjuje se da: postoji ekonomska opravdanost realizacije oba scenarija (scenario 2 povoljniji); prednost ulaganja u stare agregate je u odlaganju mnogo većih investicija, dok je nedostatak u visokim troškovima goriva (uglja), uz visoke troškove održavanja; prema pokazateljima finansijske opravdanosti oba scenarija su negativna; rezultat su niske cene elektro-energije (3,45 EURc/kwh); projekat je na granici rentabiliteta sa cenom električne energije 4,28 EURc/kwh ili povećanjem cene za 25%; i predlaže se realizacija/sprovođenje scenarija 2.

Moguća je izgradnja novog bloka sa kotlom za sagorevanje niskokvalitetnog uglja sa sledećim ocenama rentabilnosti: niskokvalitetni (vanbilansni) ugalj ne može se upotrebiti u klasičnom kotlu, već u kotlu za sagorevanje ovog uglja. Kritična tačka je cena ovog uglja koja bi bila prihvatljiva za projekat; sirovinska baza vanbilansnog uglja definisana je u „Elaboratu o eksploatabilnosti niskokvalitetnog uglja kolubarskog lignitskog basena” (2005); za blok od 200 MW potrebno je oko 3 mil. t/godišnje (srednje vrednosti 4400 kJ/kg); analize su pokazale da je najcelishodnije korišćenje ovog uglja sa budućeg površinskog kopa Polje „F” (rezerve 80 mil. t); značajne rezerve ovog uglja i na površinskom kopu „Tamnava-Zapad” (62 mil. t), ali uz napomenu da bi se ovaj ugalj mogao eksploatisati posle 2025. godine; moguće vreme ulaska novog bloka u pogon je 2012. godina, oslanjajući se na otvaranje novog Polja „F” 2011. Ovaj blok bi radio do 2025. godine na vanbilansnom i bilansnom uglju (u odnosu 50%:50%), a od 2025. godine ponovo bi radio na bazi vanbilansnog uglja sa kopa „Tamnava-Zapad”; potrebno je da se u okviru narednih aktivnosti preciznije utvrdi dinamika raspoloživosti ovog uglja po godinama eksploatacije, po poljima odakle bi se eksploatisao, tehnologiji njegove eksploatacije i utovarnim mestima odakle bi se taj ugalj distribuirao; novi blok bi radio >6000 sati/godišnje, zavisno od odnosa vanbilansnog uglja; ne može se dokazati opravdanost izgradnje novog bloka pri projektovanim cenama vanbilansnog uglja od 0,92 EUR/GJ; gornja granična cena vanbilansnog uglja je 0,72 EUR/GJ, kao granična cena na pragu Elektrane (obuhvata cenu od 0,46 EUR/GJ na utovarnom mestu i transportne troškove od 0,26 EUR/GJ), koji za ugalj srednje vrednosti 4.400 kJ/kg iznose 1,15 EUR/t; za cenu uglja<0,72 EUR/GJ projekat je rentabilan (ISR-interna stopa rentabiliteta >9%-diskontne stope); projekat je rentabilan (ISR>9%) za cenu elektroenergije od 3,89 EURc/kwh (sadašnja 3,45 EURc/kwh); prema ocenama iz studije nerealno niska cena električne energije uslovljava nedovoljnu rentabilnost projekta, čak i pri niskoj ceni uglja <0,72 EUR/GJ; ukoliko bi se cena električne energije povećala za 7,5% (na 3,71 EURc/kwh), pri sniženju troškova transporta uglja za 80%, projekat bi ušao u zonu rentabilnosti; zaključuje se da bi bilo opravdano razmotriti u narednim aktivnostima mogućnost izgradnje novog bloka na alternativnoj lokaciji u neposrednoj blizini utovarnog mesta uglja radi svođenja troškova transporta uglja na minimum; povoljni efekti bi se dodatno uvećali ako bi se u kopovima pored te izabrane lokacije novog bloka, pronašao i prostor za deponovanje pepela; sagorevanje vanbilansnog uglja ima opravdanost kao pitanje od strateškog značaja za razvoj Kolubarskog ugljenog basena; naredne aktivnosti na razvoju kopova i izgradnje energetskih kapaciteta u okviru Kolubarskog basena trebalo bi da obuhvate i pitanje korišćenja vanbilansnog uglja za proizvodnju električne energije u kotlovima sa sagorevanjem uglja u fluidizovanom sloju; projektovani nivo bloka trebalo bi da bude usklađen sa projektovanjem novih kopova i da uključi analize izbora snage i lokacije potencijalnog bloka.

Problem vangradske toplifikacije Beograda je prisutan već preko tri decenije, praktično od prvih dana izgradnje sistema centralizovanog snabdevanja toplotnom energijom u Beogradu. O tome se diskutovalo počev od studije urađene u Rudarskom institutu 1967. godine, preko mnogih studija i elaborata urađenih u „Beogradskim elektranama” i „Energoprojektu”, sve do „Feasibility studija izgradnje daljinskog sistema grejanja u Beogradu”, CES Mecona, urađenih 1992. i 1995. godine, koje su definisale osnovnu koncepciju i sistematizovala najbitnije elemente tehničko-tehnološkog i ekonomskog rešenja.

Osnovna koncepcija vangradskog toplifikacionog sistema u Beogradu je polazila od činjenice da se na udaljenosti od oko 28 km nalazi TE „Nikola Tesla A”, koja (nakon već izvršene rekonstrukcije na turbinama A1-2 i predviđene rekonstrukcije turbina A3-6) može isporučivati toplotnu energiju, odnosno da se na udaljenosti od oko 45 km nalazi TE „Kolubara B” (u izgradnji) predviđena za snabdevanje Beograda toplotnom energijom. I jedna i druga elektrana bi koristile kolubarski lignit za proizvodnju toplotne energije za bazne potrebe, dok bi se vršne potrebe (oko 10-15 % ukupne potrebe toplote) proizvodile u postojećim gradskim toplanama na bazi mazuta ili gasa.

Sa aspekta dinamike priključenja potrošača u Beogradu, najrealnija je bila rekonstrukcija Termoelektrane „Nikola Tesla A”, kao realizacija I faze vangradske toplifikacije. Prema ranijim sagledavanjima, kod rekonstrukcije postojećih kondenzacionih blokova A3-6 u blokove prilagođene kombinovanoj proizvodnji električne i toplotne energije, ukupno raspoloživa toplotna snaga za potrebe vangradske toplifikacije iznosila bi 580 MJ/s, uz gubitak električne snage 145 MW. Dodajući već raspoloživu snagu iz prva dva bloka A1-2 dobilo bi se preko 700 MJ/s i omogućilo bi se da se u najvećem delu trajanja grejne sezone obezbedi snabdevanje toplotnom energijom grejnih područja „Novi Beograd” i „Dunav”, odnosno oko 2/3 potrošača u Beogradu. Na bazi izvršenih analiza mogućih načina polaganja i trasa budućeg toplodalekovoda predviđeno je bilo nadzemno vođenje i trasa levom obalom Save. Iz TE Nikola Tesla A toplodalekovod dimenzija D=1016 mm prelazio bi preko izgrađenog mosta na levu obalu i duž nje sve do TE-TO Novi Beograd, a zatim preko jednog od postojećih mostova do TO Dunav. U II fazi, korišćenjem i TE „Kolubara B”, snabdevala bi se i ostala grejna područja.

Koncepcija snabdevanja toplotnom energijom Beograda, na osnovu koje je osamdesetih godina projektovana TE „Kolubara B” kao postrojenje za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije, u međuvremenu je promenjena. Problemi u obezbeđenju uvoznih goriva tokom perioda ekonomske blokade i sankcija, početkom 1990-tih, bili su osnovni povod za početak realizacije I faze, odnosno Projekata rekonstrukcije blokova A3-A6 u TE „Nikola Tesla A” u Obrenovcu za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije i gradnju vangradskog toplovoda Obrenovac-Beograd za snabdevanje Beograda toplotnom energijom. Radovi na realizaciji I faze su davno započeti, ali sa veoma usporenom dinamikom realizacije, u prvom redu zbog visokih investicija i nedostatka potrebnih finansijskih sredstava, kao i neizbežnog gubitka električne snage od 145 MW u predviđenim rekonstruisanim blokovima TENT A3-A6, da bi se pre nekoliko godina praktično prekinuli.

Međutim u Programu ostvarivanja Strategije dugoročnog razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine ponovo se aktuelizuje snabdevanje Beograda iz kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije u TE „Nikola Tesla A”. Poslednja značajna poskupljenja uvoznog goriva koje se koristi u sistemu centralizovanog snabdevanja toplotnom energijom Beograda i očekivani dalji rast cena prirodnog gasa i nafte u narednom periodu, sa jedne strane, kao i potreba za povećanjem energetske efikasnosti termoelektrana na kolubarski lignit, sa druge, upućuje na potrebu okončanja ovog projekta. Povećanjem energetske efikasnosti korišćenja kolubarskog litnita kogeneracijom u postojećim rekonstruisanim i/ili zamenskom kapacitetu (toplofikacionom bloku ili blokovima) TE „Nikola Tesla A” ostvarili bi se značajni strateški, ekonomski, tehnološki i ekološki efekti (sigurno i dugoročno rešenje grejanja grada, smanjenje energetske uvozne zavisnosti, zamena skupog uvoznog gasa domaćim jeftinijim lignitom, uštede goriva primenom kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije, smanjenje ukupne emisije ugljendioksida, angažovanje domaće industrije i operative i drugo). Imajući u vidu da je ovo projekat od značaja ne samo za grad Beograd, već i Republiku Srbiju, kao i više zainteresovanih strana (JP EPS, JKP Beogradske elektrane, grad Beograd), potrebno je u organizaciji Ministarstva rudarstva i energetike pristupiti obezbeđenju dodatne dokumentacije, na osnovu koje se mora doneti konačna odluka o sudbini ovog projekta.

Imajući u vidu usporeni rast toplotnog konzuma u Beogradu, težak materijalni položaj potencijalnih potrošača, postojeće kapacitete toplotnih izvora kojima Beograd već raspolaže u okviru sistema centralizovanog snabdevanja toplotnom energijom i neophodne visoke investicije za gradnju vangradskog toplovoda, jasno je da ne bi bilo racionalno angažovanje termoelektrane-toplane „Kolubara B” za snabdevanje Beograda toplotnom energijom danas i u toku prvih 10 do 15 godina njenog radnog veka. Time se dovodi u pitanje izgradnja TE „Kolubara B” kao postrojenja za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije. To se potvrđuje sadržajem rada na Analizi stanja i opravdanosti završetka izgradnje TE „Kolubara B” gde se ne predviđa obezbeđenje toplotne energije za grejanje grada Beograda zbog nepostojanja jasnog opredelenja grada.

Centralizovano snabdevanje toplotnom energijom u okviru Kolubarskog basena se danas ostvaruje u Lazarevcu i okolnim naseljima. Lazarevac je iskoristio mogućnost relativne blizine značajnih energetskih kapaciteta za snabdevanje grada toplotnom energijom. Tome je doprinela i potreba za snabdevanjem staklenih bašti u Šopićima. U Vreocima, na oko šest kilometara od Lazarevca, za potrebe nove Sušare i „GASBETONA”, izgrađena je osamdesetih godina industrijska kotlarnica-toplana kapaciteta 140 t/h pare pritiska 60 bara i temperature 450◦C. Višak kapaciteta u Toplani je iskorišćen za snabdevanje grada Lazarevca i staklenika toplotnom energijom. Međutim, zbog sve većeg interesa za priključenje raspoloživi kapacitet u toplani Vreoci više nije dovoljan za snabdevanje svih zainteresovanih. Iz tih razloga se razmatra mogućnost da se iskoristi blizina TE „Kolubare A” i da se ona prevede u termoelektranu-toplanu i poveže sa postojećom toplanom u Vreocima radi zadovoljenja naraslih potreba. U tom cilju su neophodne dodatne analize usklađivanja postojećeg sistema centralizovanog snabdevanja toplotnom energijom i budućeg gasovodnog sistema, da se ne bi duplirali kapaciteti za iste potrošače u Lazarevcu. U svakom slučaju ne sme se više dozvoliti neplansko priključenje i netehnički gubici toplotne energije, uz neophodnu potrebu uspostavljanja ekonomske cene snabdevanja potrošača. Izgradnjom postrojenja sa cirkulacionim fluidizacionim slojem (za koji se radi prethodna studija opravdanosti) i izborom pogodne mikrolokacije bi se moglo obezbediti dugoročno snabdevanje grada i industrije Lazarevca toplotnom energijom na bazi kombinovane proizvodnje toplotne i električne energije.

Gradska toplotna mreža je koncipirana kao prstenasta i zasnovana je na pet magistralnih vrelovoda, od kojih dva čine prsten. Počinju sa približno istog mesta u severozapadnom delu Lazarevca, do koga stiže nadzemni magistralni toplovod iz Vreoca, a spajaju se u istočnom delu grada. Na ovaj način je postignuta veća sigurnost snabdevanja potrošača, manji eksploatacioni troškovi i bolja regulisanost sistema. Svi toplovodi su koncipirani da prenesu oko 100 MW. Sve kućne podstanice su indirektnog tipa, a regulacija sistema je predviđena kao dvostruka (kvalitativno-kvantitativna, preko regulacije i polazne temperature i protoka).

Elektroenergetski sistem na području Kolubarskog lignitskog basena čine termoelektrana „Kolubara A” priključena na naponski nivo 110 kV, prenosna mreža od 400, 220 i 110 kV koja prolazi granicom basena i distributivna mreža 35, 10 i 0,4 kV. Distributivna mreža je dimenzionisana samo za podmirenje potreba za električnom energijom na lokalnom području. Ovim planom se obuhvata prenosna mreža 110, 220 i 400 kV elektroenergetskog sistema, dok distributivna mreža i postrojenja nižeg napona (35 kV, 10 kV i 0,4 kV) nije obrađena, jer se ona može rešavati lokalno, u skladu sa potrebama. Osnovni princip koji se mora poštovati je da se prenosna i distributivna mreža gradi van eksploatacionog područja. U ovom planu je prikazana samo mreža dalekovoda od 35 kV koju koristi PD RB Kolubara

Na području Kolubarskog basena do sada nije izgrađen ni jedan dalekovod 400 kV, mada u neposrednoj blizini prolazi dalekovod DB 436 Kragujevac-Obrenovac. Distributivne srednjenaponske (35 i 10 kV) i niskonaponske (0,4 kV) mreže na području Basena su vazdušne, osim u većim naseljenim mestima gde su kablovske. Vazdušne mreže izgrađene su na čelično-rešetkastim, betonskim i drvenim impregniranim stubovima. Uglavnom su radijalne i dosta razuđene. U većim naseljenim mestima javljaju se i prstenaste mreže. U selima su najčešće stubne transformatorske stanice 10/0,4 kV. U nekim seoskim naseljima postoje i mreže 10 kV i 0,4 kV na zajedničkim stubovima.

Izgradnjom TE „Kolubara B”, doći će do presecanja 400 kV dalekovoda Kragujevac – Obrenovac i njegovim uvođenjem u razvodno postrojenje Kolubare B ostvariće se dalja veza sa elektroenergetskim sistemom, pri čemu će se iz njega dalje povezivati putem dalekovoda 400 kV TS „Kragujevac” (dva dalekovoda), „Beograd” (dva dalekovoda), RP „Mladost” i RP „Obrenovac”. Veza sa mrežom 220 kV ostvarena je presecanjem dalekovoda „Bajina Bašta-Beograd 3” i njegovim uvođenjem u razvodno postrojenje „Kolubare B” iz koga će ići dalje 220 kV dalekovodi za Beograd 3 i za razvodno postrojenje Obrenovac.

Predviđa se rekonstrukcija dalekovoda 110 kV kao i mreže distributivnih vodova 35 kV i 10 kV zbog razvoja kopova za sigurnije zadovoljenje sve većih potreba potrošača.

Položaj Kolubarskog ugljenog basena je specifičan u odnosu na već izgrađenu magistralnu i razvodnu mrežu. On se nalazi van glavnih gasovodnih magistralnih pravaca, ali dovoljno blizu gasnog prstena oko Beograda. Uz to, izražen je interes opštine Lazarevac da kao deo Beograda, bude priključena na postojeći gasovodni sistem. Imajući u vidu da je i Valjevo predviđeno za snabdevanje prirodnim gasom, u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije, snabdevanje gasom područja Kolubarskog okruga vršiće se putem magistralnog gasovoda Beograd – Lazarevac – Valjevo. Predviđen položaj ovog gasovoda omogućava potencijalno priključenje Uba, Lajkovca, Lazarevca, Ćelija, Slovca i drugih naselja sa više industrijskih i potrošača široke potrošnje, jer se na taj način smanjuje participacija za svaki priključeni grad odnosno za svakog potencijalnog potrošača.

Magistralni gasovod, koji će početi od gasnog prstena oko Beograda (GMRS „Cerak”) i delimično pratiti koridore državnog puta I reda M-22, a zatim i planiranog autoputa Beograd – Južni Jadran, posle razdvajanja na dva kraka (kod Ruklada) nastaviće u pravcu Lazarevca infrastrukturnim koridorom Lajkovac-Ćelije- Lazarevac.

U opštini Lazarevac magistralni gasovod pretežno prati, od Ćelija do Vreoca, desnu stranu državnog puta I reda M-22. Izbor ovog dela trase posebno je osetljiv zbog prolaska kroz zonu Kolubarskog basena, čijem razvoju trasa gasovoda može u budućnosti smetati. Zbog toga se i u ovom delu maksimalno prati koridor državnog puta I reda M-22 (i nakon izmeštanja), osim izvesnih udaljavanja kada je potrebno zaobići veće gustine naseljenosti ili izabrati najmanje presecanje prirodnih ili melioracionih tokova reke Kolubare i Peštana.

Poseban priključak u zoni naselja Brgule obezbedio bi snabdevanje gasom kompleks TE „Kolubara B” i druge potencijalne korisnike u toj zoni kao i naselja V. Crljeni, Stepojevac, Vrbovno, Leskovac i dr.

Neposredna blizina magistralnog gasovoda i mogućnost transporta gasa primarnom mrežom natpritiska 12 bar, praktično ne isključuje mogućnost gasifikacije ni jednog naselja ili mesne zajednice opštine Lazarevac. Tehno-ekonomska ograničenja su ta koja pojedine mesne zajednice i naselja (Lazarevac, Petka, Šopić, Vreoci, Baroševac, M. Crljeni, Rudovci i dr.), kao i industrijske kotlarnice u RB „Kolubara”, Lazarevcu i Šopiću čine manje ili više prihvatljivim za gasifikaciju.

Vodoprivredna osnova Republike Srbije i Prostorni plan Republike Srbije – utvrđuju temelje strategije razvoja vodoprivredne infrastrukture na prostoru obuhvaćenom ovim planom.

Na području sliva Kolubare, tj. i u zoni obuhvata REIS-a, razvijaju se dva sistema:

1) Regionalni Kolubarski sistem za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta, za snabdevanje vodom naselja i onih industrija koje troše vodu kvaliteta vode za piće;

2) Kolubarski rečni sistem, za obezbeđenje vode za tehnološke potrebe i navodnjavanje, kao i za zaštitu voda.

Ta dva sistema imaju neke zajedničke objekte (akumulacije za regulisanje protoka) i tesne međusobne interakcije. Oba sistema koriste se na širem području sliva, obuhvatajući čitavo područje koje se razmatra ovim planom.

Ključni objekat oba navedena sistema je višenamenska akumulacija „Stuborovni” na Jablanici, koja omogućava višegodišnje regulisanje protoka. Iz nje se obezbeđuje tzv. prosečni izravnati protok od 1.140 L/s, koji se koristi za regionalni sistem za snabdevanje vodom naselja, kao i za potrebe REIS „Kolubara”, oba sa obezbeđenošću 97%, dok propisani garantovani ekološki protok od 130 L/s, koji se mora obavezno ispuštati iz akumulacije, ima apsolutni prioritet i obezbeđenost od 100%.

Kolubarski regionalni sistem za vodu najvišeg kvaliteta, u prvoj fazi razvoja koristi izvorišta podzemnih voda. To su karstni izvori po obodu karbonatne stenske mase po obodu Valjevskih planina, kao i lokalna aluvijalna izvorišta u srednjem delu toka. Regionalni sistem obuhvata i čitavo zaštićeno izvorište površinskih voda na slivu Jablanice. Tim sistemom je obezbeđena pouzdana isporuka vode u narednih više decenija. Kasnije, kao dopuna sistema, moguće je njegovo proširenje izgradnjom akumulacije „Struganik” na Ribnici. Sistem obuhvata i manje akumulacije, kojima se mogu koristiti izvorišta površinskih voda manjih kapaciteta (akumulacije „Onjeg” na istoimenoj pritoci reke Ljig, „Pambukovica” na reci Ub, i dr.).

Kolubarski regionalni sistem za vodu najvišeg kvaliteta obezbeđivaće samo nedostajuće količine vode, nakon eksploatacije lokalnih izvorišta, koja se smeju koristiti samo do količina koje ne ugrožavaju ekološke uslove u okruženju. Iz karstnih izvora i otvorenih vodotoka sme se zahvatati samo deo vode, pri čemu se mora obezbediti odgovarajuća protočnost vodotoka nizvodno od zahvata. Protok nizvodno od vodozahvata definiše se vodoprivrednim uslovima, ali genaralno, ne sme biti manji od tzv. male mesečne vode obezbeđenosti 80%. Eksploatacija aluvijalnih izvorišta sme se obavljati samo do granica kada formiranje depresionog levka ne ugrožava ekološke i druge uslove u okruženju. To podrazumeva da se sva lokalna izvorišta podzemnih i površinskih voda koja nisu ugrožena razvojem REIS, štite od zagađivanja i degradacije, da se revitalizuju i tretiraju kao nerazdvojni deo Kolubarskog regionalnog sistema. Veća izvorišta i njihovi kapaciteti su sledeći: Peštan (do 200 L/s), Nepričava (u min. 130 L/s, uz razvoj novih izvorišta i prihranjivanje do 200 L/s); V. Crljane (20 L/s) i Vreoci (20 L/s), Most (20 L/s), Strelište (50 L/s). Planira se napuštanje izvorišta Kalenić (100 L/s) zbog vode velike tvrdoće, koja ugrožava vodovodni sistem. Međutim, dok se ne steknu za to uslovi (proširenje izvorišta Most i Strelište kraj Kolubare u okviru sistema V. Crljane, povezivanje sa izvorištem Vreoci nakon izmeštanja tog naselja), povezivanje severnog dela opštine sa Beogradskim vodovodom), sa tim izvorištem se računa i ono se nalazi u ovom planskom dokumentu i predviđena je njegova zaštita.

Zbog realizacije površinskih kopova i njihove odvodnje radikalno se narušavaju režimi podzemnih voda u nekim okolnim naseljima, koja su se snabdevala vodom iz vlastitih bunara i lokalnih vodovoda. Ta naselja imaju prvi prioritet u realizaciji vodovodnih sistema, koji se tako moraju realizovati da se kasnije bez teškoća mogu povezati sa regionalnim sistemom.

Kolubarski rečni sistem za obezbeđenje tehnološke vode za ostale korisnike i zaštitu voda, pored akumulacije Stuborovni na Jablanici koristi još i akumulaciju „Paljuvi Viš” na Kladnici, koja će biti rekonstruisana. Najveći korisnik tog sistema je REIS, kome je neophodan regulisan protok za potrebe hlađenja termoelektrana, sa vrlo visokom sigurnošću obezbeđenosti isporuke vode (97%). Voda se iz akumulacije na Jablanici namenski ispušta za te potrebe, transportuje rečnim koritom (povećani protoci usput obavljaju funkciju povećanja garantovanih ekoloških protoka u Kolubari, posebno u zoni Valjeva), da bi se u zoni REIS zahvatila iz Kolubare i uvela u termoenergetski sistem. Stupanjem u funkciju akumulacije „Stuborovni”, već postojeća akumulacija „Paljuvi Viš” dobija ulogu objekta koji obezbeđuje visoku zahtevanu pouzdanost sistema snabdevanja vodom REIS, posebno u periodima malovođa.

Kolubarski rečni sistem služi i za obezbeđivanje planirane zaštite voda. Za tu svrhu predviđa se izgradnja PPOV (postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda) u svim naseljima koja imaju više od 5 000 ES (ekvivalentnih stanovnika). Predviđa se integralna zaštita voda, koja podrazumeva tehnološke, vodoprivredne i organizaciono-ekonomske mere zaštite. Pored tehnoloških mera (izgradnja i obezbeđenje urednog funkcionisanja PPOV), ključna vodoprivredna mera je povećanje protoka u periodu malovođa korišćenjem akumulacija, pre svega akumulacije Stuborovni. Akumulacije su dužne da vodu ispuštaju prema dinamici kojom se popravljaju režimi malih voda, čime se ostvaruju vodoprivredne mere zaštite kvaliteta voda. Organizaciono-ekonomskim merama se predviđa sprečavanje zagađenja voda opasnim materijama, smanjenje specifične potrošnje vode uvođenjem odgovarajućih naknada za korišćenje vode i ispuštanje upotrebljene vode, mere za smanjenje hazarda od havarijskih zagađenja, uvođenje monitoring sistema za blagovremeno otkrivanje pojava zagađenja, itd.

Radi zaštite izvorišta podzemnih i površinskih voda, uvode se zaštitne zone. Najveća zaštitna zona je ona na obodu Valjevskih planina, u slivu akumulacije Stuborovni. Režim zaštite se svodi na sprečavanje unošenja u taj prostor objekata i sadržaja koji bi svojim otpadnim materijama ugrozili kvalitet površinskih i podzemnih voda. Na tom prostoru mogu se graditi samo privredni objekti viših nivoa finalizacije, sa „čistim” tehnologijama koje nemaju čvrste i tečne otpadne i opasne materije koje bi mogle da ugroze to područje kao izvorište republičkog ranga.

Zaštita voda podrazumeva i razvoj kanalizacionih sistema u svim naseljima, po pravilu po principu separacionih sistema (posebni kolektori za upotrebljene vode, radi prikupljanja svih otpadnih voda da bi se iste odvele na PPOV, izdvojeni od posebnih kišnih kolektora). Te dve vrste kanalizacionih sistema treba tako povezati da se kišne vode prvog naleta kiša, one koja ispiraju zaprljane površine naselja (pre svega – saobraćajnice), uvode u kolektore za upotrebljenu vodu i odvedu prema PPOV.

Zaštita od poplava ostvaruje se optimalnom kombinacijom hidrotehničkih i organizacionih mera. Hidrotehničke mere čine pasivne mere (zaštita linijskim odbrambenim sistemima – nasipi, regulacioni radovi, čiji se stepen zaštite prilagođava vrednostima sadržaja koji se brane na zaštićenom području), i aktivne mere zaštite (ublažavanje poplavnih talasa u akumulacionim basenima). Posebno su važne mere aktivne zaštite u slivu reke Peštan, u kome se predviđa realizacija četiri akumulacije (Kruševica, Rudevci, Bistrica, Trbušnica) i derivacija reke Darosavice. Organizacione mere čine pre svega mere prostornog i urbanističkog planiranja, kojim se sprečava izgradnja novih skupih sadržaja u zonama koje su posebno ugrožene od poplava. Stepen zaštite je primeren vrednosti sadržaja koji se brane, što se ostvaruje zaštitnim „kasetama”, koje omogućavaju da se veća naselja, kopovi i energetski objekti štite od velikih voda onih verovatnoća koje su predviđene Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije.

Regulacija Kolubare, Kladnice i više drugih pritoka Kolubare u zoni REIS obavljaće se po fazama, namenski, zbog oslobađanja prostora za dalji razvoj površinskih kopova i pratećih objekata REIS. Hidraulički elementi novih korita primereni su stepenu potrebe zaštite naselja i objekata REIS od velikih voda u tim zonama.

Mere antierozionog uređenje prostora postaju nerazdvojni sadržaj svih radova na realizaciji hidrotehničke infrastukture, posebno u slučaju akumulacionih basena svih veličina i namena.

Pri realizaciji hidrotehničkih objekata i sistema, posebna pažnja se posvećuje njihovom adekvatnom uklapanju u okruženje. Osnovni zahtev je da se objekti vodoprivredne infrastukture tako dispoziciono reše da poboljšaju ekološke karakteristike okruženja, da ne ugrožavaju okolne kulturno istorijske i druge objekte i da omoguće što povoljniju sportsko-rekreacionu i turističku valorizaciju akvatorija i priobalja objekata i sistema.

U skladu sa strategijom koja je utvrđena Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije, okosnicu sistema za snabdevanje vodom naselja, kao i onih industrija koje troše vodu najvišeg kvaliteta, čini Kolubarski regionalni sistem, koji se razvija na području srednjeg i donjeg sliva Kolubare. Obuhvat regionalnog sistema konačne faze razvoja su naselja u opštinama Valjevo, Mionica, Ljig, Lajkovac, Ub i Lazarevac. Manja naselja u brdsko-planinskim i obodnim delovima sliva, snabdevaće se autonomno, iz lokalnih izvorišta. U fazi razvoja regionalnog sistema koja se temelji na akumulaciji „Stuborovni” iz tog sistema snabdevaće se naselja u opštinama Valjevo, Mionica, Lajkovac, Ub i Lazarevac. U kasnijoj fazi, ako se realizuje i akumulacija „Struganik” na Ribnici, u taj sistem se mogu uključiti i naselja na području opštine Ljig, koja se do tada snabdevaju iz lokalnih izvorišta. Planirane bruto potrošnje u onim opštinama koje će sistem obuhvatiti već u prvoj fazi, za koje se Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije rezervišu i štite izvorišta, data su u Tabeli 1.

Tabela 1. Planirane potrebe za vodom u 2021. (106 m3)- prema BOC

Potrošnja Valjevo Mionica Lajkovac Lazarevac 2005 -2010 2005 – 2010 2005 – 2010 2005 – 2010 519 57 Lazarevac Lajkovac Obrenovac Ub Stanje 2005. 41653 19970 7312 4103 10267 Bilans 2005 – 2010, svega (-) 568 318 150 15 85 1. Proširenje kopova 432 249 126 57 – u tome rekultivisane njive 36 36 2. Zaštitne i dr. šume 42 32 10 3. Saobraćaj 10 10 4. Privreda i preseljavanje 84 37 14 5 28 Stanje 2010 41084 19652 7162 4088 10182 Bilans 2011-2015, svega 1039 627 132 15 265 1. Proširenje kopova 850 472 120 0 258 -u tome rekultivisane njive 18 18 2. Zaštitne i dr. šume 129 115 2 12 3. Saobraćaj – svega 12 12 4. Privreda i preseljavanje 48 28 10 3 7 Stanje 2015 40045 19025 7030 4073 9916 Bilans 2016-2020, svega (-) 1360 346 316 50 648 1. Proširenje kopova 780 279 115 0 386 -u tome rekultivisane njive 39 39 2. Zaštitne i dr. Šume 199 146 12 23 18 3. Saobraćaj – svega 173 31 36 25 81 4. Privreda i preseljavanje 32 14 3 2 13 5. Rekreacija, kultura i sl. 300 150 150 6. Poljoprivredna rekultivacija (+) 124 124 Stanje 2020 38685 18679 6714 4023 9269 Bilans 2005-2020, svega (-) 2967 1291 598 80 998 1. Proširenje kopova 2062 1000 361 0 701 – u tome rekultivisane njive 93 93 0 0 0 2. Zaštitne i dr. Šume 370 293 14 45 18 3. Saobraćaj – svega 195 43 46 25 81 4. Privreda i preseljavanje 164 79 27 10 48 5. Rekracija, kultura i sl. 300 0 150 0 150 6. Poljoprivredna rekultivacija (+) 124 124

U cilju smanjenja negativnih posledica obimne površinske eksploatacije lignita na celokupnost prirodnih resursa i uslova u okruženju, u planskom periodu se daje prednost šumskoj, u odnosu na poljoprivrednu rekultivaciju. Pored ekoloških razloga, u prilog ovakvog rešenja govore i ograničenja ekonomske i tehničko-tehnološke prirode, posebno dosadašnje izostavljanje selektivne otkrivke i deponovanja humusnog sloja zemljišta. Obezbeđenju ovih osnovnih preduslova za kvalitetnu poljoprivrednu, a i šumsku rekultivaciju posle 2020. godine, mora se pristupiti već sada.

Polazeći od međusobne povezanosti osnovnih faktora poljoprivredne proizvodnje (zemljište, ljudski rad, kapital), promene poljoprivrednih površina su u planskom periodu sagledane na nivou naselja sa atarom (Tabela 3).

Tabela 3. Plan korišćenja poljoprivrednoh zemljišta po KO, 2005 – 2020., u ha

R. br. Područje/opština/KO Stanje 2005. Zauzeto 2005-2010 Stanje 2010. izvan zona eksploatacije lignita Opština Lazarevac Vreoci 271,95 Razvoj postojećih kapaciteta uz dalju specijalizaciju proizvodnog programa Veliki Crljeni 263,85 Aktivna zaštita okoline Lazarevac-privredno-industrijska zona pretežno proizvodno-poslovnih namena * 100,0 Razvoj MSP, mogućnost formiranja biznis inkubatora, tehnološkog ili industrijskog parka sa poslovnim aktivnostimaRazvoj drugih privrednih aktivnosti (poslovnih, postrojenja za prečišćavanje vode, skladišta. i dr.) Dodatno infrastrukturno opremanje prostora Sprovođenje mera zaštite okoline Opština Lajkovac Industrijska zona** 104,4 Razvoj MSPPlanirana izgradnja nedostajuće infrastrukture (industrijski kolosek, terminal za utovar-istovar, priključak na glavni dovod vode, glavni kolektor, deo saobraćajnica) Opština Ub TE Kolubara B 105,5 Završetak kompleksa TE Kalenić „Tamnava-Zapadno polje” 116,5 Skladišni, transportni i drugi objekti Privredno-industrijske zone u naselju Ub*** 119,0 Razvoj MSPInfrastrukturno opremanje nedostajućim instalacijama Svega PP Ukupno 1.081,2 Smeštaj proizvodnih pogona i MSP

* Program GUP Lazarevac, 2005**Plan detaljne regulacije industrijske zone Lajkovac i Program GUP Lajkovac, 2005.***Program GUP Ub i Program PPO Ub, 2005.

Energetsko-industrijska zona Vreoci je značajna u prostorno-funkcionalnoj strukturi lignitskog basena i naselja Vreoci. Zahvata površinu oko 272 ha, sa preko 6000 zaposlenih (Tabela 2).

Tabela 2. Prostorna struktura rudarstva i industrije na području privredno-industrijske zone Vreoca

Lokalitet Postojeće površine u ha Izgrađena površina pod objektima m2 Struktura korišćenja zemljišta, u % Privredno-industrijska zona u Vreocima 271,95 11,67 1. „Kolubara-Metal” Vreoci 51,92 33 158 0,89 2. „Kolubara-Prerada”, Vreoci 207,571 45 3412 1,38 3. „Xella Srbija”a.d. Vreoci 8,33 17 500 0,14 4. „Kolubara-Ugostiteljstvo”, Vreoci 0,53 1 6703 0,001 5. RB „Kolubara” Vreoci (bivši „Kolubara-Promet”) 3,60 4 206 0,06

1 Uključuje sledeće površine: izgrađeni industrijski krug (64,2 ha), postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda (15,01 ha), kolosek industrijske pruge Vreoci-Ceroviti potok (21,65 ha), parovod Vreoci-Lazarevac (18,2 ha), deponija jalovine Mokre separacije sa žičarom (59,68 ha), odlagalište šljake i pepela iz Toplane (29,8 ha)

2 Podatak iz 2000. godine.

3 Izvor: Podatak iz Prospekta preduzeća za privatizaciju (2005). Ne obuhvata hotelske površine van Vreoca („Hotelčić” u Rudovcima-574 m2 i „Hotelčić” u Lazarevcu 738 m2)

Postojeći problemi u funkcionisanju i komunalnoj opremljenosti ove zone, kao i pretpostavke o njenom dislociranju posle 2020. godine nalažu potrebne planske zahvate u pravcu infrastrukturnog opremanja nedostajućom mrežom i objektima (vodosnabdevanje, odvođenje otpadnih voda, poboljšanja u tretmanu otpadnih voda, izgradnja i uređenje parking prostora za putnička vozila, izgradnja kamionskog terminala, uređenje zelenih površina, eventualna izgradnja gasovoda i dr.), a zatim primene mera zaštite životne sredine u skladu sa novim sistemom JP EMS, uređenja šireg okruženja i dr. U okviru zone formirani su kapitalni kompleksi za preradu uglja (sušara sa suvom i mokrom separacijom), metalopreradu, proizvodnju i reparaciju rudarske opreme, mašina, elektro-opreme, transporta, proizvodnju lakih betonskih elemenata, uz druge privredne delatnosti i aktivnosti u funkciji pružanja ugostiteljskih i trgovinskih usluga u RB „Kolubara” i dr. Buduće kvalitetnije korišćenje ove zone zahteva ulaganja u infrastrukturno opremanje. Zbog karaktera postojećih privrednih preduzeća i položaja zone u odnosu na okolna naselja, neophodno je preduzeti dodatne mere zaštite okoline, primenom novih tehnologija i strogih standarda EU, uključujući i sisteme JP EMS i ISO standarda 9001 i 14000. Iako je ova zona relativno dobro prostorno integrisana, ne raspolaže povoljnim uslovima za intenzivnije korišćenje i izgradnju novih adekvatnih proizvodnih i drugih privrednih sadržaja, pre svega zbog neizvesnosti njene dislokacije. U postplanskom periodu posle 2020. godine trebalo bi obezbediti prostor za dislokaciju privredno-rudarsko-industrijske zone Vreoci. Potencijalni lokaliteti za dislokaciju su u okviru atara Konatica, proširenja lokaliteta TE „Kolubara B” i mogućim proširenjem energetsko-industrijske zone u Velikim Crljenima i dr.

Energetsko-industrijska zona Veliki Crljeni je važan segment energetsko-industrijskog razvoja u lignitskog basena, površine oko 259 ha i oko 900 zaposlenih. U V.Crljenima su locirani kapitalni kapaciteti elektroprivrede TE „Kolubara” (TEK) na ukupnoj površini zemljišta od 254 ha, od čega 99 ha zauzima kompleks TEK, a ostalo – pasivno i aktivno pepelište, a zatim i pogoni PD „Kolubara-Univerzal” (4,85 ha) koje se bavi proizvodnjom i regeneracijom transportnih traka. U narednom periodu je moguće proširenje ove zone za zadovoljavanje tražnje MSP za novim lokacijama i za potencijalno dislociranje dela privrednih kapaciteta iz zone Vreoci (posle 2020. godine).

Mešovita privredno-industrijska zona Lazarevca (oko 100 ha), odlikuje se nedovoljnom opremljenošću komunalnom infrastrukturnom, ali i povoljnim lokaciono-prostornim mogućnostima za aktiviranje, pre svega za smeštaj MSP iz raznih delatnosti. Predviđeni novi lokaliteti za razvoj privrednih sadržaja se, uglavnom, nalaze na području grada, između državnog puta I reda (M-22) i železničke pruge. Neke parcele su delom aktivirane, prvenstveno sa skladišno-transportnim sadržajima i uslugama trgovine na veliko. Prema Programu GUP Lazarevca, na ovoj lokaciji je moguće formiranje tehnozone (tehnološki park), kao i biznis inkubatora za podsticanje razvoja sektora MSP i preduzetništva. Studijom razvoja lokalne ekonomije opštine Lazarevac je, takođe, planiran tehnopark sa nizom centara za razvoj i transfer tehnologija, menadzment, finansije i dr., sa potencijalnom granskom strukturom zasnovanom na novim proizvodnim granama. Regionalnim prostornim planom (RPP) Beograda ukazuje se na predispozicije za razvoj industrijskog parka, koji bi, pored proizvodne, imao i izraženu poslovno-edukativnu funkciju u delatnostima zasnovanim na ekstraktivnoj industriji i pomoćnim industrijskim granama (proizvodnja i održavanje energetske opreme, mernih instrumenata i sl.). Pored toga, GUP Lazarevca se predviđa formiranje manjih radnih zona, linearnih formi lokacije uslužnih-komercijalnih i drugih sadržaja, a RPP Beograda aktiviranje potencijalno atraktivnih manjih prostora u blizini saobraćajnica, uz preduzimanje mera zaštite. Za sada je samo izvesno da će se aktiviranje novih lokaciono-prostornih formi proizvodnih i poslovnih delatnosti odvijati postepeno, jer zahteva značajna materijalna sredstva za uređenje i opremanje zemljišta.

Industrijska zona Lajkovac, površine 104,4 ha, ima osnovni razvojni potencijal u povoljnom položaju, zbog blizine koridora državnog puta I reda M-22 i železničke stanice Lajkovac (pruga Beograd-Bar). Postoji problem nedovoljne komunalne opremljenosti prostora. Planira se izgradnja industrijskog koloseka, terminala za utovar-istovar, priključka na glavni dovod vode (Nepričava-Lajkovac-Lazarevac), izgradnje glavnih kolektora, dela sekundarnih saobraćajnica, kišne kanalizacije do recipijenata-kanala za odbranu Lajkovca od poplava i reke Kolubare i sl. Zona je samo manjim delom aktivirana, ali atraktivna je za smeštaj raznovrsnih privrednih aktivnosti, uz potrebu dodatnog uređenja zemljišta i opremanja komunalnom infrastrukturom i preventnim merama zaštite okolnog područja. Pored postojećih pogona metaloprerade, tekstilne industrije, prerade papira, prehrambene industrije, očekuje se razvoj i smeštaj malih i srednjih preduzeća iz svih privrednih delatnosti, u skladu sa uslovima i pravilima izgradnje koji će biti definisani planovima nižeg ranga.

U okviru lokaliteta TE „Kolubara B”, površine 105,5 ha, planira se završetak izgradnje kompleksa. Moguće je proširenje ovog lokaliteta radi potencijalne dislokacije dela rudarsko-industrijske zone Vreoci nakon planskog perioda (2020. godine).

Postojeća zona skladišnih, transportnih i drugih objekata na području Kalenića (116,5 ha) ostaje aktivna i u narednom periodu.

Privredno-industrijska zona Uba, površine oko 29 ha, kao i nova industrijska zonu u Ubu, u severoistočnom delu grada između reke Ub i puta za Beograd, predstavljaju povoljne lokacije za smeštaj industrije i MSP iz raznih privrednih delatnosti. Za potrebe privređivanja se koristi oko 66,8 ha, a Programom GUP Ub planira se uvećanje površina pod privredno-industrijskim namenama za 52,5 ha, tj. zbirno za privredne delatnosti za oko 119 ha i uslužne delatnosti za oko 9,4 ha.

Budući razvoj proizvodnih kapaciteta u Ubu i Lajkovcu, nakon privatizacije i proširenja programske orijentacije, odvijaće se na postojećim lokacijama industrijskih zona, uz poštovanje urbanističkih pravila izgradnje i propisanih mera zaštite životne sredine. U svim opštinskim centrima Planskog područja postoje mogućnosti za razvoj uslužnih delatnosti, među kojima su posebno deficitarne lične usluge, pojedine zanatske usluge, informatičke i projektne usluge, usluge marketinga, razne konsalting i poslovne usluge sektoru MSP, trgovinske usluge, ugostiteljsko-hotelijerske usluge, usluge u sektoru poljoprivrede i druge aktivnosti.

Industrija će se u planskom periodu razvijati i u okviru zona koja nemaju prostorne mogućnosti za širenje jer se nalaze okružene drugim privrednim i urbanim sadržajima, sa izraženim potrebama reorganizacije i restrukturiranja proizvodnje, sve do transformacije proizvodnih i poslovnih delatnosti (zona Vreoca). Aktivnosti u rudarsko-energetsko-industrijskim zonama trebalo bi da se, takođe, transformišu iz ekološko-tehnološkog aspekta, polazeći od potrebe primene visokih standarda zaštite životne sredine

Industrije na pojedinačnim lokacijama u okviru izgrađenog urbanog tkiva, ili u seoskim centrima uglavnom ne ugrožavaju funkcionisanje naselja i okolnog prostora. Zbog postojanja izvesnog broja napuštenih pogona ili hala preduzeća koja su u stečaju (u Ubu, Lazarevcu, Lajkovcu i dr.), trebalo bi, uz programsko i svojinsko restrukturiranje, težiti ka njihovom produktivnom aktiviranju.

Predloženi privredno-industrijski centri najvećim delom se poklapaju sa razmeštajem najznačajnijih lokaciono-razvojnih potencijala ovih delatnosti, tj. sa razmeštajem proizvodnih fondova, prirodnog i kadrovskog potencijala, infrastrukture i društvenih servisa, koji imaju i značajne položajne i saobraćajne pogodnosti za usmeravanje privredno-industrijskog razvoja. Postepene promene strukturne proizvodnje, nova saznanja i tehnološke inovacije, uz aktiviranje lokalnih resursa i mogućnosti postojećih i planiranih sekundarnih i/ili malih razvojnih centara, trebalo bi da stvore uslove za podizanje nivoa industrijske i ekonomske aktivnosti.

Za teritorijalnu disperziju pogodne su lokaciono fleksibilne i radno-intenzivne proizvodne aktivnosti, zasnovane na lokalnoj sirovinskoj/energetskoj bazi, obilju radne snage i postojanju veza sa postojećim proizvođačima–nosiocima razvoja i tržištem. Opredeljenje za teritorijalnu disperziju proizvodnih kapaciteta, posebno u malim centrima nedovoljno razvijenog dela Planskog područja, u sadašnjoj fazi industrijalizacije, jedan je od komplementarnih metoda planske regulacije i racionalnog korišćenja raspoloživih resursa prostora, u odnosu na postojeću prostornu koncentraciju proizvodnih kapaciteta u Vreocima, Baroševcu, Velikim Crljenima i Lazarevcu. Usvajanjem ovog modela će se ostvariti brojni pozitivni efekti u prostornoj organizaciji i efikasnijoj upotrebi resursa, uz doprinos uštedama u troškovima društvenog razvoja, izgradnji komunalne i druge infrastrukture, razvoju javnih službi i zaštiti životne sredine. Disperzni razmeštaj industrije zahteva definisanje lokacionih uslova na nivou naselja, uslova smeštaja i drugih uslova u konkretnom prostoru.

U postplanskom periodu posle 2020. godine, eventualno će biti potrebno da se obezbedi prostor za dislokaciju postojeće rudarsko-industrijske zone u Vreocima. Pretpostavlja se da bi potencijalni lokaliteti trebalo da budu na području atara Konatice, delimično u okviru TE „Kolubara B”, kao i u okviru proširene energetsko-industrijske zone u Velikim Crljenima.

Opština Lazarevac jeste, sa regionalnog stanovišta, okosnica kolubarskog pojasa intenzivnog razvoja i čvorište veza ibarskog i kolubarskog pojasa (Beograd–Lazarevac–Lajkovac –Valjevo, kome gravitira i Ljig). Ovim pojasima gravitiraju manji privredno-industrijski centri (1000 – 5000 zaposlenih) – Ub, Lajkovac i Ljig. I u narednom periodu područje Lazarevca, Vreoca i Velikih Crljena predstavljaće čvorište rudarsko-energetskog i industrijskog razvoja na Planskom području, zbog postojećih razvojnih i lokacionih potencijala. Pored toga, prioriteti budućeg razvoja lokalne ekonomije podrazumevaju podršku strukturnim promenama privrede, pre svega, razvojem privatnog preduzetništva u prerađivačkim i uslužnim delatnostima, u skladu sa iznetim merama i principima plana razvoja perspektivnog sektora MSP.

„Studijom razvoja lokalne ekonomije opštine Lazarevac” predviđeni su različiti oblici učešća lokalnih aktera u strateškom planiranju razvoja lokalne ekonomije. Među njima je osnivanje opštinskog razvojnog centra, biznis centara, regionalnih institucija, kancelarije za razvoj i podršku selu i poljoprivredi, tehnoparka, poslovnih inkubacionih centara, virtuelnih preduzeća i zone industrijskog i tehničkog razvoja, kao metoda podrške lokalnog razvoja MSP. U fazi osnivanja je i Tranzicioni centar koji bi trebalo da se bavi prihvatom lica proglašenih tehnološkim viškom u procesu restrukturiranja RB „Kolubara”, njihovim pravima, obukom, prekvalifikacijom, udruživanjem, saradnjom, poslovnim kontaktima i osnivanjem privatnog biznisa. Projektni tim nevladine organizacije bavi se izradom projekata, traženjem poslovnih partnera, informisanjem, medijskom prezentacijom Lazarevca i sl. Iskazana je potreba za izgradnjom komunalne klanice dnevnog kapaciteta proizvodnje od 4-5 t sa linijom za preradu mesa u trajne i polutrajne proizvode. Orijentacija na produktivniju proizvodnju malina i višanja mogla bi da otvori mogućnost za nove skladišne kapacitete – mini i/ili standardne hladnjače i preradne pogone. Jedno od razvojnih opredeljenja je korišćenje potencijala za razvoj turizma. Na prostoru nastalom odlaganjem jalovine (koji je delimično pošumljen i rekultivisan, ali je većim delom neuređen), između naselja Mirosaljci, Arapovac, Junkovac, Baroševac, Rudovci, Prkosava i Strmovo, moguće je aktiviranje programa iz oblasti poljoprivrede, turizma, sporta i rekreacije, ugostiteljstva i šumarstva. Upravljanje i korišćenje ovog zemljišta moglo bi da se odvija na više načina – zakup, prodaja zemljišta, besplatno ustupanje zemljišta za namensku deficitarnu poljoprivrednu proizvodnju, davanje zemljišta radnicima – tehnološkim viškovima RB „Kolubara” koji bi u procesu privatizacije mogli da ostanu bez zaposlenja i žive u okolnim selima. Na ovim prostorima postoje potencijali za razvoj lovstva, ribolova, izgradnju ugostiteljskih i hotelijersko-smeštajnih kapaciteta, izgradnju i uređenje saobraćajnica. Potrebno je istraživanje i aktiviranje raspoloživih potencijala mineralnih voda (za piće, eventualne banjsko-terapijske svrhe i sl.).

Navedene i druge aktivnosti ukazuju na to da probuđena lokalna inicijativa predstavlja dobru garanciju za dalji dinamičan privredni i društveni razvoj opštine Lazarevac i njenog regionalnog okruženja.

Opština Ub se dugoročnim prostorno-planskim dokumentom opštine i GUP Uba opredelila za sledeće osnovne pravce privrednog razvoja: poljoprivreda, kompleks prehrambene industrije, metaloprerađivačka delatnost, proizvodnja opreme za silose, industrija građevinskih materijala, saobraćaj, građevinarstvo, turizam i ugostiteljstvo, trgovina i druge usluge, uz razvoj eksploatacije uglja i proizvodnju električne energije i set raznih usluga. Težište privrednog razvoja čine grane agrokompleksa, metaloprerada i uslužne delatnosti. Velika važnost je data podršci formiranju farmerskih gazdinstava, sa stočarskom, ratarskom i povrtarskom proizvodnjom. Povoljan geosaobraćajni položaj Opštine Ub i izgrađena saobraćajna infrastruktura od značaja su za distribuciju svežih poljoprivrednih proizvoda na velika tržišta.

U narednom periodu preko je potrebno otvaranje novih radnih mesta, imajući u vidu znatno bolju kvalifikacionu strukturu nezaposlenih u odnosu na zaposlene. Pri tome oslonac mogu biti raspoloživi prirodni resursi (ugalj, nemetali, poljoprivredno zemljište i dr.), izgrađeni proizvodni i infrastrukturni kapaciteti, bolje korišćenje stvorenih fondova, znanja i kvalifikacija mladog nezaposlenog kadra i dr. U oblasti prehrambene industrije moguća je proizvodnja gotovih jela, uvođenje linije za proizvodnju sokova, obogaćivanje programa mlekare, klanica, pekara, mlina, silosa, fabrika stočne hrane, kao i hladnjače, prerada povrća, šljiva i drugog voća i sl. Jedan od prioriteta jeste ekonomsko-finansijska konsolidacija, restrukturiranje i privatizacija postojećih proizvodnih preduzeća, sa znatnim udelom metaloprerade i proizvodnje opreme, mašina, prehrambenih proizvoda, drvoprerade i dr. Perspektivni su, takođe, građevinarstvo i proizvodnja građevinskih materijala, koji imaju dugu tradiciju na području Uba, a zatim razvoj energetsko-rudarskih kapaciteta, sa planiranom izgradnjom kapitalnog objekta Termoelektrane „Kolubara B” u ataru naselja Kalenić, koja bi trebalo da zaposli oko 490 radnika, a ujedno obezbedi uslove za razvoj malih pogona industrijsko-zanatskog tipa čija bi delatnost bila vezana za proizvodno-servisne usluge energetskom sistemu.

Na području opštine Ub postoje značajne lokacione pogodnosti za smeštaj malih i srednjih industrijskih kapaciteta i uslužnih delatnosti. Podrška njihovom efikasnom iskorišćavanju odvijaće se u skladu sa iznetim planskim postavkama razvoja i prostornog razmeštaja industrije i sektora MSP.

Opština Lajkovac je, u skladu sa postojećom privrednom strukturom, dugoročno opredeljena za efikasnije korišćenje potencijala za razvoj poljoprivrede i prehrambene industrije, rudarske eksploatacije lignita, prerade metala, tekstilne industrije, industrije papira, uz intenzivni razvoj tercijarnih delatnosti – zanatstva, trgovine, ugostiteljstva, saobraćajnih usluga, finansijskih, informatičkih usluga, skladišta i drugih usluga. Započeti intenzivni procesi razvoja privatnog preduzetništva biće nastavljeni i u narednom periodu. Očekuje se da će privatni sektor i dalje povećavati broj zaposlenih.

Na području Lajkovca privatno preduzetništvo je naročito razvijeno u proizvodnom zanatstvu (prerada metala, plastike, ambalaže i dr.), uz deficit raznih ličnih usluga, usluga domaćinstvima, popravci saobraćajnih sredstava, usluga u građevinarstvu i dr. Nedavno su izgrađene dve male mlekare u privatnom vlasništvu, ali i dalje nema programa za preradu mesa i jagodičastog voća. Upravo, u navedenim i drugim deficitarnim delatnostime nalaze se šanse za osnivanje i uspešno poslovanje MSP, ne samo u gradu, već i u ruralnom okruženju. U skladu sa opštom strategijom disperznog razvoja, u okviru razvoja seoskog područja, pored prioritetnog razvoja agrara, u urbanističkim planovima potrebno je predvideti odgovarajuće lokacije za smeštaj malih preradnih/proizvodnih preduzeća i radnji iz sektora uslužnih delatnosti, uz podršku izgradnji naseljske i komunalne infrastrukture, puteva, objekata javnih službi i dr.

Projekcija stanovništva rađena je kombinovanjem metoda trendova i analize demografskih kretanja u poslednjih deset godina po naseljima. Rezultati projekcije predstavljaju demografsku situaciju koja se na Planskom području može očekivati u narednih dvadesetak godina, s obzirom na interne demografske karakteristike i migracione tokove. U pogledu migracionih kretanja računa se da će preseljenja na relaciji selo-grad biti usporenija, s obzirom na sve veću istrošenost demografskog potencijala sela, s jedne strane, i na manju atraktivnost gradova, s druge, ali da će i dalje biti veoma intenzivna preseljenja uslovljena planiranim širenjem površinskih kopova. Naime, prema planiranoj dinamici rudarskih aktivnosti, a na osnovu geodetskih podloga, ortofoto snimka, Studije uslova preseljenja naselja Vreoci, Programa za izradu urbanističkog plana Vreoci (radan verzija, IAUS, 2007) i podataka ankete iz 1990. godine o broju stanovnika u zoni širenja kopova, do kraja 2020. godine trebalo bi preseliti oko 5.670 stanovnika (oko 1.920 domaćinstava). Projekcija stanovništva data je na osnovu preliminarne procene mogućih zona za preseljenje stanovništva iz naselja u zoni širenja kopova (Tabela 1), a detaljniji i precizniji podaci dobiće se kroz odgovarajuće urbanističke planove i programe preseljenja stanovništva iz ovih naselja.

Rezultati projekcije promena broja stanovnika po naseljima u periodu 2002-2020. godina, na osnovu demografskih (internih) i razvojnih (eksternih) faktora (Tabela 2) ukazuju na: neznatno smanjenje broja stanovnika na Planskom području sa 81 858 na 80 770; nastavak već započetih depopulacionih tendencija u seoskim naseljima gde će se broj stanovnika smanjiti sa 32 611 na 24 380 (stopa –16,0‰); u selima obrenovačke i ubske opštine broj stanovnika će se smanjiti po stopi od –14,4‰ i –13,9‰ (sa 6 651 na 2 430 i sa 6 650 na 5 170, respektivno), u selima lazarevačke opštine (zbog velikih preseljenja) po stopi –18,2‰ (sa 18.146 na 13.030) i lajkovačke opštine po stopi –12, 1‰ (sa 4 659 na 3 750); rast broja stanovnika u prigradskim naseljima po stopi od 16,4‰ (sa 9 868 na 13 300) i znatno manji u gradskim naseljima po stopi 5,0‰ (sa 39 379 na 43 090).

Tabela 1. Procena dinamike preseljenja po naseljima i mogućih zona naseljavanja

naselje Dinamika preseljenja ZA PRESELjENjE Učešće stanovnika koji se preseljavaju u ukupnom br. stanovnika naselja 2002. (u%) Učešćedomaćinstava koja se preseljavaju u ukupnom br. domaćinstava naselja 2002. (u%) PROCENA MOGUĆIH ZONA PRESELjENjA od 2005. do 2020. god.* broj stanovnika broj domaćinstava organizovano preseljenje (prosečno 60% domaćinstava) po slobodnom izboru (prosečno 40% domaćinstava) Šarbane 2010-2015. 105 37 19.1 18.8 Brgule Brgule, Ub Baroševac 2005-2010. 200 60 15.9 16.1 Baroševac Lazarevac Cvetovac 2005-2010. 60 18 25.7 25.7 V.Crljeni Lazarevac Šopić 2005-2010. 8 2 Šopić

* Procene broja domaćinstava po lokacijama za naseljavanje su veoma uslovne

Tabela 2. Promene ukupnog broja stanovnika po naseljima Planskog područja 1981-2020.

Područje/naselje Tip naselja Broj stanovnika po popisu Projekcija stanovništva 1981 1991 2002 2010 2015 2020 Naselja opštine LAZAREVAC 44402 52220 52531 52750 52840 53140 gradska 19489 29274 29918 31350 32370 32910 prigradska 4991 4042 4467 6080 7020 7200 ostala (seoska) 19922 18904 18146 15320 13450 13030 Arapovac 825 830 754 710 670 620 Baroševac 1293 1315 1260 1100 1050 960 Bistrica 560 530 497 470 440 400 Burovo 339 409 468 500 680 720 Veliki Crljeni g 4252 4668 4580 4660 4700 4740 Vrbovno 747 832 978 1030 1070 1100 Vreoci 3303 3385 3210 1200 130 100 Dren 403 453 445 440 550 570 Zeoke 895 883 796 750 Junkovac 1057 1057 984 940 860 820 Lazarevac g 13354 22802 23551 24930 25950 26500 Leskovac 843 855 770 730 680 640 Lukavica p 1522 577 455 480 550 590 Mali Crljeni 890 930 885 850 830 800 Medoševac 1846 1095 925 570 550 500 Mirosaljci 1723 1794 1658 1580 1520 1450 Petka p 854 1065 1191 1280 1350 1410 Prkosava 351 339 317 290 270 250 Rudovci g 1883 1804 1787 1760 1720 1670 Sakulja 263 0 0 Sokolovo 629 608 623 610 590 560 Stepojevac 2773 2943 3019 3080 3140 3180 Strmovo 344 370 324 310 290 260 Stubica p 1026 302 269 240 220 200 Cvetovac 838 276 233 160 130 100 Šopić p 1242 1832 2230 3730 4520 4600 Šušnjar p 347 266 322 350 380 400 Naselja opštine OBRENOVAC 3816 3732 3155 2910 2590 2430 Brović 879 911 783 730 690 620 Konatice 1145 1079 909 830 760 700 Piroman 1235 1227 1008 940 880 810 Poljane 557 515 455 410 360 300 Naselja opštine LAJKOVAC 11465 11739 11687 11580 11500 11400 gradska 3188 3428 3443 3520 3580 3650 prigradska 3033 3457 3585 3740 3870 4000 ostala (seoska) 5244 4854 4659 4320 4050 3750 Jabučje 3371 3284 3250 3200 3160 3080 Lajkovac (v) g 3188 3428 3443 3520 3580 3650 Lajkovac (s) p 1464 1859 1950 2060 2150 2250 Mali Borak 784 516 489 330 190 80 Nepričava 763 748 679 590 540 480 Rubribreza p 789 824 811 830 850 860 Skobalj 326 306 241 200 160 110 Ćelije p 780 774 824 850 870 890 Naselja opštine UB 14596 14876 14485 14310 14070 13800 gradska 4819 5797 6018 6200 6370 6530 prigradska 1831 2090 1816 1940 2040 2100 ostala (seoska) 7946 6989 6651 6170 5660 5170 Brgule 1428 1356 1235 1150 1180 1260 Kalenić 1010 819 888 830 790 740 Liso Polje 291 247 278 260 230 200 Lončanik 603 593 551 500 440 390 Milorci 399 410 407 420 430 420 Murgaš p 574 565 559 540 530 500 Paljuvi 1056 868 769 710 670 660 Radljevo 774 678 607 530 410 280 Ruklada 455 371 372 350 310 260 Stublenica 1121 997 999 960 900 850 Trnjaci p 592 787 909 1000 1070 113 Ub g 4819 5797 6018 6200 6370 6530 Bogdanovica p 665 738 348 400 440 470 Šarbane 809 650 545 460 300 110 UKUPNO PLANSKO PODRUČJE 74279 82567 81858 81550 81100 80770 gradska 27496 38499 39379 41070 42320 43090 prigradska 9855 9589 9868 11760 12930 13300 ostala (seoska) 36928 34479 32611 28720 25850 24380

U starosnoj strukturi stanovništva predviđa se, kao posledica dosadašnjih demografskih tendencija, porast učešća populacije u starosnoj dobi preko 60 godina i od 40-59 godina i smanjenje učešća mladog stanovništva (Tabela 3).

Tabela 3. Projekcija stanovništva – po starosnim grupama i osnovnim tipovima naselja, 2002-2020.

Područje Godina Ukupno 0 – 19 godina 1971. 1981. 1991. 2002. 2010. 2015. 2020. NA DELU OPŠTINE LAZAREVAC U okviru Planskog područja U okviru Planskog područja U okviru Planskog područja U okviru Planskog područja 14033 14596 Potencijalne lokacije Broj domaćinstava Kalenić Kalenić 31 13 44 Radljevo Brgule, Paljuvi 50 34 84 Brgule Brgule 16 10 26 Šarbane Brgule 46 37 83 Mali Borak Jabučje, Lajkovac 70 45 115 Veliki Crljeni Veliki Crljeni 32 18 50 Vreoci Lazarevac, Šopić, Beograd 130 900 1030 Medoševac Šopić 75 47 122 Baroševac Baroševac, Lazarevac 35 25 60 Cvetovac Veliki Crljeni 12 8 20 Zeoke Burovo, Šopić 166 110 276 Šopić Šopić 5 3 8 Ukupno: 668 1250 1918

Preseljenje stanovništva uslovljeno je planiranim razvojem sledećih površinskih kopova:

1) „Tamnava Zapadno polje”: Kalenić, Mali Borak;

2) Polje „Radljevo”: Radljevo, Kalenić, Šarbane, Brgule;

3) „Južno polje”: Vreoci, Šopić;

4) Polje „V. Crljeni”: Vreoci, V. Crljeni, Cvetovac;

5) Polje „D”: Vreoci, Medoševac;

6) Polje „B”: Baroševac;

7) Polje „E”: Zeoke, Medoševac.

Za potrebe izmeštanja infrastrukturnih sistema u centralnom delu basena biće izmešten manji broj domaćinstava u naseljima: Vreoci, Šopić, Jabučje i Skobalj.

Procena mogućih zona naseljavanja (od 2008. do 2020. godine) obuhvata prosečno 40% (668 domaćinstva) u okviru organizovanog preseljenja u prigradska ili susedna (seoska) naselja ili pomeranje unutar sopstvenog atara i 60% (1.250 domaćinstva) u okviru samostalnog preseljenja u druga (pretežno) gradska naselja (Ub, Lajkovac, Lazarevac, Stepojevac, Beograd).

Samostalno/neorganizovano preseljenje – eksproprisanim domaćinstvima isplaćuje se naknada u novcu za poljoprivredno zemljište i za objekte domaćinstva. Ova opcija iziskuje najmanje angažmana od strane korisnika eksproprijacije. Izvestan broj domaćinstava će se opredeliti za ovu opciju, bilo zbog toga što nameravaju da se presele u neko od gradskih naselja (kupovina okućnice i izgradnja objekta u svojoj režiji), bilo zbog toga što novac dobijen od eksproprijacije neće ulagati u kupovinu okućnice i izgradnju zgrade (preseljenje kod odrasle dece, posed koji je dobijen u nasledstvo i ne koristi se i sl.), bilo zbog toga što će novu kuću organizovati na poljoprivrednom zemljištu koje se bude moglo nabaviti u slobodnom prometu. Ova opcija nosi relativno veliki broj potencijalno štetnih posledica, to: spontana izgradnja na neuređenim/neopremljenim terenima, za koje ne postoje urbanistički planovi i koji nisu ni predviđeni za izgradnju; dispergovana izgradnja novih stambenih objekata i okućnica, budući da će eksproprisani vlasnici kupovati novo poljoprivredno zemljište na lokacijama gde cene budu povoljne i srazmerne visini dobijene naknade; povećanje broja bespravno izgrađenih objekata, budući da su mali izgledi da će kupci deagrarizovanih i neurbanizovanih parcela u rubnim zonama gradova tražiti odobrenja za gradnju na lokacijama za koje ne postoje urbanistički planovi; nastavljanje procesa dezagrarizacije i pritisak raseljenih domaćinstava na radna mesta u gradskim naseljima; povećanje aktivnosti u sektoru sive ekonomije, zbog nemogućnosti zapošljavanja u formalnom sektoru.

Organizovano preseljenje u zone izgrađenih/formiranih naselja, sa obezbeđivanjem građevinske parcele/okućnice i sa izgradnjom stambenog i pomoćnih objekata. Nabavka/kupovina građevinskih parcela, komunalno opremanje ovih zona i podrška formiranju javnih službi bili bi finansirani iz naknade za zajedničke sadržaje u naseljima koja se izmeštaju (naseljska infra i suprastruktura, javne površine itd.) i naknade vlasnicima za eksproprisanu imovinu. Izgradnja stambenih i poljoprivrednih objekata finansirala bi se iz naknade za eksproprisane nekretnine.

Organizovano preseljenje u zone izgrađenih/formiranih naselja, sa obezbeđivanjem građevinske parcele/okućnice. Za razliku od prethodne opcije, ova opcija ne predviđa izgradnju novih stambenih i poljoprivrednih objekata. Predlaže se kao modalitet za slučajeve kada eksproprisana domaćinstva žele da se organizovano presele i dobiju parcelu/okućnicu, ali smatraju da im se više isplati da stambene i poljoprivredne objekte grade u sopstvenom aranžmanu.

Ponuda parcela za izgradnju u okviru formiranih naselja. Ova opcija obezbeđuje ponudu uređenih/opremljenih parcela za izgradnju. U tome uvažava dva važna interesa: javni interes koji se ogleda u organizovanom preseljavanju i smanjivanju spontanog i dispergovanog naseljavanja; pojedinačne interese eksproprisanih domaćinstava da se nasele u uređene zone, sa obezbeđenom komunalnom opremom, formiranim javnim službama i znatno boljim kvalitetom življenja nego što bi to bio slučaj kada bi naseljavanje bilo neorganizovano i spontano.

Organizovano preseljenje poljoprivrednih domaćinstava. Ova opcija podrazumeva mogućnost obezbeđenja poljoprivrednog zemljišta, direktnom kupovinom od vlasnika ili davanjem poljoprivrednog zemljišta u državnoj svojini eksproprisanim vlasnicima poljoprivrednog zemljišta, koji nameravaju da se i dalje bave poljoprivrednom proizvodnjom. Ova opcija podrazumeva da korisnik eksproprijacije blagovremeno otkupi zemljište od prethodnih vlasnika ili da obezbedi pravo korišćenja poljoprivrednog zemljišta u državnoj svojini.

Posebni programi preseljavanja za domaćinstva sa posebnim potrebama. Ova opcija podrazumeva traženje specifičnih rešenja za domaćinstva koja su spremna da ustupe svoja imanja/ nekretnine, a da za uzvrat dobiju odgovarajuću kompenzaciju. Pretpostavka je da ima staračkih domaćinstava (sa ili bez naslednika) koja bi prihvatila da dobiju stan u vlasništvu ili na doživotno korišćenje ili doživotan smeštaj u domu za stara lica.

Iz razloga racionalnosti prednost se daje modalitetu (opciji) organizovanog preseljenja u postojeća naselja.

Razvoj rudarskih radova u centralnom delu Kolubarskog basena usloviće do 2015. godine izmeštanje vodotoka (Kolubara, Peštan), državnih puteva I i II reda i lokalnih saobraćajnih, energetskih i drugih infrastrukturnih sistema kao i velikog broja domaćinstava iz Vreoca i susednih naselja.

Tabela 2. Dinamika izmeštanja infrastrukturnih sistema

Infrastrukturni sistemi Eksproprijacija- preseljenje Izmeštanje rekonstrukcija- izgradnja Stavljanje u funkciju Državni put I reda (M22) 2008 – 2010. 2011. 2012. Državni put II reda u centru Vreoca 2010. 2011. 2012. Reka Kolubara (I faza)                                (II faza)(III faza) 2007.2010.2013. 2007.2011.2015. 2008.2012.2016. Reka Peštan I fazaII faza 2010.2013. 2011.2015. 2012.2016. Dalekovodi, 110, 35, 10kV 2010. 2011. 2012. Vodovod Vreoci- mreža 2008. 2008-2010. 2009-2011. Optički kabl, TT mreža 2009. 2010. 2012. Toplovod Vreoci 2010. 2011. 2012. Lokalna elektro i TT mreža – 2008-2010. 2009-2011. Lokalni putevi – ulice – 2008-2010. 2009-2011.

Tabela 3. Dinamika preseljenja domaćinstava sa područja KO Vreoci i delovi područja KO Šopić;KO Medoševac i KO V. Crljeni

Katastarska opština Broj domaćinstava DINAMIKA PRESELjENjA do 2011. god. 2011-2015. god. Ukupno Vreoci 1088 670 360 1030 V. Crljeni 64 40 10 50 Medoševac 122 122 122 Šopić 49 2 6 8 UKUPNO: 1323 834 376 1210

Tabela 4. Pregled grobnih mesta na groblju u Vreocima (planirano preseljenje 2008-2009. god.)

Naziv Broj grobova Broj grobnih mesta Sahranjeni između 1996. i juna 2005. godine 415 388 Sahranjeni pre 1995. godine 2655 2120 Nepoznate osobe 647 647 Rezervisani grobovi 315 294 Ukupno: 4032 3449

Sa stanovišta saobraćajnog sistema, realizacija opštih ciljeva ovog plana zasniva se na optimizaciji društvenih troškova razvoja, tj. na postizanju odgovarajućih ušteda vezanih za kretanje ljudi i dobara, zatim ušteda na rekonstrukciji i/ili izgradnji infrastrukture itd. Polazeći od toga, jedan od osnovnih zadataka koji se postavlja pred sistem saobraćaja jeste ispitivanje i definisanje odgovarajućeg saobraćajnog modela, takvog koji može da zadovolji postojeće i perspektivne saobraćajne potrebe u svim fazama eksploatacije uglja i sanacije eksploatacionih polja i da uvaži fizička ograničenja koja nameću rudarski radovi. Pri tom je u prvom planu definisanje koridora za prolaz magistralnih saobraćajnih pravaca.

Plan razvoja saobraćajnog sistema zasniva se na takvom pristupu u kojem se rekonstrukcija i funkcionalna supstitucija saobraćajne infrastrukture, prostorno i vremenski harmonizuje sa razvojem eksploatacionih polja (Tabela 1).

Principi racionalnosti nalažu koncentrisanje saobraćajnica i drugih infrastrukturnih sistema u koridore odgovarajuće širine. Isto tako, zahteva se maksimalno iskorišćenje postojećih koridora koji mogu na uspešan način i uz odgovarajuće intervencije da zamene one koridore koji se zbog napredovanja kopova moraju napustiti.

Tabela 1. Uticaj dinamike otvaranja i eksploatacije po poljima površinskih kopova na putnu mrežu

Naziv površinskog kopa Dinamika otvaranja i eksploatacije Ugrožen putni pravac Moguće alternative „Tamnava – Zapadno polje” 2005-2010;2011-2015;2016-2020 R-101a na deonici Kalenić – M. Borak;R-101a u zoni Skobalja L-1011 do 2012., R-270 Polje „Radljevo” 2012-2015; 2016.-2020. L-1002 u zoni Brgule-Šarbane;L-1011 u zoni Radljeva;R-270 na deonici Kalenić-Stublenica Izmeštanje po obodu kopa „Radljevo” „Južno polje” 2012-2020 M-22, na potezu Veliki Crljeni – Vreoci R-201, od Stepojevca, preko Velikih Crljena i Vreoca i R-203 do Šopića i naseljskom saobraćajnicom do postojeće trase M-22 Polje „Veliki Crljeni” 2009-2014 nema putnog pravca na neposrednom udaru Polje „D” 2005-2015 R – 201 Manja korekcija trase u Vreocima Polje „B” i „C” 2011-2015 L-1807, u zoni naselja Baroševaca Budući da se deo ovog naselja izmešta a postoje alternativne veze ostalog dela ovog naselja sa Junkovcem na severu, moguće je formiranje nove trase Polje „E” 2011-2015 R-201, u zoni naselja Zeoke i Baroševac Izmeštanje puta van konture Polja „E” do 2020. godine, nakon toga izgradnja nove trase od Zeoka

Stepen motorizacije je bitan za procene obima kretanja stanovništva i da predstavlja osnovu za procene potencijalnih izvora sredstava za finansiranje razvoja putne mreže. Prema procenama urađenim za potrebe Studije opravdanosti putnog pravca Beograd – Južni Jadran projekcija motorizacije po prostornim celinama karakterističnog ekonomskog razvoja odvijao bi se prema scenariju datom Tabeli 2.

Uzimajući dostignuti nivo motorizacije i ove projekcije za polaznu osnovu, u Tabeli 3 daje se procena trenda razvoja motorizacije, uz napomenu da se radi o gornjim granicama rasta.

Tabela 2. Scenario razvoja individualne motorizacije po prostornim celinama

Zona ekonomskog rasta Godine 2004. 2009. 2014. 2024. 2030. Visoki rast (Lazarevac) 194 293 362 479 520 Srednji rast (Lajkovac) 162 227 274 347 373 Niski rast (Ub) 152 221 255 301 312

Tabela 3. Očekivani rast individualne motorizacije na Planskom području u periodu 2005- 2020.god.

Godina 2005. 2010. 2015. 2020. Broj domaćinstava (na osnovu pros.vel.dom. 3.09 članova) gradska naselja 13640 14360 15200 16190 ostala naselja 13415 13120 12860 12700 stepen motorizacije (PA/domać.) gradska naselja 0,55 0,65 0,80 1,10 ostala naselja 0,52 0,55 0,75 1,00 broj putničkih automobila gradska naselja 7500 9330 12160 17810 ostala naselja 6970 7200 9645 12700

Prognozirano saobraćajno opterećenje osnovne putne mreže na teritoriji koja je obuhvaćena ovim planom, dato je na osnovu analize i ocene dostupnih podataka o obimu saobraćaja, kao i prognoze saobraćajnih tokova koje su urađene za potrebe dva projekta. Prema prvom izvoru saobraćaj putničkih vozila na referentnoj putnoj mreži trebalo bi da raste po prosečnim stopama datim u Tabeli 4 koje su definisane po zonama nastajanja saobraćajnih tokova karakterističnog ekonomskog rasta u posmatranom periodu. Rast saobraćaja teretnih vozila, definisan na isti način, dat je u Tabeli 5.

Tabela 4. Prosečne godišnje stope rasta saobraćaja putničkih vozila po zonama nastajanja tokova saobraćaja

Zona ekonomskog rasta Prosečna stopa rasta u periodu (u %) 2004-2009. 2009-2014. 2014-2024. 2024-2030. Visoki rast (Lazarevac) 6,1 4,3 2,8 1,3 Srednji rast (Lajkovac) 6,0 3,9 2,3 1,2 Niski rast (Ub) 4,7 2,9 1,7 0,6

Tabela 5. Prosečne godišnje stope rasta saobraćaja teretnih vozila po zonama nastajanja tokova saobraćaja

Zona ekonomskog rasta Prosečna stopa rasta u periodu (u %) 2004-2009. 2009-2014. 2014-2024. 2024-2030. Visoki rast (Lazarevac) 5,0 4,6 4,2 3,4 Srednji rast (Lajkovac) 4,0 3,6 3,2 2,4 Niski rast (Ub) 3,0 2,6 2,2 1,4

Prema drugom izvoru, projekcije rasta saobraćaja na putu E – 765 (M-22) odvijaće se po prosečnim stopama rasta datim u Tabeli 6.

Tabela 6. Prosečne godišnje stopa porasta saobraćaja na putu E – 765 (M-22)

Godine 2003. 2008. 2013. 2018. 2023. 2028. Godine preseka za ocenu isplativosti prva šesta jedanaesta šesnaesta dvadesetprva dvadesetšesta Godišnja stopa rasta (u %) 4,02 4,25 2,97 2,09 1,50

Prema drugom korišćenom izvoru informacija, projekcije saobraćajnog opterećenja na državnom putu I reda M-22 date su u Tabeli 7. Prema ovom izvoru, saobraćajno opterećenje će u 2008. godini biti između 13160 i 14700 vozila (PGDS), u 2013. između 8500 i 9800 vozila (PGDS) i u 2023. godini, između 9740 i 11675 vozila (PGDS).

Tabela 7. Opterećenje državnog puta I reda M–22 do i od izgradnje autoputa Beograd – Južni Jadran,deonica od Beograda do Požege

Naziv deonice Godine 2003. Broj puta i naziv putnog pravca 2005. god. 2010. god. 2015. god. 2020. god. R-101 V. Polje (R-101b)-Ub 2590 3227 3927 4550-4780 Ub-Slovac (M-4) 2246 2799 3406 3950-4145 R-101a Stubline (R-101)-Lajkovac 2 (M-4) 786 979 1191 1380-1450 R-201 Draževac-Stepojevac(M22) 1377 1716 2088 2150-2540 Stepojevac (M-22)-V.Crljeni-Vreoci (R-203) 3518 4384 5335 6190-6490 Vreoci (R-203)-Kruševica (M-4) 5003 6234 7586 8795-9230 R-201b V.Crljeni (R-201)- granica plana ka Sibnici 479 596 726 750-885 R-203 Lazarevac (M-4) – granica plana (ka Belanovici R-202) 410 511 622 640-760 R-205b granica plana – ka Lazarevcu (M-4) 474 591 719 740-875 R-270 Ub (R-101) – Brgule (R-101a) 274 341 415 430-505 R-271 Lajkovac (M4) – granica plana ka Bogovađi (R-205) 190 237 288 300-350

Procena obima prevoza u javnom saobraćaju odnosi se na tokove putnika i robe u drumskom i železničkom transportu. Kao osnova za procene korišćeni su podaci o opštim trendovima u drumskom i železničkom transportu koji su zabeleženim u prethodnom razdoblju. Kada je u pitanju javni drumski prevoz putnika u planskom periodu obim prevezenih putnika u opštinama na Planskom području kretaće se prema scenariju izloženom u Tabeli 9. Iz tabele se vidi da će mobilnost stanovništva opština iznositi oko 200 putovanja po stanovniku godišnje. Ukoliko se ovaj koeficijent mobilnosti primeni na projektovani broj stanovnika Planskog područja, ukupan broj putovanja u javnom drumskom prevozu procenjuje se na oko 16,1 milion, što je u odnosu na procenjeni obim postojećeg stanja povećanje za gotovo 70%.

Tabela 9. Stope rasta javnog drumskog prevoza putnika i projektovana mobilnost

Periodi Godišnja stopa porasta (u %) Mobilnost (putovanja/stan/god.) 2005. 119 2006-2010. 4,5 148 2011-2015. 3,5 176 2016-2020. 2,5 199

Kada je u pitanju transport železnicom, scenario razvoja podrazumeva postupno povećanje obima prevoza putnika po stopama rasta datim u Tabeli 10. Na osnovu takvog scenarija, sa železničkih stanica na Planskom području krajem planskog perioda biće otpremljeno 38500 putnika, što podrazumeva povećanje u odnosu na postojeće stanje od oko 55%, odnosno, povećanje mobilnosti stanovništva opština koje konstituišu teritoriju Planskog područja na 0,37 putovanja po stanovniku godišnje. Ako se na projektovanu populaciju Planskog područja primeni ovaj koeficijent mobilnosti, onda će stanovništvo sa Planskog područja generisati u poslednjoj godini planskog horizonta oko 30 hiljada putovanja (broj otpremljenih putnika sa stanica biće oko 15 hiljada).

Što se tiče generisanja tokova robe železnicom, projekcije su urađene na osnovu scenarija izloženog u Tabeli 10. Polazeći od tog scenarija ukupan obim prometa robe na železničkim stancama krajem planskog perioda iznosiće oko 1,9 miliona tona razne robe. To je povećanje u odnosu na postojeće stanje od oko 72%.

Tabela 10. Stope rasta javnog železničkog transporta i prognozirani obim transporta

Periodi/petogodišta Prosečna godišnja stopa porasta (u %) Broj otput. putn. u poslednjoj god. perioda Promet robe u posl. god. perioda (t) putnici roba 2005-2010. 3,50 3,75 29.352 1.414.350 2011-2015. 3,00 3,25 34.027 1.659.614 2016-2020. 2,50 2,75 38.499 1.900.712

Izgradnja novih puteva, kao i rekonstrukcija postojećih treba da bude u skladu sa uslovima za projektovanje mreže vangradskih puteva koji su dati u Tabeli 11. Uslovi za projektovanje usaglašeni su, u najvećoj mogućoj meri sa Zakonom o javnim putevima.

U Tabeli 12 date su ukupne dužine državnih puteva I i II reda na kojima treba, u skladu sa ciljevima ovog plana, izvršiti intervencije, kao i orijentacioni bilans površina za izgradnju novih deonica puteva.

Orijentacioni bilans površina za rekonstrukciju i izgradnju novih deonica puteva iznosi oko 170-225 ha.

Tabela 11. Uslovi za projektovanje mreže vangradskih puteva

Projektni elementi VRSTA PUTA državni put I reda državni put II reda lokalni Računska brzina Vmin u km/h 70 40 30 Horizontalne krivine Rmin u m 180 45 25 Vertikalne krivine Rvmin u m 3.000 2.000 1.000 Podužni nagib u % (0) 6(7) 8(9) 10(11) Širina kolovoza u m 2h3,50 (2×3,75 po smeru) 2h3,0 2h2,75 Širina bankine u m* 2h1,30 2h1,0 2h1,0 Širina rigole u m* 2h0,75 2h0,75 2h0,75 Kolovozna konstrukcija savremena fleksibilna savremena fleksibilna savremena fleksibilna Širina zaštitnog pojasa sa obe strane puta u m 20 (40) 10 5

*Napomena: širine date u tabeli su minimalne, a povećavaju se zavisno od uslova terena konkretnih transportnih potreba i sl.

Tabela 12. Planirane intervencije na putnoj mreži u Planskom području

Putevi koje zbog potreba REIS treba ukinuti Dužina (km) Pojas puta (m)* Površina (ha) državni put I reda – državni put II reda 10,55 Ukupno 10,55 Putevi koje treba rekonstruisati ili izmestiti državni put I reda 6,8010,32 17,1 11,62817,647 državni put II reda 9,05 14,027 državni put II reda u državni put I reda – – – lokalni u državni put II reda 21,81 15,5 33,806 Ukupno 30,86-34,38 59,461-65,480 Putevi koje treba izgraditi autoput 28,00 50-70** 140,00-196,00 državni put I reda 7,08 17,1 12,11 državni put II reda 11,26 15,5 17,45 Ukupno 18,34 (46,34) 169,56-225,56

*Napomena: u tabeli date su minimalne vrednosti širine pojasa** Napomena: širina pojasa autoputa data je u granicama za trasu autoputa u nasipu

Za poslednje dve navedene pruge nije moglo sa sigurnošću da se definiše period u kome će se izgraditi.

Projektni elementi magistralne pruge Beograd – Valjevo – Požega sadrže sledeće elemente: slobodni profil projektovati za gabarit vozila UIC – GC i za putničko vozilo sa naginjućim kolskim sandukom; maksimalni osovinski pritisak 225 kN; maksimalni pritisak po dužnom metru 80 kN; dozvoljena brzina 100 – 160 km/h.

Ako se pretpostavi da je širina pružnog pojasa za pruge velikih brzina oko 50 m, onda je orijentaciona površina za izgradnju drugog koloseka na pruzi koja prolazi Planskim područjem oko 165 ha.

Posle 2020. godine može se očekivati izmeštanje postojeće železničke pruge u novi infrastrukturni koridor.

Na osnovu planova razvoja javne putne mreže i mreže železničkih pruga namenjenih javnom prevozu, na Planskom području treba rezervisati oko:

za mrežu javnih puteva, 170 – 225 ha;

za mrežu javnih železničkih pruga 165 ha;

ukupno: 335 – 390 ha.

Od ukupno 52 naselja sa oko 82 000 stanovnika (2002), telefonskom mrežom je pokriven samo gušće naseljeni deo, od svega 16 naselja sa oko 65 000 stanovnika, dok 34 naselja, koja su ređe naseljena ili udaljenija od većih centara, sa oko 17 000 stanovnika, nisu pokrivena telefonskom mrežom.

Prostornim planom Republike Srbije, do 2010. godine predviđeno je da se telefonskom mrežom pokriju sva naselja s gustinom od oko 50 telefona/100 stanovnika (sadašnja gustina za celo područje iznosi oko 23 telefona/100 stanovnika).

Pomenuti program moguće je ostvariti uz relativno mala ulaganja. Kroz Plansko područje je izgrađen magistralni optički kabl Beograd – Valjevo u dužini oko 35 km, a pored toga je izgrađeno i oko 65 km lokalnih optičkih kablova.

Na osnovu toga, do 2010. godine predviđa se proširenje kapaciteta u ukupno 11 naselja u kojima sada postoji telefonska mreža i izgradnja novih kapaciteta u ukupno 15 naselja u kojima ova mreža sada ne postoji.

Detaljniji podaci o planiranom razvoju telefonske mreže po naseljima dati su u Tabeli 1.

Naselja u blizini Lazarevca, Lukavica, Burovo, Stubica, Šušnjar i Dren (veći deo) bili bi povezani mesnom mrežom Lazarevac. Manji deo Drena sa mesnom mrežom Bistrica.

U naselju Petka izgradio bi se istureni stepen centrale Lazarevac, povezan istim vlaknima i istim sistemom kao i Dudovica i Brajkovac.

U reonu Vreoci i V. Crljeni, pored sadašnjih telefonskih centrala, koje se proširuju za potrebne kapacitete, izgradili bi se novi komutacioni elementi (istureni stepeni – IS ili udaljeni blokovi – UB) u svim naseljima koja nisu pokrivena telefonskom mrežom, a to su Sokolovo i Medoševac. Zbog preseljenja većeg dela naselja Vreoci, usled proširenja površinskih kopova, doći će do etapnog smanjenja komutacije i mesne mreže Vreoci. U prvoj etapi predviđeno je gašenje jugoistočnih i zapadnih delova naselja, a zatim preselenje komutacije na novu lokaciju u severnom delu naselja koje se neće seliti.

U reonu Junkovac, novi komutacioni element izgradio bi se u naselju Arapovac, a zadržali postojeći u Junkovcu i Mirosaljcima, uz odgovarajuću modernizaciju.

U reonu Rudovci-Baroševac, zadržavaju se i proširuju postojeći kapaciteti, a gradi novi u naselju Strmovo (za naselja Strmovo i Prkosava). Naselje M. Crljeni biće povezano sa mesnim mrežama Baroševac i Rudovci.

U reonu Stepojevac, naselje Leskovac biće povezan sa mesnom mrežom Stepojevac, a gradi se i novi kapacitet u naselju Vrbovno.

U reonu Lajkovac, naselje Lajkovac-selo povezuje se sa mesnom mrežom Lajkovac, dok bi se novi kapaciteti gradili u ostalim naseljima (Rubribreza, Nepričava i Ćelije).

Naselje Trnjaci bi se povezalo sa mesnom mrežom Ub, a novi kapaciteti bi se gradili u Murgašu (za naselja Murgaš i Ruklade) i Stublenici (za naselja Stublenica i Paljuvi).

Tabela 1. Izgradnja javne telefonske mreže u periodu 2010. i 2020. godine

Red. broj MESTO POSTOJEĆE STANjE 2010. GODINA 2020. GODINA I površinski kopovi lignita, deponije šljake i pepela povišena koncentracija prašine, buka II zone V. Crljena, Vreoca, Medoševca, Zeoka, Baroševca, Cvetovca, M.Borka, Radljeva, Kalenića i Šarbana dozvoljava povremeno prekoračenje GVI primarnih zagađujućih materija, ali bez prekomernog zagađivanja radioaktivnim, kancerogenim i mutagenim materijama III gradska zona Lazarevca i koridor autoputa Beograd-Južni Jadran ne očekuju prekoračenja GVI, ali će se javljati neprijatni mirisi, industrijski i komunalni otpad, povišena buka i uticaji saobraćaja i uticaj vodotoka četvrte klase IV zone Uba, Lajkovca i Šopića, periferna naselja Lazarevca i koridori državnog puta I reda M 22 i pruge Beograd-Bar zagađivanja iz prehrambene industrije, ostalih industrija sa ugrađenim uređajima za prečišćavanje vazduha i voda, stočnih farmi, intenzivne poljoprivredne proizvodnje, državnih puteva I reda i pruga, prigradskih zona naselja V koridori državnog puta II reda i lokalnih puteva i pruga kojima periodično dolazi do povećanja emisije buke i aerozagađenja VI seoska naselja manja zagađivanja zemljišta i voda VII šumska i livadska područja bez permanentnih izvora zagađivanja životne sredine

Tabela 2. Kriterijumi za akustičko zoniranje prostora

Zone Opis akustičke zone Dopušteni nivoi spoljašnje buke Leq (dBA) Dan Noć I Područje za odmor i rekreaciju, bolnice, veliki parkovi 50 40 II Turistička područja, mala i seoska naselja, kampovi i školske zone 50 45 III čisto stambena područja 55 45 IV Poslovno-stambena područja, dečja igrališta 60 50 V Gradski centar, zone duž autoputa, državnog puta I reda i gradskih saobraćajnica 65 55 VI Industrijska zona 70 70

Tabela 3. Uslovi za razmeštaj industrije

KATEGORIJA PREDUZEĆA * A B V G D ZAŠTITNO ODSTOJANjE (m) < 50 50 – 100 100 -500 500 – 1000 1000-1500 Potrebna urbanistička dokumentacija za zaštitu životne sredine** – PU PU, PO PU, PO, SPU PU, PO, SPU

*Kada je prisutno više rizika, preduzeće se kategoriše prema najvećem riziku;

**PU=procena uticaja na životnu sredinu, PO = procena opasnosti od hem. udesa, SPU = strateška procena uticaja.

kategorija PREDUZEćA – A. Male firme čije je ekološko opterećenje neznatno i ispod graničnih vrednosti i mogu biti locirane unutar stambenog naselja. Projekti koji se ne nalaze na listama I i II Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu.

kategorija PREDUZEćA – B. Male i srednje firme koje mogu imati mali i lokalni uticaj na okruženje; moguće prisustvo manje količine opasnih materija, rizik od hemijskog udesa-mali, nivo buke mali. Projekti koji se nalaze na listi II Uredbe o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu.

kategorija PREDUZEćA – V. Firme koje mogu imati srednji uticaj na okruženje lokalnog nivoa, prisutne veće količine opasnih materija, rizik od hemijskog udesa-srednji, nivo buke srednji. Projekti koji se ne nalaze na listi II Uredbe o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu.

KATEGORIJA PREDUZEćA – G. Firme koje mogu imati veliki uticaj na životnu sredinu gradskog nivoa, prisutne veće količine opasnih materija, manje količine vrlo toksičnih materija, rizik od hemijskog udesa-veliki, nivo buke veliki. Projekti koji se ne nalaze na listi I Uredbe o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu.

KATEGORIJA PREDUZEĆA – D. Firme koje mogu imati veoma veliki uticaj na životnu sredinu; prisutne velike količine opasnih i vrlo toksičnih materija, rizik od hemijskih ili radijacionih udesa-veoma veliki, nivo buke iznad 70 dB(A). Ove firme prema nivou ekološkog opterećenja mogu biti locirane na velikom odstojanju od stambenog naselja tako da njihova funkcija na tom rastojanju ne izaziva neprijatnosti susedstvu, kao što su veće industrije bazne hemije, rafinerije nafte, petrohemija, veće industrije lekova, nuklearna postrojenja, aerodomi i druge. Projekti koji se nalaze na listi I Uredbe o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu.

Navedena zaštitna rastojanja koriste se za ekološku valorizaciju privrednih i radnih zona u okviru ovog plana. Za konkretne objekte zaštitno odstojanje se izvodi na osnovu Procene uticaja na životnu sredinu, odnosno na osnovu Strateške procene uticaja za grupe objekata u okviru regulacionog plana idustrijske zone.

Drumski saobraćaj – utvrđuju se režimi korišćenja zemljišta u zoni autoputa, i to: neposredni pojas zaštite – utvrđuje se neposredni pojas zaštite širine 150 metara od ivice puta sa obe strane, u kome se ne dozvoljavaju građevinske aktivnosti, izuzev onih koje su u funkciji autoputa; širi pojas zaštite – predstavlja pojas širine 300 metara od granice putnog pojasa u kome je dozvoljena izgradnja objekata koji nisu u suprotnosti sa funkcijama autoputa i na kojima se sprovode mere zaštite od negativnog uticaja autoputa.

Za magistralne saobraćajnice u područjima izvan urbanih zona utvrđuju se tri zone zaštite:

1) Zona I – pojas veoma velikog ekološkog opterećenja širine po 20 m sa obe strane puta, zbog emisija u vazduh, povećane buke i zagađivanja zemljišta. U zaštitnom pojasu dozvoljeno je formirati zaštitno zelenilo. Nije dozvoljena izgradnja stambenih, poslovnih i pomoćnih objekata. Dozvoljena je izgradnja objekata u funkciji puta (benzinske stanice, servisi, skladišta, i sl.);

2) Zona II – pojas velikog ekološkog opterećenja širine po 50 m sa obe strane puta, zbog povećane buke i zagađivanja zemljišta. Ne preporučuje se izgradnja stambenih objekata. Postojeći legalno izgrađeni objekti moraju biti zaštićeni odgovarajućom akustičkom zaštitom;

3) Zona III – pojas malog ekološkog opterećenja širine po 180 m sa obe strane puta, zbog povećane buke. Izgradnja stambenih, poslovnih i privrednih objekata dozvoljena pod uslovom pa se obezbede mere zaštite od buke.

Za prevoz opasnih i štetnih materija dozvoljeno je koristiti isključivo deonice magistralnih puteva koji prolaze kroz područja niže gustine naseljenosti. Ovo ograničenje se ne odnosi na prevoz naftnih derivata u cisternama kapaciteta do deset tona.

Železnički saobraćaj – utvrđuje se zaštitno odstojanje između magistralnih železničkih pruga i stanovanja od 25 m, uz obavezno sprovođenje mera akustičke zaštite na ugroženim objektima, odnosno pojas zaštite od 150 m od spoljne ivice koloseka, ukoliko se ne preduzimaju mere zaštite.

Pejzažno uređenje/rehabilitacija degradiranih površina obuhvata rekultivaciju zemljišta, revitalizaciju prirode i izgradnju drugih sadržaja, u skladu sa planskim zahtevom za obnavljanjem izvornih karakteristika sredine i predela, odnosno za stvaranjem optimalnih novih (sekundarnih) predeonih celina i kompleksa, narušenih ili uništenih aktivnošću rudnika i termoelektrana.

Mogućnosti pejzažne rehabilitacije su u velikoj meri određene izborom ekološki najmanje nepovoljnih rešenja u fazi tehničko-tehnološkog projektovanja razvoja rudarsko-energetskog kompleksa. U toj fazi se moraju obezbediti: ekološka valorizacija svih utvrđenih i predviđenih kategorija i celina prirodne sredine, kao i drugih pejzažnih osobenosti prostora koje određuju, u manjoj ili većoj meri, uspešan ishod revitalizacije; paralelno preduzimanje aktivnih i strogo kontrolisanih mera zaštite prirode i drugih elemenata pejzaža u okruženju, tj. u delovima prostora koji nisu narušeni rudarskim aktivnostima, ali koji se nalaze pod njihovim indirektnim uticajem; tehnološka rešenja za selektivno skidanje i odlaganje humusnog sloja zemljišta, naročito za agrobiološku rekultivaciju površina namenjenih za vraćanje poljoprivrednoj proizvodnji, osnivanje travnjaka na terenima za sport i rekreaciju, podizanje šumskih rasadnika i sl.; investiciono-tehnička dokumentacija za plansko raspoređivanje zemljišnih masa i regulisanje hidroloških uslova u postupku rudarske/tehničke rekultivacije, kojom se ravna i stabilizuje teren za primenu mera biološke rekultivacije; planovi kontrolisanog razmeštanja energetskih i drugih proizvodnih pogona; tehnološka rešenja za sprečavanje emisija štetnih materija iz termoelektrana, deponija i kopova; konačna vizija pejzažne rehabilitacije zauzetog prostora nakon završetka rudarske eksploatacije.

U periodu od 2005. do 2020 godine planira se sprovođenje rekultivacije i revitalizacije na oko 1727 ha degradiranih zemljišta (83,6 ha pepelišta i 1643,8 ha jalovišta), što čini oko 77 % produktivnih površina (2253 ha) koje će u tom periodu biti zauzete proširenjem kopova. Time, međutim, neće biti nadoknađen potpuni zastoj u rekultivaciji degradiranih zemljišta do kojeg je došlo tokom poslednjih petnaest godina. Krajem planskog perioda pod aktivnim kopovima i odlagalištima nalaziće se i dalje 4985 ha površina, koje su uništavanjem zemljišnog sloja lišene sposobnosti za proizvodnju biomase i obavljanje drugih ekosistemskih funkcija.

Ponovnim zauzimanjem za potrebe rudarstva i energetike biće zahvaćen i deo površina na kojima je u prethodnom periodu obavljena rekultivacija (93 ha njiva i 116,3 ha šuma), u KO Baroševac i Zeoke – na potesima eksploatacije polja „E” i „C”, kao u KO Veliki Crljeni – za pepelište (Tabela 1).

Tabela 1. Plan ponovnog zauzimanja rekultivisanih površina, 2005-2020. u ha

Područje/ KO 2006-2010 2011-2015 2016-2020 2006-2020 Njive Njive Šume Njive Šume Vode Svega poljoprivreda Šume   km2 % 2005-2010. 2011-2015. 2016-2020. PLANSKO PODRUČJE 547,1 POVRŠINA EKSPLOATACIONOG PODRUČJA 133,9 24,47 POVRŠINE ZAUZETE RUDARSTVOM* 51,1 9,35 55,72 65,08 73,73 POVRŠINSKI KOPOVI I ODLAGALIŠTA 37,7 6,88 42,23 51,59 59,96  – zauzimanje novih površina 4,58 9,36 8,36  – rekultivisane površine 11,9 2,2 1,24 2,67 12,52 1. „Tamnava – Zapadno polje” 5,2 2,07 1,65 1,35 2. „Tamnava – Istočno polje” 12,2 0,00 0,00 0,00 3. „Tamnava – Južno polje” 0,56 0,87 4. Polje „D” 15,5 1,32 1,08 0,00 5. Polje „B i „C” 4,7 0,70 0,11 1,24 6. Polje „E” 1,82 0,77 7. Polje „Veliki Crljeni” 0,49 1,43 0,00 8. Polje „Radljevo” 2,72 4,13 ODLAGALIŠTE PEPELA (SPOLjNA) 1,6 0,3 1,31 – aktivni deo 0.9 0,48 – zauzimanja novih površina 0,29 – rekultivacija 06 0,84 REKULTIVISANE POVRŠINE – UKUPNO 12,6 2,30 1,24 2,67 13,36

*Površine zauzete rudarstvom obuhvataju: kopove, odlagališta pepela i rekultivisane površine

Razvoj novih proizvodnih pogona van sistema REIS biće usmeren prvenstveno prema opštinskim primarnim i sekundarnim centrima – lokacijama pogodnim za naseljavanje, a to su: Stepojevac, Lazarevac, Rudovci, Lajkovac i Ub. Ovakvo rešenje omogućuje neposredan kontakt novih kompleksa sa delom postojećih proizvodnih objekata, sa postojećim i budućim pravcima regionalne saobraćajne i tehničke infrastrukture, a zadržava izgradnju u zonama koje neće biti ugrožene usled širenja površinskih kopova.

Tabela 2. Zauzete površine za potrebe rudarstva do 2020. godine (kumulativno)

    STANjE 2005.god. PLAN (u km2)   km2 % 2010. god. 2015. god. 2020. god. PLANSKO PODRUČJE 547,14 POVRŠINA EKSPLOATACIONOG PODRUČJA 133,88 24,47 POVRŠINE ZAUZETE RUDARSTVOM*  51,14 54.97 64,12 74,01 A POVRŠINSKI KOPOVI** 49,58 9,06 54,42 63,45 72,70 – aktivni deo 37.65 6.88 41,26 48,81 46,45 – planirana rekultivacija 1,24 2,67 12,52 – ukupna rekultivacija 11.92 2.18 13,16 14,65 26,25 1 „Tamnava – Zapadno polje” 5.25 7,75 9.45 10,84 – aktivni deo kopa 7,75 9,45 8,20 od toga privremena rekultivacija 0,00 0,39 – planirana rekultivacija 2,64 2 „Tamnava – Istočno polje” 12.22 11,78 9,87 7,11 – aktivni deo kopa 10,54 7,20 5,87 od toga privremena rekultivacija 0.00 0.00 – planirana rekultivacija 0,47 2,67 1,24 – vodna rekultivacija 0,77 3 „Tamnava -Južno polje” 0,00 0,56 2,08 – aktivni deo kopa 0,00 0,56 2,08 od toga privremena rekultivacija 0,00 0.00 0.00 – planirana rekultivacija 0,00 0.00 0.00 4 Polje „D” 15.46 17,03 16,60 16,14 – aktivni deo kopa 17,03 16,60 11,58 od toga privremena rekultivacija 2,32 – planirana rekultivacija 4,56 5 Polje „B i C” 4.73 5,43 5,54 7,80 – aktivni deo kopa 5,43 5,54 5,77 od toga privremena rekultivacija 0.00 0.00 – planirana rekultivacija 2,03 6 Polje „E” 4,53 5,73 – aktivni deo kopa 4,53 5,73 od toga privremena rekultivacija 0.00 0.00 – planirana rekultivacija 0.00 0.00 7 Polje „Veliki Crljeni” 0,51 2,05 2,05 – aktivni deo kopa 0,51 2,05 0.00 od toga privremena rekultivacija 0,00 0,00 0.00 – planirana rekultivacija 2,05 8 Polje „Radljevo” 0,00 2,87 7,22 – aktivni deo kopa 2,87 7,22 od toga privremena rekultivacija – planirana rekultivacija B ODLAGALIŠTE PEPELA 1,56 0,55 0,67 1.31 – aktivni deo 0.92 0,55 0,67 0.48 – rekultivacija 0,64 0.84       REKULTIVACIJA – UKUPNO 12.57 2.30 13,81 14,65 27,08

* Površine zauzete rudarstvom obuhvataju kopove (aktivni deo), odlagališta pepela i rekultivisane površine** Površinski kopovi obuhvataju aktivni deo kopa (eksploatacija uglja, otkrivka, odlagalište) i rekultivisane površine

Kada je reč o sadašnjoj i budućoj mreži objekata saobraćajne i druge infrastrukture, a imajući u vidu ograničenja koja nameće širenje rudarskih radova, kao i potrebe razvoja rudarsko-energetskog kompleksa odnosno njegov geografski i saobraćajni položaj, može se konstatovati da: preko lignitskog basena prolaze važni saobraćajni i drugi infrastrukturni pravci nacionalnog, regionalnog i lokalnog značaja; razvoj rudarsko-energetskog sistema uključuje izgradnju posebne (interne) mreže i objekata energetske, saobraćajne i druge tehničke infrastrukture za koju treba rezervisati prostor; kontinualno prostiranje lignitskog sloja zahteva zauzimanje što manjih površina za izgradnju infrastrukturnih, naseljskih i drugih objekata, odnosno koncentraciju takve igradnje na što manjim površinama.

Navedene konstatacije upućuju na potrebu rezervisanja prostora za infrastrukturne koridore u zoni lignitskog basena, koji bi poslužili za vođenje najvećeg dela magistralnih infrastrukturnih sistema (saobraćajnica, energetskih vodova, telekomunikacija i dr.). Prvi koridor planiran je (kao privremeno rešenje) između kontura „Južnog polja” i „Veliki Crljeni” i naselja Vreoci i Veliki Crljeni. Sa približavanjem rudarskih radova u periodu posle 2020. godine deo koridora bio bi pomeren preko deponije jalovine kopa „Tamnava-Istok” u zoni „horsta” gde su širina i dubina kopa najmanje. Drugi koridor će se formirati na pravcu pružanja trase budućeg autoputa pored Uba i Lajkovca, u zoni raseda lignitskog ležišta. Širina ovih koridora iznosi između 300 i 1000 m(, što će zavisiti od bližih ispitivanja profila pojedinih sistema, njihovog međusobnog razmaka i mogućnosti rekonstrukcije postojećih saobraćajnica koje se nalaze u zoni koridora.

Izmeštanje vodotoka (Kolubare, Peštana i Kladnice) biće izvršeno u etapama u skladu sa razvojem površinskih kopova. Po dugoročnom scenariju Vodoprivredne osnove Republike Srbije (posle 2020. godine), formiraće se koridor plovnog kanala od Lazarevca/Lajkovca do Obrenovca.

Otvaranjem i eksploatacijom „Južnog polja” u zoni KO Vreoci i KO Šopić biće pokrenuto izmeštanje brojnih infrastrukturnih sistema od kojih treba pomenuti državni put I reda M-22, železničku prugu Beograd – Bar, dalekovodi reda 110 i 35 kV, reke Kolubare i Peštan. Imajući u vidu činjenicu da će kop „Južno polje” biti veoma dubok kop (200 – 300m’ ispod kote terena) postoji realna opasnost da će u neposrednoj okolini površinskog kopa doći do značajnog sleganja tla zbog snižavanja nivoa podzemnih voda, odnosno zbog odvodnjavanja radne sredine površinskog kopa. Ta okolnost ukazuje na to da će najverovatnije biti ugrožena stabilnost tla u postojećem koridoru železničke pruge u vreme kada kop „Južno polje” bude dostigao veće dubine.

Zbog toga je neophodno na vreme pripremiti koridor za trajno izmeštanje železničke pruge. Isto tako nije uputno u postojeći koridor privremeno izmeštati druge infrastrukturne sisteme već ih treba usmeravati prema novom koridoru.

Sa saobraćajnog, razvojnog i funkcionalnog stanovišta nisu prihvatljive varijante izmeštanja infrastrukturnih sistema izvan lignitskog basena. Prihvatljiva je varijanta sa položajem novog koridora u centralnom delu lignitskog basena, odnosno, u zoni „horsta” (neporemećenog tla) u južnom delu unutrašnjeg odlagališta polja „Tamnava-Istok”. Tačan položaj pojedinih infrastrukturnih sistema u koridoru, etapnost i način izgradnje, stabilnost tla i drugi uslovi izgradnje moraju biti definisani naknadnim istraživanjima i odgovarajućom planskom i tehničkom dokumentacijom.

Postoje brojni ograničavajući faktori za razvoj sporta, rekreacije i turizma u zoni velikih strukturnih promena, koje izaziva površinska eksploatacija lignita. Međutim, intenzivne mere rekultivacije, vodene akumulacije koje ostaju u depresijama površinskih kopova, kao i planska organizacija i uređivanje prostora – što obuhvata i pejzažnu obradu – mogu stvoriti privlačne ambijente za razvoj turističkih i rekreativnih aktivnosti na tom području. Tu se pre svega imaju u vidu postojeće vodne akumulacije („Paljuvi-Viš”), lokalitet „Očaga”, kao i planirana jezera koja će nastati po završetku rudarskih radova. Rekultivisane površine, pogotovo u zonama gde je obavljena „šumska” ili „vodena” rekultivacija mogu se urediti kao spotrsko-rekreativni kompleksi.

U periodu do 2020. godine predviđa se povećanje površina zauzetih rudarstvom (aktivni delovi) za oko 13 %, odnosno sa 3 858 ha na 4 635 ha. Poljoprivredno zemljište će se smanjiti za oko 7,1 % tj. za 2968 ha (sa 41 653 na 38 685 ha), s tim što će 2 062 ha (oko 94 ha su već ranije rekultivisane njive) tj. 66,7% ovog zemljišta biti zauzeto širenjem kopova. Površine pod šumama će se povećati za oko 55% tj. za oko 1707 ha (sa 3 100 na 4 807ha), uglavnom rekultivacijom odlagališta (1526 ha).

Imajući u vidu demografske projekcije, odnosno predviđanja stagnacije broja stanovnika do 2020. godine, na Planskom području ne postoji potreba za značajnijim povećanjem građevinskih područja naselja. Buduća izgradnja naselja može se organizovati u postojećim granicama, čime bi se izbeglo, odnosno svelo na minimum, zauzimanje novih površina poljoprivrednog zemljišta.

Tabela 1. Bilansi osnovnih namena korišćenja zemljišta po opštinama, 2005-2020.

Područje/opština/ period Ukupna povr-šina od toga po namenama korišćenja % ukupne površine Svega Plansko područje Područje Period Bilansi u ha Promene 2020/2005 u % Svega Plansko područje 2005-2010 -568 77 Karta 2. Dinamika rudarskih radova do 2020. godine Karta 9. Putna i železnička mreža Karta 3.1. Rudarstvo i energetika 2005. godine Karta 10. Telekomunikacije Karta 3.2. Rudarstvo i energetika 2010. godine Karta 11. Zaštita životne sredine Karta 3.3. Rudarstvo i energetika 2015. godine Karta 12. Plan rekultivacije Karta 3.4. Rudarstvo i energetika 2020. godine Karta 13. Zaštita kulturnih i prirodnih dobara Karta 4. Vodoprivredna infrastruktura Karta 5. Poljoprivredna rejonizacija Karta 14. Namena površina 2020. godine Karta 6. Razvoj i razmeštaj industrije i tercijarnih delatnosti Karta 15. Vizija moguće namene površina 2055-60. godine Karta 7. Mreža naselja i centara i mreža objekata javnih službi

Referalne karte predstavljaju sintezu sadržaja tematskih (sektorskih) karata, odnosno:

1) Referalna karta I – Namena prostora (rudarstvo, poljoprivreda, šume, naselja, industrija, saobraćajne, vodne i rekultivisane površine);

2) Referalna karta II – Saobraćajna i vodoprivredna infrastruktura, mreža naselja i javnih službi (saobraćajna, telekomunikaciona i vodoprivredna infrastruktura, mreža naselje i javnih službi);

3) Referalna karta III – Zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih vrednosti (zaštita životne sredine, prirode i kulturnih dobara i rekultivacija).

Četiri planske karte – Razvoj rudarstva i energetike do 2020. godine (dinamika razvoja površinskih kopova i energetskih pogona, rekultivacije i energetske infrastrukture – stanje 2005, 2010, 2015. i 2020. godine).

Planska predviđanja za tako dug vremenski period su u velikoj meri nepouzdana, kako zbog brojnih nepoznanica tako i zbog ograničenosti studijske i druge raspoložive dokumentacije. Nužno je ipak, sagledati makar samo neke aspekte dugoročnog razvoja, kako bi sadašnji razvoj mogao da bude usmeravan ka budućnosti sa potrebnom merom racionalnosti.

Na osnovu rezultata odgovarajućih istražnih radova preduzetih poslednjiih 10-15 godina i studija opravdanosti, određena je orijentaciona granica eksploatacionog područja Kolubarskog basena. U tom području i njegovom okruženju mogu se predvideti mogući okvirni scenariji razvoja i planskog uređenja prostora. Posle 2020. godine biće opravdana eksploatacija lignitskog sloja i u tzv. „zaštitnom stubu” gde se sada nalaze privredni i infrastrukturni objekti. Time bi najveći deo eksploatacionog područja bio iskorišćen, što bi uslovilo iznalaženje novih lokacija za privredne i infrastrukturne objekte. Budući da na deponijama jalovine nije uputno graditi naselja, privredne i druge građevinske objekte, ovo područje biće u budućnosti prekriveno šumama, poljoprivrednim kulturama i jezerima sa površinama za sport, odmor i rekreaciju. Pored postojeće akumulacije „Paljuvi Viš”, na kraju eksploatacije lignitskog ležišta ostaće trajne depresije od površinskih kopova (Polje „E”, „Južno polje”, „Radljevo”) ispunjenih vodom.

Konačni bilans rekultivacije po završetku rudarskih radova: šume 65,3 km2, poljoprivredne površine 42,2 km2, veštačka jezera i vodotoci 5,5 km2, površine za sport i rekreaciju 6,9 km2 i površine zauzete infrastrukturnim koridorima oko 2,0 km2.

Postojeća privredna struktura, čiju okosnicu čini rudarstvo i energetika, moraće blagovremeno da se menja u korist delatnosti izvan ovog sektora. Postojeće površine zauzete energetsko-industrijskim kompleksom uz neophodnu prenamenu i preuređenje mogu da posluže za buduće proizvodne pogone drugačije namene. Futuristički scenariji razvoja ukazuju na radikalno pomeranje težišta aktivnosti od primarnog i sekundarnog ka tercijarnom i kvartarnom sektoru.

Ubrzano iscrpljivanje nekih neobnovljivih resursa kao i kontinuirana degradacija životne sredine, imaće za posledicu: nastojanja da se obezbedi supstitut ili omogući reprocesiranje deficitarnih sirovina; primenu tehnologija koje će smanjiti degradaciju prirodne sredine, ublažiti socijalne i druge konflikte i ubrzati revitalizaciju prostora u zoni eksploatacije i prerade sirovina; pojavu novih materijala i finalnih proizvoda sa novim svojstvima i funkcijama koji mogu promeniti konvencionalne okvire života i rada i napraviti revoluciju u građevinarstvu, izgradnji naselja i uređenju teritorije.

Ekološki kriterijumi i kriterijumi „održivog razvoja” biće u potpunosti zastupljeni u planiranju ukupnog razvoja, organizacije i uređenja prostora i odlučujuće će uticati na izbor ciljeva, rešenja i prioriteta. Posebna pažnja biće posvećena očuvanju istorijskog i kulturnog nasleđa i zaštiti prirode, posebnih ambijentalnih celina i pejzažnih vrednosti prostora, zatim sanaciji postojećih i oblikovanju (arhitekturi) novih gradskih prostora, uređenju turističkih i rekreativnih površina i dr.

Razvoj informacionih tehnologija i telekomunikacija, doprineće ubrzanom transferu informacija, uklanjajući tako problem prostorne i vremenske distance. Otvorene mogućnosti „za sve”, pomoći će ukidanju privilegovanosti, odnosno prevazilaženju marginalizacije pojedinih područja, kao i posebnih socijalnih grupa.

IV. PRIMENA I OSTVARIVANjE

Ciljevi, planske koncepcije i rešenja ovog plana sprovode se: primenom utvrđenih kriterijuma, normativa i standarda; neposrednom primenom planskih rešenja, mera i instrumenata; ugrađivanjem ovim planom utvrđenih ciljeva i koncepcija u planove i programe razvoja opština, urbanističke planove naselja, programe razvoja REIS i pojedinih delova proizvodnog sistema REIS, infrastrukturnih sistema i u druge programe, planove i projekte; programima i planovima razvoja industrije, MSP, vodoprivrede i drugih sektora na Planskom području; programima održivog razvoja područja; programima integralnog ruralnog razvoja; programima integralne zaštite životne sredine Kolubarskog basena kao i programima i aktivnostima zaštite i unapređenja životne sredine u lokalnim zajednicama; programima rehabilitacije i rekultivacije degradiranih površina; programima praćenja (monitoringa) kvaliteta vazduha, voda i zemljišta na lokalnom i republičkom nivou; i dr.

U ostvarivanju ovog plana neposredno se primenjuju odgovarajući republički propisi, odnosno dokumenti razvoja iz oblasti prostornog planiranja i urbanizma, zaštite životne sredine i korišćenja prirodnih resursa, kao i iz drugih sektora (rudarstva, energetike, građevinarstva, poljoprivrede, vodoprivrede, šumarstva itd.).

Pri izradi programa kojima se sprovode planska rešenja, neophodna je ocena tehničkih i tehnoloških rešenja tih dokumenata sa stanovišta ekonomskog, socijalnog i ekološko-prostornog fizibiliteta. Pored standardne analize troškova i dobiti (C/B), neophodno je sprovoditi i tzv. analize minimalnih troškova (C/B, „cost-minimization analisis”), tj., istraživanje varijantnih rešenja za zadate ciljeve, sa stanovišta impliciranih troškova.

U sprovođenju planskih ciljeva i koncepcija, kao i u primeni utvrđenih kriterijuma, mera i instrumenata iz ovog plana, prioritet imaju: obezbeđenje neophodnih uslova za eksploataciju i dalju transformaciju (preradu) lignita i drugih resursa u basenu, u skladu sa zakonskim propisima, opštim razvojnim opredeljenjima i postavkama ovog plana; sanacija nastalih šteta od eksploatacije i prerade lignita i buduće sprečavanje direktnih i indirektnih negativnih uticaja; zaštita socijalnih, ekonomskih i ekoloških uslova življenja stanovništva koje je ugroženo eksploatacijom i preradom lignita; primena prostorno-planskih, urbanističkih i drugih mera zaštite životne sredine i tehničko-tehnoloških mera zaštite u proizvodnom procesu; ublažavanje negativnih posledica neravnomernog regionalnog razvoja i postojeće privredne strukture stimulisanjem, u prvom redu poreskim i finansijskim merama, onih delatnosti i aktivnosti koje na Planskom području najbrže povećavaju zaposlenost i brzo ostvarivanje dobiti; sprečavanje naseljavanja i neplanske izgradnje teritorije iznad lignitskog ležišta; obezbeđivanje institucionalnih, organizacionih i informatičkih uslova za sprovođenje ovog plana, kao i uslova za nastavak započetih istraživanja, izradu odgovarajućih programa, planova i projekata od interesa za razvoj područja.

Prilikom ocene i izbora prioritetnih programa i projekata razvoja, na Planskom području imaju se primenjivati opšti principi i kriterijumi održivog razvoja i racionalnog korišćenja prirodnih resursa, i to:

usklađenost razvoja sa tzv. prostorno-ekološkim kapacitetima područja;

doprinos razvojnog programa odnosno projekta porastu zaposlenosti, ravnomernijem prostornom razmeštaju aktivnosti i stanovništva, racionalnijem korišćenju neobnovljivih i delimično obnovljivih prirodnih resursa i kontrolisanom korišćenju obnovljivih prirodnih resursa, štedljivom korišćenju vodnih resursa, povećanju energetske efikasnosti, uvođenju i primeni ekološki-prostorno povoljnijih tehnologija i rastu izvoza.

3.1. Opšta pravila korišćenja prirodnih resursa

U eksploataciji prirodnih resursa polazi se od opštih zahteva njihovog efikasnog korišćenja koje doprinosi rastu individualnog i kolektivnog standarda, na jednoj strani, i uvažavanju ekološko-prostornih ograničenja, na drugoj. U tome, valorizacija resursa mora da obuhvati, pored Planskog područja i njegovog užeg okruženja, šire područje (Republika Srbija, susedne zemlje).

Prirodni resursi – površinske i podzemne vode, lignit i druga rudna bogatstva, šumsko i poljoprivredno zemljište i dr. – potrebno koristiti racionalno i štedljivo, što podrazumeva smanjivanje utroška resursa po jedinici proizvoda odnosno usluge, nastojanje da se dobiju što veće ekonomske protivvrednosti u korišćenju resursa, uzimanje u obzir svih direktnih i velikog broja indirektnih koristi i troškova prilikom planske evaluacije korišćenja resursa, nastojanje da se što više koriste tzv. ekološki-prostorno povoljne tehnologije (čiste tehnologije) i dr.

Eksploatacija lignita vršiće se na osnovu posebnih dugoročnih i srednjoročnih programa esploatacije. Prilikom njihove izrade, nužno je obuhvatiti, između ostalog, i sledeće: ekonomske, socijalne i ekološko-prostorne efekte na Planskom području, njegovom neposrednom regionalnom okruženju i na širem prostoru; procenu alternativnih mogućnosti korišćenja, uz poređenje dobiti i troškova onih prirodnih i stvorenih resursa čije je potencijalno korišćenje u sukobu sa eksploatacijom lignita (tj. zemljišta, voda, naseljskih sistema itd.) i izgledne negativne efekte u prirodnoj i stvorenoj sredini, kako bi oni bili svedeni na najmanji mogući nivo.

Nužno je ograničiti smanjivanje površina poljoprivrednog zemljišta (naročito onog koje je u boljim bonitetnim klasama) i promenu njegove namene u neplodne površine (za građenje, rudarstvo, industriju itd.). Takođe, treba sprečiti konverziju šumskih i drugih ekološki vrednih površina u poljoprivredne, a nastojati na kvalitetnijem korišćenju postojećeg poljoprivrednog zemljišta.

Neophodno je bitno unaprediti korišćenje šuma i uređenje šumskog zemljišta: zaustaviti nelegalnu seču; u skladu sa prirodnim datostima, nužno je intenzivirati pošumljavanje, a naročito degradiranih i neobrađenih površina i obradivih zemljišta 6 – 8 katastarske klase i u tome, prioritetno treba poboljšavati biološko stanje šumskih sastojina i preduzimati biotehničke i druge mere zaštite od erozije, poplava i drugih oblika degradacije zemljišta.

3.2. Pravila (smernice) za implementaciju ovog plana po oblastima

Realizacija osnovnih koncepcija i rešenja iz ovog plana u oblasti rudarstva i energetike podrazumeva:

nastavak istraživanja rezervi lignita i drugih mineralnih sirovina u basenu i zaštita potencijalnih površina za eksploataciju (do aktiviranja) od neplanske izgradnje i drugih aktivnosti koje mogu ugroziti rentabilnost eksploatacije;

dinamiku izgradnje novih kapaciteta prilagođavati aktuelnim potrebama energetike Republike Srbije, posebno u pogledu električne energije i uglja, obezbeđujući pri tome institucionalne okvire i druge uslove za stabilno finansiranje izgradnje pomenutih energetskih kapaciteta i realizaciju ostalih odgovarajućih aktivnosti koje proizlaze iz ovog plana;

pristupanje daljoj razradi studijske i projektne dokumentacije u vezi sa dinamikom proizvodnje lignita u Kolubarskom basenu, pri čemu treba uzeti u obzir i bilansne rezerve danas nedostupnih ili neekonomičnih eksploatacionih polja; posebno razmotriti uslove uvođenja novih tehnologija za iskorišćavanje lignita najniže toplotne moći (sagorevanje u fluidizovanom sloju i dr.);

da je pri rekonstrukciji postojećih i izgradnji novih energetskih i industrijskih kapaciteta, neophodno unapređivati i obezbeđivati adekvatnu zaštitu životne sredine;

zaštitu koridora za visokonaponske dalekovode 400 kV i 220 kV kojima će se nova termoelektrana TE „Kolubara B” vezati za elektroenergetski sistem Republike Srbije i obezbediti izmeštanje postojećih vodova i uskladiti građenje nove distributivne mreže sa dinamikom otvaranja novih kopova;

obezbeđivanje planske izgradnje kaseta i rekonstrukciju postojećih deponija pepela i šljake iz TE sa ciljem potpune zaštite od degradacije podzemnih i površinskih voda, poljoprivrednog zemljišta i naselja od štetnog uticaja deponije;

da je za potrebe intenzivnije eksploatacije uglja u Kolubarskom basenu, odnosno za potrebe rešavanja problema viška zaposlenih, neophodno blagovremeno pristupiti rešavanju kadrovskih problema, na primer, kroz izradu i donošenje odgovarajućeg programa prekvalifikacije, obuke i sticanja specijalističkih znanja, prilagođavanje školskog programa i dr.;

formiranje novog sistema cena, koji omogućava i sopstvenu akumulaciju za investiranje, odnosno za zaštitu sredine, u okviru rudarsko-energetskog sistema.

U plavnim zonama, koje su ugrožene velikim vodama verovatnoće do 0,5%, ne dozvoljava se izgradnja novih privrednih objakata, širenje postojećih, niti podužno vođenje infrastukturnih sistema. Na prelasku plavnih zona, infrastrukturni linijski sistemi (saobraćajnice, gasovodi, objekti za prenos energije, itd.) moraju se visinski izdići i dispoziciono tako rešiti da budu zaštićeni od poplavnih voda verovatnoće 0,5%.

Realizacija svih objekata akumulacija mora biti uslovljena odgovarajućim antierozionim radovima, čiji je zadatak da smanje produkciju nanosa u slivu i zaštite jezera od zasipanja. Antierozioni radovi trebalo bi da budu izvedeni po dinamici koja obezbeđuje efekte zaštite (posebno biotehničkih mera) već nakon punjenja jezera.

Neophodno je uspostaviti propisane zone sanitarne zaštite za akumulacije koje služe za snabdevanje vodom za piće.

U akumulacijama koje služe za snabdevanje vodom najvišeg kvaliteta nije dozvoljen kavezni uzgoj riba, zbog unošenja hraniva i drugih nutrijenata, kojima se pokreće proces eutrofikacije takvih akvatorija.

Imajući u vidu da je akumulacija „Paljuvi Viš” dosta plitka, njeno punjenje i nadvišenje uslovljeno je utvrđivanjem i realizacijom mera zaštite od eutrofikacije, sa jasno definisanim programom praćenja abiotičkih i biotičkih procesa u jezeru.

Izgradnja malih akumulacija je dozvoljena na lokacijama koje nisu u oštrom konfliktu sa drugim korisnicima prostora (zone potencijalnih površinskih kopova, zone na kojima su već realizovani urbani, privredni i infrastrukturni sadržaji čije bi izmeštanje bilo tehnološki ili ekonomski neprihvatljivo, itd.). Posebno je opravdana realizacija malih akumulacija na zemljištima niskih bonitetnih klasa, kao i u zonama koje su ugrožene poplavama te se u njima ne mogu planirati neki drugi sadržaji, itd.

Radi racionalizacije potrošnje vode i sprečavanja zagađenja voda potrebno je pokrenuti inicijativu kod nadležnih organa o sledećem kompleksu mera, koji mora da bude uređen na nivou Republike Srbije: da se uspostave realne visine naknada za korišćenje vode i upuštanje upotrebljene vode, u skladu sa principima koji su definisani strategijom dugoročnog razvoja vodoprivrede Republike Srbije, da se zabrani stavljanje u promet materija koje su štetne sa gledišta kvaliteta voda, a za koje postoji supstitucija, a u skladu sa propisima koji tu materiju uređuju u EZ (zabrana prodaje nerazgradljivih deterdzenata i deterdzenata sa većim količinama fosfora, itd), da se donesu republički propisi po kojima se ne dozvoljava upotreba zajedničkih vodomera u zgradama sa više stanova, već svaka stambena jedinica treba da ima svoj vodomer.

Priključenje postojećih vodovoda na Kolubarski regionalni sistem moguće je uz ispunjenje sledećih uslova: gubici u mreži moraju se svesti na manje od 18%, mora se uspostaviti potpuna hidraulička osmotrivost svih lokalnih vodovoda, sa vodomerima koji registruju potrošnju u svakom domaćinstvu i sa monitoring sistemom koji omogućava merenja protoka u svim granama sistema i registrovanjem vodnih bilansa registrovane i neregistrovane potrošnje (bazna strateška odrednica da se u regionalnom sistemu tačno registruje ko koliko vode troši i koliki su gubici u pojedinim granama sistema), prodajna cena vode mora biti u skladu sa cenama koje su definisane strategijom dugoročnog razvoja vodoprivrede Republike Srbije, što znači da mora da pokrije sve troškove proste reprodukcije sistema, troškove zaštite izvorišta, kao i deo troškova proširene reprodukcije (oko 30%) koji podrazumeva dalji razvoj sistema. Bez ispunjenja tih preduslova regionalni sistem bi brzo doživeo ekonomski, tehnološki, a zatim i fizički krah.

Eksploatacija građevinskog materijala (peska i šljunka) iz vodotoka dozvoljena je samo uz odgovarajuću projektnu dokumentaciju i sprovodi se samo od strane za to ovlašćenih privrednih subjekata, koji mogu stručno da realizuju projekat eksploatacije.

Zahvatanje vode iz vodotoka dozvoljeno je samo uz odgovarajuće vodoprivredne saglasnosti, uz obavezu obezbeđenja garantovanog vodoprivrednog minimuma i garantovanog ekološkog protoka.

Pri regulaciji vodotoka potrebno je obezbediti uslove za očuvanje biodiverziteta na regulisanim deonicama. Prostor između zaštitnih nasipa, sa rečnom akvatorijom između njih, treba tretirati kao jedinstven i zaštićen ekološki prostor, koji treba tako urediti da se omogući da u njemu egzistira što raznovrsniji svet vodene i obalne faune i flore. Regulacije vodotoka u zoni naselja, pored funkcionalnih kriterijuma, primeriti i urbanim, estetskim i drugim uslovima koji oplemenjuju životnu sredinu.

Ispuštanje voda industrija u kanalizacione sisteme naselja dopušteno je samo uz poštovanje odgovarajućih propisa koji regulišu tu materiju, i uz predtretman kojim se ispuštene vode dovode na nivo kvaliteta koji zadovoljava te uslove.

Izdavanje upotrebnih dozvola za rad postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) treba obavezno usloviti obavezom kontinuiranog merenja količine i kvaliteta vode na izlazu iz PPOV, kao ključne mere kontrole efektivnosti takvih postrojenja i valjanosti njihove eksploatacije.

Potrebno je uraditi katastar malih akumulacija, kako bi se neophodni hidrološki istražni radovi usmerili na te vodotoke i profile, sa ciljem pouzdanijeg i lakšeg projektovanja. Potrebno je pružiti stručnu pomoć opštinama i mesnim zajednicama koje realizuju projekte malih akumulacija.

Za sva pepelišta i deponije koja se realizuju u okviru REIS moraju se uraditi posebni projekti zaštite površinskih i podzemnih voda. Zaštita se mora sprovesti prema projektu, uz uspostavljenje odgovarajućeg monitoring sistema (sistem pijezometara, merenja kvaliteta vode), posebno u početnim fazama izrade kaseta deponija, kako bi se ispitivanjima „in situ” utvrdila efikasnost planiranih mera zaštite.

Pri izmeštanju korita vodotoka moraju se primeniti projektna rešenja koja omogućavaju ekološku revitalizaciju novog toka i formiranje stabilnih ekosistema.

Realizacija plana korišćenja i zaštite poljoprivrednog zemljišta odvijaće se u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu, uz obezbeđenje finansijske i druge podrške iz sredstava elektoprivrede, budzeta Republike Srbije, lokalnih samouprava i drugih izvora. Planira se sprovođenje sledećih prioritetnih aktivnosti:

donošenje jedinstvene poljoprivredne osnove teritorije opština koje su obuhvaćene ovim planom, na osnovu prethodnih odluka organa lokalne samouprave;

inoviranje katastarskog premera i ažurno evidentiranje promena u površinama po namenama korišćenja/katastarskim kulturama, što podrazumeva i preciziranje vlasničko-korisničkih prava nad svakom zemljišnom parcelom;

ispitivanje i stalno praćenje bioloških, fizičkih i hemijskih svojstava pedološkog pokrivača, pogodnosti voda za navodnjavanje i kvaliteta vazduha u okviru jedinstvenog sistema ekološkog monitoringa Planskog područja, uz istovremeno preduzimanje mera za poboljšanje plodnosti obradivog poljoprivrednog zemljišta;

pošumljavanje degradiranih i drugih nisko produktivnih poljoprivrednih zemljišta, uporedo sa podizanjem i gajenjem poljozaštitnih pojaseva i preduzimanje kompleksnih mera antierozivne zaštite površinskog sloja zemljišta od nepovoljnih uticaja prirodnih i antropogenih faktora;

izradu i sprovođenje posebnih programa uređenja poljoprivrednog zemljišta (komasacija, dobrovoljno grupisanje zemljišta, izgradnja i održavanje sistema za odvodnjavanje/navodnjavanje, rekultivacija zemljišta korišćenog za eksploataciju rudnih resursa, agromelioracije i dr.), u skladu sa lokalno heterogenim agroekološkim i socioekonomskim pogodnostima i ograničenjima;

pojačano usmeravanje na proizvodnju u zaštićenom prostoru, s osloncem na korišćenje toplih otpadnih voda elektrana, proizvodnju sezonskog povrća u sistemima za navodnjavanje i proizvodnju cveća, ukrasnog bilja i drugih neprehrambenih roba;

motivisanje vlasnika poljoprivrednog zemljišta za njegovo namensko i racionalno korišćenje, odnosno otuđivanje, što podrazumeva i primenu restriktivnih mera poreske politike, administrativnih kazni i sl.;

ukrupnjavanje i tehnološku modernizaciju porodičnih gazdinstava, a u tim okvirima obezbeđenje posebne podrške mladim i preduzetnički orijentisanim poljoprivrednicima za preuzimanjem zemljišta, stoke i drugih agrarnih fondova od staračkih gazdinstava, odnosno domaćinstava koja odustaju od obrađivanja zemljišta i drugih vidova poljoprivredne proizvodnje;

organizovanje efikasnog sistema savetodavne poljoprivredne službe i permanentnog stručnog obrazovanja zemljoradnika, osavremenjavanje rada veterinarske službe i unapređenje edukacije seoskog stanovništva;

operacionalizaciju uslova za promovisanje organske proizvodnje hrane (izbor lokaliteta i programa, uključivanje u mrežu laboratorija za atestiranje, marketing i sl.);

organizovanje odgovarajućih modaliteta poslovnog povezivanja porodičnih gazdinstava, međusobno i sa sferom prometa i prerade poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;

ubrzavanje registracije poljoprivrednih gazdinstava radi obezbeđenja direktnog pristupa što širem krugu robnih proizvođača merama podrške iz budzeta Republike Srbije za ukrupnjavanje i konsolidaciju zemljišnih poseda, unapređenje bioloških, hemijskih i fizičkih svojstava poljoprivrednog zemljišta, razvoj stočarstva i dr.

S obzirom na međuzavisnost agrarnog i ukupnog ekonomskog razvoja, sprovođenje plana korišćenja i zaštite poljoprivrednog zemljišta uslovljeno je: uvažavanjem potreba poljoprivredne proizvodnje pri upravljanju vodnim resursima; podsticanjem privredne inicijative i diverzifikacije ekonomskih aktivnosti na selu (agroekoturizam, tradicionalna ruralna zanatska proizvodnja, prerada i sl.), radi obezbeđivanja alternativnih prihoda nepoljoprivrednom stanovništvu, odnosno dopunskih prihoda sitnim poljoprivrednicima, do nivoa paritetnog dohotka; ohrabrivanjem lokalnih samouprava za donošenje akcionih programa za ruralni razvoj, kojima se definišu specifične potrebe različitih naselja, odnosno grupa naselja određenih resursnih, proizvodnih, demografskih i infrastrukturnih karakteristika; promovisanjem ekoloških, kulturnih, socioloških, običajnih i drugih osobenosti kraja i sela, posebno bogatstva kulturno-istorijskog nasleđa lokalnog stanovništva; rešavanjem lokalnih infrastrukturnih problema radi poboljšanja opštih uslova življenja na selu; uključivanjem selektivne otkrivke humusnog sloja u programe daljeg razvoja rudarstva i energetike; izradom i donošenjem kompleksnih programa uređenja sela i atara; izradom i donošenjem programa formiranja i održavanja baze podataka o Planskom području; uvažavanje multifunkcionalne uloge poljoprivredne proizvodnje pri formulisanju i sprovođenju politika zaštite životne sredine, održivog upravljanja i rehabilitacije tla, vode, vazduha i prirodnih predela i konzervacije flore i faune i njihovih staništa.

Plan korišćenja i zaštite šuma i šumskih zemljišta ostvarivaće se u okviru jedinstvenog programa unapređivanja opštih uslova životne sredine. Direktni i indirektni uticaji eksploatacije i prerade lignita Kolubarskog basena na šume kontrolisaće se primenom sledećih mera i rešenja: uključivanje troškova izrade i realizacije programa šumske rekultivacije odlagališta jalovine i pepela u planove razvoja i finansijskog poslovanja preduzeća rudarsko-energetskog kompleksa; obezbeđenje poreskih olakšica, povoljnih kredita i stručne pomoći vlasnicima zemljišta koji prihvataju sprovođenje programa pošumljavanja, u skladu s planskim rešenjima; institucionalno organizovanje multidisciplinarnih naučnih istraživanja po pitanjima unapređivanja tehničko-tehnoloških, ekonomskih i ekoloških uslova proizvodnje rasadničkog materijala, posebno sadnica lišćara, kao i podizanja, nege i eksploatacije šuma; precizno određivanje povlastica, preferencija, koncesija i drugih benificija privatnim investitorima koji su zainteresovani za uključivanje u realizaciju određenih programa razvoja šumarstva i komplementarnih programa formiranja komercijalnih lovišta, podizanja turističkih, ugostiteljskih, rekreativnih i spomeničkih objekata, osnivanja sportskih terena i dr.

Sa stanovišta korišćenja i zaštite šuma prioritetne aktivnosti u prvoj etapi sprovođenja ovog plana do 2010. godine jesu: razrada tehničke dokumentacije i programa za ubrzano sprovođenje plana šumske rekultivacije odlagališta jalovine i pepela; obnavljanje/proširenje i unapređivanje proizvodnje sadnica na sadašnjoj lokaciji šumskog rasadnika (deo površinskog kopa „D”), na klasičan i industrijski način u kontejnerima; indirektna i direktna konverzija izdanačkih šuma u visoke ili druge odgovarajuće uzgojne oblike; podizanje imisionih zaštitnih šuma u zonama intenzivnih uticaja površinskih kopova, energetskih postrojenja i drugih industrijskih objekata, drumskog saobraćaja i sl., u skladu s planom zaštite životne sredine; pošumljavanje oko 47 ha odlagališta jalovine na lokaciji „Tamnava – Istočno polje”, u skladu s planom rekultivacije degradiranih površina.

Neophodno je uključivanje koncepcija, rešenja, pravila, smernica i preporuka plana korišćenja i zaštite šuma i šumskog zemljišta u izradu i primenu: investiciono-tehničke dokumentacije za površinske kopove, regulaciju vodotoka, izmeštanje, odnosno razvoj saobraćajnica i druge tehničke infrastrukture; urbanističkih planova za gradska naselja, odnosno detaljnih urbanističkih planova za lokacije energetskih objekata i delove naselja; urbanističkih uređajnih osnova za seoska naselja, u sklopu razrade i sprovođenja kompleksnih programa uređenja ruralnog prostora na nivou sela s atarom.

Utvrđivanje lokacije biznis inkubatora i/ili preduzetničke/ih zona – za realizaciju planiranih biznis inkubatora i preduzetničkih zona, bez obzira na izabranu varijantu lokacije, model aktiviranja zone, sektor svojine nad zemljištem, predviđa: uvrđivanje okvirne prostorno-programske orijentacije, izrada regulacionog plana; infrastrukturno i komunalno opremanje; rešavanje imovinskopravnih odnosa (transformacija poljoprivrednog u građevinsko zemljište); parcelacija zemljišta; eventualno obezbeđenje logističke podrške (špediterskih firmi, skladišta i sl.); izgradnju proizvodnih, poslovnih, skladišnih i pratećih objekata moguće je regulisati: vlasništvom, delimičnim vlasničkim ulogom, zakupom i na druge načine, u zavisnosti od konkretnih interesa i tražnje privatnih preduzetnika; privlačenje stranih direktnih ulaganja.

Utvrđivanje lokaliteta za smeštaj potencijalnog tehnološkog parka (u okviru mešovite privredno-industrijske zone u Lazarevcu) odvijaće se sledećim redosledom: izrada regulacionog plana i optimalna rešenja u prostornim odnosima i relacijama ključnih elemenata okruženja; moguća opcija je i plan za kombinovanu zonu tehnološkog parka sa biznis inkubatorom i preduzetničkom zonom, što bi trebalo definisati kroz GUP; identifikovanje glavnih ciljeva globalnog i lokalnog hi-tech industrijskog razvoja i razmeštaja; definisanje institucionalnih, makroekonomskih i drugih uslova i uloge države, lokalne vlasti u nastanku i realizaciji predloženog projekta; definisanje preliminarnog razvojnog koncepta malih preduzeća – potencijalne proizvodno-programske strukture (na bazi visokih ili srednjeg nivoa tehnologija), lokacionih zahteva pojedinih proizvodnji, sadržaja objekata i infrastrukture; podsticaj preduzetništvu i novim ulaganjima – pružanje podrške u osnivanju malih i srednjih preduzeća različitim metodama zajedničkih ulaganja, stranih direktnih investicija, proizvodno-tehničke saradnje i sl.; obezbeđenje promocije kvalitetnim, ekološki pogodnim proizvodima novih MSP i dr.

Pravila korišćenja, uređenja, zaštite prostora za lociranje industrijskih objekata i MSP. U skladu sa proklamovanim razvojem nisko ugljeničke ekonomije EU (kroz razvoj preduzeća i grana malih potrošača energije, potrošača ekološki povoljnije energije), i na Planskom području predviđa razvoj odgovarajućeg termoenergetskog pogona.

Planirani smeštaj proizvodnih pogona i MSP predviđa se u okviru posebnih zona, kompleksa i lokaliteta na području opštinskih centara i pojedinih seoskih naselja i prostora namenjenog stanovanju, kao prateći ili kompatibilni sadržaji.

Osnovna pravila korišćenja, uređenja i zaštite prostora za lociranje industrijskih objekata i MSP definišu se kroz GUP i regulacionim planovima pojedinih zona, kompleksa i lokaliteta za industriju i MSP. Generalno se preporučuje:

minimalna veličina parcele 15 ari;

optimalna parcela 30-50 ari;

širina fronta parcele 20 m;

veza industrije sa javnim putem minimalne širine 5 m;

minimalno opremanje infrastrukturnim objektima (vodosnabdevanja, odvođenja otpadnih voda, pristupnog puta, priključaka na elektro-energetsku mrežu, TT mrežu i sl.);

predvideti obavezno parkiranje na vlastitoj parceli (posebno kada su u pitanju privredna i transportna vozila), posebno radi sprečavanja zagušenja, korišćenja javnih površina i ugrožavanja susedstva;

obavezno obezbeđivanje manipulativnog prostora i skladišta za one delatnosti i MSP koja imaju veće transportne zahteve, materijalne inpute (sirovine, repromaterijale i gotove proizvode);

kada su u pitanju skupne lokacije (zone, kompleksi) predvideti, eventualno, zajedničke servise kao što su: tehničko održavanje i opsluživanje infrastrukturnih, skladišnih i proizvodnih objekata, služba obezbeđenja i nadzora, logistička podrška, i dr.;

predviđeni indeksi izgrađenosti parcela 40-60% (sa potencijalnom mogućnošću i do 80% u pojedinim objektima);

obavezno ograđivanje parcele;

prema mogućnosti potrebno je obezbediti zaštitni pojas prema zoni stanovanja i sl.;

prosečna gustina zaposlenosti 20-100 lica/ha, u zavisnosti od karaktera proizvodnje (npr.za vađenje ruda, proizvodnju građevinskih materijala, eksploataciju peska i šljunka, obradu kamena 10-20 zaposlenih/ha, tekstilna konfekcija 200-400/ha);

zahteve u vezi udaljenosti od suseda (susednih objekata raznih namena) trebalo bi detaljno definisati;

definisati uslove za promene namene (npr.iz stambene u poslovnu);

obaveza primene uslova i mera zaštite životne sredine.

Primena većine pravila korišćenja, uređenja, zaštite prostora za lociranje industrijskih objekata odnosi se na sva naselja gde je predviđena izgradnja pogona.

Realizacija strateških opredeljenja plana razvoja i prostorne organizacije privrede obezbeđuje se odgovarajućim institucionalnim uslovima, strukturnim prilagođavanjem, restrukturiranjem preduzeća, razvojnim i makroekonomskim merama, kao i merama lokalnog razvoja i uređenja prostora.

Cilj strukturnog prilagođavanja industrije jeste stvaranje što većeg broja novih ekonomski efikasnih preduzeća. Strukturno prilagođavanje neće se zasnivati na sektorskim prioritetima, već na programsko-projektnom pristupu. Za strukturno prilagođavanje privrede, posebno industrije, neophodne su promene institucionalnih uslova i uspostavljanje tržišnih mehanizama i instrumenata kontrole i praćenja. Radi ublažavanja negativnih socijalnim posledica ovog procesa, država bi trebalo da obezbedi socijalne programe, programe zapošljavanja i zaštite nezaposlenih lica i druge vidove olakšica.

Razvojne i makroekonomske mere podrazumevaju stvaranje uslova i pretpostavki za razvoj sektorskih politika (energetske, industrijske, politike podsticanja konkurentnosti privrede, politike podsticanja preduzetništva, politike zapošljavanja, politike inovacija, fiskalne, investicione, kreditne, spoljnotrgovinske i dr.).

Za ostvarivanje strateških opredeljenja razvoja rudarsko-energetsko-industrijskog sektora potrebno je privlačenje stranih investitora (demonopolizacija, sigurnost stranih ulaganja) i domaćih privatnih investicija (potrebne su stimulacije, olakšice) u skladu sa Strategijom razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, strategijom pridruživanja Republike Srbije EU i sl.

Za budući razvoj malih i srednjih preduzeća (u domenu proizvodnje i pružanju usluga), naročiti značaj ima: ustanovljavanje privredno-industrijskih zona, osnivanje tehnološkog parka, preduzetničkih zona, biznis inkubator centra i obogaćivanje ponude lokacija za smeštaj i izgradnju privrednih sadržaja; pomoć osnivanju novih MSP (institucionalni aspekti, tehnički, organizacioni, finansijski, poslovna komunikacija, konsultantska pravno-tehnička pomoć i sl.); poboljšavanje lokalne poslovne klime i uslova za razvoj MSP i privlačenje investicija; olakšavanje dostupnosti izvorima finansiranja; uklanjanje administrativnih barijera u nadležnim lokalnim institucijama; obuka preduzetnika i drugih aktera; omogućavanje korišćenja napuštenih proizvodnih kapaciteta društvenog sektora, npr. kroz ustupanje u najam privatnim preduzetnicima i dr.

Usmeravanje teritorijalnog razvoja industrije i MSP ostvarivaće se u skladu sa opštim principima decentralizacije i disperzije proizvodnih kapaciteta, socijalnih i javnih službi u okviru Planskog područja i pojedinih naselja. Razmeštaj industrije biće uslovljen primenom kriterijuma za izbor lokacije i smeštaja pogona, uz teritorijalno i sektorski diferencirane mere i instrumente stimulisanja razvoja malih preduzeća i novih investicija, posebno u okviru seoskog područja. Veliki uticaj na usmeravanje tog razmeštaja imaće opšta industrijska politika Republike Srbije, posebno primena fiskalnih instrumenata (raznih poreza, poreskih olakšica i podsticaja), finansijskih instrumenata (kamatnih stopa, rokova i uslova kreditiranja, kreditno-monetarnih instrumenata, subvencija i dr.), trgovinskih instrumenata (uvoznih i izvoznih subvencija, necarinskih barijera, uvozne kontrole i ograničenja, carinske zaštite i dr.), neposredne državne kontrole (cena, učešća u vlasništvu, investicionih i proizvodnih dozvola) i ostalih instrumenata (lokacionih i planskih dozvola, saglasnosti za izgradnju, ekoloških dozvola, tehničkih standarda, standarda zaštite životne sredine, obrazovanja i obuke kadra, infrastrukture i dr.).

Neophodna je aktivna uloga nadležnih opštinskih organa i institucija i svih aktera u kreiranju i sprovođenju mera lokalnog razvoja, uređenja i zaštite prostora kao i saradnja sa regionalnom privrednom komorom, kancelarijom za razvoj malih i srednjih preduzeća, Udruženjem privatnih preduzetnika i drugim institucijama kroz unapređenje informatičke saradnje.

Potrebna je institucionalno-organizaciona saradnja između aktera u implementaciji planskih rešenja kao što su državne institucije, javna preduzeća, lokalna javna komunalna preduzeća, regionalna privredna komora i udruženje privatnih preduzetnika, nadležni organi lokalne samouprave, banke i sl.

Obavezna je saradnja državnih institucija i lokalne uprave na izradi programa restrukturiranja, radi uključivanja socijalnih zahteva.

Potrebno je formiranje baze podataka o građevinskom zemljištu i objektima na nivou opština, usklađene sa podacima Ministarstva finansija, nadležnog opštinskog organa za privredu i finansije, podacima o nepokretnostima iz katastarske uprave, kao i izrada katastra nepokretnosti, podzemnih instalacija, katastra zagađivača i dr.

Važno je jačanje inspekcijskih službi (komunalnih, urbanističkih, zaštite životne sredine, građevinske, tržišne, finansijske i dr.).

U sektoru komunalne privrede potrebno je pretprivatizaciono restrukturiranje i komercijalizacija javnih komunalnih službi, radi podizanja konkurentnosti i efikasnosti njihovog funkcionisanja, kroz uvođenje privatnog kapitala i privatnih operatera (preduzeća).

Neophodna je koordinacija aktivnosti nadležnih organa lokalne uprave na određivanju, uređenju i promociji zona/lokaliteta za razvoj industrije i MSP (na gradskom i seoskom području), definisanju načina pribavljanja zemljišta za ove namene, obezbeđenju infrastrukture i sl.

Nužno je uklanjanje barijera za unapređenje razvoja privatnog sektora i za poboljšanje investicione klime, a naročito ukidanje preterane administrativne procedure, eliminisanje korupcije, poboljšanje rada sudstva, koordinacija aktivnosti u domenu olakšavanja investiranja na opštinskom području i dr.

Među prioritetnim nadležnostima opštine su donošenje programa razvoja, prostornih i urbanističkih planova, budzeta, obezbeđivanje obavljanja komunalnih delatnosti i uslova, donošenje programa uređivanja građevinskog zemljišta, staranje o zaštiti životne sredine, uređivanje korišćenja poslovnog prostora, obezbeđivanje funkcionisanja javnih službi i dr.

Razvoj lokalne samouprave tesno je povezan sa strateškim planiranjem, prostornim i urbanističkim planiranjem, razvojem infrastrukture i javnih službi, pa je u skladu s tim u narednom periodu potrebno obezbediti:

1) rast efikasnosti (kadrovske, tehničke, organizacione) opštinskih službi i institucija, uz uvođenje uprave;

2) ubrzavanje izrade programa restrukturiranja/privatizacije društvenih preduzeća kod nadležnih ministarstava, fondova i finansijskih institucija;

3) izradu programa razvoja opštine;

4) izradu programa uređenja građevinskog zemljišta;

5) izradu programa zaštite životne sredine (u skladu sa Lokalnom agendom 21 i LEAP);

6) da radi obezbeđenja što povoljnijih uslova življenja stanovnika na području grada i opštine, organi lokalne samouprave u okviru svojih nadležnosti obezbede aktiviranje i mobilizaciju raspoloživih resursa, aktiviranje lokalnih inicijativa i preduzimanje niza operativnih mera kod nadležnih javnih i drugih preduzeća, ministarstava i drugih republičkih institucija, fondova i dr.;

7) da radi realizacije strateških opredeljenja razvoja, ukupno i po pojedinim oblastima, opština ustanovi odgovarajuće telo za razvoj (agenciju, komisiju, odbor, savet i sl.), koje će se baviti svim aspektima realizacije planova i programa razvoja, donošenja i sprovođenja operativnih zadataka i mera (finansijskih, organizacionih, kadrovskih i dr.), saradnje sa ministarstvima, organizacijama, stranim i domaćim investitorima, finansijskim institucijama i dr., praćenjem planiranih rešenja, kao i formama angažovanja raspoloživog kadra;

8) da opština ima aktivnu ulogu u podsticanju konkurentnosti lokalne ekonomije i politici razvoja privatnog preduzetništva kroz: primenu olakšica i stimulativnih mera za razvoj privatnog preduzetništva; maksimalne olakšice u zahvatanjima iz dela obaveza prema opštini, posebno za preduzeća koja predviđaju zapošljavanje nove radne snage; angažovanje na privlačenju novog kapitala (strateških investitora) i promovisanju povoljnosti ulaganja na sopstvenoj teritoriji; omogućavanje boljeg korišćenja postojećih neiskorišćenih objekata i prostora; zaustavljenje rasta sive ekonomije, u skladu sa uslovima za legalizovanje delatnosti i minimalnim poreskim zahvatanjima; podršku u iznalaženju mogućnosti saradnje sa preduzećima u oblasti proizvodnje i usluga; obezbeđivanje lokacija za izgradnju privrednih pogona, uz stimulativne mere i aktivnosti urbanističko-komunalne politike, politike cena građevinskog zemljišta i poslovnog prostora; organizovanje obuke, kurseva, predavanja iz oblasti za koje su zainteresovani preduzetnici;

9) pojačavanje uloge opštine u izradi prostorno-planske/urbanističke dokumentacije i određivanju najpovoljnijih lokacija za preradne kapacitete, usluge, farme, otkupno-sabirne centre, sušare, rasadnike i sl. i njihovo adekvatno infrastrukturno opremanje, posebno u domenu izgradnje nedostajuće infrastrukture u okviru privredno-industrijskih zona;

10) da opština podstiče realizaciju programa proizvodnih i uslužnih sadržaja ustupanjem ili davanjem u zakup atraktivnih lokaliteta, obezbeđivanjem lokalnih infrastrukturnih uslova za normalno funkcionisanje poslovnih objekata;

11) sprovođenje principa održivog lokalnog razvoja u svim segmentima razvoja, uređenja i zaštite opštinske teritorije, u skladu sa usvojenom Deklaracijom o održivom razvoju u gradovima i opštinama Srbije i Strategijom lokalnog održivog razvoja.

U Programu konkurentnosti i inovativnosti EU 2007-2013. procenjuje se „da je sadašnji nivo energetske potrošnje neodrživ i da porast uvoza gasa i elektroenergije nosi političke i ekonomske rizike”. Pored energetske politike EU koja je bila definisana 2001. godine članice EU predlažu uvođenje nove energetske politike za Evropu, koja treba da je uvede u novu, postindustrijsku revoluciju, zasnovanu na razvoju tzv. nisko-ugljeničke ekonomije, sa ciljem da se smanji emisija gasova staklene bašte. Ambiciozni, ali i realni cilj nove energetske politike EU jeste da smanji emisije gasova staklene bašte za 20% do 2020. godine, u odnosu na 1990. godinu. Nova energetska politika EU oslanja se na opšti strateški cilj i odrednice razvoja evropskog prostora, društva i ekonomije, na principima konkurentnosti, inovativnosti, preduzetništva i održivog razvoja. Sa stanovišta energetske politike, održivi razvoj zasniva se na budućem nisko-ugljeničkom razvoju ekonomije EU, kao i na većim ulaganjima u ekološke inovacije. Ekoinovacije se odnose na svaki oblik inovacije (ekološke tehnologije) kojoj je cilj znatan i vidan napredak ka održivom razvoju, tj., na one inovacije koje su usmerene na smanjenje negativnih uticaja na okolinu i/ili na efikasnu i odgovornu upotrebu prirodnih izvora (uključujući energetske), na osnovama okvirnog Programa konkurentnosti i inovativnosti EU 2007-2013. godine.

Evropska komisija je 2001. godine donela poseban strateški dokument, tj., Zelenu knjigu Evropske komisije ka evropskoj strategiji za obezbeđivanje snabdevanja energijom. Ovim dokumentom predviđene su aktivnosti u energetskom sektoru koje bi trebalo da povećaju stabilnost kretanja u sektoru energije, stabilnost proizvodnje, bezbednosti i prosperiteta, u čemu proces proširenja EU ima ključnu ulogu. Energetska osnova obuhvata odgovarajuće energetske zakone EU, regulativu i politike, kao i dobro funkcionisanje institucija (npr. rad regulatornih tela).

U procesu pridruživanja EU zemlje kandidati i zemlje potencijalni kandidati treba da ispune osam preporuka u oblasti energetike i energetske efikasnosti, tj. da: odlučuju o energetskoj politici sa jasnom vremenskom dinamikom restrukturiranja ovog sektora; pripreme interno energetsko tržište (u skladu sa direktivama o gasu, električnoj energiji, prekograničnom prometu električne energije i električnoj energiji dobijenoj iz obnovljivih izvora); poboljšaju energetske mreže u skladu sa stvaranjem evropskog tržišta; izvrše pripreme za krizne situacije, posebno kroz obezbeđenje naftnih rezervoara za 90 dana; usmere pažnju na socijalne, regionalne, prostorne i envajronmentalne posledice restrukturiranja rudnika, što je sa stanovišta izrade ovog plana jedna od polaznih pretpostavki; obezbede smanjenje otpadne energije i povećanje korišćenja NOIE u energetskom bilansu; obezbede sigurnost nuklearnih elektrana u proizvodnji elektroenergije; omoguće bezbednost nuklearnog otpada i odgovorno upravljanje.

Za realizaciju navedenih preporuka odgovorne su sve zemlje kandidati za članstvo u EU. Takođe, predviđeno je osnivanje Energetske zajednice Jugoistočne Evrope, koji je Republika Srbija. Iz aspekta održivog razvoja, primena tog ugovora u Republici Srbiji mogla bi da ima dobre prostorno ekološke efekte i da utiče na rast investicija.

Ostvarivanje ciljeva obnove seoskih područja zasnivaće se na posebnim programima, ekonomski i socijalno atraktivnim, te specificiranim i prilagođenim pojedinim ciljnim grupama, što se naročito odnosi na: mlade ljude; mlađe žene, kao nosioce populacione reprodukcije; druge stanovnike čije ostajanje na selu doprinosi održavanju populacione vitalnosti, odnosno na ono stanovništvo iz prigradskih zona ili gradskih naselja koje bi bilo privučeno povoljnijim uslovima za privređivanje i boljim kvalitetom življenja na selu.

Radi ublažavanja problema starenja stanovništva, potrebno je: u današnjim okolnostima, kada se zbog smanjivanja kontingenta radno sposobnog stanovništva produžava radni vek starijih grupa je doneti posebne radne programe za osobe iz ove radne grupe, kojima se obezbeđuje njihova ekonomska samostalnost i smanjuje potreba za zaštitnim programima socijalnog zbrinjavanja i pomoći, a ti programi bi trebalo da budu prilagođeni sposobnostima i interesima ove starosne grupe; koncipirati i sprovesti odgovarajuće promene u strukturi i organizaciji rada javnih službi u sektoru zdravstvene i socijalne zaštite, takođe uz njihovo prilagođavanje specifičnim potrebama starih ljudi; radi zadržavanja fertilnog ženskog stanovništva na selu i poboljšanja položaja žena (kao preduslova za povećanje nataliteta i kvalitetnijeg i bržeg socijalnog, ekonomskog i kulturnog razvoja planskog područja), lokalne programe usklađivati sa raznim oblicima podsticaja i pomoći/potpore na nacionalnom i regionalnom nivou.

Radi ostvarivanja strateških i srednjoročnih ciljeva preseljenja stanovništva, uređenja životnog i radnog okruženja i unapređenja naseljskih funkcija opštinskih centara, prioritetno treba doneti odgovarajuće urbanističke planove i programe kojima će se: unaprediti lokalna putne mreže i sistem lokalnog javnog prevoza; poboljšati postojeći i razviti novi sadržaji u centrima zajednica naselja, a naročito u sektoru javnih službi i usluga i komunalnih delatnosti; razvijati privredne aktivnosti izvan oblasti korišćenja rudarskih, poljoprivrednih i drugih prirodnih resursa, uključujući i razne oblike turizma (izletnički, lovni, obrazovni i dr.), hortikulture itd.; poboljšati rad uprave i tehničkih službi izvan opštinskih centara.

Prioritet u ostvarivanju navedenih ciljeva će imati delovi gradskih naselja i centri zajednice naselja na čijem se gravitacionom području planira naseljavanje ili premeštanje stanovništva (u skladu sa planiranom dinamikom širenja rudarsko-energetskog kompleksa), tj., Jabučje i novi centar u Brgulama (umesto Radljeva) i formiranje centra zajednice naselja u ataru naselja Milorci, kako bi se planski sprečilo naseljavanje duž koridora budućeg državnog puta I reda (autoputa Beograd – Južni Jadran).

Poboljšanje usluga javnih službi (naročito u seoskim naseljima) na Planskom području biće ostvareno primenom većeg broja planskih i drugih mera i instrumenata, od kojih su najvažnije sledeće:

1. predškolska zaštita dece koja podrazumeva:

1) podršku organizovanju predškolske zaštite dece, aktiviranjem privatnog sektora i njegovim umrežavanjem u sistem predškolske zaštite dece na nivou opštine;

2) planiranje nove lokacije za izgradnju predškolskih ustanova, računajući na povećanu tražnju, naročito zbog zapošljavanja žena i zadržavanja mladog stanovništva i mladih porodica u seoskim naseljima.

3) obuhvat bar od 50% dece u predškolskim ustanovama, čija prostorna dimenzija uključuje: obezbeđivanje novog prostora – otvaranje područnih jedinica pri osnovnim školama i u mesnim zajednicama; obezbeđivanje uslova za uključivanje dece sa razvojnim teškoćama u predškolske ustanove – uklanjanje prostornih prepreka za kretanje dece u invalidskim kolicima ili slabije pokretne dece, obezbeđivanje specijalizovanog prevoza od kuće do škole i nazad; smanjivanje administrativnih i urbanističkih prepreka za korišćenje montažnih objekata za ove potrebe;

2. osnovno obrazovanje koje podrazumeva:

1) organizovanje specijalizovanog prevoza za učenike osnovnih škola iz udaljenijih područja seoskih naselja do bolje opremljenih i kvalitetnijih škola, a naročito u slučajevima gašenja ili neracionalnosti održavanja područnih škola sa malim brojem učenika;

3. srednje obrazovanje koje podrazumeva:

1) povećanje dostupnosti srednjih škola za učenike iz seoskih naselja koje se može povećati organizovanjem internata/đačkih domova uz srednje škole ili kroz organizovanje i umrežavanje smeštaja u privatnom sektoru (ugovori sa školama) koji bi učenici koristili tokom pohađanja škole;

2) usklađivanje programa srednjih škola sa prioritetnim razvojnim pravcima u lokalnim zajednicama;

3) školovanje deficitarnog kadra na Planskom području (zavarivači, metaloglodači, rukovaoci mašinama, bravari, menadzeri i sl.);

4. zdravstvena zaštita koja podrazumeva:

1) podsticanje privatne inicijative u oblasti zdravstvene zaštite kroz umrežavanje privatnih ambulanti i klinika u sistem zdravstvene zaštite, uvođenje vaučera za plaćanje zdravstvenih usluga po osnovu zdravstvenog osiguranja i za usluge u privatnom sektoru i poreske i druge olakšice za otvaranje i rad ambulanti u seoskim naseljima;

2) podsticanje razvoja mobilnih medicinskih službi;

3) smanjivanje administrativnog aparata u sektoru zdravstva;

4) koncipiranje i ostvarivanje prioritetnih programa za zbrinjavanje i zaštitu starih i nemoćnih lica, na komercijalnoj i neprofitnoj osnovi u okviru trećeg sektora (neprofitne organizacije, humanitarne organizacije, nevladine organizacije itd.);

Preseljenje naselja i domaćinstava biće ostvarivano na osnovu posebnih programa i odgovarajućih urbanističkih planova, koje treba blagovremeno izraditi i doneti. Navedenim programima treba precizno definisati:

granice površinskih kopova, granice područja zaštićenih zona u kojima se utvrđuje restriktivan sistem izgradnje, granice područja zaštitnih zona, granice neposrednog uticaja termoelektrana (u pogledu zagađivanja, transporta uglja, otpada i sl.) i dinamiku izmeštanja naselja;

zone naseljavanja, u čemu naročito treba evidentirati pogodnosti i ograničenja za svaku od mogućih zona, naročito sa aspekta svojinskog statusa zemljišta;

uslove eksproprijacije, prava i obaveza lokalnog stanovništva, uslove preseljenja, sa opcijama i modalitetima načina preseljenja, uslove nabavke poljoprivrednog zemljišta, građevinskih parcela, izgradnje stambenih i poljoprivrednih objekata i dr., koje treba na jasan i razumljiv način predočiti lokalnom stanovništvu, da bi ono moglo steći pouzdan uvid pod kojim uslovima se može preseliti, kakva su njegova prava u tom pogledu i u kojem postupku će to biti ostvareno;

procenu troškova naseljavanja, što obuhvata sve značajne informacije o sredstvima potrebnim da bi se realizovalo naseljavanje u svaku od predviđenih zona, u pogledu kupovine zemljišta, izrade urbanističkih planova, komunalnog opremanja, javnih službi itd.

Pri navedenom definisanju, treba poći od podataka koji su dobijeni anketiranjem zainteresovanih, odnosno pogođenih domaćinstava. Pre anketiranja, neophodno je obezbediti potpuno i precizno informisanje domaćinstava o svim elementima preseljenja, koji su bitni za opredeljivanje i izbor najprihvatljivije opcije, tj., o lokalitetima i uslovima za svaki pojedinačni lokalitet, troškovima preseljenja, vidovima participacije domaćinstava, obavezama korisnika eksproprijacije, obavezama opštine, obavezama domaćinstva, uslovima ugovaranja itd.

U planskom periodu razvojni prioriteti su obezbeđenje uslova za preseljenje stanovništva i uređenje životnog i radnog okruženja.

U periodu do 2020. godine, eksploataciono područje obuhvatiće područja 13 katastarskih opština: Kalenić, Radljevo, Šarbane i Brgule (opština Ub); Mali Borak i Skoblj (opština Lajkovac); Vreoci, Zeoke, Medoševac, Cvetovac, Veliki Crljeni, Baroševac i Šopić (opština Lazarevac). Od postojećeg broja, perspektivno proširenje rudarsko-energetskog kompleksa uzrokuje raseljavanje oko 1920 domaćinstva, sa oko 5670 stanovnika. Najveći broj domaćinstava nalazi se na području atara naselja Vreoci (1030), Zeoke (276), Mali Borak (115), Radljevo(84), Šarbane (83) i Medoševac (122).

Posledice širenja rudarskih kopova na ukupnu naseljenost obuhvaćenih atara mogu biti i znatno veće, ukoliko deo preostalih domaćinstava ostane bez pojedinih usluga ili bez poljoprivrednog zemljišta, a moguće su i posledice koje nastanu usled degradacije životne sredine.

U odnosu na ukupnu naseljenost i obim zahvaćenosti atara, Mali Borak (opština Lajkovac), Zeoke i Vreoci (opština Lazarevac) su naselja koja se postepeno gase u periodu od 2005. do 2020. godine. Naselja Kalenić (opština Ub) i Baroševac (opština Lazarevac) imaju mogućnost da i u uslovima raseljavanja i promene namene površina očuvaju odgovarajući nivo funkcionalne naseljske celovitosti u okviru preostalog dela naselja ili atara.

Na području opštine Lazarevac, pored gradskog naselja kao subregionalnog centra, prioritet u razvoju naseljskih centara imaće Veliki Crljeni, Stepojevac, Junkovac i Rudovci, što će bliže biti regulisano u prostornom planu opštine, Generalnom planu Lazarevca i odgovarajućim urbanističkim planovima drugih naselja.

Sa stanovišta preseljenja stanovništva, među centrima zajednice naselja prioritetan je razvoj Jabučja (postojeći centar) i Brgula (novi centar u postplanskom periodu, umesto današnjeg Radljeva).

Prioriteti u reorganizaciji putne mreže kojom se obezbeđuje nesmetano funkcionisanje drumskog saobraćaja u svim fazama otvaranja i eksploatacije kopova su:

– prvi korak: izmeštanje državnog puta I reda M-22 u delu kroz naselja Vreoci i Šopić;

– drugi korak: izmeštanje državnog puta II reda R-270 i rekonstrukcija puta R-201;

– treći korak: početak izgradnje deonice autoputa Beograd-Južni Jadran;

– četvrti korak: rekonstrukcija lokalnog puta L-1806 sa elementima državnog puta II reda na potezu od raskrsnice sa državnim putem II reda R-201 od Baroševca ka Lazarevcu;

– peti korak: izgradnja nove deonice lokalnog puta L-1806 (sada već državnog puta II reda) na potezu od Burova ka državnom putu II reda R-203, severno od Šopića, veza R-101a; rekonstrukcija lokalnog puta L-1011 sa elementima koji bi ga svrstali u kategoriju R puta od R-101a (Jabučje) preko Paljuva do R-270.

Do 2010. godine predviđeno je da se telefonskom mrežom pokriju sva naselja i da pri tome gustina telefona bude oko 50 telefona/100 stanovnika (sadašnja gustina za celo područje iznosi oko 23 telefona/100 stanovnika) što podrazumeva proširenje kapaciteta u ukupno 11 naselja u kojima sada postoji telefonska mreža i izgradnju novih kapaciteta u ukupno 15 naselja u kojima ova mreža sada ne postoji.

Do 2010. godine potrebno je izgraditi: oko 60 km optičkih kablova; oko 16.000 novih priključaka u komutaciji; oko 13.000 pretplatničkih kablova u mesnoj mreži; 12 relacija sistema prenosa 8 Mbit/s po optičkim kablovima; devet relacija sistema prenosa 155 Mbit/s po optičkim kablovima; tri AD multipleksera 155 Mbit/s.

Polazeći od ciljeva i kriterijuma zaštite životne sredine, a uvažavajući nasleđeno stanje životne sredine, kao i od projekcije privrednog i prostornog razvoja, neophodno je u sprovođenju ovog plana primeniti kompleksne tehničko-tehnološke, urbanističko-ekološke, organizacione i druge mere zaštite. Prilikom programiranja i planiranja aktivnosti za sprovođenje ovog plana obavezan je preventivni pristup očuvanju resursa i zaštiti životne sredine, pri čemu se moraju poštovati opšte prihvaćeni kriterijumi, zakonski normativi i standardi zaštite životne sredine i zdravlja ljudi.

Ciljevi i kriterijumi zaštite životne sredine, koji su utvrđeni ovim planom ostvaruju se njihovim ugrađivanjem u: urbanističke planove i projekte; programe i planove razvoja i investicione projekte preduzeća, posebno u oblasti energetike, rudarstva i industrije; programe revitalizacije i rekultivacije degradiranih površina; programe i akcione planove zaštite životne sredine organa lokalne samouprave i nevladinih organizacija; programe monitoringa kvaliteta vazduha, voda, zemljišta i drugih segmenata životne sredine.

Kod izrade urbanističko-planske dokumentacije neophodno je ugraditi zahteve zaštite životne sredine, i to: u okviru izrade generalnih (urbanističkih) planova izvršiti detaljnu analizu postojećeg stanja životne sredine i ekološko zoniranje Planskog područja i definisati smernice i ograničenja za korišćenje svake zone; u okviru izrade regulacionih planova i urbanističkih projekata za proizvodne zone potrebno je obavezno izraditi procenu uticaja na životnu sredinu; definisati kriterijume i izvršiti kategorizaciju industrijske/proizvodne zone u odnosu na specifične korisnike; pri izboru lokacija deponija komunalnog, industrijskog i opasnog otpada potrebno je primenjivati propisane kriterijume i izvršiti procenu (studiju) uticaja objekta na životnu sredinu; potrebni je posebnu pažnju posvetiti sanitarnoj zaštiti deponija smeća, industrijskog otpada (pepela) i jalovine u blizini zona naselja i planirati lokacije za izgradnju prečišćavanje komunalnih otpadnih voda u području Lazarevca, Lajkovca i Uba, drugih većih naselja; kod izdavanja urbanističko-tehničkih uslova za lokaciju za pojedine proizvodne i infrastrukturne objekte, uslove zaštite životne sredine je potrebno formulisati na osnovu procene uticaja objekta na životnu sredinu; potrebno je sprečiti negativne posledice po životnu sredinu koje su rezultat trasiranja infrastrukturnih sistema (saobraćaj, gasovodi, dalekovodi, toplovodi, regulacija vodotokova i sl.) i primeniti konkretne mere zaštite već pri obradi lokacije i izdavanju urbanističko-tehničkih uslova.

Pri daljoj površinskoj eksploataciji uglja i proizvodnji električne energije, moraju se predvideti mere zaštite i unapređenja životne sredine u basenu od strane JP EPS kroz posebne dugoročne programe zaštite uvažavajući u punoj meri Direktive EU u životnoj sredini, karakteristike energetskih resursa u Republici Srbiji, stanje i potrebne karakteristike termoenergetskih objekata i ekonomske mogućnosti zemlje. U tom smislu, za sprovođenje ovog plana potrebno je: programirati dinamiku otkopavanja lignita vodeći računa da emisija štetnih materija ne prekoračuje ekološki kapacitet prostora; programirati dinamiku otkopavanja i rekultivacije u skraćenim rokovima, radi blagovremenog vraćanja degradiranih površina produktivnnoj nameni; projektovati deponiju pepela na unutrašnjim odlagalištima površinskih kopova; prostorno i vremenski uskladiti dinamiku izgradnje kaseta deponije sa produkcijom pepela i šljake; obezbediti dovoljne količine vode za piće za naselja, tehnološke vode i za potrebe poljoprivrede; obezbediti hidroizolaciju deponije pepela, industrijskog i komunalnog otpada korišćenjem odgovarajućih izolacionih materijala, radi zaštite podzemnih voda od kontaminacije; izraditi registar diversiteta bioloških vrsta područja, kao osnov za projekte biološke rekultivacije degradiranih površina i vodotok; izvršiti sanaciju, rekonstrukciju i revitalizaciju pogona „Kolubara-Prerada” u Vreocima; odnosno osposobljavanje i modernizaciju sistema za prečišćavanje otpadnih gasova, otpadnih voda, jalovine i mulja u pogonima Sušare i Toplane; izvršiti sanaciju, rekonstrukciju i revitalizaciju TE „Kolubara” u V. Crljenima; dosledno sprovesti koncepcijska rešenja za izgradnju postrojenja TE „Kolubara B”, tj. ugraditi sisteme za odsumporavanje dimnih gasova i smanjenje emisije azotnih oksida u kotlovima, sistem visikoefikasnih elektrofiltera, sistem za hidraulički transport pepela i šljake i sisteme za prečišćavanje otpadnih voda; projektovati sisteme za automatsku kontrolu procesa proizvodnje električne energije i kontinualno merenje emisije gasova na svim ispustima; kod rekonstrukcije i revitalizacije postojećih postrojenja termoenergetskih postrojenja opredeliti se za „najbolje dostupne tehnike” sa sistemima za efikasno odvajanje čestica i gasova, a imajući u vidu ekološke kriterijume koji se mogu očekivati u toku veka korišćenja rekonstruisanih objekata; utvrditi katastar otpadnih voda i sistematski pratiti njihov kvalitet pre upuštanja u recipijente; kvalitetnije održavati postojeće i izgraditi nove uređaje za prečišćavanje industrijskih i komunalnih otpadnih voda sa odgovarajućom efikasnošću; sistem monitoringa podzemnih i površinskih voda dopuniti mernim mestima koja su osetljiva sa stanovišta zagađivanja izvorišta vodosnabdevanja; uspostaviti sistem praćenja zagađenosti zemljišta na kritičnim lokacijama,.

Dosadašnje iskustvo i u okviru preduzeća JP EPS i na nivou opština Kolubarskog basena pokazuju da se problemima zaštite životne sredine posvećivala značajna pažnja zbog obaveza da se zadovolje zahtevi Zakona o zaštiti životne sredine. Međutim i pored toga u zaštiti i unapređenju životne sredine nisu postignuti adekvatni rezultati. Ključno je da do sada ne postoji integrisani sistem upravljanja zaštitom životne sredine, koji bi obuhvatio sve subjekte Planskog područja. U tom smislu posebno je značajno da se uvede sistem upravljanja zaštitom životne sredine po standardu JUS-ISO 14001, kako kod većih privrednih organizacija.

Ostvarivanje planskih ciljeva zaštite životne sredine nije samo planersko i tehničko-tehnološko pitanje, već u velikoj meri zavisiće od organizovanosti za zaštitu životne sredine svih zainteresovanih subjekata, posebno u JP EPS i u lokalnim zajednicama. U tom smislu neophodno je: ojačati stručne službe zadužene za životnu sredinu u opštinama i preduzećima JP EPS, odnosno uspostaviti ih tamo gde ne postoje; formirati međuopštinsko koordinaciono stručno telo za zaštitu životne sredine od predstavnika opština, JP EPS, drugih privrednih subjekata, nevladinih organizacija i zainteresovanih građana; izraditi Lokalni akcioni plan za zaštitu životne sredine područja (LEAP), koristeći i preporuke iz Aneksa 8 Procene uticaja na životnu sredinu proširenja kopa „Tamnava-Zapadno polje”; uraditi plan monitoringa kvaliteta životne sredine koji bi obuhvatio elemente definisane u Aneksu 9, Procene uticaja na životnu sredinu proširenja kopa „Tamnava-Zapadno polje”; izvršiti posebna istraživanja o mogućem uticaju dubokih kopova („Južno polje” i Polje „E”) na neposredno okruženje (isušivanje tla, stabilnost objekata i sl.); formirati informacioni sistem životne sredine, koji bi pored rezultata lokalnog sistema monitoringa vodio evidenciju podataka i iz izvora gradskih i republičkih nadležnih institucija; obezbediti informisanje javnosti o problemima zaštite životne sredine područja; obezbediti učešće javnosti u donošenju odluka o rešavanju problema zaštite životne sredine, uključujući sve potencijalno ugrožene i zainteresovane strane.

Plan rekultivacije i pejzažnog uređenja degradiranih površina ostvariće se obezbeđenjem institucionalnih okvira za kontinualno međusobno usklađivanje odgovarajućih finansijskih, naučno-istraživačkih, projektantskih i aplikativnih aktivnosti, i to: definisanjem izvora sredstava za finansiranje izrade i realizacije dugoročnih, srednjeročnih i operativnih programa rekultivacije; formiranjem posebnog tela/uprave/direkcije za organizovanje, nadgledanje i praćenje plana rekultivacije zemljišta Kolubarskog basena; razradom projekata definitivnog ambijentalno-predeonog uobličavanja degradiranih terena nakon završetka eksploatacije lignitskih ležišta (rekultivacija, revitalizacija, uređenje infrastrukturno opremanje i socioekonomsko aktiviranje); izradom predinvesticionog projekta/prethodne studije opravdanosti programa rekultivacije do 2020. godine, s predračunom troškova po fazama realizacije; izborom izvođača pojedinih programa na osnovu urađenih investicionih programa i prateće tehničke dokumentacije; određivanjem nadležnosti u pogledu gazdovanja rekultivisanim površinama (korišćenje terena, nega šumskih kultura, infrastrukturno opremanje, vrsta i obim dozvoljenih sportsko-rekreativnih, turističkih, naučno-istraživačkih, edukativnih i drugih sadržaja i sl.); uspostavljanjem sistema praćenja i ocene realizovanih programa; preispitanjem, dopunom ili izmenom pojedinih programa i projekata, u skladu s ostvarenim praktičnim rezultatima, novim naučnim saznanjima, svetskim iskustvima i promenama u okruženju, na evropskom, republičkom, regionalnom i lokalnom nivou.

Zbog sadašnjih velikih površina pod aktivnim kopovima i odlagalištima, s jedne strane, i planiranog daljeg intenzivnog zauzimanja prostora rudarskim radovima, s druge, sprovođenje programa rekultivacije i pejzažnog uređenja oštećenog prostora nalazi se na samom vrhu planskih prioriteta. Stoga se bezuslovno moraju obezbediti uslovi da se u periodu od 2006. do 2020. godine planirana rekultivacija oko 1727 ha odlagališta jalovine prvenstveno pošumljavanjem, odvija prema dinamici definitivnog završavanja rudarskih radova (124 ha u periodu 2006-2010.; 267 ha u periodu 2011-2015. i 1336 ha u periodu 2016-2020). U tim okvirima, u periodu do 2010. godine prioritetno jeste, takođe, paralelno sprovođenje sledećih komplementarnih, odnosno preventivnih mera: dosledne primena principa zagađivač plaća zagađenje; saniranja spoljašnih odlagališta pepela i zemljišta jako oštećenih otpadnim vodama, primenom odgovarajućih tehničkih i bioloških mera, uz posebno vođenje računa o obezbeđenju efikasne zaštite površinskih i podzemnih voda; uspostavljanja privremenog biljnog pokrivača na odlagalištima jalovine i pepela koja su u toku aktivne rudarsko-energetske eksploatacije, potpomaganjem tzv. privremene spontane rekultivacije odgovarajućim merama, kako bi se sprečilo/ublažilo raznošenje čestica prašine i drugi negativni uticaji na okruženje.

Uspešnoj realizaciji plana rekultivacije i pejzažnog uređenja degradiranih površina bitno će doprineti: formiranje na nivou REIS, odnosno JP EPS, posebnih fondova za finansiranje pripreme i realizacije kompleksnih programa revitalizacije, rekultivacije i pejzažnog uređenja prostora zauzimanog za eksploataciju i preradu lignita; ubrzavanje procesa usklađivanja zakonskih i podzakonskih akata iz oblasti rudarstva i energetike, poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, građevinarstva i zaštite životne sredine; obezbeđenje informatičke i naučno-istraživačke podrške unapređivanju tehničko-tehnoloških, ekonomskih i ekoloških rešenja za rekultivaciju degradiranih površina, u smislu celovitog uređenja predela.

Sprovođenje plana zaštite prirode i prirodnih vrednosti Planskog područja podrazumeva: primenu širokog sistema pravnih, organizacionih, tehničko-tehnoloških, bioloških, ekonomskih i drugih mera i aktivnosti; oslanjanje na doprinose naučnog i stručnog rada i slobodnog građanskog delovanja; orijentaciju ka zadovoljenju višestrukog javnog interesa u domenu egzistencijalnih, naučnih, obrazovnih, rekreativnih i opštekulturnih potreba čoveka i ljudske zajednice.

Pri tome, prioritet će imati mere kojima se obezbeđuje očuvanje:

1) biološke raznovrsnosti, tj. specijskog, ekosistemskog i genetičkog diverziteta;

2) geonasleđa kroz zaštitu geoloških, geomorfoloških, hidrografskih, pedoloških, arheoloških i dendroloških mesta i fenomena;

3) predela/pejzaža, kroz zaštitu njegovih estetskih i kulturno-istorijskih obeležja;

4) trajnosti i kvaliteta esencijalnih prirodnih resursa, uključujući i očuvanje prostora kao urbanističke kategorije.

Navedeni prioriteti ostvarivaće se primenom širokog spektra instrumenata za kontrolu i usmeravanje privrednog razvoja i aktivnosti na korišćenju prirodnih resursa i uređenju i izgradnji prostora i naselja, uz uvažavanje ograničenja koja nameću opšti društveni interesi vezani za eksploataciju i preradu lignita. Osnovni značaj u ovoj oblasti imaju Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o planiranju i izgradnji, Zakon o vodama, Zakon o šumama, Zakon o poljoprivrednom zemljištu, Zakon o geološkim istraživanjima, Zakon o rudarstvu; Zakon o javnim putevima, Zakon o lovstvu; Zakon o ribarstv i dr.

Posebna briga će se voditi o tzv. „zaštićenim prirodnim dobrima”. U skladu sa postupkom ustanovljavanja, koji je utvrđen Zakonom o zaštiti životne sredine, ispunjenost uslova za stavljanje prirodnog dobra pod određenu kategoriju zaštite procenjivaće se na osnovu vrednovanja njegovih prirodnih i antropogenih (kulturno-istorijskih) obeležja, a naročito:

1) stepena autohtonosti (izvornost, očuvanost, nepromenjenost);

2) reprezentativnosti (istaknutost u okviru grupe istorodnih pojava i procesa);

3) integralnosti (celovitost, zaokruženost, homogenost);

4) retkosti (raritetnost, kuriozitetnost, bizarnost); estetičnost (lepota, atraktivnost);

5) funkcionalnosti (moguće javno korišćenje);

6) šireg, internacionalnog značaj tih vrednosti, u kontekstu zahteva, standarda i evidencija međunarodnih konvencija i drugih dokumenata (Svetska i evropska crvena lista biljnih i životinjskih vrsta; konvencije o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine, močvarnih područja (Ramsar), divljih životinja, ptica i dr.; Program „čovek i biosfera” i sl.).

Pored toga, s obzirom na preovlađujuće privatno vlasništvo na zemljištu pod šumom, sa stanovišta zaštite prirode potrebno je da se na Planskom području: izgradi uspešan sistem stručne pomoći u gazdovanju šumama; sprovode mere inspekcijskog nadzora; obezbede podsticajne i kompenzacione mere kojima se smanjuje potreba za drvetom sa ovog područja kao ogrevnim i građevinskim materijalom; planiraju različiti vidovi pošumljavanja kao oblik nadoknade ili zamene gubitaka u bilansu produktivnih površina usled širenja eksploatacionih polja lignita.

Spomenici kulture i arheološka nalazišta zahtevaju posebnu brigu i u skladu s tim potrebno je: u odnosu na značaj baštine i visoki stepen degradacije lokaliteta, dosledno sprovoditi zakone o rudarstvu i o spomeničkoj baštini; dopuniti kategorizaciju i registar kulturne i graditeljske baštine; obezbediti zaštitu do sada upisanih nepokretnih dobara, odnosno spomeničkih vrednosti i, na tim osnovama, preduzeti odgovarajuće prostorno-planske mere za zaštitu pojedinačnih lokaliteta odnosno objekata; voditi urednu evidenciju o objektima i lokalitetima koji spadaju u spomeničko (kulturno) nasleđe u zoni razvoja REIS; intenzivirati istražne radove u područjima koja se već angažuju za potrebe REIS radi otkrivanja novih i boljeg upoznavanja poznatih lokaliteta; sakralne spomenike čuvati in situ, programom zaštite definisati konzervatorsko restauratorske radove, revitalizaciju i uređenje spomenika; predvideti dislokaciju, rekonstrukciju (konzervatorsko-restauratorskim radovima) i revitalizaciju spomenika narodnog graditeljstva u okviru ambijentalne celine – etnoparka („Elaborat za formiranje Etnoparka” Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture); izvršiti identifikaciju seoskih grobalja, ukoliko su seoska groblja izvan funkcije sahranjivanja čuvati kao memorijalne, parkovski uređene površine; najvrednija grobna obeležja prezentovati posebno u okviru memorijalnih i parkovski uređenih površina; obezbediti uslove kojima će se sprečiti oštećenja objekata i predmeta vrednog nasleđa prilikom korišćenja rudarske mehanizacije; obezbediti stručne ekspertize o mogućem uticaju sadašnjeg i budućeg razvoja REIS na najvrednije spomenike kulture koji se nalaze u neposrednoj okolini odnosno zoni uticaja REIS; izuzetno vredne objekte koji se nalaze u zoni površinske eksploatacije, po pravilu trebalo bi preneti na novu lokaciju, dok bi objekti i ambijentalne celine manjeg značaja mogli da budu obnovljeni u novim naseljima ili u posebniim etnoparkovima; poštovati međunarodne konvencije (premeštanje spomenika ili nekog njegovog dela ne može se dozvoliti, sem kad to zahteva spasavanje spomenika ili kad to opravdavaju razlozi od velikog nacionalnog ili međunarodnog interesa; za objekte koji će biti ugroženi planiranim razvojem rudarsko-prerađivačkih kapaciteta pribaviti odgovarajuće dozvole nadležnih zavoda, pre svega, za radove koji utiču na promenu oblika, izgleda i integriteta spomenika; svi korisnici ovog prostora – posebno RB „Kolubara” – dužni su da u toku radova sarađivati sa nadležnim institucijama; mere zaštite i briga o spomenicima sprovode se kontinualno; zbog potreba da se objekti uključe u svakodnevne tokove života ovog područja, moraju se obezbediti građevinski i komunalno-higijenski standarde, kako bi se spomenički fond prilagodio savremenim potrebama korisnika, s tim da rekonstrukcija ovih objekata mora da bude kontrolisana od strane odgovarajućih stručnih službi i u skladu sa ovim smernicama; posebnim ekspertizama utvrditi uticaje rudarsko-prerađivačkih aktivnosti za objekte na Planskom području, koji su svrstani u kategoriju posebnog značaja; predviđene lokacije za spomenike kulture, u nameni prostora, zaštititi od degradacije i nenamenskog korišćenja.

Izgradnja i uređivanje prostora na Planskom području vršiće se u skladu sa odgovarajućim prostornim i urbanističkim planovima užih teritorijalnih celina, naselja ili delova naselja. Ti planovi moraju biti usklađeni sa strategijom razvoja, osnovnim koncepcijama i rešenjima za organizaciju i uređivanje Planskog područja, kao i smernice za primenu ovog plana.

Izgradnja i uređivanje prostora u eksploatacionim granicama lignitskog ležišta, kao i u kontaktnom području, vršiće se u skladu sa posebnim zahtevima i smernicama ovog plana.

Lignitsko ležište u Kolubarskom basenu, u njegovim eksploatacionim granicama, treba zaštititi od dalje degradacije neplanskom izgradnjom i neracionalnim uređivanjem i korišćenjem prostora i u vezi s tim: eventualne promene eksploatacionih granica koje dolaze kao posledica bolje istraženosti ležišta treba utvrđivati postupkom izmena i dopuna ovog plana i donošenjem planova regulacije za pojedinačna ležišta; na osnovu ovog plana, posebnim odlukama skupština opština, nadležne službe će propisivati uslove izgradnje, uređivanja i korišćenja prostora iznad lignitskog ležišta u skladu sa planovima (dinamikom) razvoja površinske eksploatacije do donošenja odgovarajućih planova; iznad lignitskih ležišta zabranjuje se izgradnja velikih građevinskih objekata kao što su: energetski i industrijski objekti, saobraćajnice i saobraćajni objekti, stalni hidrotehnički objekti, veći objekti javnog standarda, kolektivni stambeni objekti i značajniji komunalni objekti.

U naseljima koja se nalaze iznad lignitskih ležišta utvrđuje se diferenciran režim izgradnje, uređivanja i korišćenja prostora u zavisnosti od dinamike površinske eksploatacije, odnosno, dinamike izmeštanja naselja, i to:

1) gde se izmeštanje naselja planira u narednih deset godina zabranjuje se izgradnja svih novih kao i rekonstrukcija i nadgradnja postojećih objekata, mogu se dozvoliti manje adaptacije postojećih stambenih, ekonomskih, proizvodnih, javnih i drugih objekata radi obezbeđenja njihovog normalnog korišćenja, ali tako da se adaptacijom bitno ne uveća vrednost tih objekata i zabranjuje se formiranje novih trajnih zasada;

2) gde se preseljenje naselja planira u narednih 10-20 godina propisuje se restriktivni režim izgradnje koji neće ugroziti održavanje funkcija privrednih, komunalnih, saobraćajnih, stambenih i drugih objekata u naselju; može se u principu dozvoliti izgradnja manjih objekata javnog standarda montažnog karaktera, zamena manjih trošnih objekata za stanovanje i sl.;

3) gde se preseljenje naselja predviđa posle 20 godina, ne ograničava se izgradnja objekata za potrebe postojećih domaćinstava i zabranjuje se doseljavanje novog stanovništva i formiranje novih građevinskih parcela.

Potencijalne lokacije za prihvat raseljenog stanovništva utvrđene su ovim planom na osnovu analize prirodnih i stvorenih pogodnosti i ograničenja, saobraćajne dostupnosti, funkcija naselja i naseljskih centara, razmeštaja privrednih, infrastrukturnih, komunalnih i drugih objekata i drugih relevantnih kriterijuma. Izbor konkretne lokacije za organizovano naseljavanje vrši se na osnovu posebnih programa preseljenja, a uređivanje lokacije na osnovu odgovarajućeg urbanističkog plana. Nove lokacije treba uređivati prema kriterijumima i standardima savremenog urbanizma, odnosno prema odgovarajućem urbanističkom planu:

izbor lokacije, planiranje organizacije, uređivanje i opremanje naselja, kao i izbor tipova (stambenih i drugih) objekata treba vršiti u saradnji sa stanovništvom koje tu treba da se doseli;

ukoliko se nova lokacija nalazi u sastavu postojećeg naselja, ona mora biti planirana i uređivana u sklopu čitavog naselja i u saradnji sa domicilnim stanovništvom, ali tako da nova lokacija (naselje) zadrži sopstvenu celinu i fizionomiju;

prilikom planiranja izgradnje i uređivanja novog naselja, neophodno je ispitati više varijanti, čime se budućim korisnicima nudi mogućnost izbora;

merama razvojne politike, standardima uređenja i opremanja novih naselja, uslovima preseljenja i sl. stimulisati organizovan način preseljenja čitavog naselja ili dela naselja.

Na Planskom području perspektivno će biti ugroženi manji industrijski objekti, magistralne i regionalne putne i železničke saobraćajnice, energetske i TT mreže, reke Kolubara, Peštan, Kladnica i Lukavica sa pritokama i mnogi drugi objekti. Prilikom preseljenja ovih objekata:

izmeštanje energetskih objekata treba vršiti, ako je to moguće, po isteku amortizacionog veka tih objekata;

prilikom izbora lokacija za izgradnju-premeštanje objekata, u svemu treba poštovati propozicije ovog plana o uslovima izgradnje objekata;

saobraćajne, vodoprivredne i druge infrastrukturne objekte treba graditi u planiranim infrastrukturnim koridorima;

kod naselja ili pojedinačnih objekata koji, iz ekonomskih i drugih razloga, budu ostavljeni na „zaštitnom stubu” treba obezbediti potrebne uslove saobraćaja, snabdevanja, komunalnog opremanja, proizvodnje odnosno ukupne uslove za njihovo normalno funkcionisanje.

Sadašnja i buduća radna sredina REIS zahteva posebne mere uređenja i korišćenja, pri čemu treba imati u vidu da su neki objekti (energetski, industrijski) stalni, a da su drugi pomerljivi (kopovi) tako da je potrebno:

obezbediti da se u zoni razvoja površinske eksploatacije grade, za potrebe proizvodnje, objekti isključivo montažnog karaktera (saobraćajnice, transportne trake, radionice, servise, skladišta i sl.);

uspostaviti automatizovan sistem za praćenje i kontrolu nivoa podzemnih voda u zoni kopova kao i negativnih efekata snižavanja nivoa podzemnih voda i kopova (sleganja tla) i obezbediti uslove za neutralisanje tih nepovoljnih efekata;

obezbediti zaštitu neposredne okoline površinskih kopova od buke i prašine formiranjem zaštitnih zasada, bedema ili ograda, zatim vlaženjem ili zatravljivanjem unutrašnjih površina kopova, kao i površina spoljnih deponija do preduzimanja mera rekultivacije;

uređivanje neposredne okoline energetskih i industrijskih objekata raditi po principima uređenja velikih industrijskih kompleksa u naseljima;

perspektivno deponovanje pepela i šljake iz termoenergetskih objekata obezbediti u depresijama nastalim od površinskih kopova i postojeća pepelišta sanirati odgovarajućim tehničkim rešenjima kako bi se ubuduće sprečilo raznošenje pepela vetrom ili rastvaranje agresivnih sastojaka i njihovo upuštanje u podzemne i površinske vode;

obezbediti odgovarajuće uslove za deponovanje rovskog uglja, akumuliranje i prečišćavanje otpadnih voda i dr.

Sa ciljem da se smanje neusaglašenosti i postojeće protivurečnosti između zahteva i potreba zaštite od elementarnih nepogoda i opasnosti izazvanih kroz korišćenje prostora, neophodna su odgovarajuća institucionalna rešenja, kao i primena jedinstvenih kriterijuma za ugradnju zaštitnih mera u planska dokumenta na nižim nivoima planiranja.

Institucionalna i sistemska rešenja:

– obezbediti razvoj jedinstvenog sistema informisanja i monitoringa u oblasti zaštite od elementarnih nepogoda imajući u vidu veličinu i učestalost potencijalnih ekstremnih prirodnih pojava;

– obezbediti razradu i primenu jedinstvene metodologije za evidentiranje, prikupljanje i čuvanje dokumentacije o elementarnim nepogodama kao i procenu šteta od elementarnih nepogoda;

– predvideti mrežu uređaja (stanica) za praćenje elementarnih nepogoda i katastrofa;racionalnost gradnje i održavanja grupisanih infrastrukturnih sistema i tehnoekonomska opravdanost uspostavljanja jedinstvenog infrastrukturnog koridora ne sme biti kompromitovana njihovom povećanom povredljivošću na kritičnim deonicama, pa je kroz odnosnu studijsku dokumentaciju, na bazi detaljno i za ovakvu namenu utvrđenih rizika, neophodno proceniti pojedinačne rizike i očekivanu povredljivost svakog pojedinog sistema, preduzeti konkretne mere za smanjenje povredljivosti do ekonomski prihvatljivog nivoa i iznalaženje alternativnih rešenja za slučaj prekida funkcionisanja ili uništenja delova sistema;

– s obzirom na to da je obim i verovatna učestalost katastrofalnih industrijskih nesreća najveća kod onih industrijskih i energetskih objekata koji predstavljaju rizik za životnu sredinu i kod normalnog rada postrojenja, odnosno gde su prisutni rizici od skladištenja, manipulacije i transporta lakozapaljivih, eksplozivnih i otrovnih materija, a pre svega rizici koji proizlaze iz tehnološkog procesa i veličine kapaciteta, za najrizičnije objekte iz katastra zagađivača, neophodno je izvršiti posebne studijske analize uticaja sa aspekta rizika od elementarnih nepogoda i pri tom analize treba izvršiti za scenarije uspostavljene prema tačnoj oceni najverovatnijih kritičnih faza za svaku primenjenu tehnologiju i kapacitet rizika za uređaje i opremu;

U ovom materijalu dati su ključni elementi za analizu potencijala i ograničenja Planskog područja, tako što je kombinovan pristup konvencionalne analize SWOT (Strengths/Prednosti, Weaknesses/ Slabosti, Opportunities/Mogućnosti, Threats/Opasnosti), Territorial Impact Analysis (TIA) i Strategic Spatial Impact Evaluation (SSIE), u pojednostavljenom obliku. Ovo predstavlja pripremni materijal na osnovu kojeg bi po donošenju ovog plana bila urađena tzv. analiza integralnog strateškog uticaja (ISA, Integrated Strategic Assessment), a koja će uključiti i odgovarajuće elemente analize strateškog uticaja na životnu sredinu SEA (Strategic Environmental Assessment). Budući da se dejstvo većeg broj faktora još uvek ne može u svemu jednoznačno proceniti, naime, podvesti pod neki od standardnih aspekata analize SWOT, što se u prvom redu odnosi na institucionalni faktor i na faktor predstojeće privatizacije u oblasti energetike, u analizu je uvedena još jedna dimenzija evaluacije, a to je „uticaj rizika i neizvesnosti”.

U našoj zemlji sada se paralelno i kombinovano primenjuju, za razne kategorije i na osnovu različitih zakonskih osnova, „ocena uticaja na sredinu” (što je ekvivalent za konvencionalni EIA) i „strateška procena uticaja na životnu sredinu” (što je ekvivalent za engleske izraze SEA, tj., Strategic Environmental Assessment, odnosno za SIA, Strategic Impact Assessment, odnosno za SSIE, Strategic spatial impact evaluation). Strateška procena uticaja na životnu kod nas je tek odnedavno zakonski uvedena (2004. godina), pa je njegova primena na samom početku. I u EU primena ovog instrumenta još uvek nije raširena, ali se naporedo već radi na njegovom prilagođavanju, modifikacijama i dopunama. Glavni pravac ovih promena teži ka kombinovanoj primeni konvencionalnih/standardnih pristupa u evaluaciji uticaja na životnu sredinu (EIA, ES i sl.), s jedne strane, i pristupa iz oblasti prostornog/urbanističkog planiranja i upravljanja razvojem (npr., TIA, Territorial Impact Assessment), s druge, kako bi se razvili integralni pristupi (npr., oni iz klase IIA,.Integrated Impact Assessment). Reč je o pristupima koji ciljaju na evaluaciju teritorijalnog kapitala (kvaliteta sredine, endogenog/unutrašnjeg kapitala i sl.) određenog područja, što obuhvata procenu kompleksa raznih merljivih i manje merljivih opštih strukturnih i lokacionih faktora, iz nekoliko velikih velikih grupa: saobraćajni (geostrateški) položaj područja; fizički (prostorno-ekološki), socijalni, ekonomski i dr. potencijal; institucionalna, organizaciona i komunikacijska osposobljenost, uključujući i potencijal za inovacije i korišćenje raspoloživih i novih znanja; komparativne prednosti; konkurentska sposobnost područja.

Ovakav pristup izabran je najpre zbog dva razloga: prvo, on omogućava kompleksnije sagledavanje problema i evaluaciju opcija; i drugo, on je kompatibilan sa pristupima koji su poznati stranim akterima za koje je izgledno da će u sve većem broju biti prisutni na Planskom području, raznim povodima (pomoć iz predpristupnih fondova EU, investcione aktivnosti strateških partnera, interesi u svojinskom i drugom restrukturiranju u oblasti energetike itd.). Namera je da se na taj način dođe do saznajne građe koja se može koristiti u komunikaciji o argumentaciji s njima (kao, uostalom, i s domaćim akterima).

Prednosti su:

– dostignuti stepen industrijalizacije, uz visok nivo tehničke opremljenosti u većem delu rudarsko-industrijskih kapaciteta, naročito u opštini Lazarevac, predstavlja neospornu prednost i potencijal budućeg razvoja;

– visoko razvijena industrijska kultura na velikom delu Planskog područja – usprkos nepovoljnom uticaju događaja iz devedesetih godina prošlog veka – predstavlja velik ekonomski, socijalni i ljudski kapital. Tradicija rudarstva u Kolubarskom basenu traje već 110 godina;

– društveni proizvod po stanovniku znatno je viši od republičkog proseka, naročito u opštini Lazarevac;

– plansko područje raspolaže znatnim i kvalitetnim stručnim kadrom, iako ne u svemu dovoljnim i odgovarajuće kvalifikacione strukture;

– relativnu povoljnost predstavlja to što je stepen nezaposlenosti na Planskom području niži u odnosu na republički prosek, s jedne strane, ali obim, dinamika i struktura zaposlenosti predstavljaju i određenu slabost, s druge strane;

– započet je intenzivan proces privatizacije i razvoja privatnog preduzetništva, pa je formiran velik broj privatnih preduzeća i samostalnih radnji, porasla je zaposlenost u privatnom sektoru itd. Ovaj proces je, međutim, prostorno neravnomeran, dok je uloga privatnog preduzetništva u porastu u opštini Ub;

– iako je, s jedne strane, raširenost siromaštva na Planskom području manja u odnosu na republički prosek – Plansko područje pripada većim delom području Grada Beograda, gde je ono najmanje – na osnovu jednog broja indirektnih pokazatelja osnovano je ustvrditi da ona predstavlja problem u onim delovima gde je brojnije ruralno i/ili nedovoljno zaposleno i/ili manje obrazovano i/ili staro i/ili izbegličko stanovništvo.

Slabosti su:

razvojna stagnacija i recesija u osamdesetim godinama prošlog veka, privredni kolaps na početku devedesetih godina prošlog veka (sa padom zaposlenosti, rastom nezaposlenosti, drastičnim padom fizičkog obima proizvodnje, stečajem pojedinih preduzeća, radikalnim smanjivanjem investicija i dr.), kao i spora i nedovoljna obnova ekonomskog rasta nakon 2000. godine i nedovoljno brzo rešavanje drugih problema iz prethodnog perioda, predstavljaju izrazitu slabost i umanjuju razvojni potencijal Planskog područja;

plansko područje je neravnomerno razvijeno, što će biti znatno ograničenje za koncipiranje strateškog razvoja kojim bi bila zadovoljna većina aktera. Kao rezultat intenzivnog razvoja, doseljavanja stanovništva i zapošljavanja (najviše u rudarstvu, energetici i industriji), naročito u drugoj polovini sedamdesetih godina prošlog veka i u osamdesetim godinama prošlog veka, ostvarena je izrazita koncentracija stanovništva i privrednih aktivnosti u Lazarevcu, Vreocima i Velikim Crljenima – naročito u odnosu na mnogo manje razvijene delove u opštinama Lajkovac i Ub;

kao rezultat svekolikog zaostajanja i nazadovanja od kraja osamdesetih godina prošlog veka, privreda Planskog područja još uvek nosi veći broj strukturnih nedostaka, kao što su nizak nivo produktivnosti rada, niska iskorišćenost kapaciteta, gubitak pojedinih tržišta i pad izvoza zbog raznih eksternih i internih ograničenja, nedostatak obrtnih sredstava, otežan plasman proizvoda i usluga, niska reproduktivna sposobnost, veliki poslovni gubici i problemi sa likvidnošću i rastom zaduženosti pojedinih preduzeća, nizak nivo ličnih zarada, otežana naplata potraživanja i dr;

„mono-industrijska” („mono-funkcionalna”) privredna struktura Planskog područja, tj., prevaga kapitalno-intenzivnih delatnosti (dominacija proizvodnje i prerade uglja, energetike, prerade nemetala, mašinogradnje, industrije građevinskih materijala itd.), odnosno nedovoljno razgranata privredna matrica, biće ograničenje za budući razvoj, ako ne bude preduzeta diversifikacija privrede;

osim što su teško prilagodljive zbog jednostranosti, mnoge privredne aktivnosti su u velikoj meri zavisne od baznih resursa, a time i lokaciono nefleksibilne. Budući da se naročito u rudarskom i energetsko-industrijskom kompleksu koriste veliki količine materijalnih inputa u proizvodnji (sirovina, energenata, repromaterijala, vode, građevinskog i drugog zemljišta itd.), kao i da je transport raznog tereta veoma obiman, ovo u prvi plan stavlja razne probleme snabdevanja i nabavke opreme, rezervnih delova, sirovina i repromaterijala, kao i probleme u organizaciji transporta. Organizaciona i druga sposobnost privrednih aktera na Planskom području još uvek nije dostigla onaj nivo koji omogućava da se ti problemi racionalno i efikasno rešavaju, kao i da se to radi tako da se ne stvaraju negativni eksterni efekti;

generalno, nedovoljno je izgrađena tehnička infrastruktura (saobraćajnice, vodovod, sistemi za kanalisanje i tretman otpadnih voda i dr.), a posebno u zonama veće koncentracije stanovništva i proizvodnih kapaciteta (npr., u Velikim Crljenima i Vreocima), kao i u pojedinim drugim naseljima opština Ub, Lajkovac i Obrenovac. Pored toga, velik deo tehničke infrastrukture je zapušten, a često i nepotpuno funkcionalan, kao posledica njenog nedovoljnog održavanja (naročito u devedestim godinama prošlog veka);

budući da se za rad većine kapaciteta koriste ogromne količine lokalnih resursa (tj., uglja, peska, gline, kamena, vode, raznih poljoprivrednih sirovina i dr.), kao rezultat nepovoljnog dejstva većeg broja faktora, Plansko područje suočeno je s brojnim negativnim ekološko-prostornim efektima i posledicama nedovoljno kontrolisane eksploatacije i prerade resursa, a u prvom redu sa zagađenim vazduhom, vodom i zemljištem, kao i sa zapuštenim urbanim i ruralnim prostorom. Uz to, osim što lignitski ugljevi koji čine osnovni energetski resurs, oni imaju relativno malu kaloričnu vrednost i sadrže relativno visok procenat sumpora. Uticaj zagađivanja manifestuje se kako na Planskom području tako i na širem regionalnom prostoru. Velik deo ekološko-prostornih šteta, kao i zagađene životne sredine uopšte, ostao je nedovoljno saniran, odnosno nedovoljno obnovljen, što predstavlja ogromno i jedno od najvećih ograničenja za život stanovnika i budući razvoj područja. Ovaj problem naročito je potenciran u situaciji gde nedostaju ogromna finansijska i druga sredstva, kako za sanaciju zagađene životne sredine, tako i za uvođenje postupaka i ugrađivanje uređaja i postrojenja za prečišćavanje u skladu s preuzetim međunarodnim obavezama Republike Srbije, odnosno u skladu sa standardima i praksom EU;

voda je na mnogo načina nedostajuđi resurs na Planskom području, tako da predstavlja jedan od ključnih ograničavajućih faktora razvoja. Na većem delu područja nema dovoljno vode za piće, a tako i za tehničke potrebe, zalivanje itd. Poseban problem predstavlja isušivanje bunara, kao posledica eksploatacije uglja;

postojeća tehnologija u najvećem delu sistema je zastarela.

dok, s jedne strane, nedostaju pojedine vrste kadra (naročito visoko stručne kvalifikacije), stručna radna snaga (naročito u Lazarevcu) je skuplja u odnosu na onu u regionalnom okruženju, s druge. Ovo predstavlja problem u uslovima nerazvijenog odnosno nefleksibilnog tržišta radne snage. Prosek starosti zaposlenih u RB Kolubara je 48,5 godina. Najviše nedostaje određen broj visoko obrazovanih stručnjaka rudarske, mašinske, elektro i drugih struka, a potreban je i kvalitetan rukovodeći kadar za rudarske mašine i pogonske stanice, te i kvalifikovani električari, bravari i zavarivači.

zarade u JP EPS relativno se smanjuju i prosečna plata iznosi 1,2 prosečne plate u Republici Srbiji, a sve do pre nekoliko godina bile su 2,4 prosečne plate u Republici Srbiji, pa je to jedan od uzroka odlaska mladih školovanih stručnjaka, kao i iskusnih majstora raznih zanimanja;

relativno nizak nivo industrijalizacije na području Uba i Lajkovca predstavlja izvesno ograničenje za budući razvoj, a tako i relativno nizak stepen zaposlenosti stanovništva (osim u poljoprivredi);

nezaposlenost je porastu, u apsolutnom izrazu čak i u periodu nakon 2000. godine, što je veliko socijalno, ekonomsko i političko ograničenje za budući razvoj. Posebnu nepovoljnost čine: relativno nepovoljna kvalifikaciona struktura nezaposlenih i njihova svojevrsna strukturna dekvalifikacija za budući razvoj; manjak stručnog kadra u oblasti menadzmenta, razvoja i marketinga, informatike itd., kao i raširena nezaposlenost izvan poljoprivrede u opštinama Ub i Lajkovac;

pojedine delatnosti koje su se izdvojile iz ranijeg proizvodnog sistema kao neproizvodne (non-core), već nastupaju kao monopolisti u proizvodnji roba i pružanju usluga proizvodnim (core) delatnostima, u uslovima lokacione nefleksibilnosti i nerazvijenog držišta;

sistem preseljenja domicilnog stanovništva za potrebe eksploatacije osnovnog resursa (uglja) ima mnogo nedostataka, pa je dosad funkcionisao samo u krađim periodima, a i tada nedovoljno efikasno. Kao posledica, to stvara mnoštvo problema, u proizvodnim sistemima, naseljima i raseljenom odnosno preseljenom stanovništvu;

posebno, u oblasti upravljanja zemljištem, a naročito u rešavanju imovinskopravnih odnosa za potrebe eksproprijacije nekretnina, preseljavanja stanovništva i infrastrukture i dr. – za potrebe eksploatacije i prerade uglja – kako plansko-urbanističke vlasti, tako i RB „Kolubara” suočavaju se s velikim brojem problema, koji se rešavaju uz velike teškoće, a ponekad i uz toliko kašnjenja da to znatno ugrožava sve proizvodne procese.

sporost dosadašnjeg procesa reorganizacije, privatizacije i drugog restrukturiranja preduzeća u oblasti rudarstva, energetike i industrije na Planskom području predstavlja nesumnjivu slabost, s jedne strane, ali ima i nekih dobrih strana, s druge, budući da je time izbegnuto da se brzopleto, nepripremljeno i nepromišljeno uđe u modele restrukturiranja koji ne daju dobre rezultate;

spora privatizacija rezultat je tradicionalno naglašene vezanosti ogromnog broja zaposlednih za RB „Kolubara”, zbog čega su relativno nerazvijene preferencije za preduzetništvo, inovativnost i preuzimanje rizika izvan proizvodnog sistema. Kao jedna od posledica, mreža malih i srednjih preduzeća (MSP) nije dovoljno razvijena u čitavom Kolubarskom regionu;

poljoprivreda i seosko područje suočeni su s veđim brojem strukturnih nedostataka, od kojih su najvažniji usitnjenost poseda, slaba organizovanost, sistema agrotehničke i druge pomoći poljoprivrednim proizvođačima i mreže za plasman proizvoda, nedovoljna razvijenost mreže javnih službi na seoskom području i njihovo slabo funkcionisanje.

Mogućnosti/Šanse su:

odličan geografski položaj i relativno dobra saobraćajna, komunikacijska i druga povezanost Planskog područja s okruženjem, a u prvom redu s područjem Beograda, predstavlja jednu šansi za budući razvoj;

Plansko područje raspolaže znatnim neobnovljivim, delimično obnovljivim i obnovljivim prirodnim resursima, u prvom redu rezervama uglja, nemetala i termomineralnih izvora, zatim poljoprivrednim zemljištem, a manje i vodama. Ovi resursi mogu se koristiti u raznim oblastima, najpre u rudarstvu, energetici, raznim industrijskim aktivnostima, poljoprivredi, turizmu itd. Ako se eksploatišu na ekonomski, socijalno i ekološki-prostorno prihvatljiv način, a uz to i sve više u skladu sa dobrom evropskom praksom i već preuzetim međunarodnim obavezama u oblasti energetike i zaštite životne sredine, Plansko područje ima mogućnosti da krene pravcem stvarno održivog razvoja, a preduslov za to je znatno racionalnije i ekološki-prostorno kontrolisanije korišćenje uglja nego do sada, s jedne strane, i intenzivnije i kontrolisano korišćenje dosad nedovoljno korišćenih resursa, s druge strane;

mogućnosti za plasman roba i usluga s Planskog područja na širem regionalnom i međunarodnom tržištu, kao i zaintresovanost aktera izvan Područja za saradnju s akterima iz Kolubarskog regiona;

pod određenim uslovima, većina proizvoda i usluga s Planskog područja mogli bi postati konkurentni i na širem (međunarodnom) tržištu, čemu posebno ide na ruku rast cena energije na svetskom tržištu, kao i sama okolnost da su RB „Kolubara” i TE „Nikola Tesla” lideri u proizvodnji uglja i energije, što predstavlja velik tzv. razvojni i tržišni kapital;

iako sporo i ne u svemu dovoljno, položaj rudarstva i energetike poboljšan je u poslednjih nekoliko godina, što samo po sebi povećava razvojne šanse Kolubarskog regiona. Ovaj pravac promena kompatibilan je sa savremenom evropskom industrijskom politikom (u delu koji se odnosi na pomoć i podršku restrukturiranju u oblasti eksploatacije uglja);

iako ne u svemu dovoljan, raspoloživ visoko stručan i obrazovan kadar, kao i konsolidovana industrijska tradicija i kultura, daju Planskom području pouzdane šanse za budući razvoj. Veće šanse za zapošljavanje su u preduzećima koja su izdvojena iz JP RB „Kolubara”, kao i u nekim preduzećima koja će biti tek osnovana, za toplifikaciju, vodosnabdevanje, proizvodnju peska, korišćenje mineralnih sirovina i dr., u okviru razvoja i širenja lokalnog preduzetništva i proizvodnje;

pozitivno dejstvo ima i blizina Beograda i njegovih naučnih, istraživačkih i obrazovnih institucija i organizacija. Stručne škole na Planskom području imaju dobru tradiciju u obrazovanju osnovnog kadra za njegovu privredu, što samo po sebi povećava razvojne šanse Planskog područja;

imajući u vidu velik broj nerešenih ekološko-prostornih problema, pokazana dosadašnja spremnost i budući planovi pojedinih međunarodnih aktera da pomogognu u rešavanju tih problema daje velike mogućnosti; Analogna spremnost budućih investitora da koriste ugalj u skladu s visokim ekološkim i drugim standardima, takođe, bi povećala šanse Planskog područja za ostvarenje održivog razvoja;

prioritetni projekti mogu se realizovati u oblasti poljoprivrede, infrastrukture, turizma i ekologije, gde već postoji velik broj inicijativa i pokazane spremnosti za investiranje. Određeni broj ovakvih projekata i programa odnosi se na alternativne delatnosti, što predstavlja znatnu povoljnost naročito s ekološko-prostornog stanovišta, budući da bi njihova realizacija mogla doprineti rešavanju barem dela zaostalih ekoloških problema (velike površine degradiranog odnosno zagađenog zemljišta, koje još uvek nije sanirano odnosno rehabilitivano, ogromne količine nedovoljno iskorišćenih sekundarnih resursa i dr.). Intenzivnija i bolja saradnja sa ministarstvima i fondovima znatno bi doprinela bržem realizovanju projekata i programa o kojima je reč, odnosno racionalnijem korišćenju nedovoljno korišćenih prirodnih i ljudskih resursa;

najveće mogućnosti postoje za diversifikaciju postojeće privredne matrice i razvoj novih prerađivačkih kapaciteta. Tu su i velike mogućnosti za intenzivniji razvoj MSP, utoliko bolje ako su ona integrisana u velike sisteme. Ako bi regionalni akteri češće i ubedljivije pregovarali mogli bi da izdejstvuju da jedan od nekoliko glavnih regionalnih centara u Republici Srbiji za biznis inkubatore za MSP bude lociran upravo u Kolubarskom regionu, jer je ovaj region paradigmatičan u pogledu mogućnosti i ograničenja za gransko restrukturiranje jedne tradicionalne i jednostrane privredne matrice u kojoj dominiraju rudarstvo, energetika i s njima povezane delatnosti;

naseljska/komunalna opremljenost velikog broja naselja i raspoloživ stambeni fond predstavljaju znatan, već izgrađeni razvojni kapital, pod uslovom da se više ulaže u održavanje fiksnih fondova, odgovarajuća mreža proširi i da se povisi nivo usluga, što važi i za usluge javnog sektora uošte;

na Planskom području postoji duga i jaka tradicija saradnje između proizvodnih sistema i komunalnih delatnosti u pojedinim naseljima, a naročito na području opštine Lazarevac. Ova situacija ima dobrih strana, naročito u pogledu uspostavljanja trajnih i racionalnih obrazaca između aktera iz privatnog i javnog sektora i unutar njih i to upravo u oblasti naseljske infrastrukture (toplifikacija, sistem uklanjanja i prerade otpada i dr.).

jačanje tzv. nevladinog sektora/organizacija (NVO), naročito ako on ima demokratski legitimitet i raspolaže neophodnom kompetencijom, nesumnjivo bi doprinelo porastu razvojnih šansi Planskog područja;

poboljšanje kvaliteta naseljske sredine, kako u urbanim delovima Planskog područja, tako i na selu, jeste preduslov za ostvarivanje razvojnih potencijala Planskog područja. Prioritet u tome treba da ima porast broja (naseljskih i drugih) usluga, kao i poboljšanje njihovog kvaliteta.

Opasnosti su:

ako bi se ekstrakcija i prerada osnovnog resursa nastavili na sadašnji način, koji je ekološki-prostorno i u mnogom drugom pogledu sub-standardan i inferioran u odnosu na bolje evropske standarde i praksu, to preti da će se nastaviti zagađivanje životne sredine i degradacija prostora na Planskom području, kao i negativan uticaj na širi prostor. Razvoj ne bi bio zasnovan na principima i kriterijumima održivog razvoja. Naročito bi očekivana intenzivna eksploatacija i prerada uglja mogla imati negativne efekte, ako ne bi bila kontrolisana, odnosno ako se bi uzimale u obzir odgovarajuće odredbe Ugovora o osnivanju energetske zajednice Jugoistočne Evrope. Slično dejstvo, iako u mnogo manjoj meri, imalo bi i očekivano intenziviranje poljoprivredne proizvodnje;

ako se ne preduzme diversifikacija postojeće privredne strukture, to takođe znači da Plansko područje ne bi započelo novu fazu u rastu i razvitku, tj., fazu održivog razvoja, već bi nastavilo prema postojećem obrascu industrijskog razvoja. Time bi teritorijalni kapital Planskog područja ostao nedovoljno iskorišćen, a pojedini njegovi elementi ugroženi,

teritorijalni kapital Planskog područja već je trajno ugrožen zaostajanjem u izvođenju ekološko-prostorne sanacije i rehabilitacije degradiranog prostora, a biće još više ako se obim i intenzitet sanacije višestruko ne poveća u narednim godinama. Posebne probleme treba očekivati u pogledu plasmana poljoprivrednih proizvoda s Planskog područja, pa se i njihovom rešavanju mora pristupiti na potpuno novi način;

bez tehnoloških inovacija i širenja primene novih tehnoloških znanja, Plansko područje nema izgleda da započne novi razvojni ciklus

započinjanje novog razvojnog ciklusa, na principima i kriterijumima održivog razvoja, biće veoma otežano ako se odmah ne priđe rešavanju problema nedostatka mlađeg, visoko obrazovanog i visoko stručnog stanovništva. Slične opasnosti postoje i zbog nedostatka upravljačkog kadra raznih profila, kao i zbog nedovoljno brzog uvođenja i širenja preduzetničke kulture;

demografsko pražnjenje i starenje stanovništva u pojedinim ruralnim delovima Planskog područja trajno bi ugrozilo njihove razvojne izglede. Nerešavanje problema siromaštva, koje je pretežno upravo u tim delovima, imalo bi slične posledice. Nije izgledno, međutim, da se ovaj problem može rešiti samo akcijama lokalnih odnosno regionalnih aktera, već on iziskuje i sistematske i programirane aktivnosti na republičkom nivou;

ako se ne zaustavi postojeći trend rasta nezaposlenosti, to bi suštinski ugrozilo mogućnost zasnivanja nove koncepcije razvoja koja bi sadržala i neophodnu dimenziju socijalne održivosti. Izgledno svojinsko restrukturiranje dela javnog sektora zacelo će generisati i novu nezaposlenost, čime će rešavanje ovog problema biti samo dodatno usloženo;

nije izgledno da bi veliki delovi proizvodnog sistema mogli biti profitabilni pri postojećem, nedovoljnom stepenu iskorišćenosti proizvodnih i uslužnih kapaciteta, budući da će očekivano zaoštravanje tržišne utakmice to veoma otežati;

ako se ne izbegne uticaj cenovnih distorzija u uslovima neregulisanog i nerazvijenog tržišta, monopolistička pozicija delatnosti koje su se izdvojile iz ranijeg proizvodnog sistema kao neproizvodne (non-core) postojano će uticati na prekomeran porast troškova kod osnovnih (core) delatnosti;

budući da problem vodosnabdevanja predstavlja jedno od glavnih razvojnih ograničenja Planskog područja i da u njegovom rešavanju postoji veći broj otvorenih pitanja, svako odlaganje rešavanja ovog pitanja suštinski bi ugrozilo razvojne prospekte;

u institucionalnom pogledu, zasigurno neće biti pomaka napred ako se hitno ne pristupi rešavanju gorućih problema koji se odnose na bespravnu izgradnju, nisku efikasnost u rešavanju imovinsko-pravnih odnosa, sporo sprovođenje zakona u ovoj oblasti, nedostatak planske i projektne dokumentacije i sl.

Odlaganje prihvatanja odnosno primene Protokola iz Kjota, Arhuske konvencije, acquis communautaire u oblasti energetike, zaštite životne sredine i planiranja i obaveza iz Ugovora o osnivanju energetske zajednice Jugoistočne Evrope odložilo bi donošenje razvojnih dokumenata koji se zasnivaju na principima i kriterijumima održivog razvoja, pa tako i koncipiranje novog razvoja na Planskom području. Do 2015. godine JP EPS mora da dostigne standarde EU u oblasti zaštite životne sredine (na osnovu propisa EU i domaćih propisa, njima prilagođenih). Posebno, do 2011. godine treba implementirati Direktive u skladu s Ugovorom o osnivanju energetske zajednice Jugoistočne Evrope, posebno one koje se odnose na zaštitu životne sredine. Zaštita životne sredine je treći strateški cilj EU, a kod nas se oko 30% propisa koje se tiču pridruživanju odnose na zaštitu životne sredine. JP EPS je najveći zagađivač životne sredine u Republici Srbiji. Za to su potrebna ogromna sredstva, a samo u oblasti termoenergetike potrebno je uložiti oko 1,2 milijardi evra (to jest, prosečno preko 100 miliona evra godišnje), da bi se to postiglo. Ta sredstva mogu se obezbediti iz donacija, sredstava od prodaje električne energije, kredita, sredstava ekološkog fonda i dr. JP EPS bi godišnje trebalo da izdvaja oko deset miliona evra, po osnovu količina emisije sumpor-dioksida, azotnihoksida i praškastih materija koje se emituju iz TE postrojenja. Ovo je veliko novo opterećenje za JP EPS. Ako JP EPS to ne uradi, preti mu da pojedina njegova postrojenja i pogoni budu zatvoreni i da tako nastane još veći manjak električne energije, što bi prouzrokovalo novi uvoz. Prioriteti, u skladu s strateškim opredeljenjem, odnosno obavezom da se postojeći standardi o zaštiti životne sredine primene su: smanjivanje emitovanja čvrstih čestica na 50 mg po jednom kubnom metru, uvođenje desumporizacije i denitrifikacije dimnih gasova, promene tehnologije otpepeljivanja na svim TE, rešavanje deponija pepela i zagađivanja u vezi s tim, uređivanje površinskih kopova (u pogledu zaštite zemljišta, vode i vazduha), odnosno dovođenje zemljišta u prvobitno stanje nakon završtetka eksploatacije, uvođenje integralnog sistema monitoringa zaštite životne sredine JP EPS i implementacija strategije Protokola iz Kjota. Tokom poslednjih pet godina u kapitalnim remontima najvećih TE obavljene su rekonstrukcije i modernizacija postrojenja koja imaju direktan uticaj na stanje životne sredine (iz donacija i sopstvenih sredstava). S druge strane, boljem prilagođavanju bi pomoglo ako bi Republika Srbija što pre dobila mogućnost korišćenja predpristupnih fondova EU.

Inače, RB „Kolubara” planira da, pored standarda ISO 9000, do 2007. godine uvede i standard ISO 14001 (što je plan i u JP EPS), odnosno da uvede sistem za upravljanje zaštitom životne sredine (EMS). To se prepliće sa poboljšanjem upravljanja zaštitom na radu i zdravstvenom zaštitom zaposlenih.

RB „Kolubara” je jedan od oslonaca JP EPS, ali ima višak zaposlenih, što mu otežava da se (bez otpuštanja dela zaposlenih) u pogledu troškova i tražene cene nosi sa konkurentima iz regionalnog okruženja (npr. nuklearnim elektranama i racionalnije organizovanim TE na ugalj). Prema meritornim ocenama (na primer, RWE), od sada zaposlenih 10.400, za sadašnji nivo proizvodnje dovoljno je 8.760 ljudi. RB „Kolubara” je promenila organizaciju i prestala da bude javno preduzeće, pa je sada zavisno preduzeće u okviru JP EPS. Izvesno je da će troškovi zaštite životne sredine više opterećivati poslovanje u budućem periodu. Dok je u periodu od 2001. do 2005. godine JP EPS uložio u zaštitu životne sredine oko 25 miliona evra (što se odnosi na neposredne mere zaštite i približavanje standardima EU), u narednom periodu treba uložiti znatno više, naime, oko jedne milijarde evra, a samo u periodu od 2006. – 2011. godine oko 550 miliona evra. Prioriteti su razni, od uvođenja nove tehnologije transporta pepela i šljake, ugrađivanja postrojenja za odsumporavanje, kako bi se smanjila emisija sumpornih oksida (od 2009. godine), intenzivnija rekultivacija zemljišta, šire uvođenje sistema selektivnog skidanja i odlaganja humusnog sloja, prečišćavanje voda, prioritetna sanacija „ekoloških crnih tačaka”, uvođenje sistema praćenja i odgovora na rizike itd., ali prvo treba uvesti sistematski informacioni sistem, sa sastavnim delovima (katastri zagađivača, ekološko zoniranje, monitoring itd.).

RB „Kolubara” redovno prebacuje planove, što je u jednom delu i posledica nerealnog planiranja, ali i što je teško objasniti u situaciji kada je nekoliko bagera bilo stavljeno van pogona u određenom periodu. S druge strane, planovi i ne moraju biti nerealni, budući da se prave u situaciji kada je oprema zastarela.

Iako se problemu energetske efikasnosti posveđuje znatna pažnja u Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, kao osnovni pravac prilagođavanja u ovoj oblasti ipak je definisno – aktiviranje novih izvora, odnosno izgradnja novih kapaciteta, sve u svetlu izglednog deficita električne energije u predstojećem periodu. Ostaje otvoreno pitanje da li je ovo ispravno strateško opredeljenje – naročito imajući u vidu implicirane troškove i nedostatak finansijskih i drugih sredstava za njegovu realizaciju – ili bi bolje strateško rešenje bilo da se više pažnje posveti restrukturiranju potrošnje u privredi, saobraćaju, domaćinstvima i javnoj potrošnji, čija nepovoljna struktura čini glavni generator neracionalne potrošnje energije. Ako se državna politika bude više zasnivala na štednji i racionalizaciji energije, to će svakako smanjiti potrebu za aktiviranjem novih izvora i izgradnjom novih kapaciteta.

Obim ekstrakcije i prerade uglja je ogroman. Projekcije rudarskih operacija, koje čine osnov koncepcije ovog plana u oblasti energetike, a tako i u drugim privrednm i neprivrednim oblastima, mogle bi biti znatno promenjene ako se pokaže da je – uz neophodna tehnička i funkcionalna prilagođavanja u proizvodnim sistemima – tzv. kombinovano sagorevanje uglja i biomase ima bolju perspektivu, a uz to je i ekološki-prostorno mnogo povoljnije (budući da implicira srazmerno manju ekstrakciju uglja).

Neizvesnost u pogledu mogućne promene preferencija međunarodnih aktera da investiraju u eksploataciju i preradu uglja u Kolubarskom basenu i Kostolačko-kovinskom basenu

Očekuje se da će već posle 2011/12 godine biti izgrađeno nekoliko sveevropskih naftovoda i gasovoda, od kojih je izgledno da će barem dva prolaziti i preko teritorije Republike Srbije. Ovo uvodi potpuno nove momente u procenu energetskog bilansa, naročito imajući u vidu mnogo lakše ostvarivu ideju o izgradnji termoelektrana na gas, u uslovima regulisanog energetskog tržišta Evrope i ujednačenih cena eletrične energije.

Iako su dosad uložena znatna sredstva u revitalizaciju dela elektroenergetskih postrojenja i dalje kao ključni problem dalje revitalizacije i izgradnje ostaje nedostatak kapitala za finansiranje. U poslednjoj deceniji prošlog veka bila je karakteristična tendencija dezinvestiranja, opadanja obima investiranja i nisko učešće investicija u raspodeli društvenog proizvoda.. U takvim, ograničavajućim uslovima, nije bilo dovoljno prostora za redovno održavanje pogona, a još manje za izgradnju novih, pa su sada zahtevi utoliko veći što su svi pogoni radili na granici izdržljivosti (uz neredovno i nedovoljno ulaganje u održavanje), kao i zbog toga što ulaganja u nove objekte uključuje, pored investiranja u opremu i niz drugih troškova (rešavanje imovinsko-pravnih problema, izmeštanje infrastrukture, geološka istraživanja, izrada pripremne dokumentacije i dr.). Osim toga, u prethodnom periodu nije se dovoljno ulagalo u ekološko-prostornu sanaciju i rehabilitaciju, što podrazumeva da se prioritetno i ubrzano nadoknade ovakvi nedostaci za koje je potreban veliki obim sredstava.

Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine polazi od politike formiranja cena koja zadovoljava princip „troškovi plus”, što znači da se u jediničnu cenu elektroenergije ugrađuju troškovi proste reprodukcije i troškovi razvoja. To je uslov bez kojeg planske odluke o ulaganjima u rehabilitaciju elektroenergetskog sistema zemlje, a naročito one o izgradnji novih postrojenja, neće biti moguće doneti na racionalan način. Efektivno, višegodišnje odlaganje usklađivanja cene uglja i elektroenergije sa cenama regionalnom okruženju Republike Srbije (odnosno sa cenama koje odražavaju raspoloživost resursa i oportunitetne troškove njegovog korišćenja), predstavljalo je u početku najveće ograničenje za realizaciju Programa razvoja i rehabilitacije proizvodnje elektroenergije Planskog područja. U dugom periodu, politika cena u ovoj oblasti bila je zasnovana, nominalno, na socijalnoj zaštiti svih slojeva stanovništva. Sa stanovišta ukupnog društvenog troška eksploatacije osnovnog resursa, međutim, ovakva politika pokazala se neracionalnom, jer je bitno uticala na povećavanje konačne cene prilagođavanja koje se može realizovati na srednji i dugi rok. Suočavanje sa manjkom električne energije u drugoj polovini devedesetih godina prošlog veka uticalo je na to da se politika cena promeni, korigovanjem cene ovog resursa/proizvoda naviše. U tome, korigovanje cene elektroenergije obrazlagano je i kao nužan preduslov za privlačenje stranih investitora na Plansko područje.

U pogledu cena električne energije, u proteklih nekoliko godina ona je bila znatno korigovana naviše, pa ne bi trebalo da predstavlja ograničavajući faktor za buduće finansiranje. Uz definisanje i efektivnu primenu adekvatnih cena, nužno je uporedo preduzeti i veći broj drugih strateških mera, usmerenih na rešavanje drugih strukturnih problema, među kojima su najvažniji: relativno niska produktivnost proizvodnih sistema u rudarstvu i energetici; veliki gubici u distribuciji električne energije; potcenjeni prostorno-ekološki uticaji osnovne rudarske i energetske efektivnosti i njihova nedovoljna kontrola; niska opšta energetska efikasnost u privredi, domaćinstvima, javnim službama, saobraćaju itd.

Stoga, uporedo s određivanjem daljeg prilagođavanja cene električne energije, treba izvršiti analizu ukupne ekonomije poslovanja rudarstva i elektroprivrede, sa stanovišta organizacije rada i održavanja postrojenja, stvarnih, standardizovanih i normativizovanih troškova poslovanja, primene tržišnih principa u poslovanju raznih delova sistema itd.

Grube procene budućih ulaganja za Plansko područje urađene su na osnovu raspoloživih podataka i strateških i drugih dokumenata razvoja. Pregled planiranih investicionih aktivnosti u oblasti rudarstva i energetike na Planskom području i investicionih ulaganja na izmeštanju i rekonstrukciji infrastrukturnih sistema u zoni rudarskih radova za srednjoročni investicioni period (narednih pet do šest godina), dat je tabelarno, s tim što su investiciona ulaganja data kao okvirna i sa pouzdanošću koja zavisi od pouzdanosti izvornih podataka. S obzirom na nepostojanje odgovarajuće studijske i tehničke dokumentacije, potrebna sredstva za izgradnju pojedinačnih kapaciteta krupne infrastrukture moguće je proceniti samo dovođenjem u vezu sa investicijama za slične aktuelne projekte.

Kod pojedinih ulaganja postoje nepreciznosti i dileme vezane za strateška opredeljenja, razvojne alternative i planska i tehnička rešenja. Za celinu Planskog područja nije moguće pouzdano proceniti ulaganja u rekonstrukciju i izmeštanje infrastrukturnih sistema lokalnog značaja i izmeštanje naseljskih sadržaja. S obzirom na ove činjenice, može se očekivati da su ukupna ulaganja u srednjoročnom periodu na ovom području između 1,8 i 2,0 milijarde evra.

Tabela 1. Prikaz grube procene potencijalnih investicija – troškova za period do 2012/13. godine

I OBLAST RUDARSTVA izvor period mil. € Produženje veka i rekonstrukcija rudarskih kapaciteta: PK „Tamnava zapadno polje”, PK Polje „B/C” i proširenje PK Polje „D” (1) 2007-2010. 227,60 Sanacija odlagališta PK „Polje B „ (2) 2007. 1,50 Revitalizacija opreme u rudnicima i investicije u preradi uglja (1) 2007-2010. 26,00 Zamenski kapaciteti: PK „V. Crljeni” (1)(9) 2007-2008.2007-2012. 20,70104,05 Novi objekti rudarskih kapaciteta: PK „Polje E” i PK „Radljevo” (1) 2007-2010. 335,00 Kolubara prerada (suva separacija, mokra separacija, sušara, toplana i žel. transport) (2) 2007. 16,20 Uređenje naselja „Jelav” za preseljenje domaćinstava u zoni PK Polje „B/C” (2) 2007. 1,70 Preseljenje naselja Vreoci i preseljenje mesnog groblja (5) 2007-2013. 151,73 Preseljenje naselja Zeoke i mesnog groblja u Baroševcu 2008-2011. 1,60 Preseljenje domaćinstava u zoni PK „Radljevo” (Brgule, Šarbane, Radljevo, Kalenić) 2009-2013. 24,42 Preseljenje domaćinstava u zoni PK „Tamnava-Zapadno polje” (Kalenić, M. Borak) 2007-2013. 20,80 II OBLAST ENERGETIKE izvor period mil. € TE „Kolubara A”: varijanta sa neophodnim ulaganjima u održavanje postojećih kapaciteta zaključno sa 2007. godinom i izgradnja zamenskog kapaciteta na istoj lokaciji snage reda 200 MW; (3) 2007-2013. 126,013 varijanta sa neophodnim ulaganjima u sanaciju postojećih blokova i njihovo povlačenje iz pogona od 2010-2014. što odlaže izgradnju zamenskog kapaciteta do 2014; 63,217 varijanta sa značajnim investicionim ulaganjima u revitalizaciju bloka A3, minimalna ulaganja u ostale blokove i njihovo povlačenje iz pogona od 2010-2013. što odlaže izgradnju zamenskog kapaciteta do 2018. 69,351 Procena investicija (za opremu i radove) potrebnih za nastavak izgradnje TE „Kolubara B” (4) 2007-2012. 508,65 Deponija pepela TE „Kolubara A” (2) 2007. 1,88 Izgradnja deponije pepela, šljake i gipsa TE „Kolubara B” (4) 2008-2012. 12,85 III SAOBRAĆAJNA INFRASTRUKTURA izvor period mil. € Izmeštanje, izgradnja i rekonstrukcija javnih državnih puteva: . M22 sa putnim objektima (izmeštanje u dužini od 6,8 km bez pribavljanja zemljišta); (6) 2008-2011. 6,12 R201 sa putnim objektima (izmeštanje u dužini od 1,2 km bez pribavljanja zemljišta); (6) 2008-2011. 0,78 Izmeštanje državnog puta II reda Stublenica-Šarbane-Rudovci-Kalenić (u dužini od 9,44 km); 2010-2012. 9,35 državnog puta II reda Baroševac-Zeoke-Burovo-Šopić (rekonstrukcija oko 7,28 km po trasi lokalnog puta i izgradnja u dužini od oko 3,12km) 2008-2011. 7,37 IV VODOPRIVREDNA INFRASTRUKTURA izvor period mil. € Izmeštanje reke Kolubare- II faza u dužini oko 2,2 km (6) 3,80 Izmeštanje i regulacija vodotoka Jaruga i Stari Peštan (6) 2007-2008. 0,45 Izmeštanje donjeg toka r. Peštan od uliva u Kolubaru do km 1+695.00 (6) 2010-2012. 0,35 Regulacija reke Peštan i i izrada retenzija za kontrolu poplavnih voda (10) 2008-2012. 25,00 Regulacija donjeg toka reke Turije (cca 1,7km) (2) 2007. 0,13 Rekonstrukcija sistema zaštite PK „Tamnava – Zapadno polje” od velikih voda sa zapadne strane nakon otvaranja PK „Radljevo” (prekidna komora, cevovod Ø 800, cca 5,7 km) (7) 2010-2012. 1,26 Izgradnja retenzije na r. Pljoštanici i ret. brane „Šarbane” sa crpnom stanicom i cevovod sa pratećim objektima: (7) 2010-2012. I varijanta – recipijent r. Ub; 1,64 II varijanta – recipijent r. Pljoštanica nizvodno od PK „Radljevo”. 1,80 Izmeštanje cevovoda sirove vode i cevovoda vode za piće Ø 300, cca 2,9 km od vodovoda Kalenić do M.Borka, izrada i opremanje bunara nizvodno od CS (7) 2010-2012. 0,44 Vodosnabdevanje stanovništva i izrada novih bunara (vodovod Vreoci) (2) 2007. 0,63 VS V.Crljeni: izgradnja novih bunara izvorišta „Most”, rekonstrukcija PPV, izgradnja primarnog cevovoda Ø300 Vreoci-V. Crljeni, dogradnja rezervoara 500 m3. (8) 2007-2012. 2,00 Izgradnja novog primarnog cevovoda od PPV Peštan do Burova i Baroševca, PS i veza sa PPV Medoševac (8) 2007-2010. 3.48 V ELEKTROENERGETSKA INFRASTRUKTURA izvor period mil. € Izmeštanje do van zone rudarskih radova DV 110 (6) 2008-2011. 0,80 -1,23 Izmeštanje van zone rudarskih radova DV 35 kV (Vreoci) (6) 2008-2011. 0,70 Revitalizacija TS 110/35 kV (Vreoci) (2) 2007. 1,25 Izmeštanje van zone rudarskih radova DV 35 kV i TS 35/10kV Kalenić 2008-2012. 1,50 Izmeštanje DV 35 kV i TS 35/6kV u Baroševcu (2) 2007. 0,50 VI STUDIJSKA, PLANSKA I TEHNIČKA DOKUMENTACIJA izvor period mil. € Istraživački projekti, strategije i programi razvoja 2007-2012. 1,80 Izrada i donošenje prostornih i urbanističkih planova 2007-2009. 1,80 Izrada tehničke dokumentacije 2007-2012. 2,40

U dosadašnjem periodu pokrenuti su ili realizovani brojni studijski i istraživački projekti koji se odnose na budući razvoj Planskog područja. Opsežna istraživanja obavljena su i za potrebe ovog plana. Istraživački rad mora se nastaviti i u narednom periodu, sa ciljem optimizacije budućeg razvoja Planskog područja i smanjenja brojnih ograničenja i konflikata koja prate taj razvoj, praćenja promena u prostoru i iznalaženja odgovarajućih rešenja za njihovo plansko usmeravanje.

Ova oblast istraživanja ima više podoblasti, koje se iz praktičnih razloga mogu svesti na dalja istraživanja ležišta i uslova njihove eksploatacije i na istraživanja uslova i mogućnosti transformacije uglja i drugih mineralnih sirovina u ležištu, odnosno razvoja energetsko-industrijskog kompleksa. U okviru ove dve podoblasti mogu se primeniti i rezultati fundamentalnih istraživanja za razvoj novih tehnologija.

Razvoj Planskog područja i ukupni razvoj njegovog neposrednog okruženja nužno je istraživati i planirati na regionalnom i međuregionalnom nivou, što je preduslov za postepenu promenu monostrukturne privrede, kao i strukture kapitalnih ulaganja, odnosno za sprečavanje reprodukovanja društvenih neracionalnosti i umanjivanja ukupnih ekonomskih efekata na ovom području. Mnoge pojave i procese nije moguće sagledati u okvirima uže zone Planskog područja, zbog toga što se oni manifestuju dugoročno i na znatno širem području. Ovde su prioriteti: politika regionalnog razvoja i regionalni aspekti razvoja Planskog područja; struktura privrednog razvoja; integralni ruralni razvoj; razvojni konflikti; eksterni efekti; optimizacija korišćenja resursa; zemljišna politika.

Obim, intenzitet i karakter socioekonomskih transformacija u lignitskom basenu, kao i moguće posledice tih transformacija, zahtevaju da im se da poseban značaj u istraživanjima. Zbog toga su izdvojene u posebnu oblast, iako se po svojoj prirodi mogu uklopiti u razmatranje regionalnog razvoja, kao i u okvire planiranja i uređenja prostora. Najznačajnije socioekonomske transformacije izaziva proces preseljenja naselja, kapitalne infrastrukture mada se ne mogu zanemariti ni procesi urbanizacije, dezagrarizacije stanovništva, koncentracije u centralnim delovima basena i dr. Socioekonomske promene deo su eksternih efekata razvoja energetike.

Degradacija sredine je, bez sumnje, najznačajniji ograničavajući faktor razvoja Planskog područja i ukupnog razvoja u lignitskom basenu. Raznovrsni oblici degradacije sredine, kao i njen veliki obim i intenzitet, čine ovu problematiku kompleksnom. Tematske oblasti istraživanja degradacije, obnavljanja i unapređenja kvaliteta sredine obuhvataju: utvrđivanje osnova politike zaštite i unapređenja sredine u lignitskom basenu; metodološka i organizaciona pitanja zaštite i kontrole kvaliteta sredine; mesto, vrstu, karakter, intenzitet i prostorni domet postojećih zagađivača sredine; prognoziranje budućih oblika i intenziteta degradacije sredine; uslove i efekte primene direktiva definisanih ugovorom o osnivanju energetske zajednice; obim i područje uticaja negativnih eksternih efekata na sredinu; obim, dinamiku i oblike degradacije prirodnih resursa; procenu šteta; tehnološke, prostorne, biološke, ekonomske i druge aspekte obnavljanja degradiranih resursa; degradaciju i uslove obnavljanja ekosistema; monitoring i kontrolu životne sredine u lignitskom basenu; razvoj indikatora stanja, uzroka i posledica; formiranje osnova za normativnopravno regulisanje ove materije za specifične uslove lignitskom basena i dr.

Zajednički imenitelj istraživanja je konceptualna usmerenost ka rešavanju problema koji su u direktnoj vezi sa organizacijom, uređivanjem i korišćenjem prostora, i to u pogledu:

saobraćaja – sagledavanje postojećeg i budućeg intenziteta i strukture saobraćaja u Basenu, sagledavanje obima i dinamike izmeštanja pojedinih saobraćajnica, ispitivanje efikasnosti javnog i internog saobraćaja i transporta u basenu, ispitivanje veza i uslovljenosti između pojedinih vidova i oblika saobraćaja i optimizacija saobraćaja u uslovima postojećih i budućih ograničenja koja nameće razvoj REIS;

krupne energetske, telekomunikacione i druge tehničke infrastrukture – istraživanja ovih aspekata transformacija, kao i uslova funkcionisanja ovih sistema, orijentisana na sagledavanje obima, karaktera, intenziteta i dinamike ograničenja koja nameće REIS i uslova za neutralisanje tih ograničenja radi obezbeđenja njihovog nesmetanog funkcionisanja;

korišćenja i zaštite vodnih resursa – ispitivanje promena u režimu podzemnih i površinskih voda u zoni kopova kao i mogućih posledica tih promena, ispitivanje pojedinih oblika, mesta i intenziteta degradacije vode od pogona REIS, sagledavanje ukupnih vodnih potencijala u basenu i neposrednom okruženju, ispitivanje strukture postojeće potrošnje vode u pogonima REIS i sagledavanje (prognoza) budućih potreba, ispitivanje suprotnih ili konfliktnih interesa u korišćenju vodnih resursa, ispitivanje mogućnosti za zadovoljenje budućih potreba REIS za tehnološkom vodom, ispitivanje tehnoekonomskih, prostornih, ekoloških i drugih aspekata prečišćavanja otpadnih voda, sagledavanje informacionog i kontrolnog sistema za kontrolu režima podzemnih i površinskih voda, ispitivanje alternativnih rešenja za eksploataciju, distribuciju i korišćenje vodnih resursa, ispitivanje mogućih rešenja za uređenje i zaštitu površinskih voda i dr.;

istraživanja u vezi sa zaštitom kulturnog nasleđa – evidenciju i kategorizaciju kulturnog nasleđa, sagledavanje stepena ugroženosti od razvoja REIS, ispitivanje uslova preseljenja i zaštite kulturnog nasleđa, sagledavanje koncepta politike zaštite kulturnog nasleđa u lignitskom basenu i dr.

Prioriteti istraživačke podrške prostornom razvoju Kolubarskog lignitskog basena su istraživanja koja su :

u funkciji utvrđivanja dugoročne strategije eksploatacije lignita i drugih resursa u Kolubarskom basenu;

vezana za upravljanje životnom sredinom u Kolubarskom basenu;

vezana za rešavanje prostornih i socijalnih konflikata u Kolubarskom basenu;

vezana za uticaj promena u režimu podzemnih voda i prostornom razmeštaju površinskih voda na stabilnost tla, isušivanje (poljoprivrednog) zemljišta, promenu ekosistema i sl.;

vezana za utvrđivanje konačnih trasa infrastrukturnih sistema čije je izmeštanje neophodno iz zone kopova;

vezana za model sprovođenja rekultivacije pojedinih delova basena u zoni površinskih kopova, energetskih i industrijskih kompleksa;

vezana za model rešavanja imovinsko-pravnih pitanja u postupku preseljenja (delova) naselja, infrastrukturnih, industrijskih i drugih objekata.

Ovaj plan ostvarivaće se prvenstveno pripremom i donošenjem odgovarajućih srednjoročnih planova i programa za eksploataciju pojedinih delova lignitskog ležišta, kao i odgovarajućih prostornih i urbanističkih planova za komplekse i objekte posebne namene, naselja ili delove naselja.

Uređivanje lokacija termoenergetskih i industrijskih objekata REIS biće zasnovano na razradi osnovnih rešenja ovog plana na nivou plana generalne ili detaljne regulacije. Osnov za rešavanje imovinsko-pravnih odnosa, kao i bliži uslovi uređivanja, korišćenja i revitalizacije područja pojedinačnih površinskih kopova biće utvrđeni, takođe, na nivou planova detaljne regulacije. Programi će se izrađivati u razmerama 1:25.000, 1:10.000 i 1:5000, a regulaciona rešenja u razmerama 1:2.500 i 1:1.000.

U toku sprovođenja ovog plana, biće izrađena nova planska dokumentacija ili izmenjena i dopunjena postojeća, na novim razvojnim osnovama, u prvom redu za Lazarevac, Ub, Lajkovac, Vreoce, Velike Crljene i Stepojevac, kao i za naselja u kojima će biti locirano preseljeno stanovništvo, u skladu sa prioritetima koje će utvrditi nadležne opštine u saradnji sa stručnim službama PD Rudarski basen „Kolubara” d.o.o.

Odgovarajući urbanistički planovi doneće se obavezno za područja gde se izvode rudarski radovi, za energetsko-industrijske komplekse, deponije pepela i šljake, za planirane zone naseljavanja (naselja ili delove naselja) i izmeštanje infrastrukturnih sistema (saobraćajnica, vodotoka, energetskih i telekomunikacionih vodova).

Otvaranje novih površinskih kopova, izgradnja novih i revitalizacija postojećih energetskih i industrijskih objekata na Planskom području biće zasnovani na dugoročnim i srednjoročnim programima razvoja REIS i investiciono-tehničkoj dokumentaciji, usklađenim sa Strategijom razvoja energetike Srbije, Prostornim planom Republike Srbije i odgovarajućim urbanističkim (regulacionim) planovima.

Preseljenje stanovništva i izmeštanje naselja, privrednih, infrastrukturnih i drugih objekata iz područja površinske eksploatacije vršiće se organizovano i planski, na osnovu odgovarajućih urbanističkih planova, petogodišnjih i godišnjih programa preseljenja usklađenih sa dinamikom rudarskih radova i ovim planom.

Rekultivacija i revitalizacija oštećenog (zauzetog) zemljišta vršiće se na osnovu dugoročnih i srednjoročnih programa i odgovarajuće tehničke dokumentacije, zasnovanih na rezultatima istraživanja, a međusobno usklađenih sa programima i projektima rudarskih radova.

Za naselja/delove naselja gde će prioritetno biti naseljavano razmešteno stanovništvo, donosiće se programi pripremanja i uređivanja zemljišta i opremanja naselja odnosno njihovih delova.

Izrada studijske, planske i tehničke dokumentacije za realizaciju regionalnog centra za reciklažu i regionalne sanitarne doponije komunalnog otpada podrazumeva: izradu regionalnog i opštinskih planova za upravljanje otpadom kao i strateške procene uticaja na životnu sredinu; donošenje urbanističkog projekta regionalnog centra sa koncepcijskim rešenjem; donošenje situacionih planova i akata o urbanističkim uslovima za transfer – stanice; izradu generalnog projekta sa prethodnom studijom opravdanosti; izradu projektne dokumentacije (idejni i glavni projekti); izradu studije opravdanosti i studije o proceni uticaja objekata na životnu sredinu.

Analiza ostvarivanja ovog plana biće izvršena po isteku četiri godine od njegovog donošenja (2012/13. godine) i ako bude potrebno biće pokrenut postupak izmena i dopuna ovog plana.

Prioriteti u izradi i donošenju razvojnih strategija i programa:

dugoročna strategija razvoja Kolubarskog lignitskog basena;

srednjoročni program razvoja PD RB „Kolubara” d.o.o.;

srednjoročni razvoj i rekonstrukcija energetskih objekata u Kolubarskom basenu;

programi preseljenja stanovništva iz zone rudarskih radova;

programi rekultivacije degradiranog zemljišta u zoni rudarskih radova;

programi upravljanja životnom sredinom na području Kolubarskog basena sa monitoringom.

Prioriteti u donošenju prostornih i urbanističkih planova:

prostorni planovi opština Ub, Lajkovac, Obrenovac i Lazarevac do kraja 2008/09. godine;

generalni (urbanistički) planovi za Lazarevac, Lajkovac, Stepojevac i Velike Crljene do kraja 2008. godine;

odgovarajući regulacioni planovi za: područje KO Vreoci do kraja 2008. godine; područje KO Jabučje i KO Skobalj do kraja 2009. godine; prostorne celine gde se predviđa preseljenje Vreoca do 2009. godine; prostorne celine gde se predviđa preseljenje (delova) ostalih naselja u toku 2008/09. godine; zona uticaja kopova Polje „B”, Polje „C” i Polje „E” koja obuhvata (delove) KO Baroševac, KO Zeoke, KO Medoševac i KO Burovo – do kraja 2009. godine; zona uticaja kopa „Radljevo” koja obuhvata (delove) KO Radljevo, KO Kalenić, KO Brgule i KO Šarbane – do kraja 2009. godine; područje TE „Kolubara B” (plan donet 2005. godine) potrebno je donošenje urbanističkih projekata za pojedine prostorne celine uključujući sanitarnu deponiju i centar za reciklažu do 2009. godine; područje KO Šopić (zapadno od železničke pruge) do kraja 2009. godine; za nove koridore infrastrukturnih sistema – pet godina pre izmeštanja postojećih (prioritet – izmeštanje reka Kolubare i Peštana, uređenje gornjeg toka reke Peštan, izmeštanje puta M-22 i puta R-201, energetskih i telekomunikacionih vodova u zoni „Južnog polja” i Polja „E” – do 2009.godine).

Urbanistički (regulacioni) planovi za naselja koja se nalaze u zoni planiranih rudarskih radova obavezno sadrže poseban program preseljenja stanovništva i razmeštaja infrastrukturnih sistema i komunalnih obekata (groblja i dr.).

S obzirom na razređenu prostornu strukturu seoskih naselja, građevinske rejone tih naselja treba definisati u okviru urbanističkih planova. Na nivou prostornih planova opština moguće je dati samo okvirna rešenja u okviru pravila za uređenje prostora.

Prioriteti u izradi tehničke dokumentacije (od 2008/09. godine) obuhvataju: tehničku dokumentaciju i studije opravdanosti za „Radljevo”, „Južno polje” i Polje „E” i to za površinski kop u konačnim granicama uz procenu stabilnosti kosina i tla na kontaktu sa kopovima; tehničku dokumentaciju i studije opravdanosti za izgradnju novih i rekonstrukciju postojećih energetskih i industrijskih objekata (TE „Kolubara A”, TE „Kolubara B”, „Prerada” i dr.); tehničku dokumentaciju na nivou generalnih projekata i prethodnih studija opravdanosti za izmeštanje infrastrukturnih sistema (saobraćajnica, energetskih i telekomunikacionih vodova) i vodotoka Kolubare, Peštana i Kladnice iz zone rudarskih radova; projekte za komunalno opremanje naselja za prihvat izmeštenog stanovništva; projekte za rekultivaciju i uređenje degradiranih površina.

Neophodno je blagovremeno, po formiranju odgovarajuće studijske, planske i tehničke dokumentacije, početi sa izradom i konsolidacijom nasipa u južnom delu polja „Tamnava Istok” za budući infrastrukturni koridor. Formiranje nasipa za saobraćajni koridor (železnička pruga, M-22) izvršiti u skladu sa propisima i tehničkim normama iz oblasti građevinarstva.

Glavni nosioci odgovornosti na primeni i ostvarivanju ovog plana su:

Vlada sa ministarstvima i nadležnim institucijama, posebno za oblasti rudarstva i energetike, urbanizma i prostornog planiranja, finansija, vodoprivrede i poljoprivrede, životne sredine, saobraćaja i dr.;

JP „Elektroprivreda Srbije” sa svojim direkcijama;

Rudarski basen „Kolubara” d.o.o. i TENT Obrenovac d.o.o.;

opštine Lazarevac, Lajkovac, Ub i Obrenovac.

Učesnici u implementaciji ovog plana su i privredna društva, privatni investitori, udruženja preduzetnika (i druge asocijacije) i nevladin sektor.

Potrebno je ispitati mogućnost formiranja posebnog fonda za finansiranje pratećih aktivnosti eksploatacije lignitskog basena (pokrivanje neproizvodnih troškova). Takođe, za preporuku je formiranje posebne agencije (odbora, komisije) čije bi nadležnosti bile: koordinacija aktivnosti na pripremi studijske, planske i tehničke dokumentacije, odnosno na donošenju i implementaciji planskih odluka; priprema operativnih planova i programa; servisiranje fonda iz koga se alimentiraju troškovi preseljenja naselja, infrastrukturnih i privrednih objekata, rekultivacija deponija i drugih neproizvodnih troškova; kontrola realizacije godišnjih i srednjoročnih programa preseljenja naselja (stanovništva) izgradnje i uređenja novih lokacija; kontrola realizacije programa rekultivacije oštećenog zemljišta i uređenja rekultivisanih površina; posredovanje u dogovaranju i usklađivanju suprostavljenih interesa u postupku sprovođenja planova i programa; posredovanje kod utvrđivanja naknada za eksproprisane nepokretnosti i utvrđivanje drugih uslova i rešenja u postupku realizacije programa preseljenja stanovništva iz zone rudarskih radova; preduzimanje drugih aktivnosti vezanih za planski razvoj rudarskog basena i usklađivanje suprotnih interesa.

Efikasan i racionalan razvoj REIS, održivo rešavanje prostornih, ekoloških i socioekonomskih konflikata na Planskom području (posebno u domenu preseljenja stanovništva, odnosno izmeštanja naselja, privrednih, infrastrukturnih i drugih sistema), kao i problemi u sinhronizaciji brojnih aktivnosti na rešavanju dugoročnih i operativnih problema zahtevaju dogradnju institucionalnog sistema, normativnih i drugih rešenja na republičkom i lokalnom nivou. Ovim rešenjima treba obuhvatiti sledeće oblasti, odnosno grupe problema: usklađivanje izrade i verifikacije studijske, planske i tehničke dokumentacije u različitim oblastima: rudarstvu, energetici, građevinarstvu, uređenju prostora, privrednom i socijalnom razvoju, saobraćaju, vodoprivredi, poljoprivredi i šumarstvu, životnoj sredini i dr.; institucionalna rešenja za upravljanje razvojem i usklađivanje različitih interesa u razvoju; organizovano preseljenje stanovništva iz zone rudarskih radova, rešavanje svojinskih i imovinskopravnih problema, oblici naknade i sl.; problematika životne sredine i rekultivacije oštećenog zemljišta i uređenje prostora po završetku rudarskih radova; zaštita biodiverziteta i prirodnih vrednosti, kao i zaštita kulturnog nasleđa; pitanje finansiranja razvoja i dr.

Treba preispitati mogućnost donošenja posebnog zakona za Kolubarski lignitski basen ili za zone obimne eksploatacije mineralnih sirovina umesto dogradnje i usklađivanja postojećih zakona.

———————–

0

10000000

20000000

30000000

40000000

50000000

60000000

70000000

80000000

1952

1955

1958

1961

1964

1967

1970

1973

1976

1979

1982

1985

1988

1991

1994

1997

2000

2003

2006

jalovina

0

5

10

15

20

25

30

35

40

2005

2010

2015

2020

2025

2030

2035

2040

2045

2050

2055

2060

2065

godina

mil.t

Kolubara

N.Tesla A

N.Tesla B

Kolubara B

ostalo

Nove TE