Na osnovu člana 35. stav 2. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, broj 72/09) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07 i 65/08),
Vlada donosi
O UTVRĐIVANjU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA POSEBNE NAMENE NACIONALNOG PARKA KOPAONIK
Član 1.
Utvrđuje se Prostorni plan područja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuju se osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja Nacionalnog parka Kopaonik na delovima teritorije opština Raška, Brus i Leposavić.
Član 3.
Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1: 50 000, i to: referalna karta 1. Zaštita prirode, prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara; referalna karta 2. Namena prostora; referalna karta 3. Organizacija turističkih sadržaja, naselja i saobraćaja; referalna karta 4. Tehnička infrastruktura.
Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 12 primeraka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan sprovodi se izradom i donošenjem razvojnih planova i programa, urbanističkim planovima, programima uređenja građevinskog zamljišta, kao i programima zaštite životne sredine i prirode.
Član 5.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu za infrastrukturu (tri kompleta), Ministarstvu ekonomije i regionalnog razvoja (jedan komplet), Ministarstvu životne sredine i prostornog planiranja (jedan komplet), Javnom preduzeću „Nacionalni park Kopaonik” (jedan komplet), opštini Raška (jedan komplet), opštini Brus (jedan komplet), opštini Leposavić (jedan komplet) i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (dva kompleta).
Analitičko-dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u Republičkoj agenciji za prostorno planiranje.
Član 6.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koji bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 7.
Urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.
Urbanistički planovi i projekti, planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 8.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 Broj:
U Beogradu,
VLADA
POTPREDSEDNIK
PROSTORNI PLAN
PODRUČJA POSEBNE NAMENE NACIONALNOG PARKA KOPAONIK
I. POLAZNE OSNOVE
Granice i bilans površina područja Prostornog plana u odnosu na zone zaštite Nacionalnog parka
Područje Prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog parka Kopaonik (u daljem tekstu: Prostorni plan) obuhvata područje Nacionalnog parka Kopaonik (u daljem tekstu: NPK), sa zonama I, II i III stepena zaštite i područje zaštitne zone NPK, na delovima teritorija opština Raška, Brus i Leposavić.
Područje Nacionalnog parka
Područje NPK obuhvata ukupnu površinu od 12.106,03 ha, od čega na teritoriji opštine Raška 7.886,47 ha u delovima deset katastarskih opština i na teritoriji opštine Brus 4.219,56 ha u delovima osam katastarskih opština. Razgraničenje područja NPK i njegovih zona zaštite izvršeno je u odnosu na glavne postojeće korisnike prostora, po najprikladnijim tehničkim elementima za ovakvu vrstu prostornog plana. Najveći deo područja NPK obuhvata državna šuma sa velikim katastarskim parcelama. Zato je područje NPK najdetaljnije fizički identifikovano i podeljeno postojećom Opštom šumskom osnovom NPK iz 1994. godine (čija se podela na gazdinske jedinice i odeljenja zadržava i u novoj Opštoj šumskoj osnovi od 2004. godine). Za razgraničenje područja neposredne zaštite NPK u okviru zaštitne zone NPK korišćene su postojeće šumsko-privredne osnove za gazdinske jedinice „Veliki Vlah – Jadovnik – Treska” i „Kremićke šume” u opštini Raška i „Kopaonik” u opštini Brus. Na osnovu ovih dokumenata, granice NPK i njegovih zona zaštite definisane su pretežno granicama celih šumskih odeljenja gazdinskih jedinica (u daljem tekstu: GJ) i manjim delom granicama odseka u okviru šumskih odeljenja. Manje deonice granica NPK i zona njegove zaštite, neobuhvaćene postojećom Opštom šumskom osnovom, određene su granicama opština, topografskim oznakama (reka, put, razvođe sliva, vrh sa trigonometrom i slično) i granicom građevinskog područja naselja.
Područje NPK po Prostorom planu razgraničeno je sledećim elementima identifikacije u okviru važećih Opštih šumskih osnova Nacionalnog parka:
1) U okviru opštine Raška – granica područja NPK u okviru opštine Raška određena je šumskim odeljenjima GJ „Barska reka”, GJ „Samokovska reka” i GJ „Gobeljska reka”, opštinskim/pokrajinskim granicama i topografskim elementima. Granica od tromeđe opština Raška, Brus i Leposavić, gde se istovremeno sustiču GJ „Barska reka” i GJ „Samokovska reka”, vodi ka zapadu granicom opština Raška i Leposavić, odnosno granicama odeljenja 70 i 71 GJ „Barska reka” do mesta gde se odeljenje 71 GJ „Barska reka” odvaja od opštinske/pokrajinske granice; nastavlja dalje obodom odeljenja 71, 72 i 67 GJ „Barska reka” i presecajući regionalni put R-119a nastavlja obodom odeljenja 66, 60, 59, 57, 56, 55, 52 i 53 GJ „Barska reka” do dvomeđe odeljenja 53 i odeljenja 54 GJ „Barska reka“, obuhvatajući odeljenje 54 do njegove ponovne dvomeđe sa odeljenjem 53; odatle kratko nastavlja granicom odeljenja 53, da bi se odvojila od državnog šumskog zemljišta ka zapadu razvođenjem između Barske i Lisinske reke do trigonometarske tačke čukar (1.267 mnv), obuhvatajući privatno zemljište, odakle skreće ka severu lokalnim putem do Barske reke; od Barske reke nastavlja pretežno ka severu obuhvatajući odeljenja 19, 14, 17, 16, 15, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2 i 1 GJ „Barska reka” do granice sa GJ „Samokovska reka”; odatle nastavlja takođe pretežno u pravcu severa obuhvatajući odeljenja 142, 141, 140, 143, 138 i 137 do tromeđe odeljenja 137, 136 i 135 GJ „Samokovska reka”; dalje obuhvata odeljenja 135 i 134 GJ „Samokovska reka” do dodira sa regionalnim putem R-119a; odatle skreće pretežno prema istoku zalazeći uzvodno uz Samokovsku reku granicom odeljenja 133 do tromeđe odeljenja 133, 132 i 131 GJ „Samokovska reka”; dalje nastavlja granicama odeljenja 131 i 1 GJ „Samokovska reka” do granice sa GJ „Gobeljska reka”; u okviru GJ „Gobeljska reka” granica, pretežno u pravcu istoka i severoistoka, obuhvata odeljenja 116, 93, 94, 95, 92, 85, 83, 84, 82, 81, 80, 54, 53, 52, 51, 49, 50, 14, 15 i 16 GJ „Gobeljska reka” do dvomeđe odeljenja 16 sa privatnim zemljištem na Šiljikovcu; odavde skreće ka jugoistoku za 400 metara, zaobilazeći privatno obradivo zemljište, a zatim ka severoistoku do najisturenijeg zapadnog dela odeljenja 13 i dalje granicama odeljenja 13, 12, 11, 10, 5, 6 i 7 GJ „Gobeljska reka” do dvomeđe sa odeljenjem 8; dalje vodi granicom odeljenja 8, obuhvata odeljenje devet i privatno zemljište približno veličine odeljenja 9, da bi se završila na granici GJ „Gobeljska reka” i GJ „Brzećka reka”, odnosno na granici opština Raška i Brus;
2) U okviru opštine Brus – granica područja NPK u okviru opštine Brus određena je odeljenjima GJ „Brzećka reka”, granicom ranijeg društvenog poseda PTK „Kopaoničanka”, granicom građevinskog područja naselja Brzeće po važećim Izmenama i dopunama urbanističke uređajne osnove Brzeća iz 1988. godine, regionalnim putem R-218, opštinskom/pokrajinskom granicom i topografskim elementima. Granica počev od spoja granica opština Brus i Raška na severnom delu NPK obuhvata odeljenja 115, 116, 117, 114, 111, 108, 107 i 106 GJ „Brzećka reka”; dalje prema jugu nastavlja granicom ranijeg poseda PTK „Kopaoničanka” do Srebrnačke reke; odatle skreće prema istoku Srebrnačkom rekom do odeljenja 103 i dalje granicama odeljenja 103, 101, 100, 99, 96 do odeljenja 95; potom obuhvata čistinu „1” odeljenja 95 do odeljenja 93 i istočnom granicom ovog odeljenja vodi prema jugu do građevinskog područja Brzeća; dalje nastavlja severnom ivicom građevinskog područja ovog naselja, odnosno južnim granicama odeljenja 93 i 92 do odeljenja 90; granica dalje zalazi u Brzećku reku po granicama odeljenja 90, 62, 61 i 60 do zapadne ivice građevinskog područja Brzeća i nastavlja dalje jugozapadnom i zapadnom granicom građevinskog područja Brzeća kroz odeljenja 60, 59, 58 i 54; dalje prema jugu granica nastavlja zapadnom ivicom građevinskog područja Brzeća prema privatnom zemljištu i zatim regionalnim putem R-218 do odeljenja 51, pa dalje istim regionalnim putem i granicama odeljenja 51, 52 i 53 do dvomeđe odeljenja 53 i 1; granica dalje obuhvata odeljenja 1, 2, 3, 4, 6, 5, 10 i 11 do spoja ovog poslednjeg sa granicom između opština Leposavić i Brus; opštinskom/pokrajinskom granicom i granicama odeljenja 12, 13 i 14 granica NPK vodi do tromeđe opština Raška, Brus i Leposavić.
Zone zaštite u okviru Nacionalnog parka Kopaonik
Područje NPK podeljeno je po stepenima zaštićenosti na tri osnovne zone zaštite, odnosno na tri kategorije površina. Ove zone zaštite razgraničene su, u skladu sa Opštom šumskom osnovom NPK i topografskim elementima.
Lokaliteti u I stepenu zaštite (prirodni rezervati, spomenici prirode i nepokretna kulturna dobra), ukupno 1.459,05 ha
U okviru opštine Raška, ukupno 991,78 ha:
prirodni rezervat „Barska reka” – zahvata odeljenja 27, 28 bez odseka „a”, 29 bez odseka „a” i manjeg dela odseka „b”, 30 i 31 bez dela odseka „a”, GJ „Barska reka”, ukupne površine od 82,05 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Kozje stene” – zahvata odeljenja 1, 2, 3, 4 i 5, GJ „Barska reka” i odeljenja 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 12, 13, 139 čistina „1” i deo odseka „a”, 140, deo odseka „b” i deo čistine „1” (200 m od grebenske linije odeljenja), 141 deo i 142 deo (300 m od grebenske linije odeljenja), GJ „Samokovska reka”, ukupne površine od 471,38 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Jankove bare” – zahvata odeljenja 21, 22, 23, 24 odsek „a” – ispod puta, 28 i 29, GJ „Samokovska reka”, ukupne površine od 109,30 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Samokovska reka” – zahvata odeljenja 93, 94, 95 i 96 bez odseka „b”, GJ „Samokovska reka”, ukupne površine od 71,38 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Vučak” – zahvata odeljenja 99, odsek „a”, 101, deo odseka „a” ispod šumskog puta, 104, 1, 2, 105 i 106, odsek „a”, GJ „Gobeljska reka”, ukupne površine od 64,18 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Mrkonje” – zahvata odeljenja 45 i 46 – odsek „a”, GJ „Gobeljska reka”, ukupne površine od 29,16 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Gobelja” – zahvata odeljenja 30, 31, 32, 33 i 34, GJ „Gobeljska reka”, ukupne površne od 140,00 ha, sve na državnom zemljištu;
15 spomenika prirode – ukupne površine 23,2877 ha;
sedam nepokretnih kulturnih dobara – ukupne površine 1,04 ha.
U okviru opštine Brus, ukupno 467,27 ha:
prirodni rezervat „Bele stene” – zahvata odeljenja 78 i 81 GJ „Brzećka reka” sa četinarskom šumom južno od starog puta Brzeće-Kopaonik (43,21 ha na državnom zemljištu) i deo livada i ostenjaka severno od starog puta Brzeće-Kopaonik (33,0 ha društvenog zemljišta u posedu PTK „Kopaoničanka”, Brus), ukupne površine od 76,21 ha;
prirodni rezervat „Metođe” – zahvata odeljenja 67, 69, 70, 71, 83, odeljci „e” i „d” i 82 – deo, GJ „Brzećka reka”, ukupne površine od 106,85 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Jelak” – zahvata odeljenja 64, 65 i 66, GJ „Brzećka reka”, ukupne površine od 57,14 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Duboka” – zahvata odeljenja 23, 24, 25, 26, 49 i 50, GJ „Brzećka reka”, ukupne površine od 128,94 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Jelovarnik” – zahvata odeljenja 15, odsek „b”, 16 i 17, GJ „Brzećka reka”, ukupne površine od 61,87 ha, sve na državnom zemljištu;
prirodni rezervat „Suvo Rudište” – zahvata odeljenja 31, deo do žičare Duboka -Pančićev vrh i 32, deo do žičare Duboka – Pančićev vrh, GJ „Brzećka reka”, površine od 31,63 ha, sve na državnom zemljištu;
12 spomenika prirode – ukupne površine 3,25 ha;
11 nepokretnih kulturnih dobara – ukupne površine 1,38 ha.
Površine u II stepenu zaštite (zone predeonih celina, staništa prirodnih retkosti, ostale prirodne vrednosti i nepokretna kulturna dobra), ukupno 3.941,46 ha
U okviru opštine Raška u II stepenu zaštite su velika kontinualna zona predeonih celina slivova Barske i Samokovske reke, Rečice i Gobeljske reke ukupne površine od 3.187,65 ha i lokalitet na Pančićevom vrhu površine od 9,85 ha, ukupno 3.197,5 ha i sa površinama ostalih prirodnih vrednosti (17,47 ha) svega 3.214,97 ha prirodnih dobara, odnosno sa površinama nepokretnih kulturnih dobara (1,5 ha), svega 3.216,47 ha. Ove površine su najvećim delom u okviru GJ „Barska reka”, GJ „Samokovska reka” i GJ „Gobeljska reka”, a manjim delom u okviru privatnog zemljišta. Površine su definisane sledećim granicama:
kontinualna zona predeone celine slivova Barske, Samokovske i Gobeljske reke: od polazne tačke na okuci puta R-119a iznad ulaza u NPK iz pravca Jošaničke Banje zona je u pravcu juga određena granicama odeljenja 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 10 do granice odeljenja 13 („Kozje stene” u I stepenu zaštite) GJ „Samokovska reka”; granica dalje nastavlja pretežno prema istoku granicama odeljenja 13, 14 i 9 GJ „Samokovska reka” i granicom odeljenja 112, GJ „Gobeljska reka” do odeljenja 106 deo („Vučak”, u I stepenu zaštite, iste GJ); dalje nastavlja pretežno ka istoku granicama odeljenja 106, 105 i 99 (sve u I stepenu zaštite, „Vučak”) i dalje granicom odeljenja 100 prema istoku i dalje granicama odeljenja 100, 101 deo i 102, GJ „Gobeljska reka” do granice sa GJ „Samokovska reka”; granica dalje nastavlja prema jugu granicom GJ „Samokovska reka” (odnosno obodom odeljenja 24 ove GJ) i prema jugoistoku granicama odeljenja 67 i 66 i ponovo granicom GJ „Samokovska reka”/GJ „Gobeljska reka” (odeljenja 40 i 41 GJ „Samokovska reka”) do odeljenja 34 GJ „Gobeljska reka”; odatle granica skreće ka severu duž granice odeljenja 34 („Gobelja”, u I stepenu zaštite) i dalje duž granica odeljenja 36, 37, 40, 41, 46 i 49 GJ „Gobeljska reka” do granice NPK; dalje vodi granicom NPK obuhvatajući odeljenje 46 i deo odeljenja 50 GJ „Gobeljska reka”; odatle skreće ka jugoistoku i jugu obuhvatajući deo odeljenja 50, kao i cela odeljenja 44, 26, 27, 28 i 29, do odeljenja 30 GJ „Gobeljska reka”; dalje ka jugu granica se poklapa sa granicom I stepena zaštite („Gobelja”, odeljenja 30, 31 i 32, odnosno granica između GJ „Brzećka reka” i GJ „Gobeljska reka” i između opština Raška i Brus); dalje ka jugu i jugozapadu granica vodi granicama odeljenja 53, 54, 59, 66, 82 i 83 do odeljenja 93 GJ „Samokovska reka”; na obodu odeljenja 93 granica se poklapa sa I stepenom zaštite („Samokovska reka” do granice sa GJ „Barska reka”, odakle nastavlja ka jugu i jugozapadu granicama odeljenja 45, 47, 51 i 55 GJ „Barska reka” do granice NPK; odatle granica nastavlja pretežno ka zapadu granicom NPK obuhvatajući odeljenja 55, 52, 53, 54, 22, 21, 20 i deo 19 do šumskog puta; odatle granica nastavlja pretežno ka severu šumskim putem kroz odeljenja 19, 18, 14, 13, 12 i 11 GJ „Barska reka” do granice GJ „Barska reka”/GJ „Samokovska reka”; odatle granica nastavlja pretežno ka severozapadu granicom GJ „Barska reka”/GJ „Samokovska reka” do I stepena zaštite („Kozje stene”); granica se dalje poklapa sa granicom I stepena zaštite („Kozje stene”) i granicom NPK u okviru GJ „Barska reka” i GJ „Samokovska reka” do odeljenja 131 GJ „Samokovska reka” i obodom ovog odeljenja nastavlja do granice NPK u Samokovskoj reci; granicom NPK obuhvatajući odeljenja 131 i 1 GJ „Samokovska reka” granica dolazi do polazne tačke;
lokalitet na Pančićevom vrhu: obuhvata delove odeljenja 70 GJ „Barska reka” i 88 GJ „Samokovska reka” i ograničen je sa juga pokrajinskom granicom i granicom NPK, sa istoka granicom između opština Raška i Brus, sa severoistoka žičarom Suvo Rudište-Pančićev vrh, sa severa planinskom stazom i sa zapada vojnim putem.
U okviru opštine Brus u II stepenu zaštite su zone predeonih celina: Jaram – Brzećka reka površine 483,154 ha i Duboke površine 170,72 ha kao i lokalitet Pančićev vrh površine 53,33 ha, ukupno 707,21 ha, a sa staništima prirodnih retkosti (0,8 ha) i ostalim prirodnim vrednostima (14,98 ha) svega 723,99 ha prirodnih dobara, odnosno sa nepokretnim kulturnim dobrima (1,0 ha) svega 724,99 ha. Ove površine su najvećim delom u okviru GJ „Brzećka reka” i manjim delom u okviru društvenog, privatnog i ostalog državnog zemljišta, a definisane su sledećim granicama:
zona Jaram – Brzećka reka obuhvata odeljenja 72, 80, 79, 78, 81, 82 deo, 83 deo, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 62, 63, 61, 57 deo i 56 deo, GJ „Brzećka reka”. Granica zone poklapa se delom sa granicama površina u I stepenu („Bele stene”, „Metođe” i „Jelak”);
zona Duboke obuhvata odeljenja 27, 42, 43, 44, 45, 46, 47 i 48, GJ „Brzećka reka”. Granica zone poklapa se delom sa granicom površine u I stepenu („Duboka”);
lokalitet Pančićev vrh obuhvata delove odeljenja 35, 33, 32 i 31 GJ „Brzećka reka”, privatno i ostalo državno zemljište. Granica lokaliteta poklapa se delom sa granicama površina u I stepenu („Suvo rudište” i „Jelovarnik”).
Zona III stepena zaštite
U zoni III stepena zaštite nalaze se sve ostale površine NPK van utvrđenih osnovnih površina u I i II stepenu zaštite. Ova zona obuhvata u okviru NPK površinu od ukupno 6.691,243 ha, od čega u opštini Raška 3.678,2223 ha i u opštini Brus 3.013,02 ha.
Zaštitna zona Nacionalnog parka Kopaonik
Oko područja NPK predviđena je zaštitna zona koja zahvata ukupno 20.538,27 ha, od čega 10.379,23 ha u okviru opštine Raška, 5.945,17 ha u okviru opštine Brus i 4.213,87 ha u okviru opštine Leposavić.
Zaštitna zona NPK definisana je spoljnim granicama katastarskih opština na teritorijama opština Raška i Brus, čiji su delovi zahvaćeni područjem NPK, kao i spoljnim granicama katastarskih opština u okviru opštine Leposavić, koje na granici AP Kosovo i Metohija dodiruju NPK. Posmatrano po opštinama i mesnim zajednicama (u daljem tekstu MZ) to su sledeće katastarske opštine (u daljem tekstu KO):
U okviru opštine Raška:
KO Šipačina, KO Tioxe (MZ Rudnica);
KO Lisina, KO Kopaonik (MZ Kopaonik);
KO Semeteš, KO Badanj (MZ Radošiće);
KO Kremiće (MZ Brvenik);
KO Jošanička Banja, KO Rakovac, KO Crna Glava (MZ Jošanička Banja).
Ukupno u okviru opštine Raška – deset KO u sklopu pet MZ.
U okviru opštine Brus:
KO Bozoljin, KO Ravnište, KO Kneževo (MZ Đerekare);
KO Brzeće, KO Gočmanci, KO Livađe (MZ Brzeće);
KO Paljevštica (MZ Vlajkovci);
KO Kriva Reka (MZ Kriva Reka).
Ukupno u okviru opštine Brus – osam KO u sklopu četiri MZ.
U okviru opštine Leposavić:
KO Belo Brdo, KO Guvnište (MZ Belo Brdo);
Ukupno u okviru opštine Leposavić – dve KO u sklopu jedne MZ.
Zaštitna zona NPK podeljena je na dva područja:
područje neposredne zaštite NPK (sa obuhvatom svih zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara van područja NPK, kao i svih značajnijih naselja po obodu NPK);
područje posredne zaštite NPK (ostali prostor zaštitne zone).
Područje neposredne zaštite NPK (kao osnovna zona, bez izdvajanja površina pojedinačnih objekata zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara disperzovanih u ovoj zoni) zahvata ukupnu površinu od 9.753,28 ha i ograničeno je celim odeljenjima gazdinskih jedinica JP „Srbijašume” (gde je moguće) i topografskim elementima (putevi, razvođa, reke i drugo) na ostalom delu.
U okviru opštine Raška područje neposredne zaštite NPK zahvata površinu od 4.614,48 ha. Na severu obuhvata lokalitet Donja i terene pogodne za alpsko skijanje severno od naselja Crna Glava, zatim područje Crne Glave, koridor novog prilaznog puta Crnoj Glavi, širu zonu naselja Marići, koridor puta R-119 od Marića do Jošaničke Banje i širu površinu naselja Jošanička Banja. Na zapadu granica je određena odeljenjima GJ „Kremićke šume”, Raška i GJ „Veliki Vlah – Jadovnik – Treska”, Raška, korigovana zaobilaženjem postojećih rudokopa i rudonosnih dacitoandezita i obuhvatanjem prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara. Na jugozapadu granica obuhvata širu zonu naselja Lisina – Čajetina – Kostovac, mimoilazeći deo potencijalne rudne zone.
U opštini Brus područje neposredne zaštite NPK zahvata površinu od 3.900,34 ha. Obuhvata koridor prilaznog puta naselju Kriva Reka (izlazeći jednim delom na spoljnu granicu zaštitne zone NPK i širu zonu ovog naselja), kao i glavni prilazni saobraćajni koridor iz pravca Brusa i Blaževa sa zonama naselja Gočmanci, Brzeće, Ravnište i Đerekare. Od Paljevštice na severu, do Đerekara na jugu, granica ovog područja poklapa se sa istočnom granicom zaštitne zone NPK. Za manji deo granice ovog područja korišćeni su elementi razgraničenja ŠGJ „Kopaonik”, Brus.
U opštini Leposavić područje neposredne zaštite NPK prostire se na površini od 1.238,46 ha. Obuhvata širu zonu naselja Belo Brdo, pogodne terene za alpsko skijanje iznad ovog naselja i novi put Lisina – Belo Brdo – Zaplanina.
Područje posredne zaštite NPK prostire se od granice područja neposredne zaštite NPK do spoljne granice zaštitne zone NPK, odnosno do granice područja Prostornog plana i zahvata ukupno 10.784,99 ha, od čega 5.764,75 ha u okviru opštine Raška, 2.044,83 ha u okviru opštine Brus i 2.975,41 ha u okviru opštine Leposavić.
Lokaliteti pojedinačnih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara
U okviru površina i lokaliteta I, II i III stepena zaštite na području NPK i u zaštitnoj zoni NPK (područje neposredne zaštite NPK) disperzovan je određen broj objekata zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara. Površine pojedinačnih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u rangu I stepena zaštite lociranih u prirodnim rezervatima obuhvaćene su površinama navedenih rezervata. Površine pojedinačnih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u rangu II stepena zaštite lociranih u zonama predeonih celina II stepena obuhvaćene su površinama navedenih zona. Pojedinačna prirodna dobra u rangu I stepena zaštite locirana u zonama II stepena zaštite zauzimaju ukupno 23,01 ha (22,01 ha u opštini Raška i 1,00 ha u opštini Brus), locirana u zoni III stepena zaštite ukupno 3.53 ha (1,28 ha u opštini Raška i 2,25 ha u opštini Brus) i locirana u zaštitnoj zoni NPK ukupno 2, 57 ha (2,45 ha u opštini Raška i 0,12 ha u opštini Brus), svega 29,11 ha. Pojedinačna prirodna dobra u rangu II stepena zaštite locirana u zoni III stepena zaštite zauzimaju ukupno 33,25 ha (17,47 ha u opštini Raška i 15,78 ha u opštini Brus) i locirana u zaštitnoj zoni NPK ukupno 4,21 ha (4,20 ha u opštini Raška i 0,01 ha u opštini Brus), svega 37,46 ha. Pojedinačna nepokretna kulturna dobra u rangu I stepena zaštite locirana u zonama II stepena zaštite zauzimaju ukupno 1,79 ha (0,62 ha u opštini Raška i 1,17 ha u opštini Brus), locirana u zoni III stepena zaštite ukupno 0,63 ha (0,42 ha u opštini Raška i 0,21 ha u opštini Brus) i locirana u zaštitnoj zoni NPK ukupno 12,42 ha (11,16 ha u opštini Raška, 1,13 ha u opštini Brus i 0,13 ha u opštini Leposavić), svega 14,84 ha. Pojedinačna nepokretna kulturna dobra u rangu II stepena zaštite locirana u zoni III stepena zaštite zauzimaju ukupno 2,50 ha (1,50 ha u opštini Raška i 1,00 ha u opštini Brus) i locirana u zaštitnoj zoni NPK ukupno 1,50 ha (sve u opštini Brus), svega 4,00 ha. Ukupno, pojedinačni objekti prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u rangu I i II stepena van osnovnih površina u ovim zonama zaštite obuhvataju 85,41 ha.
Identifikaciju granica lokaliteta pojedinačnih prirodnih dobara i nepokretnih kulturnih dobara u rangu I stepena zaštite van prirodnih rezervata, kao i granica lokaliteta pojedinačnih prirodnih dobara i nepokretnih kulturnih dobara u rangu II stepena zaštite, izvršiće Zavod za zaštitu prirode Srbije po propisanoj proceduri.
Bilans površina područja Prostornog plana po zonama zaštite
U odnosu na zone zaštite, područje Prostornog plana imaće sledeći bilans površina:
Tabela 1. Bilans površina područja Prostornog plana po zonama zaštite
Zonezaštite Površine i objekti Na teritorijiopštine Raškaha Na teritorijiopštine Brusha Na teritorijiopštine Leposavićha Ukupnoha I stepen Kozje stene 471.38 0 0 471.38 Vučak 64.18 0 0 64.18 Jankove Bare 109.30 0 0 109.30 Mrkonje 29.16 0 0 29.16 Barska reka 82.05 0 0 82.05 Samokovska reka 71.38 0 0 71.38 Gobelja 140.0 0 0 140.0 Bele stene 0 76.21 0 76.21 Metođe 0 106.85 0 106.85 Jelak 0 57.14 0 57.14 Suvo Rudište 0 31.63 0 31.63 Duboka 0 128.94 0 128.94 Jelovarnik 0 61.87 0 61.87 ukupno rezervati (1) 967.45 462.64 0 1430.09 Pojedinačnaprirodna i nepokretna kulturna dobra u zoni II stepena zaštite (2) 22.63 2.17 UkupnoI stepen (1+2+3+4) u PP 1005.39 468.52 0.13 1474.04 IIstepen3197.5 Barska, Samokovskai Gobeljska reka 3187.65 0 0 3187.65 Pančićev vrh 9.85 53.33 0 63.18 Duboka 0 170.72 0 170.72 Jaram-Brzećka reka 0 483.154 0 483.154 Ukupno zone II stepena zaštite(1) 3197.5 707.21 0 3904.71 Pojedinačnaprirodna i nepokretna kulturna dobra u zoni III stepen zaštite (2) 18.97 16.78 Ukupno II stepen u PP (1+2+3) 3222.17 724.00 5.00 3951.17 IIIstepen 3678.22 3028.30 0 6706.52 Ukupno područje NPK 7886.47 4219.56 0 12106.03 Područje neposredne zaštite 4614.48 3900.34 1238.46 9753.28 Područje posredne zaštite 5764.75 2044.83 2975.41 10784.99 Ukupno zaštitna zona 10379.23 5945.17 4213.87 20538.27 Ukupno područje Prostornog plana 18285.01 10165.99 4219 32670
Obaveze, uslovi i smernice iz planskih dokumenata višeg reda
Od planskih dokumenata višeg reda, za Prostorni plan područja NPK relevantne su samo odredbe Prostornog plana Republike Srbije (Zakon o Prostornom planu Republike Srbije- „Službeni glasnik RS”, 13/96).
Po odredbama Prostornog plana Republike Srbije (u daljem tekstu: PPRS), područje Kopaonika (i u okviru njega područje Prostornog plana) planirano je sa sledećim namenama i funkcijama:
u poglavlju V.3 Zaštita prirodnih dobara, prostor Kopaonika obuhvaćen je područjem izuzetnih prirodnih vrednosti od posebnog značaja – Nacionalnim parkom Kopaonik (proglašen 1981. godine, sa granicama utvrđenim Prostornim planom područja Nacionalnog parka 1989. godine, za NPK u okviru opština Raška i Brus, za zaštitnu zonu NPK u okviru opština Raška, Brus i Leposavić), područjem sa značajnim prirodnim vrednostima (prostor Šatorica – Pilatovica na teritorijama opština Kuršumlija, Leposavić i Podujevo), kao i širim područjem pretežno prirodnih ekosistema i manjim delom prirodno-antropogenih ekosistema; među regionalnim prioritetima zaštite prirodnih dobara u središnoj Srbiji i u AP Kosovo i Metohija na prvom mestu su planinska područja (zajedno sa zaštitom izvorišta i vodotoka prve kategorije); među područjima predloženim za sticanje međunarodnog statusa zaštite, Kopaonik je nominovan za upis u listu MAV („čovek i biosfera”); u poglavlju VII. Primena i sprovođenje PPRS, podpoglavlje 4. Smernice za primenu PPRS u drugim prostornim i urbanističkim planovima, 4.8 Zaštita prirodnih dobara, potvrđeni su opšti i zajednički uslovi zaštite i upravljanja prirodnim dobrima u skladu sa zakonom, uz obavezno zasnivanje ovih aktivnosti na analizama uticaja na životnu sredinu, prostornim i urbanističkim planovima; u podpoglavlju 5. Donošenje prostornih planova za uže prostorne celine, predviđena je izrada prostornih planova područja posebne namene za područja prirodnih dobara, nacionalne parkove, veće prirodne rezervate i parkove prirode; u podpoglavlju 7. Programsko-istraživačka podrška ostvarivanju PPRS, 7.1 Programska podrška, predviđena je izrada posebne nacionalne strategije zaštite prirodnih dobara, održanja i zaštite biodiverziteta, izrada katastra nestabilnih i erodibilnih područja i lokaliteta ugroženih atmosferskim nepogodama i drugo;
u poglavlju V.4 Zaštita nepokretnih kulturnih dobara, područje Kopaonika je bez kapitalnih nepokretnih kulturnih dobara, ali se na njega naslanja Ibarsko-raška zona srednjevekovnog kulturnog nasleđa (sa Studenicom i Rasom sa Sopoćanima, upisanim u Listu svetske prirodne i kulturne baštine UNESCO, i drugim spomenicima kulture), kao i Ibarsko – sitnička zona srednjovekovnog kulturnog nasleđa, uz ostale zone, središta i objekte kulturnih dobara od izuzetnog i velikog značaja u širem okruženju; u poglavlju VII. Primena i sprovođenje PPRS, 4.9 Zaštita nepokretnih kulturnih dobara, utvrđene su opšte planske mere zaštite (za područje Kopaonika relevantni su posebno seoska arhitektura i arheološka nalazišta);
u poglavlju V.2 Zaštita životne sredine, područje Kopaonika pripada prostoru sa visokim stepenom očuvanosti kvaliteta životne sredine (sem veoma malo zagađenog zemljišta i prisutnog delovanja zagađenja iz okruženja preko vazduha); manji, zapadni delovi područja Kopaonika obuhvaćeni su zonama intenzivne degradacije litosfere (površinski kopovi Baljevačkog basena metala i nemetala, kao i Trepče, sada u stagnaciji proizvodnje); u poglavlju VII. Primena i sprovođenje PPRS, 3. Zaštita životne sredine, za područje Kopaonika relevantne su odredbe o analizi uticaja aktivnosti na životnu sredinu, o merama sprečavanja ugrožavanja životne sredine, merama rekultivacije i sanacije, o izvršavanju propisanih normi, monitoringu zagađivača voda, vazduha i zemljišta i drugo;
u poglavlju V.1 Razvoj turizma i organizacija turističkih prostora, po dugoročnom planu turističkih zona i turističkih regija, područje Kopaonika obuhvaćeno je visokoplaninskom turističkom regijom Sr.1 Kopaonik I.1 stepena (sa Turističkim centrom i NPK, Željinom, Ravnom planinom, Stolovima i Gočem, gornjim tokovima Rasine, Toplice i Laba, Vrnjačkom Banjom, Raškom, Brusom, Kuršumlijom, Leposavićem, Jošaničkom, Kuršumlijskom i Lukovskom banjom, selima i drugo, međunarodnog i nacionalnog turističkog ranga, sa glavnim potencijalnim turističkim aktivnostima u nordijskom i alpskom skijanju i ostalim zimskim sportovima, kao i turističkim aktivnostima u letnjoj rekreaciji, klimatskom, banjskom, lovnom i seoskom turizmu i drugo), u okviru Središne turističke zone Sr. I stepena (sa visokoplaninskim turističkim regijama Kopaonika i Golije, segmentima drumskih pravaca E-80, E-65, E-771 i E-761, Kraljevom, Mataruškom, Prolom, Ribarskom i banjom Banjska, Radanom, Sokolovicom, Đavoljom varoši, Jastrepcem, dolinom Ibra, topličkom kotlinom, veštačkim jezerima Ćelije, Selova i Oblačinsko, Aleksandrovcem, Lazaricom, Ljubostinjom, Kalenićem, Žičom, Neuparom, Maglićem, Koznikom i drugo); po planu turističke ponude do 2010. godine predviđen je razvoj dela turističke zone Sr. i područja severni Kopaonik – Željin – Vrnjačka Banja, kao prve subregije objedinjene ponude u okviru visokoplaninske turističke regije Kopaonik; u grupi prioriteta među formiranim ili započetim celinama i centrima turističke ponude, subregiji severni Kopaonik – Željin – Vrnjačka Banja dato je drugo mesto; u poglavlju VII. Primena i sprovođenje PPRS, podpoglavlje 2. Razmeštaj delatnosti i regionalni razvoj, u merama i sredstvima za podsticanje razvoja turizma, prioriteti su dati uređenju, zaštiti i korišćenju postojećih turističkih prostora, izgradnji saobraćajne i komunalne infrastrukture, nekomercijalnih sadržaja javnih službi, turističke infrastrukture i opreme, kao i diferencijaciji turističkih potencijala prema vrsti, kvalitetu, kvantitetu, položaju, prirodnim i stvorenim vrednostima; u podpoglavlju 5. Donošenje prostornih planova za uže prostorne celine, predviđeno je donošenje prostornih planova područja posebne namene za turistička područja, među njima za subregiju severni Kopaonik – Željin – Vrnjačka Banja (u okviru turističke regije Kopaonik); u podpoglavlju 7. Programsko-istraživačka podrška ostvarivanju PPRS, 7.1 Programska podrška, predviđena je izrada dugoročne strategije razvoja turizma, kao i programa razvoja turizma za turističke zone i drugo;
u ostalim poglavljima PPRS, područje Kopaonika planski je tretirano na sledeći način:
– u poglavlju II.1 Korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta, područje Kopaonika obuhvaćeno je stočarsko-planinskim rejonom, sa manjim područjem planinskih travnjaka;
– u poglavlju II.2 Korišćenje i zaštita šuma, šumskih zemljišta i lovnih područja, područje Kopaonika je planirano pretežno pod postojećim šumama i površinama za selektivno pošumljavanje (sa manjim travno-šumskim planinskim područjem); po staništima divljači, područje Kopaonika pripada širem prostoru pogodnom za srnu, zeca i divlju svinju;
– u poglavlju II.3 Korišćenje i zaštita voda i vodoprivredna infrastruktura, područje Kopaonika (pretežno istočna strana) obuhvaćeno je slivovima izvorišta površinskih voda (sa jednom postojećom i četiri planirane hidroakumulacije);
– u poglavlju II.4 Korišćenje mineralnih sirovina, područje Kopaonika obuhvaćeno je Kopaoničkom zonom eksploatacije metala Pb, Zn, Ag i Bi (istražni prostori i aktivni rudnici), u okviru koje su i nalazišta nemetala (istražni prostori i aktivni rudnici);
– u poglavlju II.5 Korišćenje energetskih izvora i energetska infrastruktura, na području Kopaonika zastupljeni su samo termomineralni izvori; na području Kopaonika nisu predviđene trase elektrodalekovoda ni trafostanice preko 110 kV, kao ni elektrane (sem malih hidroelektrana);
– u poglavlju III.1 Stanovništvo, na području Kopaonika je 2013. godine predviđena prosečna gustina naseljenosti ispod 50 stanovnika na km2;
– u poglavlju III.2 Sistem gradskih centara i funkcionalna područja, Kopaonik pripada funkcionalnom području makroregionalnog centra Priština (a na njemu se preklapaju i uticaji makroregionalnih centara Niš i Kragujevac) i funkcionalnim područjima regionalnih centara Kosovska Mitrovica, Kraljevo, Kruševac i Prokuplje;
– u poglavljima IV.1 Drumski saobraćaj, IV.4 Vazdušni saobraćaj i IV.5 Železnički saobraćaj, područje Kopaonika se sa okruženjem povezuje prvenstveno postojećim i planiranim drumskim saobraćajnicama (postojeći i planirani autoput E-75, postojeći Zapadnomoravski magistralni put – planirani autoput, postojeći magistralni put Niš – Priština – Peć – Crna Gora – planirani autoput, kao i postojeći magistralni Ibarski put); područje Kopaonika orijentisano je na međunarodne aerodrome Niš i Priština; u pogledu železničkog saobraćaja područje Kopaonika orijentisano je na postojeću dvokolosečnu prugu Beograd – Skoplje i planiranu prugu za velike brzine na istoj relaciji, kao i na postojeće jednokolosečne pruge Lapovo – Kraljevo – Priština – Skoplje (od Lapova do Kraljeva planirana kao dvokolosečna), Stalać – Kraljevo – Požega (Barska pruga) i Niš – Priština;
– u poglavlju IV.6 Telekomunikacioni sistemi, područje Kopaonika priključuje se na ove sisteme putem planiranih optičkih kablova duž postojećih magistralnih puteva (kao i duž regionalnog put Kruševac – Beloljin), preko glavnih centrala u Kraljevu, Kruševcu, Prokuplju, Kosovskoj Mitrovici i Novom Pazaru, preko postojećih i planiranih TV i ST predajnika i RR veza.
Položaj i regionalni aspekti zaštite i razvoja područja Prostornog plana
NPK zahvata deo masiva Kopaonika, koji se kao najveća planina centralne Srbije pruža pravcem severozapad – jugoistok u obliku razgranatog grebena dužine oko 82 km i širine 40-60 km, na površini od oko 2.750 km2. Istočni obod masiva predstavlja granicu između planinskih sistema Dinarida i Rodopa. Okružen je masivima Golije na zapadu i nešto nižim planinama Željin, Stolovi i Goč na severu, a pripada slivovima Ibra, Rasine i Toplice. Područje Prostornog plana zahvata severni, najviši i najšumovitiji deo masiva Kopaonika, sa najzastupljenijim i najočuvanijim prirodnim vrednostima masiva. Sam NPK se većim delom na relativno blago diseciranoj planinskoj površi (nazvanoj i Ravni Kopaonik), visine od oko 1700 mnv, sa najvišim Pančićevim vrhom (2017 mnv) i više drugih vrhova. U ovu površ najizrazitije je usečen basen Samokovske reke, kao najvrednija predeona celina, a NPK zahvata i gornje delove planinskih padina prema dolinama Ibra, Jošaničke, Gobeljske i Brzećke reke, kao i prema izvorišnim pritokama Toplice. Visinska diferenciranost područja parka je 1.217 m. Područje NPK zahvata delove teritorija opština Raška i Brus (Raški i Rasinski okrug u južnom delu centralne Srbije), a zaštitna zona NPK delove teritorija opština Raška, Brus i Leposavić (Kosovko-mitrovački okrug u severnom delu AP Kosovo i Metohija).
Po svojoj osnovnoj i prioritetnoj nameni očuvanja, unapređenja, zaštite i prezentacije posebnih prirodnih i kulturnih vrednosti nacionalnog značaja, NPK je proglašen kao prirodno dobro od izuzetnog značaja u I kategoriji. Međunarodni status parka nije utvrđen, a po kategorizaciji IUCN („The International Union for Conservation of Nature”) pripada II kategoriji. Uzajamno delovanje brojnih prirodno-geografskih faktora, pojava i procesa, uslovilo je brojna specifična obeležja izrazitog geodiverziteta, koji se manifestuje geotektonskim, orografskim, klimatsko-hidrološkim, biogeografskim, pedološkim i drugim uslovima i vrednostima. Uz vrednosti nepokretnih kulturnih dobara, ovi uslovi i vrednosti kvalifikovali su Kopaonik kao nacionalni park u rangu ostalih proglašenih nacionalnih parkova u Srbiji (Fruška Gora, Đerdap, Tara i Šar planina). No, zbog ugroženosti temeljnih prirodnih fenomena, u odnosu na evropske kriterijume u oblasti zaštite prirode, NPK danas pre pripada kategoriji parkova prirode. Prirodne vrednosti NPK nisu tretirane u prirodnoj prostornoj celini, budući da Parkom nije obuhvaćen planinski prostor na severu AP Kosovo i Metohija, koja je u vreme proglašenja NPK imala status državnosti, odnosno koja je danas pod upravom UMNIK-a i privremene institucije Vlade Kosova. Sa prioritetnom namenom NPK najkompatibilnija je njegova namena zaštite i korišćenja nacionalnog i regionalnog izvorišta voda (gornji slivovi Rasine i Toplice), a zatim turizam, pod uslovom da se ispune zahtevi njegove održivosti u zaštićenim prirodnim područjima.
Regionalni i nadregionalni nivo razvoja, područje NPK postiglo je samo u pogledu planinskog turizma, prvenstveno zimskog (alpsko skijanje). Zahvaljujući značajnim, pretežno državnim ulaganjima, stvoren je nov turistički proizvod i imidž glavnog zimskog turističkog centra Srbije. Ova delatnost predstavljaće i nadalje glavnu razvojnu šansu Kopaonika i određivati njegov regionalni i nadregionalni status, pod uslovom da bude integrisana u jedinstvenu regionalnu ponudu i da integriše sve lokalne i regionalne komplementarne delatnosti i sadržaje (poljoprivredu i sela, malu privredu, saobraćaj i drugo), naravno uz ostvarivanje prioritetne namene i funkcija NPK.
Regionalni aspekt integralnog razvoja područja NPK iniciran je u PPRS (razvoj turizma i organizacija turističkih prostora), ustanovljenjem turističke regije međunarodnog i nacionalnog ranga, sa dominantnim regionalnim polovima razvoja – Turističkim centrom Kopaonik (u daljem tekstu: TC Kopaonik) i Vrnjačkom Banjom, čija razvijenost i funkcionalna kompatibilnost zavređuju prioritet za formiranje prve destinacije integralne turističke ponude i integralnog razvoja na bazi turizma u Srbiji. Po potencijalima svog geografskog i saobraćajnog položaja, karakteru, prirodno-geografskim karakteristikama, integrativnosti sa komplementarnim ponudama okruženja i drugo, Kopaonik prema nekim inostranim ocenama („Turistički master plan Kopaonika sa analizom turističkog razvoja u Srbiji”, Kohl & Partner Tourismusberatung GmbH, Villach, Austria, 2003.), ima realne šanse da postane jedan od nekoliko najznačajnijih turističkih centara jugoistočne Evrope, na bazi turističke tražnje prvenstveno iz Grčke, a uz funkcionalno umrežavanje sa letnjim turističkim centrima Grčke i od interesa za tražnju ostalih članica Evropske unije, Rusije i drugo. Značajni preduslovi za realizovanje ovih potencijala Kopaonika u međunarodnim razmerama su u postizanju evropskih standarda turističke ponude, posebno u njenom sadržajnom obogaćivanju (naučni, ekološki, sportski, omladinski i drugi vidovi turizma) i integrisanju sa ponudom kopaoničkog okruženja (spomenički, banjski, seoski, lovni i drugi vidovi turizma). Kao nacionalni turistički centar, Kopaonik je po PPRS u svom razvoju uslovljen odnosom prema osovinama – koridorima razvoja stanovništva i delatnosti, kako u pogledu geografskog položaja, tako i u pogledu saobraćajne povezanosti. Kopaonik se nalazi između primarnih (južnomoravsko-velikomoravska i zapadnomoravska) i sekundarnih (Ibarska i Toplička) razvojnih osovina Srbije, koje još nisu dovoljno ekonomski aktivirane ni saobraćajno povezane sa razvijenim i ostalim područjima. Preko ovih osovina i ostalih veza nižeg ranga, Kopaonik se nalazi u gravitacionoj zoni turističke tražnje nacionalnog centra Beograd i makroregionalnih centara Niša, Kragujevca, Prištine i Novog Sada, a po posetiocima prednjači Beograd, zatim Niš i Novi Sad. Dostizanje statusa Kopaonika kao pola integralnog razvoja, kome će gravitirati i ostala urbana područja Srbije, uslovljeno je značajnijim socio-ekonomskim razvojem Republike u okviru Evrope i sveta. Po turističkom prometu i diverzifikaciji turističkih usluga Kopaoniku u Srbiji konkuriše samo Zlatibor, nad kojim ima izrazite prednosti u pogledu zimskog, pa i poslovnog turizma.
Regionalnu komponentu Kopaonika čine njegove veze i odnosi sa regionalnim okruženjem, odnosno sa centrima tog okruženja. Prema PPRS, teritorija Srbije podeljena je na 34 funkcionalna područja, a po toj podeli Kopaonik je obuhvaćen funkcionalnim područjima regionalnih centara Kruševac, Novi Pazar i Kosovska Mitrovica. Funkcionalne kompetencije navedenih regionalnih centara u NPK ostvaruju se preko uprava opština Raška i Brus koje imaju direktne teritorijalne nadležnosti nad građevinskim zemljištem u NPK i nad odgovarajućim površinama zaštitne zone NPK (dok je uprava opštine Leposavić nadležna samo za zaštitnu zonu na svojoj teritoriji. Teritorijom NPK upravljaju republičke institucije uprave, JP „Nacionalni park Kopaonik”, u okviru nadležnosti Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja u pogledu planiranja i izgradnje).
Na osnovu konstantnog smanjivanja ukupnog broja zaposlenih i zaposlenih u turizmu i ugostiteljstvu Srbije, kao i ukupne razvojne recesije Republike, može se zaključiti da se podsticajno dejstvo turizma nedovoljno oseća u neposrednom socio-ekonomskom okruženju turističkih destinacija. TC Kopaonik ima pretežno polarizaciono dejstvo, koje treba preusmeriti u ulogu žarišta integralnog razvoja, kroz razvojno harmoničnu unutrašnju decentralizaciju, kroz izgradnju infrastrukture i sadržaja javnih službi, kao i kroz integrisani razvoj komplementarnih aktivnosti poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, male privrede i drugo, uz neophodne podsticaje od strane državnih i akcionarskih fondova, kredita i slično. Proces integralnog razvoja i uključivanja NPK i TC Kopaonik u razvojne tokove na regionalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou, ostvariv je pod sledećim osnovnim uslovima: dostizanje regionalnih ekonomskih efekata oslanjanjem na lokalne i regionalne prirodne, demografske i ekonomske potencijale; podizanje kvaliteta i diverzifikacija ukupne turističke ponude, turističkog proizvoda i imidža valorizacijom komparativnih prednosti u okviru sličnih centara Srbije i jugoistočne Evrope; ostvarivanje održivog ekonomskog i prostornog razvoja, uz optimalnu zaštitu prirode i životne sredine; prestruktuiranje i reorganizovanje turizma i komplementarnih delatnosti uz interesno povezivanje na osnovu profitnih efekata, a u skladu sa uslovima modernizacije i privatizacije, u okviru procesa društveno-ekonomske tranzicije Srbije i njenih priprema za integrisanje sa Evropskom unijom; integralni razvoj Kopaonika uz obezbeđivanje rasta društvenog proizvoda i poboljšanje društvenog standarda stanovništva, uz kontinuiran rast investicija i privlačenje domaćeg i stranog kapitala, kao i uz rast lokalne zaposlenosti i zaustavljanja depopulacije i emigracije stanovništva.
Prikaz postojećeg stanja prirodnih i stvorenih vrednosti, uslova, resursa i fizičkih struktura, naselja, stanovništva i aktivnosti na području Prostornog plana
Stanje zaštite prirodnih vrednosti i prirode, nepokretnih kulturnih dobara i životne sredine
Prirodne vrednosti i priroda. Područje NPK, kao prostorna celina izvornih i jedinstvenih prirodnih vrednosti, prirodnih znamenitosti i retkosti, očuvanih visokoplaninskih predeonih celina i autohtonih šumskih ekosistema, upotpunjena vrednostima kulturno-istorijskog nasleđa, predstavlja dobro od opšteg interesa i kao takvo stavljeno je pod zaštitu države donošenjem Zakona o Nacionalnom parku Kopaonik 1981. godine („Službeni glasnik RS” 29/88 – u daljem tekstu: Zakon o NPK). Prema postojećem Prostornom planu područja Nacionalni park Kopaonik („Službeni glasnik RS”, 4/89 – u daljem tekstu: PPPNPK) i odredbama čl. 6-7 Zakona o nacionalnim parkovima („Službeni glasnik RS”, 39/93, 44/93, 67/93, 48/94, 101/05), područje NPK obuhvata površinu od 11.809,91 ha (od čega na teritoriji opštine Raška 7.797, 23 ha u delovima deset katastarskih opština i na teritoriji opštine Brus 4.012,68 ha u delovima osam katastarskih opština). Zonom zaštite I stepena u NPK je obuhvaćeno 11 prirodnih rezervata na 698,34 ha i 26 spomenika prirode na 66,00 ha, ukupno posebnih prirodnih vrednosti na 764,34 ha, kao i ukupno 10 ha pod 15 nepokretnih kulturnih dobara u NPK. Zonom zaštite I stepena u zaštitnoj zoni NPK obuhvaćen je jedan prirodni rezervat (Ravnica u opštini Raška na 12,25 ha, koji je u međuvremenu izgubio status rezervata, budući da je na njemu posečena šuma), dva prirodna spomenika (ukupno na 4,00 ha) i 21 objekat nepokretnih kulturnih dobara (ukupno na 10,00 ha), svega na 26,25 ha. Zonom zaštite II stepena obuhvaćeno je u NPK 3.610,51 ha (šest pejzažnih i ambijentalnih celina, šest zona zaštite izvorišta, 14 objekata prirodnih vrednosti i pet objekata nepokretnih kulturnih dobara), a u zaštitnoj zoni NPK na neutvrđenoj površini – delovi dve zone zaštite izvorišta, jedan objekt prirodnih vrednosti i dva objekta nepokretnih kulturnih dobara. Zonom zaštite III stepena obuhvaćeno je u NPK 7.501,06 ha. Zaštitna zona NPK obuhvata površinu od 19.984,85 ha, od čega 10.613,97 ha na teritoriji opštine Raška, po spoljnim granicama pet KO, 5.797,76 ha na teritoriji opštine Brus, po spoljnim granicama četiri KO i 3.573,12 ha na teritoriji opštine Leposavić, po spoljnim granicama dve KO. Unutar zaštitne zone NPK utvrđena je zona neposredne zaštite NPK na površini od 9.436,73 ha.
Postojećim PPPNPK predviđena je i rigorozna zaštita prirode. Na teritoriji NPK, I stepenom zaštite obuhvaćene su sve površine stroge zaštite tla (tereni sa nagibom preko 60% i koeficijentom erozije iznad 0.7, predviđeni za obavezno pošumljavanje i zatravljivanje) i svi izvori (sem već evidentiranih hidroloških spomenika u istom stepenu zaštite). Na teritoriji NPK, II stepenom zaštite obuhvaćene su zone neposredne sanitarne zaštite izvorišta, šire zone zaštite od značaja za regionalno i lokalno vodosnabdevanje, svi vodotoci NPK (sem već evidentiranih hidroloških spomenika u I stepenu zaštite), predeone celine, rezervati za uzgoj divljači i drugo. U zaštitnoj zoni NPK, I stepenom zaštite obuhvaćeni su svi izvori i tereni za strogu zaštitu kao i na teritoriji NPK, a II stepenom zaštite zone neposredne sanitarne zaštite izvorišta.
Istraživačke i planerske aktivnosti na području NPK i njegove zaštitne zone bile su obimne i kontinualne, a rezultirale su brojnim istraživačkim projektima i planskim dokumentima, više nego i za jedan planinski prostor u Srbiji. Ovi dokumenti iz brojnih razloga nisu dosledno primenjivani.
U JP „Nacionalni park Kopaonik” Kopaonik i Zavodu za zaštitu prirode Srbije postoji obimna dokumentacija o prirodnim vrednostima NPK, ali ona nije dovoljno operacionalizovana, posebno u pogledu tačnih, ažurnih geodetskih predstava (izvršeno je geodetsko snimanje samo za mali deo postojećih i planiranih urbanizovanih površina u NPK), tako da jedinu relativno validnu podlogu za tretman zaštite, uređenja i prezentacije parka predstavlja topografska podloga u razmeri 1: 25 000, sa indikatorima granica u Opštoj šumskoj osnovi NPK. Na osnovu postojećeg Prostornog plana i dosadašnjih Programa zaštite i razvoja NPK, nisu urađeni svi predviđeni projekti zaštite, uređenja i prezentacije NPK, a i od onoga što je projektovano, malo je ostvareno.
Organizacija šumskih prostora i aktivnosti gazdovanja šumama NPK utvrđeni su u Opštoj šumskoj osnovi donetoj 1994. godine. U odnosu na raniju šumsko-privrednu osnovu, Opštom šumskom osnovom iz 1994. godine uvedene su nove gazdinske jedinice i postavljena nova šumska odeljenja (zadržani i u Opštoj šumskoj osnovi iz 2004. godine), čime su u manjoj meri promenjene i granice NPK. Zaštitu i prezentaciju prirode NPK ograničavaju: zapuštenost šumskih puteva, zapostavljanje šumskog reda, nekontrolisano sakupljanje divljih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja, nesanirani rudokopi, postojanje funkcija i sadržaja posebne namene (posebno na Pančićevom vrhu), uticaji industrijskih, rudarskih i energetskih zagađenja putem vazduha iz okruženja, kao i posledice NATO bombardovanja (još uvek sa neuklonjenim kasetnim bombama i ruševinama objekata).
Nepokretna kulturna dobra u okviru NPK i njegove zaštitne zone zajedno sa prirodnim vrednostima, zaokružuju temeljne vrednosti NPK i predstavljaju osnovu održivog razvoja područja. Prema postojećem PPPNPK, za zaštitu u I stepenu u okviru NPK predloženo je 15 objekata (najviše arheološka nalazišta srednjevekovnih rudišta, spomenici iz oslobodilačkih ratova i drugo), a u zaštitnoj zoni 21 objekat (posebno stambeni i privredni objekti narodnog graditeljstva u selima, sakralni objekti i drugo). Za zaštitu u II stepenu u okviru NPK predloženo je pet lokaliteta, a u zaštitnoj zoni dva lokaliteta (sve bačišta).
Istraživačke i planerske aktivnosti vezane za nepokretna kulturna dobra znatno su skromnije u odnosu na aktivnosti vezane za prirodna dobra. Na području NPK i zaštitne zone NPK nisu izvršena sistematska istraživanja svih nepokretnih kulturnih dobara, već su ona izučavana parcijalno u pojedinim oblastima. Zato nije završeno ni evidentiranje značajnijih objekata, a njihovo proglašavanje je u još skromnijem broju. Takođe nisu definisane zaštićene prirodne okoline proglašenih ni evidentiranih nepokretnih kulturnih dobara. Zato nije bilo dovoljno osnova za planski tretman zaštite i korišćenja ovih dobara.
Od 15 objekata predloženih za zaštitu u I stepenu u okviru NPK po postojećem PPNPK, evidentirano je samo sedam (Mijatovića jaz, arheološka nalazišta „Jela” i „Crkvine” u Donjoj Zaplanini, arheološki lokalitet Gradina-Đorov most, znamenito mesto Đački grob, spomenik J. Pančiću na istoimenom vrhu i kultno mesto Metođe), a nijedan nije proglašen (u proceduri za proglašavanje je samo novi arheološki lokalitet „Nebeske stolice”). Od pet objekata predloženih za zaštitu u II stepenu u okviru NPK po postojećem PPPNPK, evidentirano je četiri (bačije Meka presedla, Đorđevića bačije, Duboka i Bećirovac). U zaštitnoj zoni NPK stanje je povoljnije: od 21 objekta predloženih za zaštitu u I stepenu i dva objekta za zaštitu u II stepenu po postojećem PPPNPK, četiri objekta su proglašena (mesto pogubljenja civilnih žrtava od strane nemačko-bugarske kaznene ekspedicije 1943. godine, sa grobnicom i crkvom S. Petra i Pavla u Krivoj reci, staro i novije kupatilo u Jošaničkoj Banji i arheološki lokalitet „Zaječak” u Kremićima), a evidentirano je 25 objekata (četiri stambene zgrade u Jošaničkoj Banji, vodenice u Jošaničkoj Banji, Krivoj Reci, Paljevštici i Livađu/Brzeću, vodenice i strugare na Jošanici i Gobeljskoj reci, bačije i kuće u Đorđevićima, po jedna stambena zgrada u Crnoj Glavi, Lisini i Krivoj reci, arheološki lokaliteti u Kremićima, Belom Brdu, Livađu, Gornjoj Rudnici, Lisini i Čajetini, znamenita mesta na Mramoru – spomenik prodoru Druge proleterske brigade u Srbiju i u Jošaničkoj Banji – spomenik heroju Balkanskih i Prvog svetskog rata Milunki Lazarević).
Nedovoljna istraženost, evidentiranost i posebno proglašenost nepokretnih kulturnih dobara, naročito u okviru NPK, uslovljeni su nedostatkom materijalnih sredstava i teškom terenskom pristupačnošću delova NPK, ali i nezainteresovanošću subjekata razvoja turizma za ove značajne motive (što je nažalost slučaj i sa prirodnim vrednostima). Nasleđe u zaštitnoj zoni NPK, čak i ono proglašeno, nedovoljno je fizički zaštićeno i uređeno za prezentaciju ili odgovarajuće korišćenje. Umesto toga, mnogi objekti izloženi su propadanju (posebno objekti narodnog graditeljstva).
Životna sredina i elementarne nepogode na području NPK uslovljeni su prirodnim i antropogenim faktorima. Prirodni faktori su geološka građa, hidrogeološke, seizmičke, morfološke, klimatske, hidrološke i biološke osobenosti kopaoničkog masiva. Antropogeni faktori su u neskladu zaštite i razvoja NPK, kao i među akterima zaštite i razvoja, u diskontinuitetu i fragmentarnosti upravljanja Parkom, neostvarivanju multisektorskog i višedimenzionalnog pristupa u upravljanju zaštitom i razvojem NPK, nesprovođenju i neostvarivanju planskih dokumenata, pa i u nepoštovanju zakonskih odredbi, u neskladu izgradnje suprastrukture i infrastrukture, u sukobu interesa privatnog vlasništva i javnog interesa, u nedovoljnoj svesti lokalne i šire društvene zajednice o vrednostima i potencijalima NPK, u NATO agresiji i novom statusu AP Kosovo i Metohija van nadležnosti Republike Srbije i drugo.
Geoseizmičnost Kopaonika, sa plitkim ognjištem i zato koncentrisana na relativno uskom prostoru, predstavlja najznačajniju potencijalnu elementarnu nepogodu za područje NPK i još više za njegovu zaštitnu zonu. U dogođenim zemljotresima najviše su stradala naselja na aluvijumu u zaštitnoj zoni NPK, sa slabijim (amortizovanim) građevinskim fondom, a neuporedivo manje solidne, novije građevine na stenskoj podlozi visokog Kopaonika u okviru NPK. Manji jugoistočni deo NPK i zaštitne zone nalaze se u zoni od devet stepeni Merkalijeve skale, dok je najveći deo NPK i zaštitne zone u zoni od osam stepeni Merkalijeve skale. Najviše su ugroženi prostori oko epicentra i raseda, na većim nagibima, potencijalnim klizištima, ispod stenskih odseka i na terenima sa visokim nivoom podzemnih voda u zaštitnoj zoni NPK.
Prema dosadašnjem ispitivanju radionuklida na Kopaoniku, nije utvrđeno jonizujuće zračenje iz prirodnih izvora koje je iznad dozvoljenih graničnih vrednosti. Zračenje dalekovoda, TV predajnika i antenskih uređaja mobilne telefonije je u dozvoljenim granicama. Nakon upotrebe municije sa osiromašenim uranijumom u NATO agresiji, postoji sumnja u povećanu veštačku radioaktivnost (dosadašnja istraživanja nisu potvrdila ove sumnje, ali ona još nisu okončana).
Među savremenim geodinamičkim procesima i pojavama, životnu sredinu NPK i njegove zaštitne zone ugrožavaju klizišta, jaruženja, odroni, sufozije, spiranje, bujice, erozija, transport nanosa, površinsko razaranje tla, zamočvarenost, grusifikacija, tresave i drugo. Ove pojave i procesi su delom prirodnog porekla (zavisno od sastava tla, podzemnih voda, reljefa, klime, hidrografije, vegetacije i drugo) i još više antropogenog porekla (nesanirani rudokopi, neadekvatni postupci izgradnje puteva, ski-staza i objekata suprastrukture, seča šuma, pozajmišta materijala, neregulisano oticanje atmosferskih voda i drugo). Ovi procesi i pojave rezultiraju nepovoljnim i delimično nepovoljnim inženjerijsko-geološkim svojstvima terena, bez uslova za izgradnju i jako ograničenim uslovima za ostale vidove korišćenja, ali često na lokalitetima sa značajnim, izvornim prirodnim vrednostima (Jankove bare, Barska reka, Crvene bare, Samokovska reka, Šutanovačka reka i drugo).
Od ostalih prirodnih elementarnih nepogoda, najznačajnije su biljne štetočine koje izazivaju sušenje šuma (bez većih objektivnih izgleda za eliminisanje ovih štetočina), a zatim i životinjske šumske štetočine. Prisutne su i klimatske pojave nevremena, preko zime sa jakim vetrovima, smetovima, snegolomovima, vetroizvalama i drugo, a preko leta sa električnim pražnjenjima, olujama, bujicama i drugo. Njihove se posledice otežano uklanjaju samo na određenim lokalitetima u zimskom periodu (zavejavanje regionalnog puta od Srebrnca do Jarma), dok u letnjem periodu uglavnom nema ekstremnih problema.
Požari su takođe vrlo značajni faktori potencijalnog ugrožavanja životne sredine na Kopaoniku, posebno u šumama. Po ustanovljenoj kategorizaciji prema ugroženosti od požara, u I kategoriji najjače ugroženosti su crni i beli bor, a u II kategoriji jake ugroženosti su kserotermalni i mezotermalni lišćari i gusta prizemna vegetacija na toplijim ekspozicijama (obe kategorije pretežno u zaštitnoj zoni NPK). U III kategoriji srednje ugroženosti su mezofilni i frigorifilni četinari (smrča, jela i drugo), kao i mezotermalni lišćari i gusta prizemna vegetacija, sve na hladnijim ekspozicijama, a u IV kategoriji slabe ugroženosti su mešovite šume četinara i lišćara, mešovite šume lišćara, kao i retka prizemna vegetacija, sve pretežno na hladnijim ekspozicijama (ove dve kategorije su zastupljene pretežno u NPK). Pogodnost je u činjenici da je kategorijom 3. obuhvaćeno 47% šume, a kategorijama 1. i 2. samo 13%. Faktori požara su: neodgovorno ponašanje čoveka, atmosferska električna pražnjenja, kao i geološke, morfološke, klimatske i vegetacione karakteristike prostora. Poslednji veliki uzročnici požara bili su NATO bombardovanje i pokušaji otklanjanja njegovih posledica. Za vreme bombardovanja goreli su objekti i šuma u Sunčanoj dolini i na Ćurčićskoj ravni, a travna vegetacija i objekti na Pančićevom vrhu i Gobelji. Aktiviranjem neeksplodiranih kasetnih NATO bombi od strane KFOR-a na severnim padinama Pančićevog vrha (Suvo rudište) izazvan je požar u kome je izgorela površina od 70 ha (3 ha u I stepenu zaštite NPK i 67 ha u II stepenu zaštite NPK).
Posledice NATO bombardovanja 1999. godine na prirodu i životnu sredinu NPK su kompleksne. Za 21 dan pala su 72 projektila i deset kontejnera kasetnih bombi na lokalitete Gobelje, Pančićev vrh, Sunčana dolina (hotel „Bačište”), Suvo rudište i Ćurčićska ravan u okviru NPK, kao i na lokalitete Treska, Nebeske stolice i Ravnište u zaštitnoj zoni NPK. Bombardovanjem je stvoreno 62 kratera, ali je najviše uništena travna i žbunasta subalpska vegetacija i doveden u pitanje opstanak retkih i endemičnih biljnih i životinjskih vrsta (većina sa nacionalne i Evropske crvene knjige i liste), zatim smrčeva šuma, životinjski svet i drugo. Promenjen je predeoni lik prostora, oštećen mauzolej J. Pančića i drugo, sa neposrednim i posrednim posledicama u zemljištu, vodama i vazduhu. Postoji još jedan broj neeksplodiranih kasetnih bombi koje prete posetiocima i prirodi.
Zemljište na području NPK i njegove zaštitne zone degradirano je:
rudarskim radovima (napušteni, nesanirani površinski kop „Suvo Rudište” na južnim padinama Pančićevog vrha sa potkopima na Suvom rudištu i podzemni kop „Suva Ruda” u Barskoj reci, eksploataciono polje poluaktivnog podzemnog rudnika „Belo Brdo – Zaplanina” ispod manjeg jugoistočnog dela NPK i zaštitne zone NPK, sa posledicama u promenama reljefa, eroziji, uništavanju vegetacije, promeni nivoa i režima podzemnih voda, mogućeg sleganja tla i slično; kamenolomi i pozajmišta u dolini Samokovske reke, uz puteve Jošanička Banja – Kopaonik i Brzeće – Kopaonik i drugo);
divljim deponijama komunalnog i građevinskog otpada i kameno-zemljanog materijala duž puteva (na Suvom rudištu, Repuškim bačijama, Srebrncu, Rendari i drugo); bez organizovanog sakupljanja, selekcije i adekvatne eliminacije otpada (posebno u vikend naselju Lisina, ali i na Suvom Rudištu i u naseljima zaštitne zone NPK);
izgradnjom alpskih ski-staza i žičara (od Suvog Rudišta do Jarma i na Srebrncu, sa posledicama u neadekvatnom prosecanju šume i stvaranju novih, nestabilnih šumskih rubova, u delimičnoj izmeni konfiguracije terena, pospešivanju bujica, uništavanju niskog rastinja, a posebno u eroziji zbog zapostavljanje potrebne revitalizacije i nege pedološkog i travnog pokrivača, zbog upotrebe tabača na snegu nedovoljne debljine, uz neadekvatnu upotrebu hemijskih sredstava za produženo trajanje snega sa negativnim uticajem na tle i vegetaciju; izgradnjom žičare i ski – staze uslovljena je redukcija površine prirodnog rezervata u I stepenu zaštite na lokalitetu Suvo rudište);
neplanskom izgradnjom sadržaja suprastrukture na lokalitetima u NPK, posebno vikend naselja Lisina, ali i centra Suvo Rudište, Gvozdaca i Ciganske reke (sve u opštini Raška), kao i u zaštitnoj zoni NPK (posebno u Brzeću i delom u Jošaničkoj Banji), često uz neprimereno ukopavanje, zasecanje i neadekvatno preplaniranje prirodnog terena, bez dovoljno pažnje prema pedološkom pokrivaču i vegetaciji;
izgradnjom puteva (posebno na relaciji Brzeće – Jaram) bez saniranja i revitalizacije terena i sa deponovanjem materijala po kosinama i proširenjima trase, uz nazaštićenost deonice puta Srebrnac – Jaram od vetra i smetova; izgradnjom drugih infrastrukturnih objekata (vodovoda, kanalizacije, elektrike, PTT) bez adekvatnog saniranja i revitalizacije terena;
neadekvatnim zasnivanjem veštačkih livada (na Beđirovcu i Rendari), nekontrolisanim i neadekvatnim podizanjem krompirišta (na padinama Jadovnika), razoravanjem livada bez antierozione zaštite (na Belim čukama), sve na teritoriji NPK; nekontrolisanim sakupljanjem divljih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja na celom području Prostornog plana; korišćenjem poljoprivrednih površina na većim nagibima u zaštitnoj zoni NPK i drugo;
zagađivanjem zemljišta od neprečišćenih ili nedovoljno prečišćenih otpadnih i atmosferskih voda, bacanjem otpadaka od strane nesavesnih korisnika na skijalištima i izletničkim stazama, kao i posredno, preko vazduha (pretežno od izvora iz okruženja).
Vode na području NPK i njegove zaštitne zone ugrožene su:
prirodnim zagađivačima, odnosno organskim materijama nastalim truljenjem biljnih i životinjskih ostataka, kao i izlivnim vodama iz rudnika gvožđa – u NPK i zaštitnoj zoni;
otpadnim vodama iz sadržaja TC Kopaonik (najvećim delom sa Suvog Rudišta i manjim delom sa Srebrnca, budući da uređaji za prečišćavanje otpadnih voda nisu u funkciji, zbog nedovoljnog kapaciteta, mržnjenja, neodržavanja i drugo) malim delom u NPK, pretežno u zaštitnoj zoni NPK;
otpadnim vodama iz naselja u zaštitnoj zoni NPK – zagađenje zaštitne zone, posebno iz naselja Lisina, zatim iz Brzeća i Jošaničke Banje, a u manjoj meri i iz svih ostalih naselja, budući da nema kanalizacije (sem u Brzeću gde još nisu u funkciji uređaji za prečišćavanje), već se koriste nepropisne septičke jame ili direktni izlivi u vodotoke;
atmosferskim vodama koje se slivaju sa izgrađenih, posebno kolovoznih i površina parkinga u sadržajima TC Kopaonik (posebno opasno za izvorišni sliv Samokovske reke iznad koga se nalazi centar Suvo Rudište) i naselja zaštitne zone NPK;
faktorima zagađenja zemljišta i vazduha koji se prenose na vode – rudarskim radovima (promena nivoa i režima podzemnih voda), divljim deponijama komunalnog i građevinskog otpada, zagađenjima od hemijskih sredstava za održavanje snega na ski-stazama, povećanim remećenjem konfiguracije, pedološkog i biljnog pokrivača izgradnjom na Suvom Rudištu i u Lisini, sečom šuma, razoravanjem livada i sl., zasipanjem vodotoka pri izgradnji puteva i drugih objekata, korišćenjem zaštitnih hemijskih sredstava i mineralnih đubriva (uglavnom u zaštitnoj zoni NPK), zagađenjima iz okruženja putem vazduha i drugo.
Prirodna zagađenja voda na području NPK (posebno fizička i biološka) manifestuju se kod većine vodotoka, ali ne utiču bitno na njihove klase (I i II), dok su antropogena zagađenja presudna za ugroženost Velike reke (koja prihvata neprečišćene otpadne vode iz centra Suvo Rudište) i Lisinske reke (u koju su ispuštane uljane fenolne materije, a i danas iz rudničkih jama u nju utiče gvožđevita voda, tako da je u gornjem toku još bez faune beskičmenjaka i bez riba. Prisustvo potočne pastrmke kao indikatora čistoće vode izrazitije je samo u Samokovskoj, Barskoj i Gobeljskoj reci na području NPK.
Izvorišta nacionalnog i regionalnog značaja na području NPK i zaštitne zone nisu dovoljno zaštićena, što važi i za lokalna izvorišta. Poseban problem predstavljaju promene u vodnim bilansima izvorišta (čime se dovodi u pitanje planirani sistem vodosnabdevanja), zbog divljeg kaptiranja izvora, uz nerešenu kanalizaciju fekalnih voda. Fabrika vode na Kopaoniku zbog neodgovarajuće opremljenosti i rukovanja nije u mogućnosti da adekvatno preradi potrebne količine vode za Suvo Rudište, kako zbog prekoračivanja planiranog kapaciteta ovog centra, tako i zbog znatne opterećenosti vode organskim materijama u tiroloskim zahvatima.
Vazduh na području NPK i njegove zaštitne zone zagađuju:
saobraćaj na pristupnim putevima i drugim saobraćajnim površinama, posebno na Suvom Rudištu (izduvni gasovi i buka);
grejanje centra Suvo Rudište na tečno gorivo i ugalj, kao i slični sistemi grejanja u Jošaničkoj Banji i Brzeću, bez filtarskih uređaja, a u manjoj meri i individualna ložišta domaćinstava u naseljima zaštitne zone NPK;
delatnost rudnika „Belo Brdo” u zaštitnoj zoni NPK;
uticaj velikih proizvodnih kompleksa na relativno maloj udaljenosti u AP Kosovo i Metohija preko regionalnog transporta toksičnih polutanata (emisije iz izvora rafinerije olova „Trepča” u Kosovskoj Mitrovici, termoelektrane „Kosovo” u Obiliću i topionice „Feronikl” u Glogovcu), na čiji rad i zagađenja Republika Srbija danas nema uticaja; ugljendioksid, natrijumdioksid i sumpordioksid iz ovih izvora kondenzuju se u višim pojasevima Kopaonika u odgovarajuće kiseline koje se deponuju sa kapljicama kiše ili kao kiseli aerosoli; s tim u vezi je i kisela depozicija u oblacima iznad 1.500 m nv, upravo u pojasevima smrčevih šuma; pri južno-jugozapadnom strujanju vazduha nađene su i povišene koncentracije olova, proporcionalno jačini vetra koja se povećava sa visinom (time se objašnjava povišena koncentracija olova ispod Pančićevog vrha); iz pravca juga-jugozapada i severa-severozapada, pri malim brzinama vetra zapažena je disperzija dima iz lokalnih izvora, koja ima karakteristike depozicije sa intenzivnim nanošenjem proporcionalno brzini vetra i sa blažom sedimentacijom.
Kontinuirano praćenje zagađenosti vazduha (koncentracije sumpordioksida, natrijumdioksida, čađi i suspendovanih čestica sa teškim metalima i drugim elementima) na području Prostornog plana se ne vrši, ali povremeno dolazi do značajnijeg ugrožavanja vazduha.
Buka u okviru NPK takođe nije merena. Glavni izvori buke su saobraćaj na glavnim drumskim saobraćajnicama NPK i ugostiteljski objekti u kompleksu Suvog Rudišta (nekontrolisana jačina muzike koja kompromituje TC Kopaonik).
Prirodni uslovi i resursi
Geološke karakteristike i rudno bogatstvo
Kopaonik pripada šumadijsko-vardarskoj zoni geotektonske jedinice unutrašnjih Dinarida. Sa istočne i zapadne strane ograničen je dubinskim razlomima. Karakteriše ga heterogena geološka građa uslovljena intenzivnom geološkom aktivnošću, posebno u periodima gornje krede i tercijara, što je rezultiralo stvaranjem moćnog kompleksa magmatsko-eruptivnih stena, koje su istisnute ili izlivene preko paleozojske metamorfne serije. U geološkoj građi područja NPK dominira „kopaonički pluton” sastavljen od varijeteta magmatskih stena (posebno granodiorita, kvarcdiorita, kvarcmonconita i granita), čijim su razaranjem i oblikovanjem stvoreni blokovi i ostenjaci karakteristični za kopaonički pejzaž. Na istočnom obodu plutona karakterističan je „termokontaktni oreol”, stvoren intruzijom magme u karbonatne stene i paleozojske škriljce i sastavljen od brojnih metamorfita, među kojima su posebno interesantne pojave skarnova (najčešće granit i volastonit), kornita, mermera i škriljaca.
Od rudnih bogatstava na području NPK ima gvožđa (iscrpljene racionalne rezerve i zatvoreni rudnici „Suva Ruda” na lokalitetima Suvo rudište -Pančićev vrh i Barska reka), volastonita na Jarmu i građevinskog kamena (nije predviđena eksploatacija zbog režima NPK). Ispod jugoistočnog dela NPK i zaštitne zone NPK, na teritorijama opština Brus i Leposavić još uvek je delimično aktivno podzemno eksploataciono polje rudnika „Belo Brdo” (olovo i cink), a na zapadnom delu zaštitne zone NPK su napušteni rudokopi „Badanj” i „Kiževak”.
Hidrogeološke karakteristike
Složen geološki sastav uslovio je i složene hidrogeološke pojave unutar područja NPK i njegove zaštitne zone, sa raznovrsnim tipovima izdani i pojavom termomineralnih voda. Zbijeni tip izdani javlja se u aluvijalnim naslagama vodotoka (Šutanovačka, Samokovska, Barska reka i drugi manji vodotoci, sa izvorima izdašnosti do 1,0 l/s), kao i unutar eluvijalnih, proluvijalnih i deluvijalnih naslaga različite debljine i sastava, sa funkcijski značajnim, ali relativno skromnim ukupnim kapacitetom. Pukotinski tip izdani označava područje bogato vodom i zastupljen je unutar granodiorita i njihovih varijeteta na „kopaoničkom plutonu”, sa 165 registrovanih izvora, dva potkopa i dva bunara (od toga u kategoriji za regionalno vodosnabdevanje deset izvora i za lokalno vodosnabdevanje 25 izvora; u novije vreme ima dosta nestručno kaptiranih izvora ovog tipa). Pukotinski tip izdani u serpentinima i hidrotermalno izmenjenim stenama zastupljen je po severnom i zapadnom obodu kopaoničkog masiva, na području koje je znatno siromašnije vodom (manji broj izvora izdašnosti ispod 1,0 l/s), sa dreniranjem najčešće van istražnog područja, ili sa niskim rezervama vode. Karsno-pukotinski tip izdani u mermerima i mermerisanim krečnjacima zastupljen je sa relativno manjim brojem izvora u severoistočnom i istočnom delu kopaoničkog masiva. No, pojava krečnjaka unutar granodioritskog masiva, ili duž oboda kontakta, uslovila je pojavu nekoliko veoma jakih vrela kojima se drenira karsno-pukotinska izdan (Urlan, oko 15 l/s, kaptiran, kaptirano razbijeno izvorište u Beloj reci, oko 10 l/s, Crno vrelo na desnoj obali Mramorske reke, oko 15 l/s, tri izvora u Mininoj reci ukupne izdašnosti oko 14 l/s, Gvozdačko vrelo ispod Žljeba, 9-35 l/s, vrelo Duboka, oko 40 l/s, podzemne vode iz izvozne jame rudnika Suvo Rudište, 10,5-48 l/s). Složeni tip izdani (pukotinski i karsno-pukotinski) prisutan je u dijabaz-rožnačkoj formaciji i flišnim sedimentima, sastavljenim od peščara, glinaca i glinenih škrljaca, rožnaca i krečnjaka. Malo su zastupljeni na području NPK i zaštitne zone (sa izvorima izdašnosti do 0,1 l/s).
Geotermalne karakteristike kopaoničkog masiva nisu dovoljno izučene, ali se pretpostavlja da temperature u granitoidnom masivu iznose na dubini od 1 km oko 55, na 2 km oko 95, na 3 km oko 140 stepeni Celzijusa (do 400 stepeni na dubini od 10 km). Na području NPK i njegove zaštitne zone, hidrogeotermalne pojave registrovane su samo u Jošaničkoj Banji (banjski izvori i Slanište nizvodno od Banje, kao izvori preostalog dela visokotemperaturnog paleohidrogeotermalnog sistema koji se prostirao na podužnom rasedu od Kremića do Jelakca, sa temperaturom podzemnog rezervoara od 130 do 140 stepeni Celzijusa). Ukupna iskoristiva toplotna snaga izvora u Jošaničkoj Banji procenjuje se na oko 8,3 MW (računajući sa ukupnom izdašnošću do 38 l/s i temperaturama od 22 do 78,5 stepeni Celzijusa). Ove termalne vode su delom endogenog, a delom vadoznog porekla i pripadaju hidrokarbonatno, hloridno-natrijumskom tipu. Stepen iskorišćenosti ovih voda, kako u balneološkom, tako i u energetskom smislu, još uvek je veoma nizak. Na manjim, poprečnim rasedima, u okviru područja NPK javljaju se manji izvori radioaktivne vode (Marina voda, Krčmar voda).
Geomorfološke karakteristike
Reljef Kopaonika, kao venačne planine, čine planinski vrhovi, temena fluvijalnih površi i kosa, u koje su usečene rečne doline i drugi oblici fluvio-denudacionih procesa. Asimetrično po svojoj uzdužnoj osi, glavno bilo Kopaonika ima približno meridijanski pravac pružanja. Njegove zapadne strane i njihovi nagibi posledica su različitog geološkog sastava i nejednakih uslova u kojima su se odvijali procesi erozije. Područje NPK prostire se većim delom na centralnoj planinskoj površi Ravnog Kopaonika, visokoj oko 1700 m nv, oivičenoj vrhovima i uzvišenjima – Pančićev vrh (2017 m nv), Karaman (1936 mnv), Gobelja (1934 mnv) i drugo. Severno od centralne površi je kompleks Banjskog Kopaonika (sa vrhom Vučak, 1718 m nv), čije severne strane se strmo spuštaju prema Jošanici, dok se severoistočne strane postepeno raščlanjuju u slivu Rasine.
Osnovne morfološke strukture Kopaonika na području NPK formirane su intenzivnim endogenim procesima (tektonika, magmatizam, vulkanizam), sa vrhuncem u tercijaru, kada je najverovatnije došlo do stvaranja plutonskog tela centralnog Kopaonika, koje se pruža u pravcu SZ – JI, sa najintenzivnijim uzdizanjem na prostoru Pančićevog vrha. Ovo telo se i danas postepeno uzdiže, što je praćeno seizmičkom aktivnošću i blagim promenama u reljefu.
Savremene morfološke strukture Kopaonika oblikovane su egzogenim uticajima eluvijalnih, padinskih i fluvijalnih procesa, čijim delovanjem su stvoreni erozioni i akumulacioni oblici. Eluvijalnim procesom, kao fizičko-hemijskim procesom raspadanja osnovne granodioritske mase, stvara se na području NPK grus debljine od jednog metra i više, na kome se formira pedološki sloj, a ispod koga je drobinski sloj različite debljine. Padinski procesi (posebno proluvijalni, zatim deluvijalni i koluvijalni) uslovljeni su intenzitetom eluvijalnih i fluvijalnih procesa, a njihovi oblici prisutni su na celom području NPK. Najdominantniji savremeni geomorfološki proces na Kopaoniku je fluvijalni, vezan za mrežu stalnih i povremenih vodotoka. Ispoljava se prvenstveno kao linijska erozija, vertikalna (jaruženje), ili bočna, što uslovljava nepravilnosti uzdužnih profila vodotoka, sa kaskadnim prelomima, klisurastim suženjima, kao i V-oblik poprečnog profila vodotoka (karakterističan posebno za Samokovsku, Gobeljsku, Brzećku i Duboku reku). Fluvijalni proces uslovljava i pojavu klizišta i odrona (u tokovima Samokovske, Paljevštičke i Jošaničke reke). Ipak, veće površine „bedlends-a” uslovljene fluvio-denudacionim procesima, zastupljene su samo u ultramafitskom kompleksu po obodima granodioritskog masiva (posebno na zapadnim padinama Kopaonika).
Pojedini delovi stena, zahvaljujući sastavu i položaju, ostali su nerazoreni u vidu ostenjaka različitih dimenzija i oblika (kompaktne kamene figure koje podsećaju na životinje i predmete, na lokalitetima Markova stena, Lisičja stena, Babin grob, Jankov breg, Rečica, Suvi vrh, greben Karamana i drugo, ili nekompaktni oblici oblutaka i ploča). Interesantni su i oblici stenovitih izdanaka na ogoljenim stenovitim profilima planinskih padina, ili kao zasebni ostenjaci, sa karakterističnom mikronabornom strukturom, sastavljeni od skarnova, kornita, mermera i škriljaca u sklopu metamorfita kontaktnog oreola Kopaonika (Velika stena, Oštri krš, Jelica, Šiljača i drugo).
Najviši delovi Kopaonika bili su tokom pleistocena zahvaćeni glacijacijom slabijeg intenziteta, čiji su morfološki tragovi očuvani u vidu ostataka cirkova i to: na istočnoj strani Gobelje (najveći), na Krčmaru, Širokom dolu i Ledenicama.
Klimatske karakteristike
Zavisno od uzajamnog delovanja faktora geografskog položaja, hipsometrije, ekspozicija, morfometrijskih oblika reljefa i vegetacije, Kopaonik ima specifičnu mezo-klimu, sa velikom mikroklimatskom diferencijacijom. Po Kepenovoj klasifikaciji klimata i njegovoj modifikaciji na naše uslove, Ravni Kopaonik pripada Dfwcx tipu. Prilikom klimatske rejonizacije Srbije, pojedini autori su izdvojili Kopaonik kao poseban klimatski rejon, koji ima prosečno najhladnije i najduže zime u Srbiji, najniže srednje godišnje temperature i prosečno trajanje snežnog pokrivača od 150 dana u godini.
Po temperaturama vazduha, proleća su na vrhu Kopaonika hladnija od jeseni za 4 stepena Celzijusa, leta su prohladna (prosečna letnja temperatura je 9,6 stepeni), a zime hladne (prosečna zimska temperatura je -6,0 stepeni). Najtopliji mesec na Kopaoniku je jul, a na većim visinama avgust. Najhladniji mesec je januar, dok prosečne mesečne temperature ispod nule na Ravnom Kopaoniku traju od novembra do marta, a na Pančićevom vrhu od novembra do aprila (sa varijacijama zavisno od toga da li preovlađuju polarne i arktičke, ili okeanske i tropske vazdušne struje). Godišnja temperaturna amplituda opada sa visinom i na vrhu iznosi 17,6 stepeni Celzijusa (više u toplijim nego u hladnijim mesecima). Kopaonik ima nižu temperaturu od podgorine prosečno za 9,3 do 7,4 stepeni u letnjoj polovini godine i 7,5 do 4,9 stepeni u zimskoj polovini godine. Vrednost vertikalnog termičkog gradijenta za Kopaonik iznosi prosečno 0,56 stepeni na svakih 100 m visine, veća je na jugozapadu nego na severoistoku planine, najveći je u aprilu, a najmanji u decembru i januaru. Najniža srednja minimalna temperatura na Kopaoniku je u januaru, a godišnje kolebanje srednjih minimalnih temperatura je 18,2 stepena, dok srednje minimalne temperature ispod nule traju šest meseci. Najveća srednja dnevna temperaturna amplituda na Kopaoniku je u septembru. Na Kopaoniku godišnje ima 83,9 ledenih dana (redovno od oktobra do aprila, najviše u januaru i februaru). Mraznih dana ima prosečno 180,7 godišnje i mogući su redovno od septembra do maja (od decembra do februara svaki dan). Letnjih dana ima prosečno dva godišnje, a pojava tropskih noći je izuzetno retka.
Vlažnost vazduha na Kopaoniku veća je nego u podgorini, veća danju nego noću, najveća u decembru i januaru, a najmanja u avgustu, s tim što opada od severa ka jugu planine. Mesečne vrednosti relativne vlažnosti prosečno su veće za 5-13% od podgorine, a godišnje kolebanje za 1-2% veće nego u podgorini. Najveća razlika tokom godine nastaje u oktobru (do 17%), a najmanja od jula do septembra (do 11%).
Oblačnost na Kopaoniku po godišnjem hodu poklapa se sa godišnjim tokom relativne vlažnosti vazduha, jer je pretežno uslovljena kretanjem ciklona i anticiklona. Zato se Kopaonik odlikuje većom oblačnošću u zimskom nego u letnjem periodu. Srednja godišnja oblačnost na Kopaoniku veća je nego u podgorini za 0,3 do 1,0 desetine pokrivenosti neba (u letnjim mesecima za vrednosti do 1,8 desetina, zbog uzlaznog strujanja vazduha). Međutim godišnje kolebanje oblačnosti je između vrednosti manjih od 0,2 do 1,1 desetine. Broj tmurnih dana najveći je u decembru, a najmanji u julu i avgustu, manje na istočnom i zapadnom, a više na severnom i južnom delu planine.
Trajanje sijanja sunca svedeno na srednju vrednost na idealnom horizontu najvišeg dela Kopaonika iznosi oko 1.900 sati godišnje. Godišnja osunčanost najmanja je na severu i istoku, a najveća na južnom delu planine i postepeno se smanjuje sa povećanjem visine. U odnosu na podgorinu, osunčavanje na Kopaoniku je znatno kraće od aprila do oktobra, u februaru, martu i novembru je gotovo izjednačeno, a u decembru i januaru je duže (kada Kopaonik spada u najsunčanije predele Srbije).
Padavine na Kopaoniku su veće nego u podgorini, s tim što suma padavina opada od severa ka jugu i od istoka ka zapadu planine. Maksimalne mesečne sume padavina pokazuju najmanje odstupanje od višegodišnjih proseka u zimskom, a najveće u letnjem periodu, dok minimalne mesečne sume padavina imaju manja odstupanja od maksimalnih mesečnih vrednosti. Kopaonik ima pretežno kontinentalno-planinski pluviometrijski režim. Padavine približno rastu sa visinom, na području NPK i zaštitne zone kontinualno samo u slivu Jošanice. Prosečno trajanje perioda sa snežnim padavinama na Kopaoniku je 233 dana godišnje. Udeo snega u ukupnoj godišnjoj sumi padavina raste za oko 3% na svakih 100 m visine, tako da na 2000 mnv dostiže 54% padavina. Srednji godišnji broj dana sa snežnim pokrivačem za područje Kopaonika iznosi 92,9 dana (minimum 65, maksimum 122 dana), ali se ove vrednosti povećavaju sa visinom, odnosno od juga ka severu i od zapada ka istoku, tako da na skijalištima dostižu prosečno 150 dana godišnje (na vrhu i do 180 dana). Snežni pokrivač formira se od 5-og do 29-og dana posle prvog snega i nestaje od 14-og do 27-dana pre poslednjeg snega.
Vetrovi na Kopaoniku duvaju češće i jače nego u podgorini. Po učestalosti dominira jugozapadni vetar, a zatim severoistočni vetar. Najvetrovitiji je široko otvoreni prostor Ravnog Kopaonika. Najjači vetar je iz južnog pravca, a zatim iz jugoistočnog, severoistočnog i severnog pravca. Najjači vetrovi duvaju u decembru i januaru, a najveća srednja mesečna brzina iznosi 8,1 m/s. Vetrovi iz zapadnog i jugozapadnog pravca najčešće donose padavine, a ređa strujanja iz južnog i jugoistočnog pravca donose topao vazduh koji u zimskom periodu utiče na topljenje snega. Dominantni jugozapadni vetar čini zapadnu stranu Kopaonika (sliv Ibra) bogatijom padavinama i vlagom, dok je severoistočna i istočna strana (slivovi Rasine i Toplice) izložena fenskom efektu, sa toplijom i suvljom klimom.
Na Kopaoniku ima magle, pretežno u zimskom periodu, češće u nižim nego u višim pojasevima.
Hidrografske karakteristike
S obzirom na raznovrsnost fizičko-geografskih i bioloških uslova, nadzemne vode Kopaonika su promenljivih karakteristika. Najveći deo ovih voda pripada slivu Ibra, manji slivu Rasine (oba u slivu Zapadne Morave) i najmanji slivu Toplice (u slivu Južne Morave). Vodotoci Kopaonika raspolažu velikom erozivnom snagom, što uslovljava pojave intenzivnog spiranja, pogotovu na delovima terena gde je određeni geološki sastav kombinovan sa strmim nagibima i obešumljenošću. Na području NPK, s obzirom na proticaj, vodotoci imaju karakter stalnih (rečice i potoci) i povremenih (manji potoci). Na režim vodotoka utiče topljenje snega, koje se obavlja uglavnom ravnomerno i u dužem vremenskom periodu. Zato se povećani protoci javljaju krajem zime, dostižu maksimum u proleće, ali se održavaju i u letnjem periodu zbog kiša i prihranjivanja podzemnim vodama. Najmanji protoci su u jesen i početkom zime. Najznačajniji rečni tokovi na području NPK su Samokovska, Barska, Gobeljska, Brzećka i Duboka reka. U zaštitnoj zoni NPK posebno je interesantno Semeteško jezero (na 875 mnv, površine oko 0,75 hektara, sa dva manja, viša jezera), kao relikti stalnih prirodnih jezera u Srbiji. Iako su od velikog naučnog značaja, ova jezera nisu ni dovoljno zaštićena ni razvojno valorizovana.
Pedološke karakteristike
Vertikalni raspored pedoloških tipova zemljišta na Kopaoniku pretežno se poklapa sa vertikalnom zonalnošću vegetacije. Do 800 m nv (termofilne hrastove šume na aluvijumu) javljaju se sirozem na serpentinu, organogeno i organomineralno humusno silikatno zemljište na serpentinu i posmeđeno humusno i silikatno zemljište na serpentinu. Od 800 do 1100 m nv (mezofilne hrastove i bukove šume) javljaju se uglavnom posmeđeno i smeđe zemljište na serpentinu i kiselo smeđa zemljišta na silikatnim stenama. Od 1100 do 1500 m nv (šume bukve, bukve i jele, te smrče i jele) tipovi zemljišta su: humusni varijetet kiselog smeđeg zemljišta, lesivirano smeđe zemljište na serpentinu i smeđa zemljišta na krečnjacima. Od 1500 do 1800 m nv (mešovite šume bukve, jele i smrče, te bukve i smrče) tipovi zemljišta su: smeđa podzolasta zemljišta, kisela humusnosilikatna zemljišta i organomineralne i posmeđene crnice na krečnjacima. Iznad 1800 m nv (na gornjoj granici šume i u alpskom pojasu (progaljene fitocenoze smrče, borovnice i polegle kleke, visokoplaninski pašnjaci i suvati) sreću se smeđa podzolasta zemljišta, kalkomelansol i humusno silikatna zemljišta.
Florističke karakteristike
Flora na području NPK vrlo je bogata vrstama, sa refugijalnim staništima tercijarnih i glacijalnih relikata, što ga čini centrom endemizma i florističkog diverziteta u Srbiji i na Balkanu. Utvrđivanjem površina u I i II stepenu zaštite NPK, obuhvaćena su staništa najvećeg broja retkih ili ugroženih vrsta. Sumirajući rezultate dosadašnjih florističkih istraživanja (počev od francuskog prirodnjaka Bonea iz 1840. godine, preko Grizebaha iz 1843. godine, J. Pančića kao rodonačelnika botaničkih istraživanja od 1856. do 1884. godine, srpskih naučnika početkom XX veka, do savremenih istraživanja posle II Svetskog rata od strane znamenitih naučnika Instituta za biologiju i ekologiju SANU, kasnije Biološkog instituta „Siniša Stanković”, uz podršku Republičkog zavoda za zaštitu prirode, sa posebnim intenziviranjem istraživanja od početka 80-tih godina), na području NPK utvrđeno je prisustvo 825 biljnih taksona visokoplaninske flore, svrstanih u 292 roda i 80 familija, od čega 91 endemična i 82 subendemične biljke (ili petina biljnih taksona, što ukazuje na fitogeografsku specifičnost visokoplaninske flore Kopaonika). Ovi podaci nisu konačni, budući da se istraživanja nastavljaju. Visokoplaninsku floru Kopaonika u okviru NPK čine flora pojasa smrčevih šuma, subalpske žbunaste vegetacije i planinskih rudina (sa 58% vrsta flore na oko 4% površine ukupnog masiva Kopaonika), a na nižim delovima NPK brojne druge florističke zajednice. Veliki broj endema i subendema objašnjava se istorijskim razvojem flore i vegetacije Kopaonika i sadašnjim ekološkim uslovima na određenim staništima i mikrostaništima. Na Kopaoniku su utvrđena tri stenoendema koji žive samo na Kopaoniku, jedan endemičan rod i jedan subendemičan balkanski rod. Distribucija u odnosu na tip vegetacije ukazuje na postojanje dva centra biodiverziteta endemičnih biljaka na Kopaoniku – u visokoplaninskom delu (vegetacija rudina na krečnjacima i serpentinima) i u podgorini (termofilni serpentinski kamenjari). Za vreme glacijacije, Balkan je bio refugijum tercijarne flore, gde su se mnoge vrste očuvale kao relikti (dok su u Evropi bile uništene glacijacijom), posebno na velikim refugijalnim površinama kakve su srednji planinski pojasevi i duboke klisure, što objašnjava prisustvo tercijarnih i glacijalnih relikata na Kopaoniku.
Kopaonik je na tromeđi mezijske, ilirske i skardo-pindske podregije srednjoevropske regije, a njegovi najviši delovi pripadaju alpsko-visokonordijskoj regiji. U fitogeografskom pogledu Kopaonik je pod uticajem srednjo-južnoevropske planinske, srednjoevropske i pontsko-južnosibirske regije. Na floru Kopaonika uticale su i makronezijsko-mediteranska, cirkumborealna i cirkumarktička florna regija. Po florističkim, fitogeografskim i ekološkim karakteristikama biljnog sveta, visokoplaninski predeo Kopaonika na području NPK nalazi se u okviru srednjo-južnoevropske planinske podregije alpsko-visokonordijske regije, na granici između srednjoevropske planinske i južnoevropske planinske podregije. Najniži delovi NPK (zona bukovih i bukovo-jelovih šuma) fitogeografski pripadaju srednjoevropskoj regiji holarktičkog florističkog carstva, a zona smrčevih šuma predstavlja enklavu cirkumborealne regije. Kao dominantni areal tipovi javljaju se evroazijskoplaninski (34,06%) i evroazijski (34,67%), a manje su zastupljeni srednjoevropski (10,30%), mediteransko-submediteranski (5,21%), borealni (4,61%), arkto-alpski (2,91%), kosmopolitski (2,30%) itd. Na osnovu analize fitogeografskih karakteristika endemične flore, utvrđeno je da ona ima izrazito prelazan fitogeografski karakter. Analiza flornih elemenata endemične flore pokazuje da su približno ravnopravno zastupljene tri osnovne grupe endema (u mezijskoj devet, u ilirskoj devet i u skardopindskoj pet vrsta). Dominantne grupe endema su lokalni mezijsko-skardopindski sa 25,27% i ilirsko-mezijski sa 14,29%, a zajedno sa ilirsko-mezijsko-skardopinskim i kopaoničkim endemima lokalni endemi dominiraju u visokoplaninskoj flori Kopaonika sa 58,24%. Analiza fitogeografskih karakteristika subendema visokoplaninske flore pokazuje da preovladavaju balkansko-karpatski elementi (52,44%), zatim apeninsko-balkanski (18,29%), balkansko-pontski (17,07%) i alpsko-balkanski (8,54%). Analiza ekološko-florogenetskih karakteristika visokoplaninske endemične flore pokazuje da preovlađuje evroazijsko-planinski areal tip (70,33%), u odnosu na submediteranski (18,66%) i srednjoevropski (10,98%). Prelazni mezijsko-skordopindski i ilirsko-mezijski elementi su najbrojniji u evroazijsko-planinskom i submediteranskom tipu areala. U srednjoevropskom areal tipu preovladavaju široko rasprostranjeni balkanski endemiti. a ravnopravno učešće visokoplaninskih biljaka (41,50%) i biljaka sa širokim arealima (42,00%) pokazuje da jezgro visokoplaninske flore Kopaonika, s jedne strane, čine evroazijske planinske, borealne i arktičko-alpske biljke, a s druge strane, biljke evroazijskog, holarktičkog i kosmopolitskog areal tipa.
Uredbom o zaštiti prirodnih retkosti na teritoriji Srbije („Službeni glasnik RS” br. 50/93, 93/93, 10/94), 30 biljnih vrsta koje rastu na Kopaoniku stavljeno je pod apsolutni režim zaštite. Planirana je izmena ove Uredbe, s obzirom da je broj vrsta na Kopaoniku na listi za Crvenu knjigu flore Srbije povećan na 50. Naredbom o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divljih biljnih i životinjskih vrsta („Službeni glasnik RS” br. 17/99) obuhvaćeno je 43 biljne vrste koje rastu na Kopaoniku. U Crvenu listu (European Red List, UNESCO,New York, 1991.) upisane su četiri vrste sa područja NPK – dve u grupi endemičnih vaskularnih biljaka i dve u grupi neendemične flore. Po kategorizaciji stepena ugroženosti biljnih vrsta Međunarodne asocijacije za zaštitu prirode (IUCN), vrste na Kopaoniku kategorisane su na sledeći način: u kategoriji vrsta koje su u opasnosti da iščeznu tri; u kategoriji ranjivih vrsta (V) koje u bliskoj budućnosti mogu biti ugrožene šest; u kategoriji I(Ex) neodređene i verovatno iščezle vrste tri; u kategoriji I(R) neodređene i retke vrste dve; u kategoriji R retke vrste 60, od toga 14 endema i dve subendema.
Vegetacijske karakteristike
Na Kopaoniku su prisutni svi vegetacijski pojasevi karakteristični za visoke planine centralnog Balkana, borealno-kontinentalni balkanski i srpsko-bugarski tip zoniranja vegetacije na vertikalnom profilu, koji na ovoj planini pokazuje izuzetnu pravilnost. Do 800 mnv, van granica NPK, razvijene su termofilne hrastove šume, kao i njihovi degradacioni oblici. Od 800 do 1100 m nv javljaju se mezofilne hrastove i bukove šume. Od 1100 do 1500 m nv dominiraju šume bukve (različiti tipovi montanih bukovih šuma sa četiri osnovna tipa zajednica), uz mešavine bukve i jele, te smrče i jele. Od 1500 do 1800 m nv dominira pojas smrčevih šuma (najrazvijeniji na Ravnom Kopaoniku sa granitnom podlogom i u Brzećkoj i Dubokoj reci na krečnjacima, u Samokovskoj reci sa reliktnim šumama na serpentinima), uz raznovrsne mešavine sa subalpskom bukvom, gorskim javorom i jelom. Iznad 1800 m nv na gornjoj granici smrčeve šume javljaju se zajednice subalpske žbunaste vegetacije tipa tundre sa progaljenim fitocenozama smrče, borovnice i polegle kleke, uz pojavu subalpskog ekotipa smrče, kao i sa pojavom zajednica borovnice i ušate vrbe na podvodnoj podlozi. Na najvišim vrhovima, ali i nešto niže, u zoni subalpske žbunaste vegetacije, na eksponiranim i nagnutim terenima razvijene su visokoplaninske rudine i pašnjaci, alpskog i subalpskog tipa, diferencirani na dve vegetacijske klase (zavisno od podloge – silikata ili krečnjaka i serpentinita). Osnovni tip vegetacije silikatnih rudina koji dominira čitavim visokoplaninskim predelom, u velikoj meri je degradiran i na pojedinim mestima zamenjen siromašnijim zajednicama. Vegetacija krečnjačkih rudina i rudina na visokoplaninskim serpentinitima znatno je raznovrsnija i floristički bogatija od one na silikatima.
Od ostalih potencijalnih oblika vegetacije, koji se javljaju kao azonalne i intrazonalne pojave biljnih zajednica, interesantna je vegetacija stena (na krečnjacima i serpentinitima, kao i u pukotinama silikatnih stena), visokih zeleni i tresava (na otvorenim staništima, oko potoka. u okviru smrčevih šuma). Pored toga, zabeležen je i veći broj sekundarnih zajednica zeljastog tipa različitih degradacionih oblika vegetacije. Među travnim zajednicama najveći ekonomski značaj imaju livadske zajednice sekundarne prirode na otvorenim staništima u okviru pojasa bukovih šuma i delom u smrčevom i hrastovom pojasu. Manji ekonomski značaj imaju travne zajednice pašnjaka i rudina na otvorenim staništima u okviru smrčevog pojasa, sa većim brojem asocijacija i subasocijacija. Na najvišim delovima planine ekonomski značaj ima samo nardetum u okviru smrčevog pojasa i na većim visinama (do 1900 m nv). Sintaksonomskim pregledom fitocenoza Kopaonika do danas je ustanovljeno 118 asocijacija i 39 subasocijacija, svrstanih u 62 sveze, 41 vegetacijski red i 24 klase. Od toga, na području NPK je zastupljeno 60% zabeleženih sintaksona, odnosno 65 asocijacija i 25 subasocijacija svrstanih u 35 sveza, 26 vegetacijskih rodova i 18 klasa, po čemu se NPK izdvaja u odnosu na druga područja Srbije i Balkana, kao područje sa vrlo visokim vegetacijskim diverzitetom. Kvalitativna analiza osnovnih fiziognomskih tipova vegetacije pokazuje da, među 125 vegetacijskih jedinica, u NPK sa 74% dominiraju zajednice zeljastog tipa, prema zastupljenosti šumskih zajednica sa 26%. Kvalitativna analiza osnovnih singenetskih stadijuma pokazuje da je 85% fitocenoza na području NPK primarnog, odnosno potencijalnog karaktera, dok su ostalih 15% zajednice sekundarnog ili tercijarnog karaktera. Takođe se ukazuje da je realni vegetacijski diverzitet Kopaonika za 15% veći od njegovog potencijalnog stanja, te da je današnji diverzitet vegetacije, i pored svoje prirodne raznovrsnosti, pod značajnim uticajem antropogenog faktora.
Faunističke karakteristike
Fauna Kopaonika i područja NPK predstavlja najmanje istražen biološki segment ovog prostora. Detaljnija istraživanja vršena su samo u okviru revizije zaštićenih prirodnih rezervata NPK (I stepen zaštite).
U klasama vodozemaca i gmizavaca na Kopaoniku i na području NPK zabeležene su sledeće vrste: vodozemci – šareni daždevnjak, žutotrbi mukač, alpski triton, šumska žaba, žaba travnjača i grčka žaba, kao i gmizavci – živorodna gušterica/planinski gušter i stepski drvolaz (sve pod zaštitom po Uredbi o zaštiti prirodnih retkosti na teritoriji Srbije). U nadležnosti Naredbe o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divljih biljnih i životinjskih vrsta je poskok, dok su ostale vrste samo evidentirane (livadski gušter, zidni gušter i slepić).
Bogatstvo faune ptica – ornitofaune znatno je bogatije i bolje istraženo (počev od J. Pančića, knjiga „Ptice u Srbiji”, 1867., preko O. Reisera 1899 i 1900, Brzakovića 1903 -1911., do S. Matvejeva od 1938 -1941 i od 1949 – 1955. u Institutu za ekologiju i biogeografiju SANU, a kasnije samo povremeno). Uslovljeno je izraženom gromadnošću planine, kao i jasno definisanim vegetacijskim pojasevima, koji se pravilno visinski smenjuju. Na najvišim delovima planine, u okviru pašnjaka i rudina su i goleti sa kamenjarima, posebno izraženim na Suvom rudištu, Gobelji i Kukavici. Do danas je na Kopaoniku konstatovano 166 vrsta ptica, među kojima ima i onih koje su se na planini nastanile u 50 poslednjih godina, usled brzih promena prirodnih uslova, kao i onih koje su u tom periodu nestale sa planine. Povećana je brojnost „oportunističkih” vrsta, prilagodljivih na izmene staništa, a smanjena brojnost grabljivica, ali i drugih vrsta usko vezanih za osetljive biotope. Ipak se diverzitet faune ptica na Kopaoniku, u odnosu na druge planine Srbije i Balkana, može smatrati veoma bogatim. Sa 133 vrste (80%) dominiraju gnezdarice (od kojih se deset vrsta poslednjih decenija više ne gnezdi). Najbolje je proučena zavičajna ornitofauna. Na području NPK registrovano je 120 vrsta gnezdarica (90% zavičajnih vrsta, što upućuje da su granice NPK sa ovog aspekta pravilno određene). Uredbom o zaštiti prirodnih retkosti na teritoriji Srbije, 99 vrsta ptica sa Kopaonika stavljeno je pod zaštitu (od toga je nestalo 13 vrsta, a više se ne viđa devet vrsta). Na Evropskoj Crvenoj listi zastupljeno je pet vrsta registrovanih u NPK, od kojih se na Kopaoniku gnezdi samo još jedna vrsta. Na svetsko Crvenoj listi (Word Red List), 1996.) nalaze se tri vrste, od kojih su dve po IUCN kategorijama svrstane u VU (vulnerable) – ranjive vrste (od kojih se jedna gnezdi u zaštitnoj zoni NPK, a ostale su nestale). Više pažnje u istraživanju i zaštiti posvećeno je pticama grabljivicama (program hranilišta, koji se realizuje od 1996. godine).
Fauna sisara Kopaonika relativno je malo istraživana (počev od J. Pančića 1869., preko B. Petrova od 1934-1940. do Savića 1963., Savića i Soldatovića 1984., odnosno do istraživanja lovne divljači 1990.). Prema dosadašnjim podacima, faunu sisara Kopaonika čini 39 vrsta i to: devet vrsta bubojeda, pet vrsta slepih miševa, jedna vrsta paglodara, 14 vrsta glodara, osam vrsta mesoždera i dve vrste papkara. Sve vrste su autohtone (sem američke ondatre koja je pre 40 godina prodrla uz dolinu Ibra). U prošlom veku istrebljeni su medved, ris, divokoza, jelen i vidra (ova poslednja javlja se u zaštitnoj zoni NPK), a ugroženi su divlja mačka i divlja svinja. Na evropskoj Crvenoj listi su i dve vrste sa područja NPK, obe sa naznakom (V) ranjive vrste.
Stanovništvo, naselja, javne službe, fizičke strukture i specijalna namena
Stanovništvo i domaćinstva
Na području Prostornog plana živelo je po Popisu 2002. godine ukupno 4.015 stanovnika i 1.410 domaćinstava u 19 naselja, od čega u opštini Raška devet naselja sa 2.421 stanovnika i 879 domaćinstava (Šipačina 252 stanovnika, 84 domaćinstava, Tioxe 158 stanovnika, 69 domaćinstava, Lisina 52 stanovnika, 22 domaćinstava, Semeteš 152 stanovnika, 68 domaćinstava, Badanj 91 stanovnika, 53 domaćinstava, Kremiće 64 stanovnika, 40 domaćinstava, Jošanička Banja 1.150 stanovnika, 360 domaćinstava, Rakovac 236 stanovnika, 88 domaćinstava, Crna Glava sa Đorđevićima 248 stanovnika, 89 domaćinstava i Kopaonik 18 stanovnika, šest dom.), u opštini Brus osam naselja sa 1.282 stanovnika i 416 domaćinstava (Bozoljin 129 stanovnika, 52 domaćinstava, Ravnište 92 stanovnika, 37 domaćinstava, Kneževo 60 stanovnika, 25 domaćinstava, Brzeće 258 stanovnika, 81 domaćinstava, Livađe sa Gočmancem 172 stanovnika, 53 domaćinstava, Paljevštica 56 stanovnika, 17 domaćinstava i Kriva Reka 515 stanovnika, 151 domaćinstava) i u opštini Leposavić dva naselja sa 299 stanovnika i 115 domaćinstava (Belo Brdo 190 stanovnika, 75 domaćinstava, Guvnište 109 stanovnika, 40 domaćinstava). Sem naselja Jošanička Banja sa 1.150 stanovnika i naselja Kriva Reka sa 515 stanovnika, ostala tradicionalna naselja su sa malo stanovnika (deset naselja sa 100-300 stanovnika i sedam naselja sa manje od 100 stanovnika). Ako bi se primenila projekcija stanovništva na osnovu dosadašnjih trendova, većina naselja ne bi mogla da bude predmet dugoročnog plana, jer bi njihovo stanovništvo u planskom periodu ili u nešto daljoj budućnosti nestalo, a aktivnosti i fizičke strukture bili napušteni.
U periodu 1961-2002. godine broj stanovnika smanjen je za 4.756, odnosno za 54,7% (najviše u naselju Kremiće – za 85%), proporcionalno najintenzivnije u poslednjem periodu 1991-2002. godine (za 25%). U protekloj deceniji, povećanje broja stanovnika beleži se samo u Brzeću (opština Brus) i u okviru KO Šipačina i KO Lisina (opština Raška), što je uslovljeno prvenstveno razvojem turizma i izgradnjom turističkog smeštaja, pretežno od strane povremenih i manjim delom stalnih došljaka iz gradskih centara. Sva ostala naselja zasnovana na egzistenciji iz poljoprivrede i ostalih tradicionalnih delatnosti beleže izrazitu depopulaciju, po čijim trendovima će biti ugašena u bližoj budućnosti, ako se radikalno ne promene uslovi i motivi života i rada u ovim prostorima. Pozitivan prirodni priraštaj u poslednjoj deceniji beleže samo dva naselja – selo Kriva Reka (opština Brus) i gradsko naselje Jošanička Banja (opština Raška), dok najveću vrednost negativnog prirodnog priraštaja beleži Badanj (-3,308%), što je značajno uslovljeno niskom stopom fertiliteta (učešće žena od 14-49 godina u odnosu na ukupno stanovništvo područja Prostornog plana bilo je 2002. godine samo 16,7%, ali u Bozoljinu samo 3,8%, a u Kremiću 0%). Neravnomerno učešće starosnih grupa ukazuje na regresivni tip strukture stanovništva. Prosečna starost stanovništva na području Prostornog plana bila je 2002. godine 49,1 godina (u središnoj Srbiji 42,1 godina). Učešće mladih od 0 -19 godina na području Prostornog plana bilo je 2002. godine samo 17,01% (u središnjoj Srbiji 22,2%), a učešće starijih od 60 godina čak 34,55% (u središnjoj Srbiji 22,8%). Indeks starenja stanovništva (odnos udela stanovništva starijeg od 60 i stanovništva mlađeg od 19 godina) u 2002. iznosio je više od 2, što ukazuje da je područje ušlo u stadijum duboke ili najdublje demografske starosti. Povoljnije stanje je jedino u naselju Brzeće sa indeksom starenja 0,85 i dosta ujednačenim učešćem svih starosnih grupa, kao i u naselju Kopaonik (Suvo Rudište). Nepismenih stanovnika starijih od deset godina na području Prostornog plana je više od petine (1991. 20,1%), a više od 90% nepismenih je starije od 50 godina (s tim što je broj nepismenih žena za više od četiri puta veći od broja nepismenih muškaraca). Od ukupnog broja stanovnika u radno-sposobnoj dobi od 20-65 godina je preko 50% od svih nepismenih (među njima i 85% od ukupnog broja nepismenih žena). I pored postepenog poboljšavanja, struktura stanovništva po školskoj spremi je nepovoljna. Od ukupnog stanovništva starijeg od 15 godina, kompletno osnovno obrazovanje nema ni 50% stanovnika, srednje obrazovanje oko 15%, a više i visoko obrazovanje samo oko 2% stanovnika (na Kopaoniku i u Jošaničkoj Banji). Na području Prostornog plana bilo je 2002. godine 1.596 aktivnih stanovnika (ili 41,28% od ukupnog broja), od čega 34,27% obavlja zanimanje, 28,07% su lica sa ličnim prihodima i 30,42 izdržavano stanovništvo. Struktura zaposlenih na području Prostornog plana se menja, tako što se smanjuje učešće primarnog sektora (prosečno na oko 50%, od čega na teritoriji opštine Brus oko 69% i na teritoriji opštine Raška oko 39%), blago povećava učešća sekundarnog sektora (na oko 17%), a znatnije povećava učešće tercijarnog sektora (na oko 31%). Oko 70% stanovnika je autohtono, a među doseljenicima prednjače stanovnici iz drugih seoskih naselja iste opštine. Značajniju imigraciju ima samo Jošanička Banja, a delom Kriva Reka i Kopaonik.
Broj domaćinstava na području Prostornog plana sporije opada od broja stanovnika (indeks 2002/1961 od 90,6%), što je posledica raslojavanja višeporodičnih domaćinstava i smanjenja broja njihovih članova. Preko 100 domaćinstava imaju samo dva naselja (Jošanička Banja i Kriva Reka), do 100 domaćinstava ima deset naselja i do 50 domaćinstava sedam naselja. Prosečna veličina domaćinstava je u periodu 1961-2002. više nego prepolovljena i iznosi u proseku 2,8 članova, a dominiraju porodice sa dva člana (28,94%, najviše u Semetešu 50%, najmanje u Lisini 13,64%) i sa jednim članom (20,64%, najviše u Kremićima 52,5%, u Lisini 45,45% i Badnju 41,51%, najmanje u Krivoj Reci i Crnoj Glavi – nešto iznad 10%), a zaostaju četvoročlana (13,26%) i još više domaćinstva sa više članova. Veliki je procent porodica bez dece (preko 40%), a porodice sastavljene od bračnog para sa decom jedva prelaze 50% (ostalo čine samohrane majke i očevi sa decom).
Tradicionalna naselja (izgrađenost, komunalna opremljenost, mreža i centri)
Tradicionalna naselja na području Prostornog plana su dominantno seoska, izuzev Jošaničke Banje (mešovito banjsko – turističko naselje gradskog tipa), Brzeća i Lisine/Čajetine (nova turistička naselja uz manja tradicionalna naselja). To su potplaninsko/planinska naselja na visinama od 500 mnv (Jošanička Banja) do 1.600 mnv (Lisina – Čajetina), pretežno razbijene morfološke strukture, najvećim delom sa amortizovanim tradicionalnim građevinskim fondom, sa malo novije izgradnje (sem u pomenutim turističkim naseljima) i sa niskim stepenom zaštite i revitalizacije etno-nasleđa u objektima narodnog graditeljstva. Naselja su najvećim delom slabo saobraćajno i funkcionalno povezana sa opštinskim centrima i sa TC Kopaonik. U sistem postojećeg skijališta Kopaonika uključeno je samo Brzeće (preko žičare Bela reka). Izuzev kod pomenutih turističkih naselja, osnovu egzistencije većine ostalih naselja čini ekstenzivna svaštarska poljoprivreda, bez značajnijih sadržaja zanatstva (stari zanati su izumrli, a novi nisu razvijeni) i bez industrije. Komunalna opremljenost naselja je na posebno niskom nivou (bez kvalitetnih pristupnih puteva i asfaltiranih ulica, bez kanalizacije, sa improvizovanim oblicima lokalnog vodosnabdevanja, sa nezadovoljavajućim elektro-snabdevanjem, bez ili sa nedovoljno telefonskih veza i slično). Izglede za rešavanje ovih problema ograničavaju siromaštvo opština i naselja, ali i njihova postojeća morfološka struktura koja (u odnosu na broj stanovnika i proizvodnju) čini neracionalnim većinu projekata unapređenja komunalija i javnih službi. Nažalost, razvoj turizma na Kopaoniku dosada nije imao značajnije neposredne pozitivne uticaje na unapređenje ovih naselja (sem Brzeća), iako ima posrednih uticaja (posebno u zapošljavanju, zatim u poboljšanju saobraćajnog pristupa, prihodima od prodaje zemljišta, prodaji domaćih proizvoda hrane i pića turistima i slično).
Mreža naselja na području Prostornog plana predstavlja segmente mreža naselja u okviru opština Raška, Brus i Leposavić i treba da bude tretirana u kontekstu navedenih opština, ali i u kontekstu TC Kopaonik, kao novog subjekta/pola razvoja ovog prostora. Pri tom treba imati na umu da je TC Kopaonik (sa jezgrom na Suvom Rudištu i pratećim podcentrima – započetim na Srebrncu, formiranim u Brzeću i Jošaničkoj Banji, kao i sa amorfnom naseljskom celinom Lisina – Čajetina) već uticao na promenu mreže naselja i sistema lokalnih centara područja Plana. U tom smislu, naselja u neposrednoj gravitacionoj zoni TC Kopaonik (Brzeće i Kriva Reka u opštini Brus, Lisina – Čajetina, Jošanička Banja sa Paljevšticom i Crna Glava sa Đorđevićima u opštini Raška i Belo Brdo u opštini Leposavić) predstavljaju glavne faktore za rekonstrukciju mreže naselja na području Prostornog plana. U ovoj mreži nedostaju saobraćajne i funkcionalne veze, kako sa opštinskim centrima, tako i sa TC Kopaonik. Funkcije centara zajednice naselja, u ovom kontekstu na određen način već vrše Kopaonik/Suvo Rudište, Jošanička Banja, Brzeće i Kriva Reka. Za kompletnije buduće funkcionisanje ovih centara potrebno je unaprediti njihovu saobraćajnu pristupačnost, kao i opremljenost sadržajima javnih službi (posebno zdravstva, socijalne zaštite i kulture) i komunalne opreme, ali istovremeno i privredne baze u turizmu i komplementarnim aktivnostima. Ostala naselja u zaštitnoj zoni NPK (Badanj, Kremiće, Rakovac, Semeteš i Tioxe u opštini Raška, Bozoljin, Kneževo, Gočmanci, Livađe, Paljevštica i Ravnište u opštini Brus i Guvnište u opštini Leposavić), praktično još nisu pod uticajem turizma na Kopaoniku, slabo su saobraćajno povezana sa TC Kopaonik i opštinskim centrima, bez javnih službi i komunalne opreme, sa odumiranjem stanovništva i privrede.
Servisi i javne službe
Opremljenost naselja servisima i javnim službama je na niskom nivou. Usluge trgovine, ugostiteljstva i tehničkih servisa razvijenije su samo u kompleksima i naseljima sa izraženim turističkim funkcijama, prvenstveno na Suvom Rudištu, a zatim u Jošaničkoj Banji i delom u Brzeću, dok su u ostalim naseljima samo elementarno zastupljene. Javne službe su takođe razvijenije samo u okviru turističke ponude Suvog Rudišta i donekle Brzeća, kao i u okviru mešovitog naselja Jošanička Banja, a među njima prednjači zdravstvo, uz kulturu i administraciju. Sem donekle školstva, javne službe u ostalim naseljima su nerazvijene (posebno zdravstvo, socijalna zaštita i kultura).
U kompleksu/podcentru Suvo Rudište izgrađeni su sadržaji servisa koji pretežno služe turistima, a delom i lokalnom stanovništvu. Tu su pošta, sadržaji trgovine, ugostiteljstva i tehničkih servisa, čijem kvantitetu nedostaje raznovrsnost i kompletnost (kod trgovine je nedovoljno zastupljena ponuda lokalnih proizvoda zdrave hrane i etno-proizvoda, a kod ugostiteljstva diverzifikacija za različite ciljne grupe turista). U okviru zastupljenih sadržaja javnih službi (uprava NPK – JP „Nacionalni park Kopaonik”, zdravstvena stanica, osnovna škola, milicija sa protivpožarnom zaštitom, gorska služba spasavanja, sadržaji kulture i edukacije, zabave, sporta i rekreacije i drugo), nije dovoljno posvećena pažnja kompletiranju centra NPK (bez ekološkog edukaciono-informativnog centra, ekološke inspekcije, letnjih edukativnih škola i radionica, organizovanih kulturnih manifestacija, muzeja i drugo), opremanju zdravstvene stanice, bankarskim uslugama, raznovrsnosti sportsko-rekreativnih sadržaja prilagođenih raznim ciljnim grupama turista i slično.
U Brzeću, a posebno u Jošaničkoj Banji kao afirmisanim centrima zajednica naselja, javne usluge i javne službe su pretežno u funkciji gravitirajućeg stanovništva, a nedovoljno i u funkciji NPK i TC Kopaonik. Posebno nedostaju sportsko-rekreativni sadržaji za odrasle i decu, sadržaji socijalne zaštite, kulture, edukacije i zabave, tradicionalne kulturne i sportske manifestacije, ali i sadržaji administracije, trgovine, tehničkih servisa i drugo. U druga dva centra zajednica naselja – Kriva Reka i Belo Brdo nema ni neophodnih sadržaja usluga i javnih službi koji odgovaraju formalnom statusu ovih centralnih mesta. Ostala seoska naselja na području Prostornog plana nisu opremljena javnim sadržajima za svakodnevne potrebe, a još uvek veoma loša saobraćajna povezanost sa centrima otežava ili onemogućava korišćenje centralnih javnih sadržaja, ili uvođenje mobilnih službi.
Turistički kompleksi i fizičke strukture
Glavni turistički kompleksi i pripadajući sadržaji turističke suprastrukture i infrastrukture Kopaonika realizovani su na području NPK. Dominantni realizovani kompleks je Suvo Rudište, kao jezgro TC Kopaonik, na teritoriji opštine Raška, površine od oko 173 ha, obuhvaćen područjem GUP-a sa elementima DUP-a Suvo Rudište – Jaram iz 1991. godine (sa glavnom najizgrađenijom podcelinom Suvo Rudište – centar/Krst, za koju je 2004. godine donet Plan detaljne regulacije na površini od oko 75 ha, kao i sa podcelinama Sunčana dolina, Repuške bačije i Marina voda), sa glavnim skijalištem TC Kopaonik na teritorijama opština Raška i Brus. Na području NPK započet je još samo planirani turistički podcentar Srebrnac, sa jednim hotelom i skijalištem. U zaštitnoj zoni NPK razvijen je turistički podcentar Brzeće (u okviru istoimenog tradicionalnog naselja, sa smeštajem, pratećim sadržajima i skijalištem Bela reka, opština Brus), a u neposrednoj inicijaciji je razvoj turističkog podcentra Jošanička Banja sa značajnim termoakvatičkim potencijalima (opština Raška), kao i lokaliteta u opštini Brus – Jaram, Srebrnac i Rendara (čiji planovi detaljne regulacije su u izradi). U toku je i iniciranje razvoja Krive Reke (organizovanje sela udrživanjem meštana i formiranje prvog skijališta), gondolskog povezivanja Brzeća preko Bregova sa Srebrncem i drugo. Uz samu granicu NPK izgrađeno je ogromno neplansko vikend-naselje Lisina – Čajetina, u značajnoj meri podstaknuto stanjem na Kosovu i Metohiji.
Kao najrazvijeniji, turistički kompleks Suvog Rudišta sa oko 10.000 ležaja već je prevazišao planirani kapacitet, a njegovo preopterećenje posebno izaziva tržišna renta afirmisanog imidža TC Kopaonik i, u vezi s tim, neplanirani rast vikend-naselja Lisina – Čajetina. Ekolozi i njihova medijska podrška u javnosti (čije aktivnosti u NPK su posebno pojačane tek izgradnjom komfornog turističkog smeštaja na Kopaoniku) generalizovali su problem ugrožavanja NPK preteranom i neprimerenom izgradnjom, iako ova izgradnja, sem na Suvom Rudištu (koje predstavlja samo 1,4% površine NPK) i još manjim delom na Srebrncu, kao i na Gvozdacu i u Ciganskoj reci (neplanska vikend gradnja na teritoriji opštine Raška), nije značajnije zastupljena na području NPK, a ni u zaštitnoj zoni, izuzev neplanskog vikend-naselja Lisina – Čajetina i neophodnih infrastrukturnih objekata. Uzroci ovakve izgradnje fizičkih struktura nisu u planskim dokumentima, već u njihovom nesprovođenju i čak ignorisanju (prekoračenje kapaciteta suprastrukture bez odgovarajuće izgradnje infrastrukture, posebno kanalizacije na Suvom Rudištu, desetostruko probijanje planiranih kapaciteta vikend-naselja Lisina – Čajetina, tolerancija neplanske vikend izgradnje u NPK i drugo).
Infrastruktura i komunalni servisi na području Prostornog plana
Razvijenost postojeće infrastrukture na području Prostornog plana rezultat je razvoja turizma i koncentrisanih republičkih ulaganja u područje zbog sanacija posledica zemljotresa 80-ih godina. Najviše rezultata postignuto je u saobraćaju, delom u elektrosnabdevanju, dok je izgradnja vodosnabdevanja, kanalizacije (posebno), telefonije i komunalnih servisa zaostajala (sem u okviru TC Kopaonik/kompleksu Suvo Rudište), posebno u udaljenijim naseljima zaštitne zone NPK.
Okosnicu saobraćajne mreže područja Prostornog plana čine postojeće regionalne saobraćajnice R-218a Brzeće – Suvo Rudište, kao odvojak od regionalnog puta R-218 Brus – Blaževo i R-119a Jošanička Banja – Suvo Rudište – Rudnica, kao odvojak regionalnog puta R-119 Biljanovac – Jošanička Banja – Aleksandrovac, na koje se nadovezuju lokalni, kategorisani i nekategorisani putevi. Od planiranih regionalnih puteva po postojećem PPPNPK Kopaonik, započeta je samo deonica od Lisine do Belog Brda (nedovršena, nekategorisana i van funkcije zbog stanja na AP Kosovo i Metohija), kao i rekonstrukcija najvećeg dela postojeće deonice regionalnog puta R-119a od Rudnice do Suvog Rudišta i deonice puta R-119 na području Plana od Jošaničke Banje uz Jošanicu. Od planiranih lokalnih puteva, realizovan se prilaz Krivoj reci preko Milentije, a u završetku je put od Krive Reke do Srebrnca (na trasi koja nije predviđena Prostornim planom). Putna mreža, prihvatljiva po kapacitetu, ali ne i po kvalitetu, predstavlja glavni vid saobraćajne infrastrukture na području Prostornog plana i u njegovom povezivanju sa okruženjem. Saobraćaj u funkciji turističke ponude u prostoru vrše 24 postojeće žičare – sedežnice i ski-liftovi (bez novih objekata po postojećem PPPNPK, sem zamene dvoseda Karaman greben četvorosedom, odnosno sa tri nove četvorosedežnice mimo odredbi Prostornog plana). Područje Prostornog plana je u dvosatnoj izohroni od međunarodnih aerodroma Niš i Priština.
Vodovodni sistem u okviru NPK formiran je na Suvom Rudištu, sa zahvatima iz izvorišne čelenke Samokovke i fabrikom za prečišćavanje sirove vode kod Jelačića strugare, koja radi sa kapacitetom od 40-50 l/s. Krakom cevovoda preko Jarma snabdeva se i hotel na Srebrncu. Problemi povremenog nedostatka i nezadovoljavajućeg kvaliteta vode uslovljeni su neadekvatnim vodozahvatima, nekompletnim uređajima za crpljenje i prečišćavanje vode i lošim rukovanjem. Iako postoje dovoljne količine vode, nije formiran vodovodni sistem za tehničku vodu (za potrebe skijališta, protivpožarne zaštite, pranja i zalivanja javnih površina i drugo), već se za to koristi prečišćena voda iz vodovoda. U zaštitnoj zoni NPK delimične vodovode imaju samo Jošanička Banja i Brzeće, dok se ostala, disperzovana i pretežno razbijena naselja snabdevaju iz vodotoka i pojedinačnih izvora i vrela, preko malih, improvizovanih vodovoda i na druge načine. Pritom su nestručnim kaptažama ugroženi brojni manji izvori, a dobar deo domaćinstava u seoskim naseljima još nema rešeno pitanje vodosnabdevanja (u Rakovcu, Crnoj Glavi, Kneževu, Ravništu, Bozoljinu, Semetešu, Kremiću i drugo).
Kanalizacioni sistem u okviru NPK izgrađen je na Suvom Rudištu, sa fekalnim kolektorom dovoljnog kapaciteta, uz potrebu pojačavanja sekundarnih kolektora (zbog neplanirane izgradnje turističkih kapaciteta) i stavljanja u funkciju uređaja za prečišćavanje na Repuškim bačijama, uz prioritetno povećanje postojećeg kapaciteta od 6.000 ES na 12.000 ES i kompletiranje, eliminisanje mržnjenja, adekvatno rukovanje i drugo (do realizacije konačnog kanalizacionog sistema sa postrojenjima za prečišćavanje na Ibru). Hotel na Srebrncu takođe ima kanalizacioni kolektor do uređaja za prečišćavanje kapaciteta od 600 ES u Ciganskoj reci (koji je još van funkcije). Odvođenje atmosferskih voda sa građevinskih površina na području NPK još nije rešeno. U zaštitnoj zoni NPK delimičnu fekalnu kanalizaciju ima samo Brzeće (bez funkcionisanja uređaja za prečišćavanje kapaciteta od 1.000 ES na nizvodnom ulazu u naselje, zbog zapušenosti glavnog kolektora), dok se u ostalim naseljima fekalne vode upuštaju u vodotoke, najčešće direktno, ređe preko septičkih jama. Nigde nije kompletnije rešeno odvodnjavanje atmosferskih voda.
Glavno elektrosnabdevanje najvećeg dela područja NPK, do postojeće TS 35/10(20) kV na Krstu, obezbeđuje se iz TS 110/35 kV „Raška”, dalekovodom 110 kV koji sada radi na 35 kV. Rezervno napajanje TS na Krstu obezbeđeno je postojećim dalekovodom 35 kV od Raške preko Rudnice (preko koga se može obezbediti do 4 MVA), a do Krsta postoji i kabl 35 kV od Belog Brda (nije u funkciji). Od ove trafostanice razvedeno je oko 30 km kablovskih dalekovoda 10 i 20 kV do 36 trafostanica 10(20)/0,4 kV na Suvom Rudištu, Jarmu, skijalištu i drugim sadržajima. Manji deo područja NPK snabdeva se iz trafostanice 35/10 kV Brzeće (do koje vodi dalekovod 110kV Aleksandrovac-Brus-Brzeće, koji radi pod naponom od 35 kV). Iz TS u Brzeću sa oko 11,5 km kablovskih dalekovoda 10 i 20 kV do povezano je pet trafostanica 10(20)/0,4 kV na Srebrncu i u Brzeću (Bela reka-Kamarište). U zaštitnoj zoni NACIONALNI PARK, dalekovod 35 kV izgrađen je još do TS 35/10 kV u Jošaničkoj Banji i Belom Brdu. Tradicionalna naselja zaštitne zone NPK povezana su dalekovodima 10 kV od TS 35/10 kV u Brzeću (54 km DV i 23 TS 10/0,4 kV), Jošaničkoj Banji (19 km DV i 19 TS 10/0,4 kV), Brveniku (5km DV i 2 TS 10/0,4 kV), u Raški (25 km DV i 14 TS 10/0,4 kV), Rudnici (19 km DV i 10 TS 10/0,4 kV), Lešku (18 km DV i 6 TS 10/0,4 kV) i Belom Brdu (14 km DV i 8 TS 10/0,4 kV).
Javnu telefonsku mrežu na području Prostornog plana čine: fiksna telefonija u okviru mrežne grupe 036 Kraljevo (centrala Jošanička Banja, koja pokriva Banju i Rakovac, sa ukupno 180 brojeva, centrala Rudnica van područja Prostornog plana koja pokriva Tioxe i Šipačinu sa ukupno 50 brojeva i centrala Kopaonik koja pokriva Suvo Rudište sa 270 brojeva, svega 500 brojeva, dok su naselja Crna Glava, Kremiće, Badanj, Semeteš i Lisina u okviru ove mrežne grupe bez telefona), mrežne grupe 037 (centrala Kriva Reka, koja pokriva Krivu Reku sa 120 brojeva, centrala Brzeće koja pokriva Brzeće, Gočmance, Livađe i Kneževo sa ukupno 251 brojem i centrala Graševci van područja Prostornog plana koja pokriva Paljevšticu sa deset brojeva, svega 382 broja, dok naselja Kneževo i Bozoljin iz ove mrežne grupe imaju samo po jedan broj, a Ravnište je bez telefona) i mrežne grupe 028 Kosovska Mitrovica (Belo Brdo i Guvnište bez telefona), ukupno na području Prostornog plana 882 telefonska broja. U mrežnoj grupi 036, centrala Kopaonik je digitalna (starije generacije), koja može da pruža i druge servise osim telefonije, dok su centrale u Jošaničkoj Banji i Rudnici analogne, bez dovoljnog broja veza sa čvornom centralom u Raškoj. U mrežnoj grupi 037 sve centrale (izuzev u Blaževu) su digitalne i predstavljaju izdvojeni stepen čvorne digitalne centrale u Brusu, sa kojim su povezane optičkim kablovima i digitalnim linijskim sistemima. Iz pravca Rudnice do Suvog Rudišta i iz pravca Brzeća do Srebrnca, u funkciji su još uvek stari vazdušni telefonski vodovi malog kapaciteta (za službene potrebe). Mobilnu telefoniju pokrivaju „Telenor” (062 i 063) preko baznih stanica na Gobelji, Suvom Rudištu i Jošaničkoj Banji i radio-relejne stanice na Pančićevom vrhu (preko koje se prosleđuje signal ka severnom delu Kosova i Metohije) i „Telekom Srbija” (064 i 065) preko baznih stanica na Suvom Rudištu, Gobelji i Brzeću, kod oba operatora sa neujednačenom pokrivenošću signalima (koji će biti potpuniji tek sa realizacijom planiranih optičkih kablova).
Radio-televizijska difuzna mreža na području Prostornog plana emituje se sa releja na Gobelji (samo delimično obnovljen posle NATO bombardovanja) i preko kablovskog distributivnog sistema koji još nije zaživeo u pravom smislu. Većina naselja u zaštitnoj zoni NPK, zbog konfiguracije terena, ima lokalne repetitore, koji nisu u potpunoj funkciji zbog nedovoljne visine obnovljene antene na Gobelji i smanjene snage sa kojom se emituje televizijski signal. Korisnici MUP, Vojska Srbije, EPS, službe spasavanja, službe obezbeđenja, JP „Nacionalni park Kopaonik” i drugo, najčešće koriste infrastrukturu javnih mreža. Mreže za prenos podataka i Internet još uvek nisu, u pravom smislu, stigli do Kopaonika, jer je njihov razvoj uslovljen realizacijom savremenih telekomunikacionih sistema.
Ukupno stanje telekomunikacione mreže na području Prostornog plana nije zadovoljavajuće. Infrastrukturu za navedene telekomunikacione mreže čine: optički i bakarni kablovi, radio-relejne stanice i antenski stubovi, sistemi prenosa, komutacioni centri i pristupne (mesne) mreže.
Komunalni sadržaji i službe na području Prostornog plana su takođe nedovoljno razvijeni ili neadekvatni. Grejanje objekata na Suvom Rudištu je, protivno odredbama postojećeg PPPNPK, najvećim delom zasnovano na korišćenju tečnih goriva (objekti projektovani za grejanje na električnu energiju prešli su na grejanje ovim energentima), dok se objekt na Srebrncu greje na električnu energiju. U naseljima zaštitne zone, turistički sadržaji zagrevaju se raznim energentima, a domaćinstva tradicionalnim čvrstim gorivima (drvo i ugalj).
Planirana eliminacija smeća iz NPK nije ostvarena, već Komunalno preduzeće iz Raške neredovno odvozi smeće sa Suvog Rudišta na neuređenu deponiju kod Raške, a postoji i niz divljih deponija kraj puteva u NPK i zaštitnoj zoni NPK. Sem delimično u Jošaničkoj Banji i Brzeću, organizovano sakupljanje ne postoji u ostalim naseljima zaštitne zone NPK.
Pijaca u NPK izgrađena je na Suvom Rudištu (uz Konake). U zaštitnoj zoni NPK postoji u Jošaničkoj Banji, a u Brzeću i na nekoliko lokacija pored puta iz pravca Brusa formirani su mali prodajni punktovi domaće radinosti (uglavnom prirodna hrana i pića). Uređenost grobalja je na niskom nivou, a javne zelene površine bolje su uređene samo uz značajnije turističke objekte. Od planiranih javnih servisa, pored postojećih, formirane su protivpožarna služba na Suvom Rudištu (u sastavu stanice milicije) i putna baza na Repuškim bačijama.
Specijalna namena
Vojska je bila među prvim subjektima razvoja Kopaonika. Svojim prisustvom na Suvom Rudištu (najpre samo sa službenim sadržajima, a kasnije i sa vojnim odmaralištem) istovremeno je učestvovala u razvoju (radnim doprinosima u izgradnji infrastrukture i skijališta) i donekle ga ograničavala (konflikt vojnih propisa sa boravkom stranih turista, termini za obuku vojnih jedinica na skijalištu i na poligonu za obuku i neka druga ograničenja). Pred donošenje postojećeg PPPNPK, vojska je odustala od ranijeg zahvata da u okviru NPK zauzme oko 500 ha za veliki poligon namenjen planinskoj obuci specijalnih jedinica. Pored lokaliteta vojnog odmarališta, vojska je još uvek korisnik i zemljišta na susednoj jugozapadnoj glavici (sa lokalitetom vojnog odmarališta, ukupno na 20 ha). Funkcije i režim lokaliteta na Pančićevom vrhu uslovili su još veća ograničenja za skijalište i kretanja turista „zarobivši” mauzolej J. Pančića, kao značajan kulturni i turistički motiv, unutar vojnog kompleksa i ograničavajući ishodišta kako postojećih, tako i planiranih žičara iz pravca Belog Brda u opštini Leposavić. U NATO agresiji 1999. godine kompleks je bombardovan i teško oštećen, a na granici Pokrajine uspostavljena nadležnost KFOR-a, čime se deo NPK sa turističkim kompleksom Suvo Rudište našao u pojasu od 5 km kopnene zone bezbednosti. Neizvesna sudbina vojnog lokaliteta na Pančićevom vrhu (u pogledu namene i nadležnosti, ali i u pogledu teritorijalne pripadnosti) čini neizvesnim i funkcionisanje NPK i skijališta na granici sa AP Kosovo i Metohija (uz još neočišćen prostor Krčamara od neeksplodiranih kasetnih NATO bombi).
Proizvodne aktivnosti
Šumarstvo
Pod šumom u NPK je ukupno 7.427,24 ha, od čega pod državnom, najkvalitetnijom šumom NPK 7.077,02 ha i pod privatnom, ostalom šumom 350, 22 ha. Neobrasle površine državnog šumskog zemljišta NPK iznose ukupno 2.311,16 ha, od čega 1.694,26 ha šumskog, 286,28 ha neplodnog i 727,82 ha ostalog i tuđeg zemljišta. Državnim šumama i privatnim šumama u okviru NPK gazduje JP „Nacionalni park Kopaonik” u GJ „Barska reka”, GJ „Samokovska reka” i GJ „Gobeljska reka” na teritoriji opštine Raška i „Brzećka reka” na teritoriji opštine Brus, po odredbama Opšte šumske osnove NPK iz 1994. godine, a podela na gazdinske jedinice i šumska odeljenja zadržana je i u novoj Opštoj šumskoj osnovi NPK od 2004. godine. U Opštoj šumskoj osnovi ne postoje kategorije građevinskog zemljišta, ni zemljišta pod žičarama i ski-stazama, čak ni ispod izgrađenih objekata i površina (umesto toga, u okviru jednog broja šumskih odeljenja ustanovljena je namenska celina „12” – rekreativno-turistički centar ukupne površine od oko 418 ha).
Na osnovu tipoloških istraživanja 2002/2003 godine, u NPK su definisana 43 tipa šuma (od kojih 21 tip po prvi put izdvojen u Srbiji), raspoređenih u četiri kompleksa: 1. kseromezofilnih kitnjakovih i grabovih šuma, 2. mezofilnih bukovih i bukovo-četinarskih tipova šuma, 3. pojasa frigorofilnih četinarskih tipova šuma i 4. subalpskih žbunastih četinara i lišćara. Površinski, najzastupljenije su šume smrče (37,89%), zatim šume bukve (25,35%), šume smrče, jele i bukve (14,04%), šume smrče i bukve (10,58%), šume smrče i jele (8,56%) i šume jele i bukve (3,45%).
U državnoj šumi NPK ustanovljeno je sledećih pet namenskih celina: proizvodno-zaštitne šume, zaštitne šume zemljišta, rekreativne površine, prirodne predeone celine (II stepen zaštite NPK) i prirodni rezervati (I stepen zaštite NPK), među kojima izrazito dominiraju šume prirodnih predeonih celina (Barska reka, Samokovska reka, Gobeljska reka, Duboka i Brzećka reka), a zatim zaštitne šume zemljišta i strogi prirodni rezervati.
Stanje šuma NPK po mešovitosti je osrednje do nepovoljno, jer čiste sastojine čine 64,45% ukupno obrasle površine, pri čemu je zatečeno stanje pretežno u skaldu sa prirodnim potencijalom u kome dominiraju kompleksi čistih smrčevih i čistih bukovih šuma. Stanje mešovitosti šuma relativno je povoljno samo kod strogih prirodnih rezervata (58,83% mešovitih sastojina), a nepovoljno je na ostalim površinama, posebno kod šuma rekreativne namene sa samo 4% mešovitih šuma.
Stanje šuma po poreklu i očuvanosti ukazuje na kvalitetan i očuvan fond državne šume u NPK, sa prosečnom zapreminom od 341 m3/ha i tekućim zapreminskim prirastom od 6,71 m3/ha godišnje. Dominiraju sa 91,68% šume visokog prirodnog porekla, uz veštački podignute sastojine od 6,46% i samo 1,86% izdanačke šume. Očuvane sastojine dominiraju sa 70%, ali je značajno učešće razređenih sastojina (25%), uz učešće degradiranih formi (5%). U očuvanim šumama su najveći proizvodni efekti sa zapreminom do 372 m3/ha i zapreminskim prirastom od 7,55 m3/ha, dok se proizvodni potencijal u razređenim sastojinama koristi sa 80%, a u degradiranim samo sa 30%, uz znatno umanjenu biološku stabilnost ove dve poslednje kategorije. U odnosu na namenske celine, najnepovoljnije stanje očuvanosti je kod zaštitnih šuma zemljišta (sa 32,63% razređenih i 13,69% degradiranih sastojina), a najpovoljnije stanje kod prirodnih rezervata (bez izdanačkih šuma i sa 2,13% veštački podignutih sastojina).
U NPK je registrovano 26 vrsta drveća, od čega su tri vrste uništene. U drvnom fondu dominiraju smrča sa 58%, bukva sa 33% i jela sa 8%, dok sve ostale vrste učestvuju sa 1%.
Najznačajniji abiotički faktori šteta u šumama NPK su sneg, mraz, vetrovi i požari. Najveće štete od snega (posebno vlažnog) nastaju preopterećenjem kruna četinara, zbog čega dolazi do snegolomova, vetroizvala i savijanja stabala. Štete od vetra kombinuju se sa štetama od snega, a vetar sam utiče na prekomernu transpiraciju biljaka i na prenošenje spora parazitnih gljiva. Požar je potencijalno najveća opasnost za ove šume, posebno u četinarima za vreme letnjih meseci. Među biotičkim faktorima šteta najznačajnije su bolesti prouzrokovane parazitskim gljivama – mikozama, a u manjem stepenu bolesti izazvane virozama, bakteriozama i parazitnim cvetnicama. Najveći neprijatelj prirodnih sastojina četinarskih šuma je parazitna gljiva Heterobasidion annosum, koja uzrokuje sušenje stabla i truljenje korena i drveta (lišćari su otporni na ovu gljivu, ali joj služe kao tranzitni domaćini), a znatne štete pričinjava i gljiva na šumskim kulturama belog bora i smrče. Među brojnim parazitskim i saprofitskim biljkama koje napadaju lišćare, izrazitije su štetne one koje se javljaju na kori bukve. Od štetočina, najznačajniji su su štetni insekti i sitni glodari. U šumskim kulturama smrče najveći problem predstavljaju insekti smrčini hermesi, a u šumskim kulturama belog bora borov savijač, borove zolje i sipci. U prirodnim sastojinama smrče štetočine su osmozubi i šestozubi smrčin potkornjak i prugasti drvenar, a u sastojinama bukve bukvine muve galice, bukvin surlaš miner, bukvin miner i drugo.
Privatne šume na području NPK zastupljene su pretežno na malim parcelama po obodu NPK (u okviru III stepena zaštite), sa prosečnom zapreminom drvne mase od 279,46 m3/ha i prosečnim godišnjim prirastom od 5,58 m3/ha, a namenjene su zaštiti zemljišta. U ovim šumama dominiraju gazdinske klase bukve (64,70%), smrče (18,57%) i smrče-bukve (8,51%). Po poreklu, sa 96,58% površine dominiraju visoke šume, gotovo u potpunosti očuvane, prema 3,42% izdanačkih šuma koje su na više od 1/3 degradirane. Po smesi preovlađuju čiste sastojine sa 86,70%, dok su 13,30% mešovite sastojine. Među vrstama drveća dominira bukva sa oko 76%, a zatim smrča sa oko 23%. Zdravstveno stanje šuma je dosta dobro, a ugrožene su najviše od požara.
Gazdovanje šumama u NPK organizuje JP „Nacionalni park Kopaonik”, a poslovi su najpre poveravani JP „Srbijašume”, a u poslednje vreme privatnim izvršiocima. Seču šume (od koje se JP „Nacionalni park Kopaonik” najvećim delom izdržava) ne prate adekvatne uzgojne mere. Šumski putevi su zapušteni, a njihova prohodnost često opredeljuje pravce seče i održavanja. Održavanje šuma je na niskom nivou, a kod seče se šuma ne čisti od granja. Takođe se ne sprovodi propisni šumski red.
U zaštitnoj zoni NPK, državnim i privatnim šumama gazduje JP „Srbijašume”. Gazdovanje šumama organizovano je po gazdinskim jedinicama: GJ „Kremićke šume” i GJ „Veliki Vlah-Jadovnik-Treska” na teritoriji opštine Raška i GJ „Kopaonik” na teritoriji opštine Brus. Šuma je nižeg kvaliteta nego na području NPK, a eksploatacija takođe nije adekvatno praćena uzgojem i održavanjem šuma. Za seču privatnih šuma pri izgradnji žičara i ski-staza, dalekovoda, puteva i drugih infrastrukturnih objekata, vlasnicima nisu obezbeđivane adekvatne kompenzacije.
Lovstvo i ribarstvo
Suprotno odredbama postojećeg PPPNPK Kopaonik (a sada i odredbama Strategije zaštite, razvoja i uređenja područja Nacionalnog parka Kopaonik iz 2003. godine) kojima je zabranjen lov na teritoriji Nacionalnog parka (gde su predviđeni samo rezervati za uzgoj divljači, dok je lov dozvoljen u zaštitnoj zoni NPK), na zahtev JP „Nacionalni park Kopaonik” ministar poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede doneo je rešenje o ustanovljenju lovišta „Kopaonik” u granicama NPK i rešenje o davanju lovišta na gazdovanje JP „Nacionalni park Kopaonik” iz sredine 1993. godine, na osnovu čega su Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i JP „Nacionalni park Kopaonik” zaključili ugovor o uslovima gazdovanja lovištem. Krajem 1993. godine Upravni odbor JP „Nacionalni park Kopaonik” doneo je odluku o zabrani lova i ribolova u NPK. Početkom 1996. godine JP „Nacionalni park Kopaonik” dobija saglasnost na Privremeni godišnji plan gazdovanja lovištem za sezonu 1996-97., a 2000. godine (na osnovu prethodno navedenih dokumenata, srednjoročnog i godišnjeg Programa zaštite i razvoja NPK i Uslova zaštite prirode od Zavoda za zaštitu prirode Srbije) doneta je Lovna osnova lovišta „Kopaonik” za period 2000-2010. godine. Po ovoj osnovi, u okviru NPK predviđeni su lovni rezervati Suvo rudište-Jaram i Ravnište na ukupnoj površini od 1.392 ha, a ukupna lovno-produktivna površina lovišta obuhvata 11.219,53 ha. U zaštitnoj zoni NPK lov je organizovan u lokalnim lovačkim društvima udruženim u Lovački savez Srbije. JP „Nacionalni park Kopaonik” nedovoljno sarađuje sa ovim lovačkim društvima, a nije retko ilegalno zalaženje lovaca na teritoriju NPK.
Od lovne divljači, u NPK su kao gajene vrste po proceni za 2003. godinu prisutne: srna 68 (po Lovnoj osnovi kapacitet lovišta je 200, a ekonomski kapacitet 250), divlja svinja 12 (30 i 44), zec 326 (400 i 680), jarebica poljska 216 (300 i 480) i jarebica kamenjarka 42 (200 i 320). Više nego skromno stanje gajenih vrsta krupne divljači praćeno je i nepovoljnom uzrasnom strukturnim. Zato Lovnom osnovom nije bio predviđen komercijalni odstrel za srnu i divlju svinju do 2006/07. godine, za zeca do 2005/06. godine, a za jarebice u toku važenja Lovne osnove (do 2010. godine). Prema kriterijumima IUCN, od gajenih vrsta divljači na Kopaoniku u kategoriju ranjivih spada jarebica kamenjarka, dok ostale vrste nisu ugrožene, zavisno od zaštite (a divlja svinja i bez obzira na zaštitu). U budućnosti se planira reintrodukcija novih vrsta, ali su prihvatljive samo iščezle autohtone vrste (medved, evropski jelen, ris, divokoza, veliki tetreb), a ne i druge (muflon, jelen lopatar) i to ako mogu da se obezbede stanišni uslovi. Značajan negativni faktor za brojnost divljači je i krivolov, kako u NPK, tako i u zaštitnoj zoni NPK. Prema svemu navedenom, lovstvu u NPK ne pridaje se značaj izrazitije komercijalne delatnosti, već se više računa sa povećanjem brojnosti vrsta koje će upotpuniti bogatstvo NPK, od značaja za kulturološku i turističku prezentaciju (istraživanja i edukacija, fotosafari, posmatranje divljači, mali zoo-vrt i drugo). Istovremeno treba voditi računa da neke od postojećih i mogućih vrsta divljači mogu biti opasne za posetioce NPK i turiste (vuk, divlja svinja, medved, ris). Razvoj turizma sa ponudom u centrima i u prostoru, kao i široko disperzovana ponuda prirodnih i kulturnih vrednosti NPK za prezentaciju posetiocima nisu u skladu sa razvojem lovstva, ali svakako imaju nad njim prednost.
Ribarstvo na području NPK i njegove zaštitne zone još je manje razvijeno od lovstva. Vode NPK pripadaju salmonidnom, pastrmskom regionu, sa relativno skromnim ribljim naseljima potočne pastrmke. Zbog siromaštva vodom, u većini vodotoka na području NPK nema značajnijih uslova za veću populaciju potočne pastrmke, izuzev u Samokovskoj i Gobeljskoj reci (kao čistim vodotocima sa značajnijim protokom), odnosno u Barskoj reci i Ciganskom potoku (kao prirodnim plodištima). Po biološkim i ekološkim karakteristikama, potočna pastrmka predstavlja semimigratornu, reofilnu vrstu, koja se ne nalazi na nacionalnoj listi zaštićenih vrsta, ali je stavljena na Preliminarni spisak za Crvenu listu kičmenjaka Srbije (budući da je njen status u Evropi od ranjive vrste do vrste u opasnosti, za razliku od kriterijuma IUCN koji je tretiraju u niskoj verovatnoći opasnosti, ili kao skoro ugroženu). Najbogatija potočnom pastrmkom je Samokovska reka (u srednjem i donjem toku do 440 primeraka većih od 10 cm po dužnom kilometru), a zatim Barska i Gobeljska reka (220-260 primeraka po km). Ribarstvom se u NPK upravlja na osnovu petogodišnjeg Srednjoročnog programa unapređivanja ribarstva na području NPK i godišnjih programa unapređenja ribarstva koje donosi i sprovodi JP „Nacionalni park Kopaonik”. Planom poribljavanja za 2003. godinu bilo je predviđeno poribljavanje potočnom pastrmkom sa 25.300 komada riblje mlađi i to Samokovske reke (sa 12.000 komada riblje mlađi), Barske reke (sa 4.000 komada) i još pet vodotoka. Planirana uređena mrestilišta nisu realizovana, a pastrmka se mresti na ušćima manjih pritoka, ili u njihovom donjem toku. Prema relevantnim dokumentima, na području NPK dozvoljen je ribolov samo u naučno-istraživačke svrhe, dok je privredni ribolov zabranjen, budući da za to i nema uslova. Dozvoljavanje sportskog ribolova (uz poštovanje lovostaja, minimalne dužine ribe i upotrebu veštačkog mamca), predviđeno je po ustanovljenju stabilne populacije potočne pastrmke i povećane moći njene prirodne reprodukcije (po posebnom akcionom planu gazdovanja ovom vrstom i njenim staništima). U zaštitnoj zoni NPK postoje i druge autohtone vrste riba – potočna mrena, klen, uklija, takođe sa skromnom populacijom, ali sa dobrim mogućnostima da se ona poveća i obogati, pod uslovom da se i ovde planski upravlja (negativan primer nestručnog poribljavanja Semeteškog jezera neautohtonim vrstama, koje su uništile deo zaštićene autohtone faune). U zaštitnoj zoni napravljen je jedan broj malih privatnih ribnjaka koji ukazuju na solidne uslove uzgoja i tova ribe.
Poljoprivreda
Po svom geografskom položaju, područje NPK i njegove zaštitne zone imaju u domenu poljoprivrede sve karakteristike planinskih i podplaninskih poljoprivrednih prostora. I pored objektivnih prirodnih ograničenja, udaljenosti od tržišta i režima zaštite NPK, potencijali poljoprivrede Kopaonika nisu iskorišćeni, posebno stočarstva, planinskog voćarstva i domaće radinosti na proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane u okviru razvoja turizma, pri čemu režimi zaštite prirode mogu da predstavljaju više prednost nego ograničenje.
Reljefne karakteristike Kopaonika kao potencijali i ograničenja izražene su parametrima hipsometrije, nagiba, ekspozicija, mikrooblika i erozije. Tereni iznad 1700 mnv predstavljaju pojas visokih planinskih pašnjaka iznad gornje granice šume, plitkog pedološkog sloja, zapuštenih i sve više obuzetih tvrdačom male hranljive vrednosti, zbog zapostavljene pregonske ispaše i odsustva neophodnih meliorativnih mera. Na terenima od 1.000 do 1.700 mnv, za poljoprivredu su interesantni planinski pašnjaci i livade u okviru šumskog pojasa, čiji uzroci degradiranosti su gotovo isti kao kod visokih planinskih pašnjaka, a na zapadnom obodu planine ima manjih parcela pod krompirom i strnim žitima. U visinskom pojasu od 600 do 1.000 mnv tradicionalno je zastupljena polivalentna – stočarska i ratarska proizvodnja, uz očuvanje dela šuma i izgradnju naselja, kao i uz spontano očuvanje biodiverziteta i autohtonosti predela.
U odnosu na nagibe terena, na području NPK dominiraju poljoprivredne površine nagiba od 30 do 60%, na kojima nije moguće mehanizovano košenje, sakupljanje i transport sena, te se redukovano koriste u pregonskoj ispaši uz tradicionalno košenje livada, a zbog zapuštenosti izložene su površinskoj i delom jaružnoj eroziji. U zaštitnoj zoni NPK dominiraju poljoprivredne površine nagiba od 15 do 30% sa pašnjacima, livadama i oranicama (delom degradiranim i pretvorenim u oskudne travnjake), izložene svim stepenima površinske erozije i sa ograničenom primenom mehanizacije (pretežno specijalizovane za brdsko-planinske terene). Najmanje su zastupljene poljoprivredne površine sa nagibima većim od 60% (isključivo pašnjaci, ugroženi svim vidovima erozije i denudacije) i manjim od 15% (u nižim zonama, pretežno pod naseljima).
Tople ekspozicije (jugoistok, jug, jugozapad) skromno su zastupljene na području Prostornog plana, a njihova dispozicija je vrlo značajan faktor ne samo poljoprivrede, već ostalih tradicionalnih aktivnosti, naseljavanja i drugo na planini.
Ubrzani nastanak vodne erozije na području Prostornog plana uslovljen je erodibilnošću stena, ekscesivnošću klime, intenzitetom korišćenja tla, degradiranošću vegetacije, neobezbeđenim lokalnim putevima, nesaniranim rudarskim radovima i drugo, a ugrožava najveći deo poljoprivrednog zemljišta bez travnog pokrivača, posebno na jugoistočnim delovima NPK (jaka i srednja erozija), a zatim u vreme bujica na područjima svih većih slivova, ali sve više i na alpskim ski-stazama (koje se ne tretiraju kao poljoprivredno zemljište, iako je za njihovo održavanje to neophodno).
Klimatski uslovi najznačajniji za poljoprivredu na području Prostornog plana su padavine (povoljne po količini i rasporedu, posebno za travni pokrivač) i temperature (nedovoljne godišnje sume toplote iznad 1.000 m nv za ratarske kulture, neiskorišćene mogućnosti formiranja manjih zasada leske, maline, jagode, kupine i nekih drugih vrsta otpornih na niže temperature, pod uslovom da se ne remete režimi zaštite NPK). Ostali klimatski uslovi primereni su prvenstveno hipsometriji i morfometrijskim oblicima reljefa i karakteristični su i za ostale visoke planine u Srbiji.
Po pedološkim karakteristikama, zemljište na području Prostornog plana ima jasno izražen raspored po visinskim pojasevima: zemljišta donjeg brdskog pojasa (do 750-800 mnv) po plodnosti zavisno od dubine humusnog horizonta i stepena posmeđenosti; zemljište višeg brdskog pojasa (do 1.100 mnv), skromne plodnosti, zavisno od dubine i biološke aktivnosti humusnog horizonta; zemljište planinskog pojasa (1.100-1.400/1.500 mnv) kao šumska zemljišta visoke ekološko-proizvodne vrednosti, ali nepodesna za poljoprivrednu obradu zbog teškog mehaničkog sastava, prisustva kamenja, slabog vazdušnog kapaciteta i drugo; zemljišta predalpskog pojasa (1.400/1.500-1.800 mnv) na skoro čitavom centralnom Kopaoniku, ograničene agro-ekološke proizvodne vrednosti, male dubine i niskog prisustva hranljivih elemenata, osim azota; zemljišta podalpskog i alpskog pojasa (1.700/1.800 mnv do vrha Kopaonika) indikovano je autohtonim biljnim zajednicama koje na njima rastu i u poljoprivredi su značajna za kvalitetnije vrste trava. Pored navedenih specifičnih evoluciono genetskih serija zemljišta, pojavljuju se i druge pedološke jedinice, a među njim su najznačajnija aluvijalna zemljišta i tresetišta. Aluvijalna zemljišta formirana su u priobalnim delovima vodotoka, a agroekološka vrednost najpovoljnija im je kod peskovito-ilovastih i ilovastih varijanti, ukoliko dužina zadržavanja podzemne vode u profilu ne ograničava obradu. Pojava tresetišta vezana je za akumuliranje nerazloženih ili polurazloženih trava i mahovina u anaerobnim uslovima. Tresave se razlikuju po geomorfološkim i hidrološkim uslovima postanka i većim delom su pod vegetacijom livadskog tipa. Ne samo pedološki pokrivač, već i ostale prirodne karakteristike i proizvodne mogućnosti livada i pašnjaka, kao veoma značajnih faktora očuvanja specifične raznovrsnosti biljnog i životinjskog sveta Kopaonika, još uvek nisu kompleksno izučeni.
Bonitet zemljišta istražen je samo za područje NPK, a ne i u zaštitnoj zoni NPK (gde nije izvršena diferencijacija u odnosu na morfometrijske oblike). Zemljišta Kopaonika svrstana su u kategorije od VI do VIII bonitetne klase, izuzev malih površina u V klasi, sa sledećim ograničenjima: na petoj klasi, koja je pretežno za travnjake i šume, mogu se gajiti samo neke ratarske kulture, pod uslovom veoma obazrive antierozione obrade; na šestoj klasi su plitka zemljišta na većim nagibima i nisu pogodna za obradu zbog pretnje uništenja biljnog pokrivača, a uz umerena ograničenja mogu se koristiti pod travnjacima i šumom; u sedmoj klasi su plitka zemljišta na izrazito velikim nagibima i izložena vodnoj i eolskoj eroziji, te se mogu koristiti samo pod travnjacima i šumom; u osmoj klasi su kamenjari, zemljišta zagađena otpadnim vodama i smećem, odnosno vrlo plitka zemljišta na ekstremno strmim nagibima, te se isključivo mogu koristiti pod travnjacima i šumom. U okviru velike većine planinskih sela i zaseoka postoje dublja zemljišta na zaravnjenim ili blago nagnutim terenima, koja se uslovno mogu svrstati u IV kategoriju, kao vrtna, antropogena zemljišta sačuvana od degradacije i oplemenjena dugotrajnom obradom i organskim đubrenjem. Primenom mera zaštite od erozije mogu se koristiti u ratarskoj proizvodnji do nagiba od 16%, a u voćarskoj proizvodnji do 30%. Na plićim profilima neophodno je uvođenje zaštitnih plodoreda i konturne obrade već na nagibima iznad 3%. Zadržavanje ovih zemljišta u funkciji poljoprivrede predstavlja važan faktor uspostavljanja optimalnih odnosa između biljne i stočarske proizvodnje i opstanka planinskih sela (ali i zbog očuvanja biotopa, predela i ukupne zaštite prirode i životne sredine).
Ukupne poljoprivredne površine na području Prostornog plana iznose 17.140 ha, najviše na teritoriji opštine Raška (oko 49%), zatim na teritoriji opštine Brus (oko 38%) i na teritoriji opštine Leposavić (oko 13%). Pod poljoprivrednim zemljištem je 52,5% područja Prostornog plana, najviše u zaštitnoj zoni NPK, dok je na teritoriji NPK po zastupljenosti iza šuma i šumskog zemljišta. U strukturi poljoprivrednog zemljišta izrazito dominiraju prirodni travnjaci sa 14.361 ha ili 84% (od toga 9.429 ha pašnjaka, ili 55% i 4.932 ha livada, ili 29%). Od ukupnih pašnjaka i livada, na teritoriji NPK je 3.214 ha, ili 22,4%. Zbog režima NPK i gašenja potplaninskih sela, travnjaci koji dominiraju u poljoprivrednom zemljištu NPK praktično se ekonomski ne koriste, što dovodi do degradacije i izmena autohtonih travnih sastojina. Situacija nije osetnije bolja ni u zaštitnoj zoni NPK, gde nisu iskorišćene pogodnosti travnjaka za stočarstvo (na teritoriji opštine Brus pretežno za govedarstvo i konjarstvo, na teritorijama opština Raška i Leposavić pretežno za ovčarstvo i delom kozarstvo). Na području Prostornog plana je oko 2.309 ha oranica (13,5% od ukupnog poljoprivrednog zemljišta) i oko 460 ha voćnjaka (2,7%), s tim što oranice imaju gotovo isto procentualno učešće u opštinama Brus i Raška, voćnjaci su nešto izrazitije zastupljeni u opštini Raška, dok je u opštini Leposavić najmanja zastupljenost oranica i voćnjaka. Oranice i voćnjaci su pretežno oko seoskih naselja, a produkcione mogućnosti oranica nisu u skladu sa mogućnostima pašnjaka i livada u odnosu na potencijale stočarstva. Na teritoriji NPK oranice zauzimaju nepunih 12 ha (pretežno krompirišta).
Broj grla stoke na području Prostornog plana po Popisu 2002. godine (6.200 ovaca, 1.600 goveda, 48 konja i 53 koze) ukazuje na jaku zapuštenost stočarstva. Ograničenja režimima NPK ovde nisu presudna, budući da se ni u zaštitnoj zoni NPK ne koriste potencijali za razvoj stočarstva. Prema proceni potencijala lokalne krmne osnove i minimalnim agroekološkim normativima održavanja prirodnih travnjaka, broj postojećih uslovnih grla stoke na području Prostornog plana bar četiri puta je manji od minimalno mogućeg i potrebnog broja uslovnih grla. Ambiciozni pokušaji sa društvenim farmama (na Lisincu, Srebrncu, Mramoru i Rendari, dobrim delom na području NPK), iako na najboljim livada i pašnjacima Kopaonika, propali su posle poslovanja sa gubitkom, ili na granici rentabiliteta. Zato su kao glavni nosioci stočarstva na području Prostornog plana ostala lokalna poljoprivredna gazdinstva, opterećena brojnim ograničenjima.
Poljoprivredna gazdinstva kao osnovni nosioci poljoprivrede na Kopaoniku sve manje su u stanju da vrše tu funkciju, zbog sve nepovoljnijih demografskih obeležja (smanjivanje ukupnog broja stanovnika bez značajnih promena u broju domaćinstava, što je rezultiralo smanjenjem prosečnog broja članova domaćinstva, uz starenje ukupnog, a posebno poljoprivrednog stanovništva, odnosno uz sve intenzivnije smanjenje udela radno sposobnih, drastično smanjenje fertiliteta i prirodnog priraštaja, emigraciju mlade, posebno ženske populacije i drugo). Po domaćim statističkim kriterijumima (znatno nižim u pogledu veličine poseda od evropskih kriterijuma), više od 90% domaćinstava raspolaže materijalnim fondovima koji ih kategorišu u poljoprivredna domaćinstva, ali se broj poljoprivrednih domaćinstava /seoskih gazdinstava permanentno smanjuje (posebno u malim naseljima, najviše u periodu 1991-2002.). Od ukupnog broja gazdinstava na području Prostornog plana, oko 61% je na teritoriji opštine Raška, oko 31% na teritoriji opštine Brus i oko 8% na teritoriji opštine Leposavić, sa najmanjim posedom po gazdinstvu u opštini Raška. Među domaćinstvima sa posedom, preovlađuju ona sa prosečnim zemljišnim posedima od 3-8 ha, sa dominantnim udelom pašnjaka i skromnim proizvodnim potencijalom zemljišta, mehanizacije i drugo.
Aktuelna struktura domaćinstava prema izvorima prihoda na području Prostornog plana ukazuje na odumiranje poljoprivrednih domaćinstava/gazdinstava, stagnaciju mešovitih domaćinstava i porast nepoljoprivrednih domaćinstava (ovih poslednjih sa nerealno visokom stopom, s obzirom na ranije nisko učešće kategorije nepoljoprivrednih), ali i na nezanemarljivi uticaj razvoja turizma na formalnu i neformalnu zaposlenost lokalnog stanovništva. Taj trend istovremeno ukazuje i na održivost naselja sa preovlađujućim statusom mešovitih i nepoljoprivrednih, čak i u odnosu na poljoprivredu, koja u ovom slučaju predstavlja poželjni, inegralni segment egzistencije i razvoja planinskih sela (u sadejstvu sa turizmom i potencijalnom malom privredom). U odnosu na normative razvijenih zapadnih zemalja, u poljoprivredi područja Prostornog plana sa prosečno 26,3 ha po aktivnom poljoprivredniku (računajući da najveći deo ove prosečne površine čine pašnjaci i livade) može se govoriti o nedovoljnoj agrarnoj zaposlenosti, što znači da, i pored vrlo nepovoljne starosne i polne strukture stanovništva, postoji dovoljan kvantitet radne snage u poljoprivredi, naravno uz podizanje nivoa znanja, mehanizacije i, što je najvažnije, znatno aktivnijeg i kreativnijeg odnosa države prema poljoprivredi i selu (umesto nasleđenog, često nerealnog promovisanja urbanog kao jedinog valjanog načina života i rada). U tom kontekstu, ni današnji „tranzicioni” akteri razvoja Srbije ne sagledavaju kreativne mogućnosti planinske poljoprivrede kao integralnog segmenta razvoja zapostavljenih planinskih područja Republike (zajedno sa zaštitom i kulturološkim korišćenjem prirodne i kulturne baštine, sa turizmom, malom privredom i društvenim standardom sela), kao sredine koja je alternativna životu i radu u gradu. Uz solidne potencijale poljoprivrednog zemljišta, neka naselja izdvajaju se i po demografskom potencijalu, posebno po učešću radno sposobnih u poljoprivredi (Jošanička Banja, Kriva Reka i Šipačina).
Rudarstvo
Nekad razvijeno rudarstvo na Kopaoniku danas više ne predstavlja značajniju privrednu aktivnost na području Prostornog plana. Zbog iscrpljivanja rudnih rezervi, neracionalnosti i nekonkurentnosti rudarske proizvodnje, političkih problema u AP Kosovo i Metohija i ograničenja režimima proglašenog NPK (posebno za nameru eksploatacije volastonita), zatvoreni su najpre svi rudnici sa podzemnim, a zatim i sa površinskim kopom, sem rudnika olova i cinka „Belo Brdo” koji radi sa redukovanim kapacitetom.
Međutim, u planiranoj sanaciji napuštenih rudokopa ni na području NPK nije urađeno praktično ništa. Na Suvom Rudištu nije završena rekultivacija istoimenog potkopa, kao ni rudnika „Suva Ruda” u Barskoj reci na ivici NPK. Iako je urađena određena dokumentacija, još uvek se nije pristupilo rekultivaciji površinskog kopa na južnoj strani Pančićevog vrha. Zato su ovi objekti izloženi propadanju, čime se stalno umanjuju njihovi potencijali da se posle sanacije privedu mogućim novim namenama (topla voda zagrejana u kolektorima na površinskom kopu i deponovana u podzemnim rudarskim oknima, istraživački pilot – projekat rađen u IAUS, muzej rudarstva, skloništa i drugo, u rudarskim oknima, korišćenje tehničke vode iz rudnika i slično). Umesto toga iz okana neregulisano otiču zagađujuće podzemne vode u površinske vodotoke, erozija napada nezaštićene kaskade površinskih kopova i drugo).
Turizam
Turizam je na Kopaoniku započeo još tridesetih godina prošlog veka, da bi u prvoj polovini osamdesetih godina postao vodeća privredna delatnost na području Prostornog plana. Najpre je turizam bio u konfliktu sa rudarstvom i vojnim funkcijama, a delimično i sa šumarstvom i poljoprivredom, da bi posle proglašenja NPK (čime su predupređeni konflikti sa šumarstvom, poljoprivredom, pa i rudarstvom kroz zatvaranje ili napuštanje rudnika) bio normativno usklađen odnos turizma i zaštite, sem u praksi na manjim prostorima intenzivnije izgradnje i korišćenja NPK, pretežno zbog nesprovođenja planskih odredbi.
Iako se od početka planiranja turizma na Kopaoniku (Regionalni prostorni plan deset kopaoničkih opština iz 1968.), pa nadalje u svim planskim dokumentima insistiralo na ravnomernom razmeštaju turističkih sadržaja između planinskog i podplaninskog područja, težište razvoja ostalo je na Suvom Rudištu, a od ostalih komleksa pokrenuto je Brzeće i započet Srebrnac. Od 30.000 turističkih ležaja predviđenih postojećim PPPNPK iz 1989. godine, oko 15.000 je planirano na planini u NPK, a 15.000 u podplaninskom području, odnosno u zaštitnoj zoni NPK. Od toga, dosad je na području NPK izgrađeno oko 10.500 ležaja, ali ne sa planiranom distribucijom po lokalitetima, već na Suvom Rudištu oko 10.000 umesto planiranih 8.000, na Srebrncu 250 umesto planirane 3.000, bez planirane izgradnje na lokalitetima Jaram i Rendara (planirano ukupno 2.750 ležaja), ali i sa neplanskom vikend izgradnjom na Ciganskoj reci i Gvozdacu (oko 250 ležaja). U zaštitnoj zoni NPK, u blizini Suvog Rudišta i njegovog skijališta niklo je praktično neplanski (iako sa formalnim dozvolama) veliko vikend naselje Lisina – Čajetina sa oko 10.000 ležaja (postojećim Prostornim planom NPK predviđeno samo 1.000), uz još oko 1.000 temelja, kao i oko 2.500 planiranih ležaja u Brzeću, dok od planirane izgradnje 12.500 ležaja u Jošaničkoj Banji, Crnoj Glavi, Krivoj Reci, Belom Brdu i drugim naseljima zaštitne zone NPK nije ostvareno praktično ništa (sem nezavršenog hotela i nešto privatnih ležaja u Jošaničkoj Banji).
Ostvarenu ponudu TC Kopaonik čini ponuda u prostoru i ponuda turističkih kompleksa i mesta (Suvo Rudište, Srebrnac, Brzeće i Jošanička Banja). Najznačajniji deo ponude u prostoru predstavlja alpsko skijalište na potezu od Pančićevog vrha i Suvog Rudišta do Gobelje i Srebrnca (sa 20 žičarom starije generacije, četiri žičare novije generacije i oko 40 km alpskih staza), kao i nordijske staze Ravnog Kopaonika (pretežno na trasama šumskih i poljskih puteva i staza). Ostvarena letnja ponuda u prostoru je na znatno nižem nivou i sastoji se od izletničkih i planinarskih staza (postojeći šumski putevi i staze), sa markacijom i delimičnim uređenjem.
Odlike ponude TC Kopaonik su u njenoj razjedinjenosti (bez jedinstvenog turističkog proizvoda, nastupa na tržištu, zajedničkog rešavanja pitanja zaštite i korišćenja prirode, komunalija i drugo, sa subjektima NPK i drugim učesnicima), u dominantnoj orijentaciji na zimsku – skijašku sezonu, bez odgovarajuće letnje ponude i sa zanemarivanjem prezentacije vrednosti NPK i okruženja u okviru imidža i turističkog proizvoda, u zapostavljanju ponude ekološkog, kulturno-istorijskog, etnološkog i zdravstvenog turizma i drugo. Turistički smeštajni kapaciteti imaju veoma nizak stepen iskorišćenosti – 25-30% na godišnjem nivou, a cene za domaće turiste su iznad proseka za usluge ovakvog nivoa. Nisu razvijene službe za marketing u turizmu, za planiranje i koordinaciju integralne ponude, za informatiku, za promociju turističke ponude i monitoring prometa, za agencijske poslove i drugo, kao ni centralni turistički biro sa mesnim turist-biroima.
Turizam na Kopaoniku razvio se kao rezultat političke i finansijske podrške Republike Srbije u periodu centralizovanog planiranja i odlučivanja i ne može predstavljati adekvatan model razvoja turizma u današnjim tranzicionim uslovima Srbije. No, ovaj najveći zimski turistički centar Republike predstavlja nacionalnu vrednost i zajedno sa NPK treba da bude predmet dalje državne pažnje i podrške, do svog tržišnog osamostaljenja i pune reprodukcije uloženih sredstava. Za planirani razvoj turizma postoje izuzetni potencijali, kako u prirodi NPK, kulturnoj baštini okruženja (posebno nasleđe srednjevekovne srpske države), u izgrađenoj suprastrukturi i infrastrukturi na planini i pod planinom. Stavljanje ovih potencijala u funkciju održive zaštite NPK i razvoja turizma ograničavaju nerešena pitanja institucionalno-organizacionog aranžmana upravljanja razvojem turizma integrisano sa zaštitom i kulturološkim korišćenjem NPK (sa podelom upravnih nadležnosti između ministarstava, JP „Nacionalni park Kopaonik” i opština), zatim pitanja nedovršene infrastrukture (posebno kanalizacije) i nerazvijenih komunalnih službi, niskog stepena primene i sprovođenja planova i drugo.
Ostale privredne aktivnosti
Od ostalih privrednih aktivnosti na području Prostornog plana pažnju zaslužuju još samo oblici privatne male privrede u tradicionalnim naseljima. Stari zanati su izumrli sa starim majstorima, a za njih nema interesovanja, pa ni potrebe kao ranije (kovač, potkivač, sarač, kolar i drugo). Nove zanate nema ko da zasnuje, pogotovu proizvodne. Zato se mala privreda tradicionalnih podkopaoničkih sela svodi na malobrojne uslužne radnje i na još zadržane oblike domaće radinosti, u koje se uključuje i seoski turizam (prenoćišta i pansioni, zasad samo u Jošaničkoj Banji i Brzeću).
Potencijali i ograničenja na području Prostornog plana
Zaključni pogled ukazuje na sledeće potencijale razvoja područja Prostornog plana:
očuvane posebne prirodne vrednosti i biološka raznovrsnost međunarodnog i nacionalnog značaja na području NPK, prvenstveno po endemskim vrstama flore, asocijacijama vegetacije i vrstama ptica, uz započet proces afirmacije očuvanja i kulturološkog korišćenja prirodne baštine;
očuvane vrednosti kulturne baštine na području Prostornog plana (posebno spomenici kulture i znamenita mesta) i još više u okruženju (posebno srednjovekovni spomenici kulture);
prirodni uslovi za turizam (posebno morfološki, klimatski i vegetacijski uslovi za zimsku i letnju ponudu u prostoru), kao i stvoreni uslovi fizičkih struktura (suprastruktura turističkog smeštaja, sportsko-rekreativnih i pratećih sadržaja turističkog centra na području NPK i dva turistička naselja u zaštitnoj zoni NPK, uz saobraćajnu i tehničku infrastrukturu), sa neposrednim motivima tražnje u skijanju, prezentaciji vrednosti NPK, zdravstveno bezbednoj hrani i drugo;
očuvane šume po kvalitetu i biodiverzitetu za opšte-korisne namene (istraživanje, rekreaciju, uzgoj divljači, korišćenje šumskih plodova, ograničenu seču i drugo) zaštićene režimima NPK i sa organizovanim gazdovanjem od strane JP „Srbijašume” u zaštitnoj zoni NPK; režimima NPK očuvana staništa i vrste autohtone divljači i riba, kao osnova za razvoj sportskog lova i ribolova u zaštitnoj zoni NPK;
raspoloživo poljoprivredno zemljište (posebno pašnjaci i livade) za model ekološke ili pejzažne poljoprivrede (sa dominantnim stočarstvom), kompatibilan sa NPK i održiv, uz uslov odgovarajuće integracije sa turizmom kao generatorom razvoja područja (proizvodnja i plasman biološki vrednih poljoprivrednih proizvoda na neposrednom turističkom tržištu, zaposlenje u turizmu, domaća radinost u turizmu podplaninskih sela, aktiviranje još uvek nezanemarljive radne snage u poljoprivredi i drugo);
okna napuštenog rudnika „Suva Ruda” za lagerovanje vode, koja bi se prethodno solarno zagrevala na uređenom površinskom kopu ovog rudnika, a za potrebe toplifikacije turističkog kompleksa Suvo Rudište; delovi infrastrukture građene za potrebe rudnika od značaja za nove namene (putevi, elektroinstalacije i drugo);
zemljište Vojske Republike Srbije na glavici jugozapadno od vojnog odmarališta u okviru turističkog kompleksa Suvo Rudište, kao potencijal građevinskog zemljišta za kompletiranje nedostajućih sadržaja ovog centra (posebno javnih, u prvom redu sportsko-rekreativnih i kulturnih);
postojanje tradicionalnih sela po obodu NPK sa vrednim etno-nasleđem kulturnih dobara, ambijenata i tradicionalne kulture, sa potencijalnim smeštajnim kapacitetima koji se (uz rekonstrukciju i opremanje) mogu uključiti u seoski turizam, sa nedovoljnom zaposlenošću radno sposobnog stanovništva (posebno uz objektivno moguće proširivanje starosnog kontingenta radno sposobnih seljaka i dalje mogućnosti zapošljavanja u turizmu), sa uslovima proizvodnje, prerade i direktnog plasmana zdravstveno bezbedne hrane i drugih proizvoda domaće radinosti i drugo; bačije u okviru NPK;
korišćenje rente iz dosadašnjih ulaganja u izgradnju suprastrukture i infrastrukture u turističkom centru na području NPK i u turističkim naseljima zaštitne zone NPK, kroz domaćinsko gazdovanje građevinskim zemljištem;
ustanovljenje integrisanog upravljanja zaštitom i razvojem NPK i turizma u JP „Nacionalni park Kopaonik” i TC Kopaonik, uz podršku republičkih upravnih institucija, organizaciono i kadrovsko unapređenje upravnih institucija na području NPK i interesnih asocijacija u naseljima zaštitne zone NPK.
Od navedenih potencijala znatno su veća sledeća ograničenja razvoja područja Prostornog plana:
nesprovođenje donetih planskih dokumenata i odstupanje od planskih rešenja sa drastičnim probijanjem kapaciteta na pojedinim lokalitetima i odsustvo bilo kakvog razvoja na drugim planiranim lokalitetima (posebno u podplaninskim selima); neplanska izgradnja novih objekata na lokacijama gde nikad nije bila planirana izgradnja, kao i nelegalna dogradnja postojećih legalnih objekata; drastično zaostajanje uređenja i opremanja građevinskog zemljišta u odnosu na izgradnju suprastrukture (bez programa uređenja građevinskog zemljišta, ili bez njihovog sprovođenja, u oba slučaja sa izbegavanjem plaćanja nadoknada za uređenje i korišćenje građevinskog zemljišta od strane većine turističkih i drugih subjekata); ozbiljno zaostajanje realizacije planirane infrastrukture i komunalne opreme, posebno u pogledu fekalne kanalizacije (tamo gde i postoji, ne funkcionišu postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda), atmosferske kanalizacije i saobraćajnica (nerešen mirujući saobraćaj i otežano zimsko održavanje pojedinih deonica puteva), ali i kod grejanja (na tečna goriva, protivno odredbi planskih dokumenata) i sakupljanja smeća; prepuštanje upravljanja javnim objektima vodovoda, kanalizacije i trafostanica na Suvom Rudištu i Srebrncu GENEKSU, sa ozbiljnim posledicama slabog održavanja postojećih sistema;
nedovoljna zastupljenost aktivne i kreativne zaštite, uređenja i prezentacije vrednosti NPK (na delu su pretežno zabrane) u nadležnostima i obavezama relevantnih republičkih institucija i organizacija, uključujući i JP „Nacionalni park Kopaonik”; nepostojanje programa i značajnijih aktivnosti uređenja predela i prezentacije prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara na području NPK i zaštitne zone NPK; nedovoljne investicije u NPK i nerazvijenost kreativnih pristupa u obezbeđivanju investicija van budžeta, iz aktivnosti u NPK i zaštitnoj zoni NPK; ograničene nadležnosti JP „Nacionalni park Kopaonik” u zaštiti, uređenju i prezentaciji NPK u odnosu na subjekte turizma, specijalne namene i drugo;
interno ugrožavanje prirode i prirodnih vrednosti NPK i njegove zaštitne zone, na relativno malim urbanim površinama, ali sa znatnim posledicama, posebno na Suvom Rudištu i u vikend naselju Lisina – Čajetina na obodu NPK, a delom i u Brzeću u zaštitnoj zoni NPK – prirodno i antropogeno uslovljena erozija tla, napušteni a nesanirani rudnici, nekontrolisano sakupljanje lekovitog i aromatičnog bilja i divljih plodova; eksterno ugrožavanje od rudarskih, energetskih i industrijskih zagađenja iz okruženja (pretežno sa Kosova), kao i od NATO bombardovanja;
zapostavljenost kulturne baštine NPK i zaštitne zone, bez zaštite od antropogenog delovanja i spontanog propadanja, bez značajnijih rezultata revitalizacije i prezentacije;
odsustvo jedinstvene turističke ponude NPK i zaštitne zone NPK, odsustvo kontrole kvaliteta, informacionog i monitoring sistema, specificiranih normativa i standarda i drugo, bez adekvatnog institucionalno-organizacionog aranžmana upravljanja razvojem turizma; substandardnost ponude (posebno kod smeštaja u špicu sezone); ugroženost prirodnih pretpostavki turizma i to: zemljišta od erozije zbog neodržavanja pedološkog pokrivača i travne vegetacije alpskih ski-staza, voda i vazduha zbog neregulisanog saobraćaja, neplanske i neprimerene izgradnje i dogradnje turističkih objekata, nerešenih pitanja otpadnih voda, komunalne higijene i grejanja; neizgrađenost sadržaja letnje turističke ponude i drugo;
ugroženost šuma štetnim abiotičkim i biotičkim faktorima, štetočinama i požarima; nedovoljne aktivnosti i finansije na zaštiti, negi i podizanju šuma; zapuštenost šumskih puteva, nedovoljno kontrolisana seča; odsustvo saradnje JP „Nacionalni park Kopaonik” i JP „Srbijašume” sa vlasnicima privatnih šuma i ostalim lokalnim stanovništvom i drugo;
opšta ekonomska i agrarna politika zapostavljanja stočarstva kao osnove planinske poljoprivrede; usitnjen zemljišni posed na siromašnijem planinskom zemljištu; starenje poljoprivrednog stanovništva zbog masovnog bežanja mladih sa sela; ruiniranost poljoprivrednih objekata i nizak nivo tehničke opremljenosti gazdinstava za planinsku poljoprivredu (posebno stočarstvo); loši sanitarni uslovi držanja stoke, čuvanja stajskog đubriva i drugo; nerazvijenost savetodavne poljoprivredne i stručne veterinarske službe; gubljenje motiva za poljoprivredu kod gazdinstava bez poljoprivrednih naslednika; neuvažavanje i destimulisanje lokalnog stanovništva kao važnih faktora zaštite prirode i prirodnih vrednosti NPK; neorganizovanost lokalnih poljoprivrednika za proizvodnju i plasman proizvoda; nepostojanje saradnje sa subjektima turističkog razvoja radi plasmana proizvoda, domaće radinosti u turizmu i drugo, kao i saradnje sa JP „Nacionalni park Kopaonik” oko korišćenja travnjaka NPK za pregonsku ispašu i proizvodnju sena, vodnih resursa za navodnjavanje, drvnog otpada pri seči državnih šuma za grejanje i drugo;
prodaja privatnicima državnog zemljišta napuštenih rudnika I društvenog zadružnog zemljišta na području NPK i omogućavanje prodaje poljoprivrednog zemljišta za nelegalno pretvaranje u građevinsko zemljište u zaštitnoj zoni NPK; nerekultivisanost površinskih kopova i nesaniranost podzemnih rudnika i drugo;
uspostavljanje rigoroznog režima korišćenja teritorije NPK na Pančićevom vrhu od strane specijalne namene, koja ograničava alpsko skijalište i pristup spomeniku J. Pančića, ispušta otpadne vode, ugrožava vazduh radarskim sistemima i drugo; uspostavljanje novog režima granice prema AP Kosovo i Metohija u nadležnosti KFOR-a, odnosno stavljanje zaštitne zone NPK na teritoriji Pokrajine van nadležnosti Republike Srbije;
depopulacija i starenje sela, sa smanjenjem fertiliteta i prirodnog priraštaja, zadržavanjem nepovoljne strukture pismenosti i obrazovanosti; uvrežene negativne predrasude o selu, poljoprivredi pa i o planini; odumiranje tradicionalnih aktivnosti, posebno starih zanata; neorganizovanost sela za proizvodnju i plasman poljoprivrednih proizvoda; nepovezanost sa TC Kopaonik i nerazvijenost seoskog turizma; ograničavanje u korišćenju privatnog poljoprivrednog zemljišta u NPK i privatnih šuma na celom području Prostornog plana, bez kompenzacija ili ponude od strane JP „Nacionalni park Kopaonik” za neki vid saradnje (kontrolisano pašarenje, korišćenje otpadaka pri seči šume i slično); amortizovanost stambenog fonda; neopremljenost sela javnim uslugama i službama, komunalna neopremljenost, saobraćajna nepristupačnost i drugo;
sukob interesa i nadležnosti brojnih subjekata na području Prostornog plana, kao glavni ograničavajući faktori upravljanje zaštitom i razvojem NPK kojim bi se rešili glavni problemi u NPK i omogućio razvoj zaštitne zone NPK; neprecizna i nefunkcionalna podela upravnih nadležnosti i nedovoljna saradnja između nadležnih ministarstava, njihovih institucija, kao i nadležnih državnih javnih preduzeća (u oblastima urbanizma i građevina, zaštite životne sredine, kulture, sporta, turizma, poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, rudarstva i energetike, saobraćaja i veza i drugo), mesnih zajednica i uprava obuhvaćenih opština Raška, Brus i Leposavić (u okviru sadašnjeg statusa Kosova i Metohije) i JP „Nacionalni park Kopaonik”; nepostojanje jedinstvenog nosioca turističkog razvoja (GENEKS je 1986. godine napustio ulogu nosioca razvoja, uz saglasnost opština i nadležnih republičkih instanci); sukob interesa kod istovremenog gazdovanja skijalištem kao javnim dobrom i komercijalnim hotelskim kapacitetima od strane profitno zainteresovanog preduzeća (GENEKS); nekompletnost u strukturi zaposlenih u JP „Nacionalni park Kopaonik”; nepostojanje licenci ni standarda za obavljanje delatnosti u TC Kopaonik i NPK; zapostavljenost službi za razvoj u turizmu i drugo.
II. CILjEVI ZAŠTITE, RAZVOJA I UREĐENjA PODRUČJA PROSTORNOG PLANA
Opšti i posebni ciljevi zaštite i unapređenja prirodnih dobara, životne sredine i nepokretnih kulturnih dobara
Opšta načela, kriterijumi, ciljevi i zadaci zaštite i unapređenja područja NPK, uokvireni su i uslovljeni generalnim međunarodnim i nacionalnim načelima, kriterijumima i ciljevima očuvanja, zaštite, unapređenja i kulturološkog korišćenja prirodnih dobara od izuzetnog značaja, u kvalitetnoj životnoj sredini. Glavna opšta načela i ciljevi tretmana prirodnih dobara i njihove životne sredine u Republici Srbiji, po odredbama Zakona o zaštiti životne sredine i PPRS, relevantni za područje NPK, su:
racionalno korišćenje prirodnih resursa u skladu sa principima održivog razvoja i zaštita prirodnih područja i dobara, koja uslovljavaju kvalitet življenja na regionalnom i lokalnom nivou;
očuvanje, unapređenje i zaštita karakterističnih predstavnika pojedinih ekosistema i izrazitih biogeografskih područja, odnosno predstavnika pojedinih tipova predela, od izvornih do antropogenih;
ustanovljenje zona zaštite kod zaštićenih prirodnih dobara;
očuvanje, unapređenje i zaštita biodiverziteta, dugoročna interdisciplinarna ekosistemska istraživanja, praćenje i održavanje biodiverziteta i bioloških resursa;
očuvanje, unapređenje i zaštita ambijentalnih, estetskih i turističko-rekreativnih potencijala područja od posebnog republičkog interesa;
očuvanje, unapređenje i zaštita kvaliteta životne sredine – vazduha, voda, zemljišta, vegetacije, životinjskog sveta, naseljskih sredina i drugo;
razvoj informacionog sistema prirode i životne sredine (u okviru informacionog sistema prostora);
popularizacija zaštite prirode i životne sredine i razvijanje ekološke svesti kod lokalnog stanovništva i posetilaca;
zasnivanje zaštite prirode, prirodnih vrednosti i kvaliteta životne sredine na integralnom i kontinualnom prostornom i urbanističkom planiranju;
utvrđivanje planskih rešenja, režima i uslova korišćenja, organizacije i uređenja prostora, kojima se obezbeđuje zaštita i prezentacija prirodnih, ambijentalnih i drugih vrednosti NPK;
harmonizacija razvoja privrednih aktivnosti, izgradnje i uređenja prostora sa režimima i uslovima utvrđenim u Prostornom planu koji su obavezujući za sve korisnike područja NPK.
Neposredni, prioritetni zadaci očuvanja, unapređenja, zaštite i kulturološkog korišćenja prirode i prirodnih vrednosti, odnosno unapređenja i zaštite kvaliteta životne sredine na području NPK su:
zaštita prirodnih i stvorenih vrednosti kao osnova održivog razvoja područja i integralni deo procesa planiranja i uređenja prostora;
zaštita prirode od prirodnog i antropogenog ugrožavanja na području NPK i zaštitne zone NPK – prvenstveno zaštita zemljišta od erozije i zaštita svih izvora i slivnih područja izvorišta voda;
revizija postojećih i uvođenje novih zona zaštite u I, II i III stepenu NPK i u skladu s tim preciziranje granica NPK;
funkcionalna diferencijacija zaštitne zone NPK na prostor neposredne i prostor posredne zaštite;
prostorno definisanje posebnih prirodnih vrednosti, staništa retkih biljnih i životinjskih vrsta, značajnih, karakterističnih lokaliteta, vrednih, očuvanih biotičkih zajednica, odnosa vrsta u što prirodnijem stanju, koji obezbeđuju ekološku stabilnost, diverzitet i genetske resurse;
utvrđivanje prirodnih spomenika (geomorfoloških, geoloških, hidrogeoloških, botaničkih i drugo), zaštićenih okolina nepokretnih kulturnih dobara i prostora sa posebnim ambijentalnim, pejzažnim i etnološkim vrednostima (sve u režimu I i II stepena);
reintrodukcija iščezlih biljnih i životinjskih vrsta, po posebnim, strogo kontrolisanim programima;
zaštita svih elemenata životne sredine (zemljište, vode, vazduh, flora, fauna i drugo) na najvišem nivou u NPK i na nivou održivosti u zaštitnoj zoni NPK;
promovisanje subjekata i aktivnosti koji su kompatibilni sa režimima i merama zaštite NPK (u okviru seoskog stanovništva, poljoprivrede, turizma i drugo);
izrada potrebnih programa i osnova, urbanističkih planova i urbanističkih projekata po najvišim standardima zaštite prirode i životne sredine na području NPK i po unapređenim standardima u zaštitnoj zoni NPK;
obezbeđivanje saobraćajnih, sanitarnih, energetskih i drugih tehničkih uslova, koji omogućuju najviši kvalitet životne sredine na području NPK i visok kvalitet životne sredine u zaštitnoj zoni NPK; uslovljavanje izgradnje novih objekata u NPK prethodnom izgradnjom kompletne infrastrukture;
sanacija posledica neregulisanih otpadnih voda na delu NPK i u delu zaštitne zone NPK; uslovljavanje daljeg funkcionisanja postojećih objekata u NPK propisnim funkcionisanjem kanalizacije i uređaja za prečišćavanje otpadnih voda;
sanacija i revitalizacija zagađenih, degradiranih i neplanski izgrađenih prostora (bombardovanih lokacija, rudarskih kopova, kamenoloma i pozajmišta, degradiranih pašnjaka, površina pod izraženom erozijom na ski-stazama i drugim površinama, neplanske izgradnje i dogradnje objekata i drugo);
zadržavanje ratarskih površina na području NPK samo po odredbama posebnog Programa poljoprivrede na području NPK (uz uslove zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti NPK, stroge zaštite od erozije i drugo);
organizovani uzgoj lovne divljači na području NPK i organizovanje lova u zaštitnoj zoni NPK, adekvatno kapacitetu lovne divljači;
organizovani uzgoj ihtio-faune na području NPK, sportski ribolov i ribarstvo u zaštitnoj zoni NPK.
Posebni, prioritetni zadaci očuvanja, zaštite, revitalizacije i kulturološkog korišćenja nepokretnih kulturnih dobara na području Prostornog plana su:
sistematska multidisciplinarna istraživanja na području NPK i njegove zaštitne zone u sklopu prirodno-kulturnog predela NPK; formiranje jedinstvene informacione osnove o kulturnom nasleđu na području NPK i zaštitne zone;
urgentne aktivnosti konzervacije, restauracije i revitalizacije otkrivenih najvrednijih i najugroženijih arheoloških ostataka građevina i spomeničkih lokaliteta, kao i njihovog uklapanja u prirodu i održivi razvoj NPK, izradom i sprovođenjem programa i planova rada nadležnih institucija za zaštitu kulturne baštine;
očuvanje, unapređenje i zaštita predela, ambijenata i pejzaža oko nepokretnih kulturnih dobara, u okviru kompleksne zaštite ovih celina; utvrđivanje zaštićenih okolina za sve objekte, lokalitete i celine nepokretnih kulturnih dobara;
obezbeđivanje potrebnih urbanističkih, tehničkih, organizacionih i drugih uslova za zaštitu i revitalizaciju, istraživanje i prezentaciju arheoloških i spomeničkih lokaliteta (saobraćajni pristup i režim prezentacije, red prezentacije nalazišta i drugo);
regulisanje pravne i fizičke zaštite i revitalizacije nepokretnih kulturnih dobara na privatnom i državnom zemljištu (eksproprijacija i otkup privatnog zemljišta, podržavljenje društvenog zemljišta, propisivanje režima korišćenja svih zemljišta po zonama zaštite, zaštita, praćenje i finansiranje održavanja objekata u primarnoj funkciji i nameni i drugo);
izrada neophodne urbanističke dokumentacije za prostore nepokretnih kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline, kojim će se detaljno rešiti sva pitanja zaštite, uređenja i korišćenja prostora od značaja za ova dobra;
organizovana prezentacija kulturnih dobara na području Prostornog plana i okruženja (sa itinererima kroz područje Prostornog plana, do kulturnih dobara van područja Prostornog plana, posebno srednjovekovnih srpskih spomenika);
kontinuirane aktivnosti edukacije (naučnog i stručnog kadra, posetilaca NPK i lokalnog stanovništva) o vrednostima kulturne baštine na području Prostornog plana i okruženja;
ispitivanje mogućnosti i opravdanosti rekonstrukcije jednog rudarskog naselja oko sačuvanih starih rudokopa;
revitalizacija ruralnih naselja u kontekstu očuvanja narodnog graditeljstva i originalne turističke ponude zasnovane na afirmaciji tradicionalnih delatnosti iz okvira planinske ruralne kulture kao uslov očuvanja autentičnosti i identiteta kulturnog područja Kopaonika.
Ciljevi po komplementarnim oblastima
Sa navedenim, prioritetnim ciljevima zaštite prirode, prirodnih vrednosti, životne sredine i nepokretnih kulturnih dobara, biće usklađeni svi ciljevi socio-ekonomskog i kulturnog razvoja područja Prostornog plana. Među ciljevima privrednog razvoja, prioritet će se dati razvoju turizma i rekreacije, u ciljnim okvirima kako su oni prezentovani u PPRS, uz optimalno vrednovanje lokalnih komplementarnih aktivnosti i seoskih naselja.
Ciljevi razvoja turizma i rekreacije, odnosno uređenja, zaštite i korišćenja turističkih i rekreativnih prostora na području Prostornog plana, uokvireni su prvenstveno opštim načelima i ciljevima zaštite prirode, prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara. Neposredna podloga za utvrđivanje ciljeva i zadataka razvoja turizma i rekreacije na području Prostornog plana sadržana je u ciljevima razvoja turizma po PPRS. U okviru opštih, dugoročnih ciljeva razvoja turizma, organizacije i uređenja turističkih prostora Srbije (kompleksna valorizacija potencijala turističke ponude; uspostavljanje sistema sadržajno i funkcionalno zaokružene i regionalno integrisane turističke ponude; podsticanje turističkih područja sa najpovoljnijim mogućnostima za produženje turističke sezone i povećanje stepena iskorišćenosti kapaciteta; uključivanje prirodnih, kulturno-istorijskih i drugih vrednosti u razvoj turizma, uz celovitu zaštitu životne sredine, prirode, prirodne i kulturne baštine), za razvoj turizma na području Prostornog plana relevantni su svi posebni ciljevi razvoja turizma Srbije, postavljeni po PPRS za period do 2010. godine.
U skladu sa navedenim ciljnim okvirima, a zavisno od vrednosti i resursa područja, odnosno od interesa i tražnje za njima, razvoj turizma i rekreacije na području Prostornog plana zasnivaće se na sledećim posebnim opredeljenjima i zadacima:
turizam i rekreacija, kao aktivnosti najizrazitije komplementarne zaštiti, revitalizaciji i kulturološkom korišćenju prirodnih i kulturnih dobara NPK, predstavljaće vodeću privrednu granu održivog razvoja područja Prostornog plana i agens razvoja drugih komplementarnih aktivnosti, posebno zdravstveno-banjskih funkcija, poljoprivrede, lovstva, čiste energetike, zanatstva i domaće radinosti, kao i aktivnosti društvenog standarda (saobraćaj, komunalne službe, tercijarne i kvartarne javne službe). U tom smislu, turizam će predstavljati glavni faktor socio-ekonomskog i kulturnog razvoja podplaninskih sela u zaštitnoj zoni NPK;
turizam i rekreacija na području Prostornog plana biće funkcijski podređeni i prilagođeni zahtevima zaštite, očuvanja, revitalizacije i kulturološkog korišćenja prirode, prirodnih vrednosti, životne sredine i nepokretnih kulturnih dobara; sa zahtevima i potrebama turizma i rekreacije biće usklađene sve ostale aktivnosti područja;
turizam i rekreacija će predstavljati glavne faktore funkcija zaštite, revitalizacije i prezentacije prirodnih i kulturnih dobara područja, jer će ovim kulturološkim funkcijama obezbediti značajnu ekonomsku podršku (uz redovna, osnovna sredstva, koja, za nacionalna prirodna i kulturna dobra, obezbeđuje država); kroz vidove kulturološkog turizma, prvenstveno ekološkog, počev od opšte-edukativnog, preko ekskurzionog, pa sve do naučno-istraživačkog, prirodna dobra područja biće komecijalizovana na optimalan način, kako u korist zaštite, revitalizacije i promocije dobara, tako i u korist promocije, kulturnog i socio-ekonomskog razvoja celog područja Prostornog plana, odnosno opština Raška, Brus i Leposavić;
razvoj turizma i rekreacije, izgradnja, uređenje, zaštita i korišćenje turističkih i rekreativnih prostora područja, odvijaće se po dugoročnoj planskoj strategiji i srednjoročnim etapama, u funkcijskim međuzavisnostima sa zaštitom, revitalizacijom i prezentacijom prirodnih i kulturnih dobara, kao i sa razvojem banjskih funkcija, poljoprivrede, male privrede i ostalih komplementarnih aktivnosti;
planski koncept razvoja turizma i rekreacije područja Prostornog plana biće postavljen na osnovu vrednovanja prirodnih i stvorenih uslova i resursa, kao i utvrđenih parametara ekološkog, kulturološkog, turističko-rekreativnog i banjskog kapaciteta područja, u okviru prioritetno i autonomno utvrđenih uslova i režima zaštite, revitalizacije i korišćenja prirodnih i kulturnih dobara NPK;
planski koncept ponude turizma i rekreacije područja Prostornog plana biće zasnovan na prirodnim uslovima, resursima i vrednostima za zimsku i letnju ponudu, kao i na potencijalnoj ponudi Jošaničke Banje i potplaninskih sela u zaštitnoj zoni NPK, sa balneološkim funkcijama, zdravstveno bezbednom hranom, etno-vrednostima i drugo; shodno tome, turističko – rekreativna ponuda područja će animirati i zadovoljiti tražnju pretežno u stacionarnom i izletničkom sportsko-rekreativnom turizmu, a delom i u tranzitnom turizmu;
u koncipiranju razvoja i uređenja Jošaničke Banje, banjske, lečilišne funkcije biće optimalno usklađene sa turističkim banjskim aktivnostima, uz preovlađivanje tržišnog poslovanja i odgovarajuću zastupljenost socijalnih sadržaja zdravstva, turizma i rekreacije, kao i uz integraciju u turističku ponudu NPK i njegovog užeg i šireg okruženja;
ustanovljenje, razvoj, izgradnja i rekonstrukcija postojećih i novih kompleksa u NPK u rangu primarnog TC Kopaonik, većih postojećih naselja po obodu NPK u zaštitnoj zoni NPK kao sekundarnih turističkih centara i manjih sela kao seosko-turističkih naselja; ostala naselja dalje od granice NPK u zaštitnoj zoni NPK razvijaće se posredno u funkciji turizma (smeštaj zaposlenih u turizmu, proizvodnja za neposredno turističko tržište i drugo);
organizovanje jedinstvene turističke ponude NPK i zaštitne zone, sa jedinstvenim turističkim proizvodom u znaku NPK, jedinstvenim marketingom ponude na domaćem i svetskom tržištu i drugo; utvrđivanje modaliteti integracije turističke ponude područja Prostornog plana sa postojećom i planiranom turističko-rekreativnom ponudom ukupne turističke regije Kopaonika (po PPRS, celo područje Kopaonika sa Željinom, Vrnjačkom Banjom i drugo) i njenog okruženja u okviru Središne turističke zone (po PPRS sa veštačkim jezerima, naseljima, prirodnim i kulturnim dobrima i drugo).
Osnovni ciljevi razvoja stanovništva na području Prostornog plana su:
demografski razvoj, zasnovan na optimističkom cilju potrebnog obima i strukture stanovništva, koje može da ostvari planirani razvoj, umesto na dosadašnjim demografskim trendovima stagnacije i smanjenja stanovništva;
uravnoteženiji teritorijalni razmeštaj stanovništva, uz povećanje udela mlađih kontingenata, posebno ženske populacije i poboljšanje obrazovne i profesionalne strukture, prvenstveno u funkciji kulturološkog korišćenja prirodnih i kulturnih dobara, turizma i rekreacije, ali i svih ostalih komplementarnih aktivnosti – posebno poljoprivrede i male privrede;
zapošljavanje i samozapošljavanje u tercijarnim delatnostima i razvoj krupnijih gazdinstava farmerskog tipa, po posebnim programima edukacije, merama kreditne i poreske politike i drugo;
unapređenje i povećanje saobraćajne dostupnosti usluga zdravstvene i socijalne zaštite i programa pomoći staračkim domaćinstvima;
uvođenje i ostvarivanje stimulativnih politika demografskog i socio-ekonomskog razvoja na regionalnom i lokalnom nivou, uz otvaranje novih radnih mesta i tržišta turizma i rekreacije, poljoprivrednih proizvoda i prerađevina i drugo, kao i uz podizanje nivoa društvenog standarda;
stimulisanje uloge lokalnog stanovništva kao domaćina NPK, kroz održavanje poljoprivrede i drugih tradicionalnih aktivnosti, kao uslova očuvanja etno-identiteta, prirodnih i kulturnih vrednosti planinskih ruralnih područja.
Ciljevi razvoja komplementarnih aktivnosti na području NPK biće podređeni ciljevima zaštite prirodne i kulturne baštine, a optimalno usklađeni sa ciljevima razvoja turizma i rekreacije. U zaštitnoj zoni NPK, komplementarne aktivnosti i naselja biće usklađeni sa turizmom i razvijani do nivoa koji ne ugrožava NPK.
Ciljevi razvoja poljoprivrede, korišćenjem poljoprivrednog zemljišta i drugih potencijala prostora, biće uslovljeni prvenstveno zonama i režimima zaštite NPK, a usklađeni sa interesima potplaninskih naselja i ciljevima razvoja turizma i rekreacije. U tom smislu ovi ciljevi su :
uključivanje poljoprivrede u formiranje zaokruženog sistema zaštite, savremene prezentacije i adekvatne ekonomske valorizacije prirodnih, kulturnih, turističko-rekreativnih i drugih vrednosti područja Prostornog plana, uz uslov njenog proizvodnog stimulisanja dugoročnom garancijom profitabilnog plasmana proizvoda, sa osloncem prvenstveno na direktan plasman u turističkoj ponudi (na turističkoj trpezi) i na korišćenje zaštitnog znaka NPK u plasmanu proizvoda unutar turističke ponude i na drugim tržištima;
usklađivanje namena i načina korišćenja poljoprivrednog zemljišta sa režimima zaštite NPK, sa jedne, i prirodnim pogodnostima i ograničenjima, sa druge strane, uz prioritetno ustanovljenje pragova agroekološkog kapaciteta različitih kategorija poljoprivrednih površina i unapređenje krmne baze na livadama i pašnjacima kao preduslovi za unapređenje vodećeg sektora kopaoničke poljoprivrede – stočarstva;
čuvanje površina i plodnosti poljoprivrednog zemljišta, naporedo sa unapređivanjem strukturnih, tehničko-tehnoloških, organizacionih i infrastrukturnih uslova za ekonomski racionalnu proizvodnju hrane visoke zdravstvene vrednosti, pretežno u zaštitnoj zoni NPK; zaštita zemljišta atara od stihijske vikend i druge izgradnje i neregulisane trgovine zemljištem;
prilagođavanje strukture poljoprivredne proizvodnje potrebama turističke tražnje i drugim mogućnostima plasmana tržišnih viškova poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;
poboljšanje ekonomskih i socijalnih uslova življenja i rada poljoprivrednog stanovništva, sa osloncem na potpunije i racionalnije aktiviranje raspoloživih poljoprivrednih fondova, uz istovremeno korišćenje mogućnosti zapošljavanja u ekološki prihvatljivim proizvodnim delatnostima turizma, male privrede i drugo na selu;
izrada pilot projekta integralnog ruralnog i agrarnog razvoja Kopaonika prema modelu pejzažne poljoprivrede (uz racionalnije i namensko korišćenje poljiprivrednog zemljišta i diverzifikaciju ekonomskih aktivnosti na selu);
izrada programa uređenja, korišćenja i zaštite kopaoničkih travnjaka (sa režimima pregonske ispaše, košenja, podsejavanja, đubrenja i drugo), izgradnje hidromelioracionih sistema i drugo.
Ciljevi razvoja šumarstva i lovstva, korišćenjem šuma i šumskog zemljišta, biće uslovljeni prvenstveno zonama i režimima zaštite NPK, a biće usklađeni i sa ciljevima turizma i rekreacije. U tom smislu ovi ciljevi su :
gazdovanje šumama NPK sa težištem na očuvanju biološkog diverziteta, uz minimalne intervencije, pri čemu su dozvoljene samo aktivnosti kontrole divljači, kontrole napada bolesti/insekata, javnog pristupa, protivpožarne intervencije, istraživanja i korišćenje resursa za opstanak lokalnog stanovništva, bez negativnih uticaja na prirodu;
održivo upravljanje i korišćenje šuma i šumskih područja, kojim se kontinuirano održava njihov biološki diverzitet, regenerativni kapacitet, vitalnost, sadašnji i budući potencijal za ispunjenje ekoloških, ekonomskih i socijalnih funkcija u NPK, bez nanošenje štete drugim ekosistemima;
ustanovljenje opšte korisnih, kao dominantnih funkcija šuma na teritoriji NPK; pretežno ekonomske funkcije imaće samo šume u zaštitnoj zoni NPK;
zaštita i očuvanje biodiverziteta u celini NPK, posebno u prirodnim rezervatima; zaštita i očuvanje zaštićenih reliktnih, endemičnih, retkih i ugroženih vrsta šumske flore i faune; višenamensko rekreativno korišćenje ukupnog potencijala šumskih područja NPK; zaštita i unapređenje prirodnih ambijentalnih površina; protiveroziona zaštita zemljišta šumom; zaštita izvorišta i vodotoka šumom; izdvajanje i namensko korišćenje naučno-istraživačkih površina šume; proizvodnja drveta i ostalih proizvoda iz šume radi polifunkcionalne optimizacije stanja; zaštita šuma od negativnih ugrožavajućih uticaja biotičkog i abiotičkog porekla; prirodi bliski uzgoj i zaštita divljači i ostale faune u NPK;
unapređenje stanja postojećih šuma NPK i uvećanje površina pod šumom (popunjavanje i obnavljanje nedovoljno obnovljenih površina u pojasu bukve, bukve, jele i smrče, kao i u pojasu čistih smrčevih šuma na 1.300 ha; rekonstrukcija degradiranih visokih šuma na 300 ha; konverzija izdanačkih šuma u visoki uzgojni oblik na 100 ha; pošumljavanje neobraslog šumskog zemljišta na 500 ha; sanitarno-uzgojne seče na 1.300 ha; proredne seče na 1.500 ha; prebirne seče na 1.100 ha; intenzivna zaštita šuma u svim fazama razvoja);
realizovanje plana naučno-istraživačke delatnosti u šumama NPK (ocena istraženosti biodiverziteta i uticaja planiranog korišćenja na biodiverzitet; utvrđivanje ekološkog kapaciteta šuma u odnosu na broj posetilaca NPK; istraživanje načina prirodne obnove osnovnih vrsta drveća; istraživanje prisustva globalnog i lokalnog zagađivanja šuma u NPK; istraživanje štetnih biotičkih faktora koji ugrožavaju smrču i ostale osnovne vrste na njihovim prirodnim staništima; uvođenje informacione i GIS tehnologije u operativnost NPK);
repatrijacija osnovnih vrsta divljači u NPK.
Ciljevi razvoja male privrede (proizvodnog i uslužnog zanatstva i domaće radinosti) u potplaninskim naseljima, biće usklađeni sa ciljevima i uslovima zaštite i kulturološkog korišćenja NPK, sela, poljoprivrede, turizma i rekreacije, a obuhvatiće:
oživljavanje starih etno-zanata u funkciji izrade suvenira, upotrebnih i ukrasnih etno-predmeta;
organizovanje domaće radinosti u funkciji banjskog i seoskog turizma (pansioni, privatni smeštaj i drugo);
organizovanje zanatstva i domaće radinosti za proizvodnju i preradu etno- i eko- hrane i pića iz domaće poljoprivrede;
unapređenje uslužnih zanata (trgovina, ugostiteljstvo, tehnički servisi).
Ciljevi razvoja, organizacije i uređenja potplaninskih naselja u zaštitnoj zoni NPK, kao i novih naseljsko-turističkih sadržaja na području NPK i zaštitne zone NPK su:
pravna i fizička zaštita etno- i drugih objekata sa vrednostima spomenika kulture u postojećim naseljima, uz njihovu revitalizaciju i utilizaciju za kulturne, turističke i druge adekvatne namene;
kontrolisana obnova postojećeg građevinskog fonda stanovanja, zanatstva i domaće radinosti, poljoprivrednih i pomoćnih objekata, uz pažljiv tretman građevinskih i ambijentalnih karakteristika i vrednosti, uređenje stambenih i ekonomskih dvorišta domaćinstava i drugo;
planska rekonstrukcija i novogradnja objekata turističkog smeštaja, objekata usluga, javnih službi društvenog standarda i sportsko-rekreativnih objekata u postojećim naseljima; zabrana i ograničavanje izgradnje proizvodnih i drugih objekata koji ugrožavaju standarde životne sredine naselja u kategoriji banje i turističkog naselja;
izrada planova opšteg uređenja za većinu seoskih naselja, sa programom uređenja, zaštite i korišćenja pripadajućeg atara, kao i sa merama zaštite od neorganizovane trgovine zemljištem i stihijske izgradnje (uz prilagođavanje odnosa prema privatnom poljoprivrednom i šumskom zemljištu u NPK režimima NPK);
primena normativa pri planiranju i realizaciji izgrađenih i slobodnih površina – za standard NPK kod planinskih turističkih kompleksa i punktova na teritoriji NPK, za standard banja u Jošaničkoj Banji, za standard turističkih naselja u Brzeću i za standard seosko-turističkih naselja u ostalim selima;
planska izgradnja kompleksa i punktova na novim lokacijama namenjena turizmu i rekreaciji, kao i formiranje turističko – rekreativne ponude u prostoru, pretežno u zoni III stepena zaštite NPK (uz zalaženje u zonu II stepena zaštite NPK samo sa neophodnim segmentima ponude u prostoru) i u zaštitnoj zoni NPK;
komunalno opremanje postojećih naselja i novih naseljskih struktura, za standard kvaliteta životne sredine naselja u kategoriji turističkog kompleksa NPK, banje i turističkog naselja;
zadržavanje postojećih bačija, uz neophodno uređenje, sanitarno i komunalno opremanje, sa kontrolisanom rekonstrukcijom, kao i sa perspektivnim aktiviranjem u funkciji nordijsko-skijaških, izletničkih i planinarskih itinerera na celom području Prostornog plana, lova i sportskog ribolova u zaštitnoj zoni NPK i drugo;
sanacija neplanske izgradnje na području NPK u centru Suvo Rudište, Ciganskoj reci i na Gvozdacu, kao i u zaštitnoj zoni NPK – u Lisini, Brzeću i Jošaničkoj Banji (komunalno opremanje, podizanje standarda smeštaja i razvoj javnih službi i servisa);
funkcionalno integrisanje naselja na području Prostornog plana i sa okruženjem, uz prioritetne uslove unapređenja putne mreže, izgradnje žičara za povezivanje sa skijalištem Kopaonika, uključivanja u turističku ponudu TC Kopaonik, razvoja telefonije, mobilnih javnih službi (zdravstvo, edukacija, socijalne službe, mesna kancelarija i slično) i javnih servisa (komunalne i tehničke službe i servisi) i drugo;
ustanovljenje TC Kopaonik (Suvo Rudište), Brzeća i Jošaničke Banje u rangu sekundarnih opštinskih centara, kojima gravitira većina potplaninskih naselja (izuzev naselja u katastarskim opštinama Badanj, Semeteš, Tioxe i Kremiće, koji će i dalje gravitirati Rudnici i Brveniku u opštini Raška).
Ciljevi i zadaci razvoja saobraćaja i saobraćajne infrastrukture na području Prostornog plana su u sledećem:
rekonstrukcija postojećih i izgradnja novih pristupnih i internih saobraćajnica u funkciji NPK, turizma, sela i komplementarnih aktivnosti, uz uslov da se svede na minimum kretanje motornih vozila u NPK (pretežno u zoni III stepena zaštite, a samo sa neophodnim kraćim deonicama u II stepenu zaštite), uz uspostavljanje posebnih režima saobraćanja za potrebe prezentacije vrednosti NPK i rekreacije;
razvoj novih, alternativnih oblika pristupnog i internog saobraćanja (planinska šinska vozila, gondole) i njihovo integrisanje sa putnom mrežom;
saobraćajno integrisanje područja NPK i ukupnog područja Prostornog plana, odnosno njihovo svestrano povezivanje sa okruženjem u konfiguracijskim uslovima Kopaonika, formiranjem kružnih saobraćajnih prstenova – drumskog i šinskog, najvećim delom u zaštitnoj zoni na teritorijama opština Raška, Brus i Leposavić; konstituisanje drumskog prstena najvećim delom od postojećih deonica regionalnih i lokalnih puteva, sa regionalnim putevima kao glavnim pristupnim i radijalnim vezama; postavljanje šinskog prstena za električna šinska vozila, kao saobraćajno sredstvo u svim vremenskim uslovima, približno prateći trasu drumskog prstena; ostvarivanje lake pristupačnosti do ulaza u skijališta iz zaštitne zone NPK, bez opterećivanja NPK od strane alpskih skijaša kao glavnine dnevnih izletnika u NPK;
formiranje diferencirane mreže izletničkih staza (zavisno od zona zaštite NPK), za kretanje pešaka, zaprega, jahača i planinskih biciklista u funkciji prezentacije NPK i rekreacije; razdvajanje pešačkog od motornog saobraćaja u postojećim naseljima, novim naseljskim sadržajima i u vannaseljskim prostorima namenjenim rekreaciji;
podizanje ukupne mobilnosti i kvaliteta života stanovništva područja, povećanjem pristupačnosti svim privrednim i neprivrednim sadržajima, povećanjem efikasnosti i nivoa usluga saobraćajnog sistema, smanjenjem negativnih uticaja saobraćaja na ostale naseljske funkcije i životnu sredinu, povećanjem bezbednosti i obezbeđivanjem optimalnih uslova za razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti;
izgradnja regionalnih obilaznica oko postojećih urbanih kompleksa i naselja područja (na Suvom Rudištu, u Jošaničkoj Banji);
modernizacija i rekonstrukcija postojeće mreže saobraćajnica postojećih naselja, uz očuvanje osnovnih obeležja nasleđenog građevinskog fonda i moguće korigovanje regulacionih širina postojeće saobraćajne mreže; prilagođavanje naseljskih saobraćajnica potrebama pešačkog kretanja, javnog saobraćaja i drugo (trotoari, stajališta za autobuse i drugo);
izgradnja putnih deonica za povezivanje novih smeštajnih lokaliteta i punktova na području;
obezbeđivanje potrebnih parkinga i garaža za putnička vozila i autobuse na mestima koncentracije turističkih i naseljskih kapaciteta.
Ciljevi i kriterijumi vodoregulacije i izgradnje vodoprivredne infrastrukture su u sledećem:
zaštita vodotoka na području NPK u planiranim klasama kvaliteta, kao vodnog ekosistema za očuvanje biološke raznovrsnosti i naturalna regulacija neophodnih deonica vodotoka u zaštitnoj zoni NPK;
izgradnja višenamenskih malih hidroakumulacija za regulaciju vodnog režima, vodosnabdevanje, protivpožarnu zaštitu, snabdevanje snežnih topova, ribarstvo i sportski ribolov i rekreaciju na vodi, u skladu sa režimima zaštite NPK (u II i III stepenu i u zaštitnoj zoni NPK; ribarstvo i sportski ribolov samo u zaštitnoj zoni NPK; rekreacija na vodi samo na planski uređenim delovima obale, uz propisnu sanitaciju);
rekonstrukcija postojećih i izgradnja novih vodovoda u naseljima područja (uz uvođenje merenja potrošnje vode, svođenje gubitaka na vrednosti manje od 20% i prihvatanje ekonomske cene vode);
sanitacija postojećih turističkih kompleksa, naselja i planiranih sadržaja, kao uslov očuvanja vodnih resursa područja; izgradnja separacionih kanalizacionih sistema sa obaveznim priključivanjem za sve potrošače koji su priključeni na vodovod i sa propisnim postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voda nizvodno od potrošača;
izgradnja atmosferske kanalizacije, radi zaštite zemljišta i voda NPK od slivanja sa izgrađenih površina turističkih kompleksa i saobraćajnica, uz regulisanje ostalih atmosferskih voda na području otvorenim kanalima.
Ciljevi razvoja elektroenergetske mreže na području Prostornog plana su:
dostizanje nivoa i strukture potrošnje elektroenergije srednje razvijenih zemalja (opšti cilj za neodređeni dugoročni period);
usaglašavanje razvoja kapaciteta u transformaciji i mreži vodova svih naponskih nivoa; ostvarivanje dinamike izgradnje elektroenergetskih kapaciteta u skladu sa postojećom i planiranom potrošnjom; podizanje kvaliteta kontrole tokova elektroenergije izgradnjom dispečerskog centra;
prebacivanje postojećih dalekovoda Raška – Suvo Rudište i Brus – Brzeće sa 35 kV na 110 kV i izgradnja dalekovoda 110 kV od Brzeća do Suvog Rudišta; rekonstrukcija trafostanice 110/35 kV u Raški i izgradnja trafostanica 110/x u Brzeću i na Suvom Rudištu;
izgradnja dalekovoda 35 kV od Jošaničke Banje i Brzeća do Krive Reke i nove trafostanice 35/20 kV u Krivoj Reci, radi budućih energetskih potreba Krive Reke i sigurnosti snabdevanja ova tri sekundarna turistička centra; rekonstrukcija postojećih trafostanica 35/20 kV u Brzeću i na Suvom Rudištu;
kompletiranje mreže dalekovoda 20 kV i niskonaponske mreže u skladu sa izgradnjom transformatorskih stanica, uz minimizaciju gubitaka prenosa; povećanje snage transformacije u broju i snazi trafostanica 20/0,4 kV, uz mogućnosti rezervnog napajanja (u slučaju ispada neke trafostanice, ili dalekovoda);
izgradnja javne električne rasvete u skladu sa izgradnjom saobraćajnica, uređenjem javnih prostora naselja i turističkih kompleksa;
izgradnja distributivnih elektroenergetskih kapaciteta, tako da njihove lokacije i trase ne ograničavaju zaštitu i korišćenje NPK, kao i građevinskog i ostalih namena zemljišta;
korišćenje raspoloživih hidroenergetskih potencijala na području Prostornog plana zavisno od ekološkog kapaciteta vodotoka, sa hidroelektranama isključivo u zaštitnoj zoni NPK.
Ciljevi razvoja poštanskog i telefonskog saobraćaja i ostalih telekomunikacija su:
izgradnja i otvaranje novih PTT jedinica, radi obuhvatanja celokupnog stanovništva područja Prostornog plana svakodnevnom dostavom poštanskih pošiljaka; sprovođenje organizacije prenosa poštanskih pošiljki, uz korišćenje savremene tehnologije i savremenih sredstava transporta; racionalizacija i modernizacija tehničkih manipulacija u PTT jedinicama;
proširenje kapaciteta prenosne mreže za telefonski saobraćaj; proširenje i modernizacija postojećih telefonskih centrala, kao i izgradnja novih; proširivanje distributivne telefonske mreže i, po potrebi, formiranje novih kablovskih područja;
instaliranje novih telefonskih priključaka i javnih telefonskih govornica; dostizanje standarda od 60 telefonskih pretplatnika na 100 stalnih stanovnika područja Prostornog plana, uz zadovoljenje standarda potreba stacionarnih turista, dnevnih izletnika i zaposlenih na području NPK;
povećanje broja mobilnih telefona i ostvarivanje pokrivenosti čitavog područja mobilnim signalima potrebnog kapaciteta;
uvođenje novih vrsta telefonskih informacija; izgradnja paketskog komutacionog centra za prenos podataka; instaliranje potrebnog broja portova (korisnika) podataka; povezivanje sa računskim centrima; izgradnja nezavisne JUPAK mreže; povećanje broja pretplatnika „Interneta”, uz proširenje i intenziviranje korišćenja računara;
poboljšanje kvaliteta prijema radio i TV signala; uvođenje novih radio i TV programa, posebno u vezi sa funkcijama i značajem NPK; izgradnja lokalne radio i TV emisione stanice; formiranje kablovske televizije na području.
Ciljevi razvoja komunalnih objekata i službi na području Prostornog plana su:
ostvarivanje grejanja objekata zasnovanog na ekološki i ekonomski prihvatljivim energentima (gas, geotermalna energija, solarna energija, uz ograničenu upotrebu ogrevnog drveta i električne energije);
organizovano sakupljanje smeća iz turističkih kompleksa, sa skijališta, postojećih naselja i ostalih sadržaja, uz odvoženje van područja Prostornog plana;
uređenje postojećih i izgradnja novih grobalja za postojeća naselja u zaštitnoj zoni NPK;
izgradnja zelenih pijaca u turističkim kompleksima i većim naseljima; organizovano uređenje i održavanje javnih zelenih površina u turističkim kompleksima i postojećim naseljima.
Ciljevi i zadaci u funkciji odbrane zemlje i zaštite od elementarnih nepogoda i ratnih razaranja na području Prostornog plana su:
utvrđivanje nadležnosti, režima rada i korišćenja sadržaja specijalne namene na Pančićevom vrhu u odnosu na NPK i alpsko skijalište; usklađivanje rada i korišćenja sadržaja specijalne namene na Suvom Rudištu sa režimima zaštite NPK i potrebama turističke ponude;
izgradnja i rekonstrukcija građevinskih struktura bez većih fizičkih koncentracija i sa značajnim učešćem slobodnih prostora i zelenila u naseljskim strukturama;
obezbeđivanje saobraćajne pristupačnosti i mobilnosti područja, bez slepih saobraćajnica i bez mogućnosti zaprečavanja u slučaju urušavanja objekata;
zaštita saobraćajnica i tehničkih sistema (adekvatnim rešenjima nadzemnih i visokim učešćem podzemnih objekata i mreža);
organizovanje službi i izgradnja objekata u funkciji zaštite od elementarnih nepogoda i ratnih razaranja (civilna zaštita, protivpožarna zaštita i drugo).
III. PRAVILA ZAŠTITE, UREĐENjA I KORIŠĆENjA PODRUČJA PROSTORNOG PLANA
Zaštita prirode, prirodnih dobara, nepokretnih kulturnih dobara i životne sredine
Sadašnji status NPK utvrđen je Zakonom o nacionalnim parkovima („Službeni glasnik RS” 39/93), prema čijim odredbama je NPK stavljen pod zaštitu kao područje posebnih prirodnih vrednosti i odlika od ekološkog, naučnog, kulturnog, obrazovnog i zdravstveno-rekreativnog značaja.
Posebna prirodna dobra predstavljaju glavnu vrednost područja NPK, a njihovo očuvanje, revitalizacija i kulturološko korišćenje, uz razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti kao razvojne baze lokalnog stanovništva, čine glavni predmet Prostornog plana. Priroda, kulturna baština i životna sredina područja Prostornog plana predstavljaju najznačajnije fizičke okvire naznačenog tretmana prirodne baštine, zbog čega se planski tretiraju integralno. Zaštita prirode, prirodnih dobara i nepokretnih kulturnih dobara NPK i zaštitne zone NPK prikazana je na Referalnoj karti/grafičkom prikazu 1.
Zaštita prirode (prirodne sredine)
U kategoriji prirodne sredine na teritoriji NPK, režimom I stepena zaštite biće obuhvaćene sve površine i objekti stroge zaštite tla. Stroga zaštita tla obuhvatiće sve ugrožene površine NPK sa nagibom većim od 60% i sa koeficijentom erozije većim od 0,7, kao i sva nestabilna i jače degradirana tla. Zaštita ugroženog tla i neposrednih prostora oko izvora ostvariće se pošumljavanjem i zatravljivanjem autohtonim sastojinama.
U I stepenu zaštite na teritoriji NPK predviđeni su i svi izvori (izuzev izvora i vrela već svrstanih u I stepen zaštite kao hidroloških spomenika prirode i u prirodne rezervate), do neophodnog privođenja nameni za planirano racionalno vodosnabdevanje.
U II stepenu zaštite prirode na teritoriji NPK obuhvaćene su najvrednije površine oko vrednosti u I stepenu zaštite – prirodnih rezervata, spomenika prirode i najznačajnijih nepokretnih kulturnih dobara, odnosno površine koje imaju izražene karakteristike prirodnih predeonih celina, sa staništima prirodnih retkosti flore i faune van prirodnih rezervata, sa šumskim i travnim pokrivačem u funkciji zaštite tla i izvora i drugo, od značaja za naučna istraživanja, edukaciju, turističku prezentaciju, rekreaciju i uzgoj divljači. Najvećim delom u okviru ovih površina, uz neophodna proširenja radi obuhvatanja izvorišnih slivova, nalaze se zone neposredne sanitarne zaštite izvorišta, od značaja za regionalno i lokalno vodosnabdevanje. U okviru ustanovljenih zona II stepena zaštite NPK, navedeni elementi prirode štitiće se integralno, a van ustanovljenih zona II stepena zaštite NPK separatno, zavisno od dominantnog predmeta zaštite.
Na području NPK u II stepenu zaštite izdvaja se šest prirodnih predeonih celina, koje predstavljaju izvorišne čelenke, doline i klisure vodotoka – hidroloških spomenika u I stepenu zaštite i to: 1) Jankove bare – dolina Rečice, 2) Barska reka, 3) Samokovska reka, 4) Gobeljska reka, 5) Brzećka reka i 6) Duboka. Sve navedene celine, izuzev Jankovih bara, predviđene su kao rezervati za uzgoj i istraživanje autohtone divljači i riba.
Zone neposredne sanitarne zaštite izvorišta u II stepenu ustanovljene su u izvorišnim slivovima najvećih, zaštićenih vodotoka, odnosno oko najznačajnijih izvora i to: gornji slivovi Samokovske reke, Barske reke, Gobeljske i Šaklmanske reke, Ciganske i Srebrnačke reke, Brzećke reke, Belih čuka i Duboke.
U II stepenu zaštite biće i svi ostali vodotoci na teritoriji NPK koji nisu obuhvaćeni I stepenom zaštite, ili su van zona II stepena zaštite NPK i van zona neposredne sanitarne zaštite.
U III stepenu zaštite su svi ostali prirodni elementi van I i II stepena zaštite. Neposredna i posredna zaštita površina i objekata u I i II stepenu zaštite, uključujući i posrednu zaštitu izvorišta i generalnu zaštitu prirode i prirodnih predela, uslovljavaće organizaciju, uređenje i korišćenje zone III stepena zaštite NPK.
Područjem neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK obuhvaćeni su sledeći elementi prirode: u I stepenu sve površine stroge zaštite tla i svi izvori do privođenja nameni za vodosnabdevanje; u II stepenu zaštitiće se delovi zona neposredne sanitarne zaštite izvorišta Srebrnačka reka i Bele čuke, koje prelaze u zaštitnu zonu NPK.
Na području posredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK preporučuje se kreativan odnos prema zaštiti i korišćenju prirodne sredine, bez posebnih ograničenja.
Zaštita prirodnih dobara
Među prirodnim dobrima područja NPK i delom zaštitne zone NPK, izrazito su najznačajniji prirodni rezervati (po ranijoj klasifikaciji) i spomenici prirode, kao dobra u I stepenu zaštite NPK. Dobra u ovom stepenu obuhvataju lokalitete i pojedinačne objekte prirode, zaštićene vodotoke i izvore, odnosno vrednosti koje su valorizovane kao izuzetni reprezenti izvornih ekosistema, ili pojedinačni predstavnici bogatstva geodiverziteta i biodiverziteta, te se izuzimaju od svih oblika korišćenja i aktivnosti koje bi mogle da naruše njihov opstanak i osetljivo funkcionisanje (sem naučnih istraživanja i strogo kontrolisane prezentacije).
Na drugom mestu po značaju su staništa vrsta sa statusom prirodnih retkosti, lokaliteti od značaja za zaštitu biodiverziteta (hranilišta i drugi značajni lokaliteti), prostori ostalih prirodnih vrednosti (planinski vrhovi i razvođa, klisure i doline vodotoka i drugo), kao dobra u II stepenu zaštite NPK pretežno na teritoriji NPK i delom u zaštitnoj zoni NPK, sa znatnim ograničenjima za turizam i većim ograničenjima za komplementarne aktivnosti.
Ostala prirodna dobra na teritoriji NPK su u III stepenu zaštite NPK, bez posebnih ograničenja za turizam i sa određenim ograničenjima za komplementarne aktivnosti, a ostala prirodna dobra van NPK su u blažim režimima zaštitne zone NPK.
Lokaliteti u I stepenu zaštite – prirodni rezervati
Na području NPK ustanovljuju se sledeći veći lokaliteti u I stepenu zaštite NPK – prirodni rezervati po ranijoj klasifikaciji:
„Barska reka” – zahvata odeljenja 27, 28, 29, 30 i 31, GJ „Barska reka”, opština Raška, ukupne površine od 82,05 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK, povećan za 13,13 ha), sve na državnom zemljištu. Osnovnu vrednost lokaliteta čini velika raznovrsnost i bogatstvo tipova orografski i hidrološki uslovljene vegetacije, sa mozaično raspoređenim šumskim, livadskim i močvarnim biljnim zajednicama. Karakteristično je vertikalno smenjivanje vegetacije od smrčevih, bukovo-smrčevih, bukovo-jelovo-smrčevih do čistih bukovih šuma. Posebno se ističu bukove planinske šume Fagetum montanum luzuletosum i Fagetum montenum festicetosum drumeiae. Na lokalitetu su: hidrološki spomenik prirode (deo vodotoka Barske reke), zaštićen greben razvođa Kopaonika (deo perifernog grebena) i zaštićena rečna dolina (deo doline Barske reke).
Generalni koncept zaštite, razvoja i uređenja ovog lokaliteta sa jedinstvenim ekosistemom uslovljen je vrednošću, strukturom, stepenom očuvanosti i raznolikošću zajednica i vrsta, kao i ciljem da se prati prirodna sukcesija prisutnih zajednica.
„Kozje stene” – zahvata odeljenja 1, 2, 3, 4 i 5, GJ „Barska reka” i odeljenja 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 12, 13, 139 čistina „1” i deo odseka „a”, 140, deo odseka „b” i deo čistine „1” (200 m od grebenske linije odeljenja), 141 deo i 142 deo (300 m od grebenske linije odeljenja), GJ „Samokovska reka”, sve u opštini Raška, ukupne površine od 471,38 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 390,72 ha), sve na državnom zemljištu. Lokalitet obuhvata deo kanjona Samokovske reke, iznad koje se okomito izdižu Kozje stene, „divlji” prostor koji se po svojim fizičko-geografskim i biološkim karakteristikama, kao centar biodiverziteta, bitno razlikuje od Ravnog Kopaonika. Lokalitet se izdvaja po složenosti florističke i fitocenološke građe, po bogatstvu retkih biljnih vrsta i zajednica, kao i po izuzetnoj lepoti predela. Grebeni i uvale sa različitim nagibima, ekspozicijama i pedološkim pokrivačem omogućavaju razvoj raznovrsnih šumskih, pašnjačkih i livadskih fitocenoza, kao i vegetacije kamenjara, stenovitih obronaka i hrptova. Ističu se reliktna zajednica Erico-Abieti-Piccetum, zatim veći broj reliktnih biljnih vrsta, vegetacija stena, te travna vegetacija na Kukavici, sa lokalnim endemom Viola kopaonicensis. Sreću se i brojne retke ptice, što lokalitet kvalifikuje i kao ornitološki centar. Na lokalitetu su: hidrološki spomenik prirode (deo vodotoka Samokovske reke), staništa značajnih insekata, zaštićen vrh (Kukavica), zaštićeni greben razvođa Kopaonika (deo perifernog grebena) i zaštićena rečna klisura (deo klisure Samokovske reke). Na lokalitetu su i nepokretna kulturna dobra: deo Mijatovića jaza, arheološko nalazište Gradina-Đorov most, deo ostataka srednjevekovnog puta na Kukavici i deo arheološkog nalazišta rudarenja Samokovka.
Generalni koncept zaštite, razvoja, uređenja i očuvanja lokaliteta baziraće se na unapređenju bogatstva biljnih i životinjskih vrsta i ekosistemske raznovrsnosti. Lokalitet je predviđen za aktivnu zaštitu radi rekonstrukcije autohtonih ekosistema i očuvanja sekundarnih vrednosti (sekundarne livade), te će se obezbediti kontrolisana reintrodukcija radi: garancije stabilnosti, odnosno očuvanje staništa i preživljavanja onih biljaka i životinja koje služe kao podloga za uzgoj retkih i ugroženih vrsta.
„Jankove bare” – zahvata odeljenja 21, 22, 23, 24 odsek „a” – ispod puta, 28 i 29, GJ „Samokovska reka” u opštini Raška, ukupne površine od 109,30 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 54,99 ha), sve na državnom zemljištu. Lokalitet obuhvata najveću tresavu na Kopaoniku, koju okružuje smrčeva šuma. Odlikuje se tresavskim zajednicama kojima obeležje daju mahovine roda Sphagnum, tresava je istovremeno stanište retkih, endemičnih i reliktnih biljnih vrsta zaštićenih kao prirodne retkosti (Potentilla palustris, Menyathes trifoliata, Dachylorehiza bosnica i drugo). Izuzetnu naučnu vrednost predstavlja zajednica posebnog ekotipa smrče sa tresetnicom (Sphagno-Piccetum). Na lokalitetu su: geomorfološki spomenik prirode (kamene figure Jankov breg) i zaštićena rečna dolina (deo doline Rečice).
Generalni koncept zaštite, razvoja, uređenja i upravljanja lokalitetom usmeren je na održavanje optimalnog vodnog režima i specifičnih uslova staništa radi očuvanja spontane sukcesije tresavskih zajednica.
„Samokovska reka” – zahvata odeljenja 93, 94, 95 i 96, GJ „Samokovska reka”, opština Raška, ukupne površine od 71,38 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 15,56 ha), sve na državnom zemljištu. Osnovnu vrednost lokaliteta čine čiste smrčeve šume i vegetacija tresava. Obuhvaćena su tri najvažnija tipa šume čiste smrče: Piccetum abietis oxalidetosum, Piccetum abietis myrilletosum i Piccetum abietis hylocomietosum (od posebnog naučnog značaja). Na lokalitetu su: hidrološki spomenik prirode (deo vodotoka Samokovske reke), staništa značajnih insekata (posebno iz Familia Carabidae: Trechus priapus serbicus Apfelbeck, 1903., stenoendemična podvrsta Kopaonika, Trechus cardioderus balcanicus Jeannel, 1927., balkanski endemit i Trechus centralis Nonveiller et Pavićević et Popović, 1994., stenoendemit Kopaonika, iz Familia Staphulinidae: Gabrius spec. nov., predpostavka o endemičnoj vrsti za Kopaonik, istraživanja u toku i iz Familia Cerambucidae: Morimus funereus Mulsant, 1863., na IUCN listi, u evropskoj Crvenoj listi, republičkoj Uredbi i knjizi biodiverziteta bivše Jugoslavije), zaštićeni greben razvođa Kopaonika (deo perifernog grebena) i zaštićena rečna klisura (deo klisure Samokovske reke).
Generalni koncept zaštite, razvoja, uređenja i upravljanja orijentisan je na očuvanje tresave i čistih smrčevih šuma u celini, kao i svih biljnih i životinjskih vrsta koje ih grade. Na lokalitetu raste veći broj retkih vrsta čije populacije stagniraju ili se smanjuju, a kako su ove vrste pretežno u okviru ekosistema danas ugroženih tresava, neophodno je poboljšati uslove staništa. Lokalitet je predviđen kao naučna baza za spoznaju i praćenje tresavskih i šumskih zajednica. U okviru lokaliteta (odeljenje 96, odsek „b”) zadržava se postojeća ogledna površina Instituta za biološka istraživanja „Siniša Stanković” iz Beograda.
„Vučak” – zahvata odeljenja 99, odsek „a”, 101, deo odseka „a” ispod šumskog puta, 104, 1, 2, 105 i 106, odsek „a”, GJ „Gobeljska reka”, opština Raška, ukupne površine od 64,18 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK smenjen za 2,98 ha), sve na državnom zemljištu. Osnovnu vrednost lokaliteta predstavlja mešovita šuma smrče i jele (zajednica Abieti-Piccetum serbicum), od značaja za nauku, budući da jela daje određen indikatorski značaj ovoj šumi, a smrča je izvan svog visinskog pojasa na Kopaoniku (1550-1750 mnv), u pojasu bukve i jele, gradeći zajednicu sa jelom bez bukve (kojoj ne odgovaraju neki ekološki faktori). Ovaj tip šume pogodan je za naučno upoređivanje sa sličnim tipovima šume na drugim, ekološki različitim staništima na Kopaoniku i Zlataru.
Koncept zaštite orijentisan je na očuvanje geofonda zajednice u celini, a time i svih biljnih i životinjskih vrsta koje je izgrađuju. Pored navedene osnovne namene, prostor je predviđen i kao naučno-istraživački punkt za ideoekološka i sinekološka istraživanja, radi dopune znanja o ekologiji štićene zajednice i njenih članova, na osnovu čijih rezultata će se valorizovati mere zaštite. Na lokalitetu će se uspostaviti monitoring za praćenje prirodne sukcesije i kontrolisanu edukaciju.
„Mrkonje” – zahvata odeljenja 45 i 46 – odsek „a”, GJ „Gobeljska reka”, opština Raška, ukupne površine od 29,16 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK smanjen za 25,94 ha), sve na državnom zemljištu. Osnovnu vrednost lokaliteta predstavlja klimaregionalna mešovita šuma smrče, bukve i jele (Piceo-Fago-Abietum). Kao istorijski najstarija u srednjeplaninskom pojasu, ova zajednica predstavlja refugijum flore, vegetacije i čitavih ekosistema na visokim planinama Srbije. Na lokalitetu su: hidrološki spomenik prirode (deo vodotoka Gobeljske reke) i zaštićena rečna klisura (deo klisure Gobeljske reke).
Generalni koncept zaštite, razvoja, uređenja i upravljanja, u funkciji je praćenja prirodne sukcesije i očuvanja prirodnih vrednosti i procesa na lokalitetu bez posredovanja čoveka.
„Gobelja” – zahvata odeljenja 30, 31, 32, 33 i 34, GJ „Gobeljska reka”, opština Raška, ukupne površne od 140,00 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 41,75 ha), sve na državnom zemljištu. Lokalitet obeležavaju visokoplaninske, klimaregionalne zajednice, kao i specifične zajednice ostenjaka, koje se postepeno smenjuju (od šumske preko žbunaste do pašnjačke), uz izrazitu ekosistemsku raznovrsnost i veći broj reliktnih i retkih biljnih vrsta. Osnovnu vrednost lokaliteta predstavlja tipičan refugijum iznad klisure Gobeljske reke – glacijalna reliktna vrsta runolist (Leontopodium alpinum), uz druge brojne endemične i reliktne biljne vrste, kao i raznovrsne biljne zajednice (šumske, žbunaste, livadske, pašnjačke i zajednice kamenjara, sipara i stena). Na lokalitetu su: geološki spomenik prirode (profil kornita u kontaktnom pojasu), hidrološki spomenik prirode (deo vodotoka Gobeljske reke), staništa značajnih insekata (posebno iz Familia Carabidae: Trechus priapus serbicus Apfelbeck, 1903., stenoendemična podvrsta Kopaonika i iz Familia Cerambycidae: Morimus funereus Mulsant, 1863., na IUCN listi, u evropskoj Crvenoj listi, republičkoj Uredbi i knjizi biodiverziteta bivše Jugoslavije), zaštićeni vrhovi (Mala i Velika Gobelja), zaštićeni grebeni razvođa Kopaonika (delovi centralnog i unutrašnjeg grebena) i zaštićena rečna klisura (deo klisure Gobeljske reke).
Koncept zaštite lokaliteta podređen je pre svega očuvanju biološke raznovrsnosti, a posebno očuvanju najznačajnije vrednosti – runolista, kao prirodne vrednosti čija se brojnost sve brže smanjuje.
„Bele stene” – novi lokalitet u odnosu na postojeći PPPNPK, ukupne površine od 76,21ha, zahvata odeljenja 78 i 81 GJ „Brzećka reka” južno od starog puta Brzeće – Kopaonik (državno zemljište), kao i deo livada i ostenjaka, severno od starog puta Brzeće – Kopaonik zasada u posedu PTK „Kopaoničanka” (treba da se prebaci u državno zemljište NPK), sve na teritoriji opštine Brus. Lokalitet obuhvata vrh Žljeb na kome dominiraju Bele stene koje se strmo spuštaju ka Gvozdačkoj reci i predstavlja jedan od najočuvanijih prirodnih ambijenata sa geomorfološkim, geološkim, ekološkim, ornitološkim, florističkim i fitocenološkim karakteristikama, po kojima se jasno izdvaja iz okolnog prostora Kopaonika. Karakteriše ga izvornost i očuvanost prirodnih staništa visokoplaninskih predela sa fragilnim sistemima prioritetnim u strategiji zaštite biodiverziteta. Odlikuje se bogatstvom biljnih vrsta i raznolikošću biljnih zajednica – livada (Brometum erecti), kamenjara (Carici humilis, Helianthemo-Ceclerietum latifoliae), stena (Edriantho-Sahifragetum porophullae helianthemocum cani), šuma (Piccetum abietis moesiacae), subalpijske žbunaste (Vaccinio-Juniperetum nanae) i visoke zeleni (Adenosilletea), na različitim, mozaično raspoređenim tipovima staništa visokoplaninskih predela (stene, sipari, kamenjari i planinske livade bogate biljnim vrstama, kao i retkim i endemičnim životinjskim vrstama, a na južnom delu razvijene četinarske šume). Na stenama se nekad gnezdio sivi soko i verovatno puzgavac, a sa lokaliteta su iščezli divokoza i runolist. Na lokalitetu su: staništa značajnih insekata (posebno iz familia Scarabaeidae: Geotrupes pinculatus Jekel, 1865., balkanski endemit i iz Familia Tettigonidae: Anterastesrbicus Brunner, 1882., balkanski endemit) i zaštićen vrh (Žljeb).
Iako istraživanja lokaliteta još nisu završena, koncept zaštite, razvoja, uređenja i upravljanja lokalitetom biće usmeren na očuvanje ekosistema od značaja za strategiju zaštite biološke raznovrsnosti.
„Metođe” – zahvata odeljenja 67, 69, 70, 71, 83, odeljci „e” i „d” i 82 – deo, GJ „Brzećka reka”, opština Brus, ukupne površine od 106,85 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 26,95 ha), sve na državnom zemljištu. Osnovne vrednosti lokaliteta su ekosistemska raznolikost biljnih zajednica, kao i floristička složenost. Zbog složenosti i mozaičnosti mikroreljefa, javljaju se veći broj različitih i veoma interesantnih smrčevih i bukovih zajednica, vegetacija ostenjaka, kao i niz retkih i reliktnih vrsta. Na lokalitetu su: geološki spomenik prirode (profil mermerisanih krečnjaka i dolomita), hidrološki spomenici prirode (vrelo Gvozdac, gejzir Gvozdac i deo vodotoka Brzećke reke) i zaštićena rečna klisura (deo klisure Brzećke reke). Na lokalitetu je i nepokretno kulturno dobro – kultno mesto Metođe.
S obzirom da lokalitet predstavlja dobro očuvani kompleks čistih smrčevih šuma. šuma smrče i jele, mešovitih šuma smrče, jele i bukve i čistih šuma bukve, generalni koncept zaštite bazira se na očuvanju biljnih zajednica u celini, kao i svih činilaca koji ih izgrađuju.
„Jelak” – zahvata odeljenja 64, 65 i 66, GJ „Brzećka reka”, opština Brus, ukupne površine od 57,14 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 36,02 ha), sve na državnom zemljištu. Osnovnu vrednost lokaliteta predstavlja prisustvo mešovite šumske zajednice tise i jele (Taho-Abietum). Značaj šumskog ekosistema je u autohtonosti nastanka i mikrorefugijalnom staništu tise (Tahus baccata), reliktne biljne vrste koja se u NPK nalazi samo na ovom prostoru, a koja je stavljena pod zaštitu države kao prirodna retkost i nalazi se na spisku Crvene liste – radne liste za obradu u „Crvenoj knjizi flore Srbije”. Na lokalitetu su: geološki spomenik prirode (profil mermerisanih krečnjaka i dolomita), hidrološki spomenik prirode (deo vodotoka Brzećke reke), staništa značajnih insekata (posebno iz Familia Cerambucidae: Morimus funereus Mulsant 1863., na IUCN listi, u evropskoj Crvenoj listi, republičkoj Uredbi i knjizi biodiverziteta bivše Jugoslavije) i zaštićena rečna klisura (deo klisure Brzećke reke). Na lokalitetu je i nepokretno kulturno dobro – deo arheološkog nalazišta rudarenja Oštra čuka.
S obzirom da se lokalitet štiti kao jedino stanište jedne reliktne vrste na Kopaoniku, generalni koncept zaštite usmeren je na očuvanje populacije tise i njenog staništa u celini, odnosno na očuvanje, razvoj i zaštitu šumskog ekosistema koji izgrađuje tisa, zajedno sa ostalim biljnim vrstama.
„Duboka” – zahvata odeljenja 23, 24, 25, 26, 49 i 50, GJ „Brzećka reka”, opština Brus, ukupne površine od 128,94 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 62,51ha), sve na državnom zemljištu. Osnovnu vrednost lokaliteta čini bogatstvo biljnih zajednica, među kojima se izdvaja reliktna zajednica bukve sa šašikom (Seslerio-Fagum), u okviru koje su izdvojene dve subasocijacije (tupicum i ostruetosum). Za nauku je posebno interesantna zajednica sa crnim grabom (Ostruo-Seslerio-Fagetum, na Kopaoniku viđena jedino na ovom lokalitetu) i reliktna zajednica planinskog javora sa subalpiskom bukvom (Aceri heldreichii-Fagetum subalpinum, retka ne samo na Kopaoniku već i u Srbiji). Na lokalitetu su: geološki spomenik prirode (profil sa akordeon naborima), hidrološki spomenici prirode (vrelo Duboka i deo vodotoka Duboke), pojave više fosilnih i aktivnih ponora u rečnom toku Duboke (uz direktnu hidrauličku vezu ponora i vrela Duboka), zaštićen vrh (Šiljak) i zaštićena rečna klisura (deo klisure Duboke). Na lokalitetu je i nepokretno kulturno dobro – deo arheološkog nalazišta rudarenja Duboka.
Generalni koncept zaštite, razvoja, uređenja i upravljanja lokalitetom usmeren je na očuvanje u potpunosti bogatstva različitih retkih i reliktnih šumskih zajednica, zatim subalpijskih žbunastih zajednica i staništa svih ovih zajednica, kao i biljnih i životinjskih vrsta koje ih grade.
„Jelovarnik” – novi lokalitet u odnosu na postojeći PPPNPK, zahvata odeljenja 15, odsek „b”, 16 i 17, GJ „Brzećka reka”, opština Brus, ukupne površine od 61,87 ha, sve na državnom zemljištu. Glavno obeležje lokalitetu daje istoimeni kaskadni vodopad visine 75 m. Oko vodopada su šume bukve (Fagetum montanum), bukve i smrče (Piceo fagetum), bukve, smrče i jele (Piceo-Fago-Abietatum) i smrčeve šume (Picetum ehcelsae), koje su klimazonalno uslovljene. Iznad njih razvijena je klimaregionalna zajednica borovnice, niske kleke i subalpske smrče, kao i zajednice tipca i metličaste vlasulje. Na lokalitetu raste ljiljan (Lilium martagon), zakonom zaštićena biljna vrsta, kao i orhideja. Karakteristične ptice na lokalitetu su planinska pliska (Motacilla cinerea), bela pliska (Motacilla alba), vodenkos (Cinklus cinklus), siva senica (Parus palustris), rusi svračak (Lanius collurio), carić (Troglodytes troglodytes), zimovka (Purrhula purrhula) i drugo. Na lokalitetu su: hidrološki spomenik prirode (vodopad Jelovarnik) i staništa značajnih insekata.
Iako istraživanja lokaliteta još nisu završena, koncept zaštite, razvoja, uređenja i upravljanja lokalitetom biće usmeren na očuvanje ekosistema od značaja za strategiju zaštite biološke raznovrsnosti.
„Suvo Rudište” – zahvata odeljenja 31, deo do postojeće žičare Duboka-Pančićev vrh i 32, deo do žičare Duboka-Pančićev vrh, GJ „Brzećka reka”, opština Brus, površine od 31,63 ha (u odnosu na postojeći PPPNPK povećan za 1,63ha), sve na državnom zemljištu. Lokalitet predstavlja tipični visokoplaninski predeo iznad zone smrčevih šuma, Na lokalitetu su razvijene klimaregionalne žbunaste zajednice borovnice, niske kleke i subalpske smrče, kao i zajednice tipca i metličaste vlasulje. Na lokalitetu su: geomorfološki spomenik prirode (cirk Krčmar), hidrološki spomenik prirode (deo vodotoka Duboke), staništa značajnih insekata (posebno iz Familia Carabidae: Trechus priapus serbicus Apfelbeck, 1903., stenoendemična podvrsta Kopaonika i iz Familia Staphulindae: Lathrobium kopaunikanum Rambousek, 1928., endemit Srbije) i zaštićeni greben razvođa Kopaonika (deo perifernog grebena).
Generalni koncept zaštite lokaliteta podrazumeva zaštitu subalpske žbunaste vegetacije, kao osnovnog činioca u očuvanju ekosistema ovog planinskog prostora, u očuvanju izdanskih voda i zaštiti zemljišta od erozije.
Lokaliteti u I stepenu zaštite – spomenici prirode
Na području NPK i zaštitne zone NPK ustanovljuju se sledeće vrste i lokaliteti spomenika prirode u I stepenu zaštite NPK.
Geološki spomenici (geo-nasleđe)
Na području NPK i zaštitne zone NPK ovi spomenici predstavljeni su geološkim profilima, koji izražavaju granodioritsku inturziju i stene metamorfnog, kontaktnog oreola koje su nastale nakon utiskivanja masiva. Kako nije izvršeno valorizovanje i inventarisanje svih geoloških profila, izdvojeni geološki spomenici predstavljaju samo osnovu koja će se proširivati zavisno od dinamike istraživanja i od ograničenja uslovljenih planiranim aktivnostima i sadržajima. Načelno, najznačajniji prirodni i zasecima stvoreni geološki profili na teritoriji NPK biće zaštićeni. Ova zaštita se posebno odnosi na sledeće profile:
– Skarnovi sa razvijenom kompletnom zonom metasomatskih promena-Utiskivanje granodioritskog masiva izazvalo je metamorfne promene prvobitnih stena. Dobro razvijen kontaktni oreol, gde se direktno mogu pratiti metasomatski procesi od samog kontakta do nepromenjenih stena, biće, nakon detaljnih istraživanja, utvrđen u zoni I i/ili II stepena zaštite na širem lokalitetu Jaram. U ovom kontaktnom pojasu izdvojene su; unutrašnja zona na samom kontaktu sa granitoidom, izgrađena od skarnova i skarnoida; srednja zona izgrađena isključivo od skarnova i spoljna zona od mermerisanih krečnjaka i dolomita. Skarnovi su izrazito trakaste građe koja se u srednjoj zoni smenjuje sočivima volastonitskih stena.
– Granodioriti sa korom raspadanja-Tercijarne starosti, granodioritski masiv Kopaonika ima zonarnu distribuciju stenskih varijeteta sa kvarcdioritima, granodioritima, porfiroidnim granodioritima, kvarcmoncitima i drugo. Nakon detaljnijih istraživanja izdvojiće se po jedan reprezentativni profil od svakog varijeteta, u okviru zona I i/ili II stepena zaštite.
– Mermerisani krečnjaci i dolomiti u kontaktnom pojasu-Mermerisane krečnjake i dolomite koji izgrađuju spoljnu zonu kontaktnog oreola karakteriše naglo opadanje stepena metamorfizma, što se ogleda na granoblastičnim mermerima na kontaktu sa srednjom zonom, koji dalje prelaze u nečiste karbonate i kalkšiste, pa u neizmenjene karbonatne i filitoidne stene. Ove stene rasprostranjene su na istočnom delu NPK, a reprezentativni profili biće izdvojeni u okviru prirodnih rezervata „Metođe” i „Jelak”.
– Korniti u kontaktnom pojasu-Sa varijetetima zelene boje i trakastom teksturom, kao produkti vulkanskih stena na kontaktu sa magmatskom intruzijom odnosno granodioritima, korniti imaju posebne estetske vrednosti. Kao karakterističan biće izdvojen profil kornita u okviru prirodnog rezervata „Gobelja”.
– Akordeon nabori-Akordeon nabori u sjajnim škriljcima predstavljaju reprezentativan strukturni primer nastao u primarnoj strukturi. Karakterističan profil biće izdvojen u prirodnom rezervatu „Duboka”.
Geomorfološki spomenici
Tragovi pleistocenske glacijacije-Iako su slabo izraženi i jedva uočljivi, tragovi pleistocenske glacijacije na Kopaoniku su izuzetno značajni za prirodne nauke kao retki primeri ledničke erozije. Tragovi glacijacije izraženi su oblicima konstatovanih cirkova (dna, strane i ostaci morenskog materijala po dnu i na izlazima iz cirkova), od kojih je za posebnu zaštitu izdvojen:
cirk Krčmar, na severnoj strani Pančićevog vrha, u okviru prirodnog rezervata „Suvo rudište”;
Ostala dva cirka neće biti posebno zaštićena.
Za cirk Široki do, između Vučaka i Ledenica na Karamanu, kao školski primer glacijalnog reljefa, nisu neophodne posebne mere zaštite, izuzev zabrane većih građevinskih zahvata, koji bi mogli morfološki da izmene konfiguraciju terena. U okviru cirka na istočnoj strani Velike Gobelje, prostorno najvećeg, ali i najizloženijeg antropogenim uticajima (alpsko skijalište), biće zabranjeni veći građevinski zahvati, koji bi mogli dalje da naruše morfološki identitet cirka i predela u celini.
Drugi oblici geodiverziteta u kategoriji geomorfoloških spomenika odnose se na kamene figure – granodioritske ostenjake, koji nemaju poseban stručni i naučni značaj, ali predstavljaju bitne, atraktivne elemente prirodnog predela, od posebnog značaja za turizam. Nastali denudacijom i selektivnom erozijom granodioritskih stena kao ostenjaci, blokovi i gromade, ovi oblici štite se na celoj teritoriji NPK, a strožija zaštita odnosi se na sledeće lokalitete: u opštini Raška – 1. Markova stena, 2. Lisičja stena, 3. Pajin grob, 4. Suvi vrh I, 5. Suvi vrh II, 6. Visoki deo (svih šest u zoni II stepena), 7. Jankov breg (u rezervatu „Jankove bare”) i 8. Babin grob (u zoni II stepena), a na teritoriji opštine Brus – Karaman-Vučak (u zoni III stepena). Ukupna površina za zaštitu ovih spomenika iznosi oko 14,5 ha.
Hidrološki spomenici
Hidrološko nasleđe vodotoka na području NPK predstavlja specifičnu kategoriju spomenika prirode lokalnog značaja, čija zaštita je uslovljena hidrološkim parametrima (dužina toka, proticaj, oblik korita i drugi parametri uzrokovani geomorfološkim i drugim pojavama i procesima), ali još više i zahtevima proklamovanog opšteg interesa za korišćenjem ovih vodotoka (regulisanje vodnog režima, rekreacija, proizvodnja hidroenergije, protivpožarna zaštita i drugo), zbog čega nije moguće potpuno ostvariti radikalni koncept „divljih vodotoka” uobičajen za nacionalne parkove.
Vrednost vodotoka i potreba za njihovom zaštitom zasnivaju se na fizičko-hemijskim karakteristikama voda, koje uslovljavaju razvoj specifičnih biotopa ihtio- i drugih vrsta hidrofaune, kao i na ulogu hidroloških elemenata u prirodnom predelu (vodopadi, slapovi, brzaci, usečena korita i drugo). U tom kontekstu, na području NPK u I stepenu biće zaštićeni sledeći vodotoci – hidrološki spomenici:
Samokovska reka (u zonama I i II stepena, van rezervata 4,00 ha);
Gobeljska reka (u zonama I,II i III stepena, van rezervata 2,40 ha);
Barska reka (u zonama I,II i III stepena, van rezervata 2,60 ha);
Brzećka reka (u zonama I,II i III stepena, van rezervata 1,00 ha);
Duboka reka (u zonama I,II i III stepena, van rezervata 2,00 ha).
Ukupno – 12,00 ha van rezervata.
Zaštitom će biti obuhvaćena korita i obale vodotoka , zajedno sa vodom, biljnim i životinjskim svetom, radi zaštite njihovih prirodnih obeležja kao hidrografskih pojava i predeonih elemenata. Gazdovanje vodotocima biće utvrđeno Vodoprivrednom osnovom NPK, u skladu sa odredbama ovog Prostornog plana.
Od pojedinačnih objekata hidroloških spomenika u I stepenu će biti zaštićeni još i značajni vodopadi, jezera, izvori i vrela hladne vode, kao i izvori radioaktivnih i temomineralnih voda na području NPK i zaštitne zone NPK.
Od značajnijih vodopada na teritoriji NPK i zaštitne zone NPK u I stepenu biće zaštićeni:
Vodopad Jelovarnik, u prirodnom rezervatu „Jelovarnik”, generalnog pada od 65-70 stepeni i visine od 75 m (1215-1290 mnv). Predstavlja složeni kaskadni tip vodopada i spušta se u kazan Jelovarskog potoka niz koji dalje otiče. Nastao je u terenu različite geološke građe, prevashodno u metamorfnim stenama (škriljci, mermeri), a njegova geneza uslovljena je tektonskom predisponiranošću, sa izraženim rečnim regresivnim procesom, potpomognutim fizičko-hemijskim procesima raspadanja stena;
Vodopad na Barskoj reci, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK (0,15 ha).
Najznačajnije prirodno jezero na području Prostornog plana koje se štiti kao hidrološki spomenik je Semeteško jezero (1,0 ha), neposredno iznad sela Semeteš na 900 mnv, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK. Jezero se hrani iz dva obalska izvora i iz atmosferskih padavina, a prazni se oticanjem preko dva manja potočića i isparavanjem. Ovalnog je oblika sa prečnikom od oko 60 m i dubinom do 5 m, a obale su mu obrasle hidrofilnim rastinjem. Posebnu atrakciju predstavljaju jedno veće i nekoliko manjih plutajućih tresetnih ostrva sa razvijenom vegetacijom. Spada u grupu jezera sa izrazitom tresetnom vegetacijom. Prisutan je ubrzan proces eutrofikacije jezera i proces napredovanja tresave koja postepeno smanjuje površinu vodenog ogledala. Fiziognomski i biološki karakter jezeru daje prisustvo vrsta iz roda Sphagnum i Hyponum, sa kojima se meša Carex. Autohtonu vrstu hidrofaune čini endemska vrsta tritona (vrsta repatih vodozemaca iz porodice salamandera sa slabo razvijenim nogama, narodnog naziva „semeteška ala”). Iako je učinjena greška sa poribljavanjem neautohtonim vrstama (koje su u velikoj meri istrebile tritona), lokalno stanovništvo naselja Semeteš ima kreativan odnos prema zaštiti jezera (organičavanje izgradnje, odvođenje otpadnih voda van sliva jezera, čemu pogoduje konfiguracija lokaliteta naselja, želja za prezentacijom jezera i drugo). Pod zaštitu će biti stavljena i dva manja urvinska jezera locirana na vazdušnoj razdaljini od oko 650 m severoistočno iznad Semeteškog jezera između uzvišenja Orlovac i Gornje brdo na visinama od 1.030 i 1.040 mnv (jedno okruženo pašnjačkom vegetacijom, drugo šumom, sa trskom i napredovanjem tresave, ukupne površine od 0,8 ha).
Na teritoriji NPK rasprostranjeni su pretežno pukotinski i disoluciono-pukotinski tipovi izdani, koji se razlikuju po genezi, ovodnjenosti, fizičkim i hemijskim karakteristikama podzemnih voda, režimu izdani i drugo. Reprezente podzemnih voda predstavljaju prirodne hidrološke pojave – izvori, zone proviranja (kao i veštački objekti bušotina). Od 165 registrovanih izvora, dva potkopa i jedne bušotine na teritoriji NPK, deset izvora je iznad 10 l/s za regionalno vodosnabdevanje i 25 izvora 1,0 – 10,0 l/s. za lokalno snabdevanje sela, uz već izvršeno delimično kaptiranje izdašnijih pojava. Uz objektivno ograničenje namene ovih objekata za vodosnabdevanje (čime je u drugi plan stavljen jedan od temeljnih fenomena NPK, odnosno izvori čine fenomene do trenutka kaptiranja), na području NPK i zaštitne zone NPK, kao hidrološki spomenici – izvori i vrela izdvojeni su:
Vrelo Duboka, najveće u NPK, na kontaktu mermera i hloritskih škriljaca, izdašnosti do 65 l/s., u klisuri istoimene reke, na 1.115 mnv, u okviru rezervata „Duboka”. Na vrelu se pojavljuju vode podzemnog toka Duboke, koja ponire skoro u celini u rečnom koritu oko 1 km uzvodno. Vrelo odražava svu složenost hidroloških odnosa i mehanizama cirkulacije voda u karbonatnim terenima, što se posebno karakteriše odnosom minimalne i maksimalne izdašnosti. Zaštitom vrela biće obezbeđeno funkcionisanje hidrogeološkog sistema (ponor – podzemni tok – vrelo). Pored neposrednih prostora oko ponora i vrela, zaštitom će biti obuhvaćen i pojas rečnog korita između ova dva objekta u širini od 50 m;
Vrelo Urlan. na kontaktu mermera i hloritskih škriljaca, izdašnosti do 15 l/s., na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK (0,02 ha);
Crno vrelo, karstni izvor na desnoj strani Mramorske reke, orijentacione izdašnosti od 25 l/s., na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK (0,02 ha);
Vrelo Gvozdac u Brzećkoj reci, razbijeno izvorište gravitacionog tipa na kontaktu mermera i granodiorita, prosečne izdašnosti od 19 l/s., u okviru rezervata „Metođe”;
Gejzir Gvozdac u Brzećkoj reci, pulsirajući izliv vode iz napuštene bušotine u granodioritima, sa visinom mlaza do 5 m, izdašnosti oko 2 l/s., u okviru rezervata „Metođe”. Iako je antropogenog porekla, gejzir je interesantan zbog neuobičajene pojave vode pod pritiskom, režima izdani i turističke atraktivnosti.
Izvori radioaktivnih voda predviđeni za zaštitu na teritoriji NPK su:
Izvor Krčmar voda u rezervatu „Suvo rudište” na severnim padinama Pančićevog vrha, formiran u stenama kontaktno-metamorfnog oreola, sa slabo mineralizovanom vodom radioaktivnosti od 966,63 Blj;
Izvor Marina voda, postojan, improvizovano kaptiran izvor izdašnosti od 0,5 l/s., značajan po genezi i hemijskom sastavu, sa vodom radioaktivnosti od 113,13 Bq, u zoni III stepena (0,02 ha), ugrožen neplanskim prosecanjem puta prema planinarskom domu „Rtanj”.
Od izvora termomineralnih voda, na području Prostornog plana biće u statusu hidroloških spomenika zaštićeni specifični termomineralni izvori u Jošaničkoj Banji, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK (ukupno 0,5 ha). Na osnovu novijih hidrogeotermalnih proučavanja, preovladava stav da ove vode potiču iz vulkanita Baljevačkog basena, a ne iz granodiorita Kopaoničkog plutona. Izvori se nalaze na levoj obali reke Jošanice, grupisani na dva lokaliteta. Na lokalitetu u banjskom parku registrovana su četiri glavna izvora sa temperaturom vode od 65 do 77oS, uz izdašnost najvećeg, jedino kaptiranog izvora od 8 l/s, sa temperaturom od 77oS. Drugi lokalitet je Slanište oko 2 km nizvodno od prvog lokaliteta sa pet izvora ukupne izdašnosti do 1,5 l/s. i temperaturom vode od 25-36oS.
U dve od osam istražnih bušotina na dubinama od 235 do 294 m dobijen je samoizliv termalne vode. Hemijskim ispitivanjem sastava termalnih voda na izvorima i bušotinama utvrđeno je da su vode nisko mineralizovane (oko 300 mg/l), HCO3, Cl-Na tipa, alkalne (pH=8,5) i niske tvrdoće. Od specifičnih komponenata zastupljeni su F (5,2 mg/l), H2S i HS (2,1 mg/l) i SiO2 (80-120 mg/l). U gasnom sastavu preovlađuje azot – preko 85% zapreminski. Apsolutna starost voda procenjena je na 7.800 (plus-minus 250) godina. Ukupna sadašnja izdašnost svih postojećih izvora i bušotina sa izlivom je minimalno 13,4 l/s., a novim kaptažama izvora moglo bi se ostvariti orijentaciono oko 23 l/s ukupne izdašnosti termalnih voda sa temperaturama od 36 do 78oS; no za glavnu upotrebu vode u Banji (za kupališta, toplifikaciju i drugo), realno se može računati sa 20 l/s. sa srednjom temperaturom od 65oS.
Botanički spomenici
Na teritoriji NPK i zaštitne zone NPK, 1997. godine zaštićeni su sledeći botanički spomenici prirode, kao značajna dobra III kategorije (po Pravilniku o kategorizaciji zaštićenih prirodnih dobara, „Službeni glasnik RS” br. 30/92):
Stablo smrče, Gobeljska reka, (0,0118 ha) starosti oko 300 godina, u GJ „Gobeljska reka”, odeljenje 28, odsek „a”, na 1.400 mnv, u planinskoj šumi bukve, u zoni II stepena;
Stablo jele, Gobeljska reka, (0,0059 ha) starosti oko 250 godina, u GJ „Gobeljska reka”, odeljenje 75, odsek „a” , na 1.400 mnv, u planinskoj šumi smrče, jele i bukve, u zoni II stepena;
Dva stabla javora, Kriva Reka, (0,082 ha) starosti oko 300 godina, u porti crkve Sv. Petra i Pavla (1.170 mnv), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK.
Lokaliteti u II stepenu zaštite
Na području NPK i zaštitne zone NPK ustanovljuju se sledeće vrste i lokaliteti prirodnih dobara u II stepenu zaštite:
Staništa vrsta sa statusom prirodnih retkosti:
Lokalitet Garine, stanište prirodne retkosti lincure (Gentiana lutea ssp. simhyandra) i retke vrste perunike (Iris graminea), na površini sekundarnih livada, na strmim istočnim padinama Garina iznad Brzeća, u zoni II stepena;
Lokalitet Marinkovac, stanište prirodne retkosti lincure (Gentiana lutea ssp. simhyandra), na površini sekundarne livade (0,01 ha), uz granicu NPK naspram Paleža, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK;
Lokalitet Jaram – Bele stene, jedino poznato stanište endemoreliktne vrste dnevnog leptira (Colias cuacasica, Staudinger, 1871.) u Srbiji, na visokoplaninskim pašnjacima u okviru ustanovljene površine Brzećke reke u zoni II stepena, kao i prirodnog rezervata „Bele stene”. Prehrambena biljka za gusenice leptira je Chamaecytisus tommasinii (Vis.) Rothm. (fam. Papilonaceae), a glavno prirodno ugrožavanje staništa predstavlja obrastanje pašnjaka smrčom. Ova malobrojna vrsta stavljena je na Crvenu listu dnevnih leptira Srbije, nalazi se i u Crvenoj knjizi dnevnih leptira Srbije, a i vrsta i stanište registrovani su i u evropskim razmerama;
Lokaliteti od značaja za zaštitu biodiverziteta:
1) Hranilišta za nekrofage vrste ptica:
– Lokacija Jastrebac, istočno od Brzeća (0,80 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK, opština Brus;
– Lokacija Srednji breg zapadno ispod Jadovnika (0,80 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK;
– Lokacija Kalevac severozapadno od sela Šipačina (0,80 ha), na području posredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK.
2) Drugi značajni lokaliteti – Za zaštitu biodiverziteta NPK poseban značaj imaju insekti kao najbrojnije vrste faune, a ranije zapostavljenoj zaštiti korisnih insekata biće posvećena posebna pažnja. Predviđena je zaštita vrsta i staništa sledećih insekata (zaštićena staništa su samo u zonama I i II stepena, a naznačene vrste štite se na celom području NPK i zaštitne zone NPK):
a) Familia Carabidae:
– Calosoma inquisitor (Linnaeus, 1758.), vrlo korisna vrsta koja prati gradacije štetnog leptira mrazovca; sem u rezervatu „Samokovska reka”, zaštićeno stanište je i u klisuri Samokovke u zoni II stepena, a vrsta je zaštićena i u listopadnim šumama u ostalim zonama zaštite;
– Calosoma sucophanta (Linnaeus, 1758.), korisna vrsta koja prati gradacije velike štetočine gubara; zaštićeno stanište je u klisuri Samokovke u zoni II stepena, a vrsta je zaštićena i u listopadnim šumama u ostalim zonama zaštite; nalazi se na evropskoj Crvenoj listi, u republičkoj Uredbi, kao i u knjizi o biodiverzitetu bivše Jugoslavije;
– Carabus ullrichi subs. nov., nova – endemična vrsta na Kopaoniku, u završnoj fazi istraživanja; zaštićeno stanište je na Bačištu (u zoni IIstepena), a vrsta je zaštićena i na Treski (područje neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK);
– Carabus curtulus koschanini Csiki, 1904., stenoendemit Kopaonika; zaštićeno stanište je na Pančićevom vrhu (u zoni II stepena), a vrsta je zaštićena i na Srebrncu i Krstu (u zoni III stepena) i Treski (područje neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK);
– Carabus cancellatus intermedius Dejean, 1826., endemična balkanska podvrsta; vrsta je zaštićena na Srebrncu (u zoni III stepena) i Treski (područje neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK);
– Carabus montivaagusblandus Frivaldszkyi, 1865., endemična balkanska podvrsta; zaštićeno stanište je na Gobelji i Pančićevom vrhu (u zoni II stepena);
– Carabus cavernosus Frivaldszkyi, 1837., balkanski endemit; sem u rezervatima „Kozje stene”, „Gobelja” i „Bele stene”, zaštićeno stanište je i na Pančićevom vrhu (u zoni II stepena), a vrsta je zaštićena na Šiljači (u zoni III stepena) i na Treski (područje neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK);
– Carabus conveksus gracilior Gehin, 1885., endemična vrsta za Srbiju; zaštićeno stanište je na Pančićevom vrhu (u zoni II stepena);
– Carabus intricatus intricatus Linnaeus, 1761., nominativna podvrsta na IUCN listi, evropskoj Crvenoj listi, u republičkoj Uredbi i u knjizi o biodiverzitetu bivše Jugoslavije; sem u rezervatu „Samokovska reka”, zaštićeno stanište je i u klisuri Samokovske reke, na Babinom grobu i Pančićevom vrhu (u zoni II stepena), a vrsta je zaštićena na Treski (područje neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK);
– Carabus croaticus subsp. nov., nova podvrsta – stenoendemit Kopaonika u završnoj fazi istraživanja; zaštićeno stanište je u rezervatu „Jelak”, a vrsta je zaštićena u Beloj reci (u zoni III stepena) i na Treski (područje neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK);
– Carabus violaceus subsp. nov., nova – stenoendemična podvrsta široko rasprostranjena u NPK, u završnoj fazi istraživanja; sem u rezervatima „Gobelja”, „Bele stene”, „Jelak”, „Jelovarnik” i „Suvo rudište”, zaštićeno stanište je i na Kukavici, Babinom grobu i Pančićevom vrhu (u zoni II stepena), a vrsta je zaštićena na Jarmu (u zoni III stepena);
– Carabus coriaceus hopffgarteni Kraatz, 1878., endemična podvrsta za centralnu i istočnu Srbiju; sem u rezervatima „Samokovska reka”, „Gobelja”, „Bele stene”, „Jelak”, „Jelovarnik” i „Suvo rudište”, zaštićena staništa su na Kukavici, Babinom grobu i Pančićevom vrhu (zona II stepena zaštite), a vrsta je zaštićena na Jarmu (u zoni III stepena);
– Procerus gigas Creutzer, 1799., balkanski endemit; vrsta je zaštićena na slapu Lisinske reke (područje neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK);
b) Familia Scarabaeidae – Osmoderma eremita Scopoli, 1863., retka vrsta na IUCN listi i evropskoj Crvenoj listi; zaštićeno stanište je na Šancu (u zoni II stepena);
v) Familia Lucanidae- Lucanus cervus Linnaeus, 1758.; zaštićeno stanište je na Kukavici (u zoni II stepena);
g) Familia Cerambucidae – Rosalia alpina Linnaeus, 1758., na IUCN listi, u evropskoj Crvenoj listi i knjizi biodiverziteta bivše Jugoslavije; vrsta je zaštićena na Srebrncu (u zoni III stepena);
d) Ordo orhoptera, Familia Phanerpteridae:
– Poecilimon affinis sups. nov, nova podvrsta, istraživanje u toku; sem u rezervatu „Bele stene”, vrsta je zaštićena na Jarmu i u Beloj reci (u zoni III stepena);
– Poecilimon spec. nov., verovatni stenoendemit Kopaonika, istraživanje u toku; vrsta je zaštićena na Petrovoj ravni i u Beloj reci (u zoni III stepena).
đ) Familia tettigonidae-Metrioptera arnoldi Ramme, 1933., endemična vrsta za Srbiju i Bugarsku; sem u rezervatu „Bele stene”, vrsta je zaštićena na Petrovoj ravni i u Beloj reci (u zoni III stepena);
Zaštita ostalih prirodnih vrednosti-Ostale prirodne vrednosti obuhvataju planinske vrhove, grebene razvođa, klisure i rečne doline, kao izdvojene pojave reprezentativnih elemenata predela i pejzaža područja NPK, od značaja za zaštitu voda, zemljišta, biljnog pokrivača, faune i drugih prirodnih vrednosti i resursa, i to:
Planinski vrhovi – Radi visina, morfometrijskih karakteristika i predeonih vrednosti, na području NPK i zaštitne zone NPK biće zaštićeni sledeći planinski vrhovi: 1. Vučak -Veliki Karaman (0,2 ha, u zoni III stepena), 2. Vučak (Banjski Kopaonik, u zoni II stepena), 3. Mala Gobelja i 4. Velika Gobelja (oba u rezervatu „Gobelja”), 5. Bele čuke (0,2 ha, u zoni III stepena), 6. Mali Karaman (0,2 ha, u zoni III stepena), 7. Ledenica (u zoni II stepena), 8. Šiljak (u rezervatu „Duboka”), 9. Pančićev vrh (u zoni II stepena), 10. G. Babin grob (u zoni II stepena), 11. Kukavica (u rezervatu „Kozje stene”), 12. Žljeb (u rezervatu „Bele stene”) i 13.Treska (0,2 ha, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK).
2) Grebeni planinskih razvođa-Utvrđuje se zaštita sledećih značajnijih, pretežno kontinuiranih planinskih grebena razvođa, odnosno pojasa vrhova i grebena u funkciji očuvanja prirodnih kontura, pretežno na području NPK i delom u zaštitnoj zoni NPK:
– Centralni planinski greben na liniji Bele čuke – Velika Gobelja – Karaman – Suvo rudište – Treska, približnog pravca pružanja sever – jug (u zoni III stepena 19,75 ha, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK 3,00 ha);
– Periferni planinski greben na liniji Kozje stene – Kukavica – Babin grob – Suvo rudište – Vojetin, približnog pravca pružanja severozapad – jugoistok (4,00 ha u zoni III stepena, 2,00 ha na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK, ostalo u zonama I i II stepena);
– Unutrašnji, delom diskontinuirani greben na liniji Velika Gobelja – Mala Gobelja – Pajin grob – Suvi vrh – Vučak (sve u zoni II stepena);
3) Klisure i rečne doline-Zaštitom klisura i rečnih dolina na području NPK i delom zaštitne zone NPK biće obuhvaćene dolinske strane i izvorišne čelenke većih vodotoka, radi očuvanja i unapređenja ekološke stabilnosti, predeonih vrednosti i lepota NPK, kao i zona pribežišta faune i reprezentovanja „divljine”. U kategoriji klisura i rečnih dolina predviđena je zaštita sledećih prirodnih celina (u zonama I, II i III stepena):
– Klisura Samokovke (u NPK, sve van zone III stepena);
– Klisura Gobeljske reke (3,00 ha u zoni III stepena);
– Klisura Brzećke reke (1,00 ha u zoni III stepena);
– Klisura Duboke (5,50 ha u zoni III stepena);
– Dolina Barske reke (1,00 ha u zoni III stepena);
– Dolina Rečice (u NPK, sve van zone III stepena).
Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Nepokretna dobra kulturne baštine na području NPK i zaštitne zone NPK obuhvataju objekte i lokalitete spomenika kulture, prostornih kulturno-istorijskih celina, znamenitih mesta i arheoloških nalazišta, koja su proglašena, u proceduri za proglašavanje, ili evidentirana. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara podrazumeva konzervaciju, restauraciju i revitalizaciju dobara, uz njihovo integrisanje sa prirodom i prirodnim vrednostima posredstvom prostora zaštićenih okolina objekata i zajedničko uklapanje u održivi razvoj NPK. Najznačajnija nepokretna kulturna dobra predmet su zaštite I stepena, a značajna dobra su predmet zaštite II stepena.
Dobra u I stepenu zaštite
U I stepenu zaštite NPK zaštićena su sledeća nepokretna kulturna dobra:
Spomenici kulture:
Mesto civilnih žrtava kaznene nemačko-bugarske ekspedicije, sa grobnicama i crkvom Sv. Petra i Pavla u Krivoj Reci (0,50 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK. Objekt je proglašen kao spomenik kulture od velikog značaja („Službeni glasnik RS” br. 14/79); crkva je sagrađena 1618. godine kao jednobrodna građevina sa pripratom, tipična za period turske okupacije; za vreme Drugog svetskog rata okupatori su zapalili crkvu i u njoj zatočene meštane; oštećeni životopis crkve obnovljen je 1975/76. godine;
Staro kupatilo (turski hamam) u Jošaničkoj Banji, u sklopu prostorne celine starog jezgra Banje, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; objekt je proglašen kao spomenik kulture („Službeni glasnik RS” br. 27/97). Nalazi se u banjskom kompleksu na levoj obali Jošanice kao najstariji objekt koji svedoči o korišćenju termomineralne vode u Banji; sagrađen je najkasnije u 18. veku, a obnovljen 30-tih godina 20. veka; potrebna je restauracija objekta;
Novo kupatilo u Jošaničkoj Banji, u sklopu prostorne celine starog jezgra Banje, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK. Objekt je proglašen kao spomenik kulture („Službeni glasnik RS” br. 27/97); objekt je sagrađen 1935. godine u vreme bogate građevinske delatnosti upravnika Banje Ivana Kozlova; potrebna je restauracija objekta;
Evidentirani objekti narodnog graditeljstva – stambene zgrade na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK:
– vila Pršić u Jošaničkoj Banji (0,05 ha), tipičan objekt banjske arhitekture sa prelaza iz XIX u XX vek; locirana iznad banjskog kupatila, u lošem stanju, ali se prvobitni izgled može vratiti konzervatorskim zahvatom;
– stambeni objekt u ulici Milunke Savić u Jošaničkoj Banji (0,05 ha), tipičan objekt banjske arhitekture, u dobrom stanju;
– kuća u ulici Samokovska br. 2 u Jošaničkoj Banji (0,05 ha), prizemni objekt iz 20-tih godina 20. veka (služi za potrebe pošte i mesne zajednice);
– kuća u ulici Samokovska br. 2 u Jošaničkoj Banji (0,05 ha), najstariji objekt u Banji iz druge polovine 19 veka, u bondruk sistemu, sa podrumom od kamena i krovom od ćeramide;
– kuća Boška Đorđevića u Đorđevićima (0,05 ha), najstarija u selu, pokrivena slamom, sklona padu;
– kuća Mihaila Đorđevića u Đorđevićima (0,05 ha), delimično prepravljena, takođe ima spomenička svojstva, koja se mogu sačuvati konzervatorskim radovima;
– kuća Ratka Maksimovića u Crnoj Glavi (0,05 ha), napuštena kuća građena u bondruk sistemu sa podrumom od drveta;
– kuća Aleksandra Bogojevića u Lisini (0,05 ha), brvnara iz druge polovine 19 veka, građena širokim talpama i pokrivena slamom; unutrašnjost brvnare bila je podeljena na „kuću” sa ognjištem i sobu, a danas je pretvorena u tor za ovce;
– kuća Vukoja Đurića u Krivoj Reci (0.05 ha), sagrađena krajem XIX veka u bondruk sistemu na temelju od kamena; neobično je velikih dimenzija, a tavanski prostor se koristi za sobe; smeštena je na veoma lepom potesu i okružena pomoćnim objektima.
5) Evidentirani objekti narodnog graditeljstva – vodenice i strugare na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK:
– vodenice na obali reke Jošanice u sklopu prostorne celine starog jezgra Banje, u dobrom stanju, kao i na obali Veleštice u Jošaničkoj Banji;
– vodenica i strugara na Jošanici u zaseoku Marići (ukupno 0,08 ha), pored magistralnog puta Banja – Brus, pogodne za konzervaciju i prezentaciju;
– vodenica i strugara Radisava Maksimovića na Gobeljskoj reci (ukupno 0,08 ha), građene kamenom u suhozidu;
– vodenice u Krivoj Reci (ukupno 0,09 ha), najzanimljivija je Đurića vodenica sa krovom od slame, u funkciji, a evidentirane su još Stajića vodenica i Tomića vodenica;
– vodenice – jedna u Livađu na Graševačkoj reci i šest u Brzeću na Brzećkoj reci (ukupno 0,21 ha), kod ovih poslednjih konzervatorsko-restauraterski radovi izvedeni 1981. godine, ali su objekti u lošem stanju zbog neadekvatnog održavanja;
– vodenica u Paljevštici (0,03 ha), primer vodenice sa slamnim pokrivačem.
6) Ostali evidentirani objekti:
– Mijatovića jaz, u rezervatu „Kozje stene”, u zoni II stepena (0,60 ha) i u zaštitnoj zoni NPK (3,90 ha), „vada” dužine 18 km koju je 1928. godine napravio Dragoljub Mijatović iz sela Žutice, da bi vodu od male brane na Pašinom bačištu (1.390 mnv) sproveo levom stranom Samokovske reke, sa ukopanim kanalima i tunelima, drvenim prevodima i drugo do kote 590 mnv;
– Spomen ploča Kopaoničkog partizanskog odreda na Raskrsnici (0,02 ha), u zoni II stepena zaštite NPK, u znak sećanja na mesto i dan osnivanja ove jedinice.
Prostorne kulturno-istorijske celine- Prostorna kulturno-istorijska celina starog jezgra Jošaničke Banje (3,00 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; celina je u proceduri za proglašenje; staro jezgro Banje formirano je oko kaptiranog izvora termomineralne vode (staro kupatilo i novo kupatilo), sa crkvom Uspenja Presvete Bogorodice na jugozapadnoj strani, sve na levoj obali reke Jošanice, kao i sa vodenicama na obe obale Jošanice; verodostojniji podaci o Banji datiraju od pripajanja Brveničke nahije oslobođenoj Srbiji 1834. godine; u Banji se lečio knjaz Miloš sa porodicom, poslavši banjsku vodu na ispitivanje Bečkom medicinskom univerzitetu; tridesetih godina XX veka Banja doživljava procvat, zahvaljujući pregalaštvu upravnika Ivana Kozlova, kada se obnavlja staro i gradi novo kupatilo, nasipa rečno ostrvo i uređuje banjski park, podižu vodenice i drugo; crkva Uspenja Presvete Bogorodice građena je u periodu 1866-1868. godine kada je Banja bila središte Jošaničkog sreza; istočno od crkve su staro groblje sa spomenicima iz XIX veka i ostaci stare ciglarske peći.
Znamenita mesta:
Evidentirano kultno mesto Metođe u rezervatu „Metođe”, sa izvorom, po predanju lekovitih i isceliteljskih svojstava, kao i sa malim improvizovanim drvenim kultnim objektom; na dan Sv. Metodija ovo mesto tradicionalno pohode meštani i turisti;
Evidentirani spomenik Đački grob (0,02 ha), posvećen srpskim ratnicima iz Prvog svetskog rata, u zoni II stepena; objekt je od rustično tesanih tamnosivih granitnih kvadara, u obliku nepravilne piramide;
Evidentirani spomenik Josifu Pančiću (0,02 ha), tipa klasicističkog mauzoleja, na Pančićevom vrhu, u kompleksu posebne namene, u zoni II stepena; podignut je 1951. godine kada su u njega preneti posmrtni ostaci Josifa Pančića; spomenik je od sivog granita, pravougaone osnove; objekt je znatno oštećen od NATO bombardovanja 1999. godine;
Evidentirani spomenik na Mramoru iznad naselja Brzeće (0,02 ha), posvećen prodoru Druge proleterske brigade u Srbiju, sa grobnicom dvadeset partizana, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; podignut je 1969. godine;
Evidentirani spomenik Milunki Savić u Jošaničkoj Banji (0.02 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK, sa figurom heroine iz oslobodilačkih ratova 1912-1918. godine;
Arheološka nalazišta:
Lokalitet „Zajačak” (3,00 ha), kasnoantički rudarsko-metalurški centar u istočnom delu Rimskog carstva, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; lokalitet je proglašen kao arheološko nalazište („Službeni glasnik RS” br. 6/03); nalazi se na teritoriji KO Kremiće u podnožju brda Gračac na zapadnim padinama Kremićkih planina na 1.000-1.100 mnv; datuje se u period 3-4 veka nove ere i predstavlja značajno nalazište antičkog rudarenja ne samo Kopaonika već i centralnog Balkana; u neposrednoj okolini lokaliteta otkriveni su takođe ostaci starog rudarenja.
Lokalitet „Nebeske stolice” (1,00 ha), ranohrišćansko nalazište, u zoni II stepena; lokalitet je u proceduri za proglašenje kao arheološko nalazište; nalazi se ispod Pančićevog vrha na 1.800 mnv na toponimu „Crkvine”; glavni objekt predstavlja ostatak ranohrišćanske bazilike na čijem podu je otkriven mozaik iz V/VI veka nove ere, kao i još stariji rimski objekti južno od bazilike (u kojima su pronađeni novac rimskih careva Dioklecijana i Konstantina, fragmenti rimskih keramičkih i staklenih posuda, rimski reljef izuzetno fine izrade i drugo); lokalitet svedoči o kretanju stanovništva kasne antike na ovom području, bacajući novo svetlo na severnu granicu rimske provincije Dardanije i na proces rane hristijanizacije.
Evidentirani lokaliteti arheoloških nalazišta na području NPK i području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK:
– lokalitet Gradina – Đorov most – nalazište dva fragmenta helenističke keramike, u rezervatu „Kozje stene”;
– Ostaci srednjevekovnog puta na Kukavici, u rezervatu „Kozje stene”, u zoni III stepena zaštite (0,30 ha) i na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK (0,15 ha); ostaci su otkriveni u fragmentima na potezu dužine od 4 km;
– lokalitet „Jela” u Donjoj Zaplaninini (0,03 ha) – ostaci crkve, u zoni III stepena, jugoistočno od rezervata „Jelovarnik”; ostaci ukazuju na jednobrodnu crkvu sa polukružnom apsidom, posvećenu najverovatnije Sv. Jovanu Preteči; u samoj crkvi i oko nje nađeni su fragmenti arhitektonske plastike i nadgrobni spomenici od kojih se jedan sa natpisom datuje u XVI vek;
– lokalitet „Crkvine” u Donjoj Zaplaninini (0,03 ha) – ostaci srednjovekovne crkve sa polukružnom apsidom i nekropolom pored nje, u zoni III stepena, jugoistočno od lokaliteta „Jela”; u blizini lokaliteta je staro rudarsko okno, a preko puta njega pronađeni su ostaci arhitektonskog kompleksa, sa zidovima u hidrauličnom malteru;
– lokalitet „kod Duba” u selu Kremiće (0,03 ha) – nekropola do 18. veka, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; pored starog hrasta – molitve registrovano dvadesetak spomenika, čiji vrhovi vire iz zemlje, dok je veći broj spomenika deponovan u obližnjem grmlju, gde je registrovano nekoliko antropomorfnih spomenika, ili u obliku stilizovanog krsta;
– lokalitet „Čučaica” u naselju Belo Brdo (0.03 ha) – ostaci ranovizantijskog utvrđenja, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; na terenu se uočava pravac pružanja zidova, a na pojedinim mestima se uočavaju njihovi otvoreni tragovi; lokalitet je značajan za proučavanje komunikacija između naselja na Kopaoniku, odnosno zbog pretpostavljene veze sa lokalitetom „Nebeske stolice”; lokalitet su koristili pripadnici KFOR-a kao vojni punkt;
– lokalitet „Crkvište” u selu Livađe (0,03 ha) – srednjevekovna nekropola, na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; horizontalne, masivne nadgrobne ploče nalaze se uz staru dubrovačku koloniju (sa sedištem upravnika Samokovskih i Graševačkih topionica), sa pronađenim starim rudarskim oknima i troskištima na širem potesu sela; lokalitet zauzima važno mesto u srednjevekovnom rudarstvu i preradi gvožđa na istočnom Kopaoniku;
– lokalitet „Kolovnik” u naselju Gornja Rudnica (0,03 ha) – ostaci crkve i nekropole, na spoljnoj granici zaštitne zone NACIONALNI PARK; lokalitet je u okviru još aktivnog groblja u zaseoku Anđelkovići, sa spomenicima koji nekropolu datiraju u XV/XVI vek i sa delimičnom nadogradnjom temeljnih zidova crkve u suhozidu od sekundarno korišćenog materijala i spomenika;
– lokalitet „Gradina” u naselju Lisina (0,03 ha) – kasnoantičko utvrđenje, na području posredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; smešten na desnoj strani Lisinske reke, objekt je kontrolisao znatan prostor zapadnog Kopaonika; osnova gradine je izduženog ovalnog oblika na pravcu zapad – istok, a na terenu su pronađeni fragmenti keramičkih posuda i opeka, kao i grumenje maltera;
– lokalitet u naselju Čajetina (0,03 ha) – nekropola, na granici područja neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; nekropola je na aktivnom groblju, sa spomenicima u obliku krsta, od peščara i mermera, koji se datuju u period XVIII/XIX veka; svojim položajem na dominantnoj glavici izvan sela, groblje predstavlja primer odlika srednjovekovnih i kasnosrednjovekovnih nekropola;
– pojedinačni lokaliteti ostataka srednjevekovnog rudarenja (najpre bakra, srebra i zlata, a kasnije olova, cinka, gvožđa, mangana i žive) – objekti za eksploataciju rude (pinge, rudarska okna, jalovišta i drugo), objekti za preradu rude (sa vodnim objektima, topionicama. šljakištima i drugo) i arhemetalurški kompleksi, u rezervatima i zonama II i III stepena i na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK; posebno se ističu lokaliteti: Samokovka, u rezervatu „Kozje stene” i u zoni II stepena (0,05 ha); Oštra čuka, u rezervatu „Jelak” i u zoni II stepena (0,05 ha); Duboka, u rezervatu „Duboka” i u zoni III stepena (0,05 ha); Suvo rudište (0,10 ha), u zoni II stepena; Brzećka reka (0,10 ha), u zoni II stepena; Bela reka (0,05 ha u zoni II stepena i 0,05 ha u zoni III stepena); Trsove bare (0,10 ha), u zoni III stepena; Zaplanina (0,10 ha), u zoni III stepena; sedam lokaliteta u zaštitnoj zoni NPK (po 0,10 ha, ukupno 0,70 ha) – Badanj, Kiževak, Zimovnik, Novoseljske bačije, Vojetin, Livađe i Belo Brdo (Čučaica).
Zbog nedovoljne istraženosti prostora predviđa se stalno prisustvo arheologa nadležnih institucija u cilju praćenja zemljanih i drugih radova.
Dobra u II stepenu zaštite
U II stepenu biće zaštićena sledeća evidentirana bačišta:
Meka presedla, u zoni II stepena zaštite, drveni objekti i objekti u suhozidu, pokriveni korom drveta;
Gvozdac (0,50 ha), u zoni III stepena zaštite, bačije ugrožene neplanskom gradnjom vikend kuća;
Ciganska reka (0,50 ha), u zoni III stepena zaštite, bačije ugrožene neplanskom gradnjom vikend kuća;
Beđirovac (0.50 ha), u zoni III stepena zaštite;
Duboka (0,50 ha), u zoni III stepena zaštite;
Kadijevac (0,50 ha), u zoni III stepena zaštite;
Novoselske bačije (0,50 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK, urasle u neplansko vikend naselje;
Kremićke bačije (0,50 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK;
Bačije Đorđevića (Rvatske bačije) na Draganskom potoku (0,50 ha), na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK, uz obavezu zaštite sliva (ili moguće izmeštanje).
Bilans zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara
Bilans zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara prikazan je na sledećim tabelama:
Tabela 2. Bilans prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u I stepenu zaštite[pic]
Tabela 3. Bilans prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u II stepenu zaštite
[pic]
Zaštita životne sredine
Životna sredina na području NPK dominantno je predstavljena uslovima, resursima i vrednostima prirode (sem u manjim, antropogenizovanim prostorima, gde dominiraju izgrađeni sadržaji supra i infrastrukture), te je očuvanje i unapređenje njenog kvaliteta određeno prvenstveno odnosima prirodnih i antropogenih faktora, konkretno režimima očuvanja i korišćenja prirodnih faktora. U zaštitnoj zoni NPK, životnu sredinu određuju manje prirodni a više antropogeni faktori građevinskih područja seoskih naselja, postojeće infrastrukture i obradivih poljoprivrednih površina.
Shodno postavljenim ciljevima očuvanja, unapređenja i zaštite prirode, prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara NPK (odnosno njihovih reprezentativnih odlika, pojava i temeljnih fenomena), prvenstveno za potrebe naučnih istraživanja, edukacije i prezentacije javnosti, a zatim za razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti, na kojima se temelji osnovno strateško opredeljenje za zaštitu i razvoj NPK, integralna zaštita prirode i životne sredine, prvenstveno na području NPK, a zatim i u zaštitnoj zoni NPK zasnivaće se na sledećim strateškim uslovima i rešenjima:
tretiranje zaštite prirode i životne sredine NPK i zaštitne zone NPK po odredbama Prostornog plana NPK, kao i po urbanističkim planovima, šumskim, lovnim, poljoprivrednim i drugim osnovama, programima i drugim dokumentima urađenim na osnovu i u skladu sa PPPNPK;
značajno smanjivanje koncentracije stacionarnih turista i turističke izgradnje na području NPK (u zoni III stepena zaštite) u korist naselja i lokaliteta u zaštitnoj zoni NPK (prema odredbama Strategije zaštite, razvoja i uređenja NPK), uz njihovo funkcionalno i fizičko povezivanje sa turističkim i drugim sadržajima u NPK (putem uključivanja lokalnog stanovništva u zaštitu NPK, u turizam i drugo, odnosno izgradnjom saobraćajne, turističke i telekomunikacione infrastrukture);
revitalizacija svih degradiranih površina u NPK, odnosno revitalizacija i rekultivacija ugroženih površina u zaštitnoj zoni NPK (sanacija površinskih kopova napuštenih rudnika, kamenoloma i pozajmišta materijala, površina ugroženih erozijom, degradiranih livada, pašnjaka i drugo);
formiranje kružnog saobraćajnog prstena oko područja NPK sa radijalnim vezama, uz uvođenje električnog šinskog i gondolskog saobraćaja, kao i organizacija sistema javnog prevoza radi smanjenja broja individualnih putničkih vozila u NPK, odnosno radi obezbeđivanja ulaska dnevnih izletnika – skijaša u skijališta iz zaštitne zone NPK, bez opterećivanja NPK;
formiranje jedinstvenog sistema upravljanja vodnim resursima na području NPK i zaštitne zone NPK, u skladu sa Vodoprivrednom osnovom; saniranje zagađenih vodotoka i sprovođenje integralnih mera zaštite površinskih i podzemnih voda;
izgradnja propisnih sistema fekalne kanalizacije u planiranim turističkim kompleksima, sa uređajima za prečišćavanje koji obezbeđuju prečišćenu vodu najmanje u IIa klasi kvaliteta (uz uslov da se prečišćena voda ne upušta u vodotoke – hidrološke spomenike;
izgradnja kanalizacije u naseljima zaštitne zone NPK; kod većih, koncentrisanijih naselja sa kanalizacijom i uređajima za prečišćavanje, a kod ostalih naselja sa grupnim i pojedinačnim septičkim jamama (obavezno vodonepropusnim i sa obezbeđenim saobraćajnim pristupom za pražnjenje);
ostvarivanje jedinstvenih sistema grejanja za koncentrisane komplekse na području NPK uz primenu čiste energije, prvenstveno gasa, kao i geotermalne, solarne, električne i slične energije;
uvođenje integralnog upravljanja otpadom, reciklaže i energetskog korišćenja otpada u adekvatnim uređajima van područja NPK;
uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine u NPK (zemljišta, vode, vazduha i vegetacije, po evropskim standardima za ovakva zaštićena prirodna dobra);
preispitivanje visine nadoknada za komercijalno korišćenje prostora i prirode NPK, radi obezbeđivanja većih prihoda za zaštitu NPK i kompenzacija lokalnom stanovništvu za ograničenja u proizvodnji na privatnom zemljištu u NPK (kao jednog od uslova integrisanja lokalnog stanovništva sa NPK, u smislu domaćinske zaštite i održivog korišćenja).
Urgentne mere za zaštitu prirode i životne sredine na području NPK su:
izrada i realizacija Programa za sanaciju i revitalizaciju NPK, prvenstveno sanacija posledica NATO bombardovanja (uklanjanje eksplozivnih sredstava i ruševina, sanacija i obnova oštećenih objekata, tla i vegetacije);
rigorozno zaustavljanje neplanske izgradnje na području NPK i preispitivanje neplanski izgrađenih objekata za uklapanje i legalizaciju, ili za uklanjanje, zavisno od odredbi odgovarajućih urbanističkih planova i urbanističkih projekata;
uslovljavanje bilo kakve izgradnje suprastrukture na Suvom Rudištu i planirane izgradnje na drugim lokalitetima u zoni III stepena zaštite NPK prethodnim obezbeđivanjem svih neophodnih infrastrukturnih objekata (po sledećem redosledu: kanalizacija, vodosnabdevanje, put, elektrosnabdevanje i drugo);
regulisanje otpadnih voda na području NPK, obavezno sa propisnom kanalizacijom i uređajima za prečišćavanje u postojećim građevinskim kompleksima (Suvo Rudište i Srebrnac), a kod izdvojenih objekata sa strogo kontrolisanim, saobraćajno pristupačnim vodonepropusnim septičkim jamama; regulisanje atmosferske kanalizacije sa svih izgrađenih površina i saobraćajnica;
zabrana neplanskog kaptiranja i korišćenja izvora i vrela na području Plana;
regulisanje saobraćajnica i saobraćaja na području NPK – izmeštanje deonice regionalnog puta na Suvom Rudištu (kod hotela „Putnik” u Sunčanoj dolini), zaštita deonice regionalnog puta od Srebrnca do Jarma od zavejavanja (izgradnjom galerije) i drugo;
uvođenje rigorozne obaveze ugrađivanja odgovarajućih filtarskih postrojenja u sve objekte na području NPK čijim se grejanjem zagađuje vazduh (od mazuta, tečnih goriva i uglja);
sanacija divljih deponija i redovna evakuacija otpada van područja NPK;
izrada katastra zagađivača prirode i životne sredine u NPK i zaštitnoj zoni NPK; stavljanje u funkciju informativno-kontrolnih punktova na ulazima u NPK i stroga kontrola prometa ljudi, roba i sirovina;
izrada strateških i detaljnih procena uticaja na prirodu i životnu sredinu svih planiranih sadržaja, posebno kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda, saobraćaja, turističke infrastrukture u prostoru, izgradnje turističke suprastrukture, vodosnabdevanja, grejanja i sakupljanja smeća, kao i elektroinstalacija, poljoprivrede i drugo;
izrada prethodnih studija opravdanosti i studija opravdanosti za sve planirane sadržaje (u skladu sa Pravilnikom o sadržini i obimu prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti, „Službeni glasnik RS” broj 39/99).
Fizička i funkcijska namena prostora po glavnim aktivnostima i funkcijama
Zoniranje prostora područja NPK i njegove zaštitne zone po glavnim fizičkim i funkcijskim namenama, izvršeno je u odnosu na zone zaštite NPK. Fizička namena prostora egzaktno obuhvata: a) građevinsko zemljište (pod objektima suprastrukture i infrastrukture), b) šume i šumsko zemljište i v) poljoprivredno zemljište (sa površinama vodotoka). Funkcijska namena prostora označava globalne površine na kojima se odvijaju aktivnosti i funkcije preko površina fizičke namene prostora. Fizička i funkcijska namena prostora prikazani su na Referalnoj karti/grafičkom prikazu 2.
Fizička namena prostora u odnosu na zone zaštite NPK
Koncept fizičkog zoniranja prostora područja NPK zasnovan je na opredeljenjima za prioritetnu zaštitu prirodnih i kulturnih dobara nadnacionalnog i nacionalnog značaja, po ustanovljenim zonama zaštite. Taj prioritet daje u fizičkoj nameni prostora na području NPK prednost glavnim prirodnim vrednostima, prirodnim odlikama predela, odnosno opštekorisnim funkcijama šuma, uz izgradnju sadržaja suprastrukture i infrastrukture u funkciji zaštite područja i njegove prezentacije kroz aktivnosti turizma, rekreacije i određenih komplementarnih aktivnosti, ali bez izrazitijeg povećanja građevinskog zemljišta. U zaštitnoj zoni NPK prostor je, zavisno od prirodnih uslova i resursa, namenjen brojnim aktivnostima, bez posebnih ograničenja. Planirana fizička namena prostora podrazumeva:
Građevinsko zemljište područja NPK zauzimaće ukupno 401.1 ha (u opštini Raška 216,5 ha i u opštini Brus 184,6 ha). Povećavaju se građevinske površine pod infrastrukturom (turističkom, saobraćajnom, vodnom, energetskom i telekomunikacionom). Sve građevinske površine turističkih kompleksa na teritoriji NPK su u zoni III stepena zaštite, kao i većina građevinskih površina pod infrastrukturom. Manji deo građevinskih površina za neophodne segmente turističke, saobraćajne i tehničke infrastrukture nalazi se u zoni II stepena zaštite. U zoni I stepena zaštite nisu predviđene nikakve građevinske površine. U zaštitnoj zoni NPK proširuju se građevinska područja Jošaničke Banje u opštini Raška i Brzeća u opštini Brus, dok se građevinska područja ostalih naselja po pravilu zadržavaju (uz predviđeno pogušćavanje izgradnje);
Šume na području NPK obuhvataju ukupno 7.266,4 ha (od toga u opštini Raška 5.519,2 ha i u opštini Brus 1.747,2 ha) pretežno u središnom i zapadnom delu NPK, a u zaštitnoj zoni NPK ukupno 7.284.6 ha na severnom i severozapadnom obodu NPK. Neobraslo šumsko zemljište na području NPK obuhvata ukupno 2.904,3 ha. Ukupna postojeća šumovitost područja NPK (oko 59,7%) biće povećana pošumljavanjem autohtonim sastojinama, prvenstveno u zoni II stepena zaštite, a zatim na izrazitije obešumljenim površinama u III stepenu zaštite. Postojeća šumovitost zaštitne zone NPK (oko 35,5%) biće povećana za 20%, posebno na području neposredne zaštite u okviru zaštitne zone NPK. U skladu sa zonama zaštite NPK i Opštom šumskom osnovom NPK, šume NPK biće diferencirane u sledećih pet namenskih celina: strogi prirodni rezervati (zona I stepena zaštite); zaštita zemljišta od erozije (zona I i II stepena zaštite); predeli izuzetnih prirodnih odlika (zona II stepena zaštite); rekreativno-turistička namena (zona III stepena zaštite) i proizvodno-zaštitna šuma (zona III stepena zaštite). Na području zaštitne zone NPK šume su namenjene zaštiti zemljišta od erozije i proizvodno-zaštitnoj funkciji;
Poljoprivredno zemljište zauzima sve površine područja NPK i njegove zaštitne zone van šuma i građevinskog zemljišta. Ukupno postojeće poljoprivredno zemljište područja Prostornog plana planski se smanjuje, pretežno na pašnjacima, u korist novih šuma i nešto malo u korist novog građevinskog zemljišta i iznosiće 1.546,9 ha (235,4 ha u opštini Raška i 1.311,5 ha u opštini Brus). U odnosu na zone zaštite područja NPK, poljoprivredno zemljište će po sadržaju i intenzitetu poljoprivrede biti strogo diferencirano. U okviru zone I stepena zaštite nije predviđena nikakva poljoprivredna aktivnost. Na poljoprivrednom zemljištu (kao i na neobraslom šumskom zemljištu i površinama pod turističkom i delom tehničke infrastrukture) u zoni II stepena zaštite predviđeni su samo pašnjaci i prirodne livade za ekstenzivno korišćenje (pregonska ispaša i proizvodnja sena, zavisno od biološkog kapaciteta po mikrolokalitetima). U zoni III stepena zaštite odvijaće se pretežno ekstenzivno stočarstvo i ratarstvo (sezonski uzgoj stoke i strogo kontrolisana proizvodnja semenskog krompira). Na poljoprivrednim površinama zaštitne zone NPK predviđeni su intenzivniji i slobodniji oblici stočarstva, ratarstva i voćarstva.
Bilans površina fizičke namene područja NPK po zonama zaštite, ustanovljen je digitalnim planimerisanjem na digitalizovanoj karti razmere 1: 25 000, u okviru zvaničnih podataka Katastra (Geodetska uprava Raška i Geodetska uprava Brus, 2004.) i prikazan je na Tabeli 4.
Tabela 4. Bilans površina fizičke namene područja NPK po zonama zaštite i opštinama (u ha)
Zona Površina u ha Opština UkupnopodručjePPPNPK Raška Brus Leposavić I stepen zaštite(rezervati) šumsko obraslo 729.0 356.34 0 1085.3 šumsko neobraslo 238.5 106.30 0 344.8 ukupno 967.45 462.64 0 1430.09 II stepen zaštite šumsko obraslo 2407.5 284.6 0 2692.1 šumsko neobraslo 690.8 370.3 0 1061.1 poljoprivredno 97.1 44.5 0 141.6 građevinsko 2.1 7.8 0 9.9 ukupno 3197.5 707.2 0 3904.7 III stepen zaštite šumsko obraslo 2382.7 1157.5 0 3540.2 šumsko neobraslo 942.8 376.2 0 1319.0 poljoprivredno 138.3 1317.8-50.80 0 1456.1-50.80 građevinsko 214.4 176.8 0 391.2 ukupno 3678.2 3028.3 0 6706.5 Zaštitna zona NPK šumsko obraslo 3993.5 1619.6 1671.5 7284.6 šumsko neobraslo+poljoprivredno 5751.4 4100.1 1802.1 11653.6 građevinsko 634.3 225.5+50.80 745.4 1605.2+50.80 ukupno 10379.2 5945.2 4219 20538.3 UkupnopodručjePPPNPK šumsko obraslo 9512.7 3418.1 1671.5 14602.3 ostalo* 8772.3 6747.9 2547.5 18067,7 ukupno 18285 10166 4219 32670
Funkcijski zoning prostora u odnosu na režime zaštite NPK
Koncept funkcijske namene područja NPK i njegove zaštitne zone, kao zoninga aktivnosti na osnovnoj fizičkoj nameni prostora, zasnovan je na ukupnim prirodnim i stvorenim potencijalima ovog prostora, uz prioritetno poštovanje zahteva zaštite i kulturološkog korišćenja prirode, prirodnih vrednosti, nepokretnih kulturnih dobara i životne sredine. Funkcijski zoning utvrđen je po funkcijama, čije odvijanje je predviđeno preko fizičkih namena prostora (građevinsko zemljište, šume i poljoprivredno zemljište), u skladu sa režimima zaštite NPK. Funkcijske zone se međusobno preklapaju i obuhvataju:
kulturološku zonu – očuvanje, revitalizacija, zaštita i kulturološko korišćenje prirode, prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara od nadnacionalnog i nacionalnog značaja u I i II stepenu zaštite – istraživanje, uređenje, negovanje, konzervacija, restauracija, edukacija, specijalizovani eko-, etno- i spomenički turizam, prezentacija javnosti i drugo, pretežno na području NPK (površine i objekti) i delom u zaštitnoj zoni NPK (objekti);
zonu turizma i rekreacije – planinski sportsko-rekreativni turizam sa zimskom i letnjom ponudom u prostoru (alpska i nordijska skijališta, izletničke i planinarske staze i drugo) i ponudom turističkih podcentara i naselja – najvećim delom u zoni III stepena zaštite NPK i u zaštitnoj zoni NPK, a manjim delom u zoni II stepena zaštite NPK (turistička i tehnička infrastruktura); lovni i ribolovni turizam – uzgoj ribe i divljači u prirodnoj sredini na području NPK, sportski lov i ribolov u zaštitnoj zoni NPK; banjski – zdravstveni i rekreativni turizam u Jošaničkoj Banji i okolini (zaštitna zona NPK); seoski turizam (u zaštitnoj zoni NPK);
zonu aktivnosti komplementarnih zaštiti prirode i turizmu – ovlašćeno, profesionalno sakupljanje divljih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja (na celom području Prostornog plana sem zone I stepena zaštite); vodoprivreda (kontrolisano na izvorima, vodotocima i vodoakumulacijama van zone I stepena zaštite); energetika (kontrolisana proizvodnja čiste, obnovljive energije od sunca, vetra, vode i biomase, van zone I stepena zaštite);
antropogenu zonu naselja u zaštitnoj zoni NPK – tradicionalna naselja lokalnog stanovništva sa stanovanjem, javnim službama, malom privredom i drugo.
Dugoročni program i organizacija sadržaja turizma, saobraćajne infrastrukture, mreže naselja i javnih službi (u okviru razvoja stanovništva i komplementarnih aktivnosti)
Program i organizacija sadržaja turizma, saobraćajne infrastrukture, mreže naselja i javnih službi na području NPK i zaštitne zone NPK za dugoročni planski horizont do 2022. godine, koncipirani su na opredeljenjima za očuvanje, zaštitu i kulturološko korišćenje prirodnog dobra nadnacionalnog i nacionalnog značaja, uz adekvatno očuvanje i revitalizaciju kulturnih vrednosti, u kontekstu održivog razvoja stanovništva i komplementarnih aktivnosti, odnosno uređenja teritorije, postojećih podplaninskih naselja, kao i planiranih novih planinskih turističkih kompleksa i punktova. Koncept je zasnovan na potencijalu lokalnog stanovništva (uz novo naseljavanje) i na raspoloživim prirodnim i planiranim stvorenim potencijalima područja, uz neposrednu korekciju režimima zaštite NPK po ustanovljenim zonama zaštite.
Dugoročni program i organizacija sadržaja turizma, saobraćajne infrastrukture, mreže naselja i javnih službi na području Prostornog plana, prikazani su na Referalnoj karti 3./grafičkom prikazu 3.
Dugoročni program i organizacije sadržaja na području Prostornog plana u funkciji NPK, razvoja turizma, stanovništva i komplementarnih aktivnosti
Koncept programa i organizacije sadržaja na području Prostornog plana zasnovan je na opredeljenju za turizam, rekreaciju i sport kao glavnu ekonomsku bazu područja, uz održivi kompromis sa režimima zaštite i kulturološkog korišćenja NPK. Prema proceni ekološkog kapaciteta zaštićenog prostora, utvrđen je limit od oko 12.500 ležaja visoko komercijalnog turizma na teritoriji NPK, dok je težište razvoja turizma pomereno u zaštitnu zonu NPK, gde je predviđeno 30.000 ležaja. Razvoj turizma biće organizovan u primarnom TC Kopaonik na teritoriji NPK (12.400 ležaja u turističkim kompleksima – podcentrima Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac i Rendara, kao i u punktu Zaplanina), u sekundarnim turističkim centrima (14.000 ležaja u Jošaničkoj Banji, Brzeću, Krivoj Reci i Belom Brdu) i naseljima sa turističkom funkcijom (16.000 ležaja) u zaštitnoj zoni NPK.
Stacionarni sadržaji visoko komercijalnog turizma u turističkim kompleksima na području NPK utvrđeni su optimalno prema ekološkom kapacitetu zaštićenog prostora (12.500 ležaja) u skladu sa Programom za izradu Prostornog plana, Strategijom Prostornog plana, Izveštajem o obavljenom javnom uvidu Prostornog plana (broj 350-356/2007-10 od 04.07.2007. godine). Eventualna promena-povećanje stacionarnih kapaciteta u turističkim kompleksima na području NPK (na oko 20 000 ležaja) odvijaće se u skladu sa propisima koji regulišu zaštitu NPK, kao i u skladu sa aktima Vlade Republike Srbije kojima se reguliše razvoj turizma na području Kopaonika, odnosno kroz Program sprovođenja i izmene/dopune Prostornog plana.
Dugoročnim programom i planom organizacije prostora na području Prostornog plana, u funkciji NPK i razvoja stanovništva i komplementarnih aktivnosti, predviđeni su sledeći sadržaji graničnog (maksimalnog) kapaciteta i organizacioni modaliteti ponude turističkih podcentara/kompleksa, punktova i naselja:
Područje NPK (sve u zoni III stepena zaštite)
Programom sadržaja u funkciji NPK i turizma na području NPK utvrđeni su kulturološki, turistički i drugi suprastrukturni sadržaji, po kategorijama podcentara/kompleksa, punktova i pojedinačnih objekata, uz raspored i osnovnu strukturu korisnika i zaposlenih graničnog kapaciteta NPK.
Sadržaji na području NPK po glavnim aktivnostima, programski se definišu sledećim kategorijama:
Sadržaji u neposrednoj funkciji NPK
Sadržaji u funkciji upravljanja očuvanjem, unapređenjem i zaštitom prirode, prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara NPK, naučnog istraživanja i istraživačke edukacije i prezentacije NPK putem poseta, kulturnih manifestacija, stručne i popularne informatike, kao i u funkciji neposrednog uređenja i kontrole vrednosti u I i II stepenu zaštite (pretežno u letnjem periodu) biće locirani u kompleksu Suvo Rudište (Uprava NPK i Vizitor centar) i na punktovima u okviru NPK i zaštitne zone NPK, a obuhvatiće sledeće organizacione celine:
Upravni sadržaji NPK – sa ukupno 50 zaposlenih:
Centralna uprava NPK sa administracijom – sedište JP „Nacionalni park Kopaonik”, u turističkom kompleksu Suvo Rudište;
Upravni punktovi NPK na području NP:
– punktovi za kontrolno-čuvarsku službu – na području NPK u okviru turističkog kompleksa Rendara, kao i na Kadijevcu i u Zaplanini;
– ulazne kapije NPK i službeni ulazi: glavne kapije – iznad Brzeća i Jošaničke Banje; sporedne kapije – iznad Lisine i Krive Reke; službeni ulazi – na svim ulazima službenih puteva u NPK.
Istraživački i istraživačko-edukativni sadržaji NPK, ukupnog kapaciteta do 200 jednovremenih korisnika, sa deset zaposlenih:
Istraživački centar NPK u okviru Vizitor-centra u turističkom kompleksu Suvo Rudište, sa radnim prostorijama otvorenog i zatvorenog tipa, laboratorijama, manjim salama za skupove, informaciono-dokumentacionim centrom (biblioteka, depo uzoraka, računski centar), informativno-propagandnim centrom i odgovarajućim tehničkim servisom;
Istraživački punktovi NPK na području NPK – u sklopu upravnih punktova na Rendari, Kadijevcu i u Zaplanini (sa priručnim radnim prostorijama i smeštajem);
Kulturno-edukativni sadržaji NPK sa kapacitetom do 600 jednovremenih posetilaca, sa 30 zaposlenih:
Muzej NPK u okviru Vizitor-centra u turističkom kompleksu Suvo Rudište, sa reprezentativnom postavkom eksponata posebnih prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara (flora i fauna, istorija šumarstva, etnografska zbirka i drugo), muzejskim obeležjem života i rada J. Pančića i arboretumom;
Centar nacionalne istorije i duhovnosti „Stefan Nemanja” sa crkvom i objektom centra duhovnosti (informativni centar, biblioteka, sala za skupove, službeni konak, prateći sadržaji);
Tematski muzej na autentičnom lokalitetu – geologija i arheologija starog rudarenja u galerijama zatvorenog rudnika Suvo Rudište (u organizacionom sastavu Vizitor centra);
Postojeći mauzolej J. Pančića na Pančićevom vrhu (uz rekonstrukciju i obezbeđivanje pristupačnosti za organizovane posete);
Ukoliko se reše imovinsko-pravni odnosi sa Vojskom Srbije, sugeriše se da se svi sadržaji na Suvom Rudištu u neposrednoj funkciji NPK (sem tematskog muzeja rudarstva i mauzoleja J. Pančića) lociraju na sadašnjem vojnom zemljištu (neizgrađeno uzvišenje – Glavica van kompleksa postojećih zgrada VJ, preko puta Konaka „Sunčani Vrhovi”).
Uz upravljanje i ostvarivanje očuvanja, zaštite i unapređenja vrednosti NPK, najznačajnija funkcija upravne organizacije NPK (sada JP „Nacionalni park Kopaonik”) je u organizovanju i realizaciji prezentacije NPK javnosti (kako najširoj – turističko-rekreativnoj i lokalnoj, tako i najužoj – naučno-istraživačkoj i istraživačko-edukativnoj), preko Vizitor centra i u saradnji sa TC Kopaonik i naseljima u zaštitnoj zoni NPK. Predmet prezentacije je u animiranju, podsticanju i omogućavanju razumevanja, uvažavanja, uživanja i učešća javnosti u zaštiti i kulturološkom korišćenju vrednosti NPK. U tom smislu, prezentacija NPK će obuhvatiti različite vidove informisanja javnosti, edukacije posetilaca i lokalnog stanovništva i drugo. Svi vidovi prezentacije biće tematski organizovani i prilagođeni ciljnim grupama posetilaca i lokalnom stanovništvu. Informativno-edukativnu prezentaciju NPK organizovaće Vizitor centar u kompleksu Suvo Rudište – neposredno preko profesionalnih edukatora i vodiča i posredno u sadržajima Vizitor centra, radi usmeravanja posetilaca na lokalitete, karakteristike, istorijat i druge pokazatelje glavnih vrednosti NPK (upoznavanje sa vrednostima, problemima njihove zaštite, uslovima i mogućnostima participacije u zaštiti i kulturološkom korišćenju i drugo), kao i vrednosti u zaštitnoj zoni NPK i njenom bližem okruženju. Neposredna prezentacija vrednosti NPK odvijaće se po tematskim programima na različitim itinererima prema prirodnim rezervatima, spomenicima prirode, vrednostima biodiverziteta, vrednostima starih rudišta, etno-vrednosti bačišta i tradicionalnih sela i drugo, kako na području NPK i u zaštitnoj zoni NPK, tako i u okruženju područja Prostornog plana (srednjevekovna kulturna baština, kulturne i verske manifestacije i drugo). Za potrebe prezentacije NPK biće obezbeđeni diferencirani uslovi (zavisno od stepena zaštite NPK) organizovanog/grupnog i individualnog pristupa, kretanja, odmora, panoramskog i neposrednog razgledanja vrednosti NPK na planiranim itinererima, uz korišćenje specijalnih električnih vozila, zaprega, konja, planinskih bicikala, šinske železnice i gondola, kao i uz uređenje stajališta, zaklona, vidikovaca i drugo. Prezentacija i uređenje vrednosti NPK realizovaće se u skladu sa odredbama ovog Prostornog plana, po godišnjim programima ostvarivanja srednjoročnog Programa zaštite i razvoja NPK, u saradnji uprave NPK i Vizitor centra sa TC Kopaonik, obuhvaćenim opštinama i drugim subjektima.
Sadržaji visoko komercijalnog turizma, rekreacije i sporta na području NPK
Sadržaji visoko komercijalnog turizma, rekreacije i sporta u okviru NPK i primarnog TC Kopaonik, namenjeni su posetiocima NPK i ostalim turistima na motivima zimske i letnje ponude planinskog sportsko-rekreativnog turizma, ekološkog i drugih vidova kulturološkog turizma u okviru ponude turističkih kompleksa/podcentara i turističke ponude u prostoru. Kompleksi/podcentri obuhvataju: turistički smeštaj, sportsko-rekreativne objekte i objekte javnih servisa i službi (u funkciji turizma – ugostiteljstvo, trgovina, zanatski servisi, zdravstvo, uprava, kultura, zabava i drugo, u zajedničkoj funkciji turizma i NPK – gorska služba spasavanja, komunalni servisi, protivpožarna služba, policijska stanica i drugo, a neposredno u funkciji NPK – prethodno navedeni posebni sadržaji u sklopu kompleksa, naselja i punktova na području NPK i njegove zaštitne zone). Sadržaji suprastrukture u okviru turističke ponude u prostoru (na skijalištima, izletničkim stazama i drugo) obuhvataju punktove i objekte u sklopu posebne – turističke infrastrukture.
Kriterijumi za realizaciju sadržaja visoko komercijalnog turizma TC Kopaonik na području NPK su: podizanje standarda postojećih i izgradnja novih objekata turističkog smeštaja visokog standarda (hoteli, apartmani i pansioni sa četiri i pet zvezdica, uz pretvaranje postojećih odmarališta i vikend kuća u apartmane i pansione, odnosno zaustavljanje dalje izgradnje odmarališnih i vikend objekata, čime se redukuje postojeći broj ležaja i omogućava kontrola broja ležaja pri izgradnji ostalih kompleksa); podizanje standarda postojećih i izgradnja novih visoko standardnih objekata javnih službi i servisa, rekreacije i sporta, u okviru celogodišnje ponude kompleksa/podcentara i punktova, od istovremenog značaja i za funkcionisanje NPK; podizanje standarda postojećih sadržaja i ostvarivanje visoko standardne turističke ponude u prostoru (skijališta, izletničke staze i drugo), istovremeno u funkciji razvoja turizma i prezentacije NPK; organizovanje aktivnosti i uređenje prostora NPK za specifične vidove ekološke, etnološke i sportsko-rekreativne ponude u prostoru, uz specificiranje delova ili celih turističkih kompleksa i punktova za takve vidove ponude (etno selo, istraživački punkt i drugo); povećanje iskorišćenosti turističkih kapaciteta (240 dana uz minimum 60% zauzetosti) kroz proširivanje asortimana ponude i intenzivniju obradu tržišta tražnje; edukacija svih korisnika prostora o održivom razvoju, zaštiti i korišćenju NPK, odnosno podizanje svesti posetilaca i lokalnih stanovnika o razvojnim resursima i vrednostima NPK.
Sadržajima primarnog TC Kopaonik obuhvaćeni su, pored većine korisnika i aktivnosti u funkciji naučnih istraživanja i edukacije, svi stacionarni gosti i dnevni posetioci NPK, kojima se kroz aktivnosti turizma, rekreacije i sporta, ili paralelno sa njima, prezentuju vrednosti NPK. Za ispunjenje ovih funkcija, aktivnosti i sadržaji turizma, rekreacije i sporta na području NPK biće organizovani po sledećim celinama i programima:
Turistički kompleks Suvo Rudište na teritoriji opštine Raška, kao glavni, polivalentni podcentar primarnog TC Kopaonik, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
Turističkih ležaja ukupno 8.000, od toga 5.600 za skijaše (70%) i 2.400 za neskijaše (30%) i to:
– u hotelima 1.600 ležaja (20%);
– u turističkim apartmanima 4.800 ležaja (60%);
– u odmaralištima 600 ležaja (7,5%);
– u odmaralištu specijalne namene 400 ležaja (5%);
– u pansionima Pajino Preslo 600 ležaja (7,5%).
Dnevnih izletnika ukupno 5.300, od toga 4.250 skijaša (80%) i 1.050 neskijaša (20%);
Službenih ležaja (5% od broja turističkih ležaja) – 400;
Zaposlenih – ukupno 1.780, od čega 1.600 u TC Kopaonik (20% od broja turističkih ležaja), 80 u sadržajima NPK i 100 u tehničkim servisima, po 50% stalnih i sezonskih;
Na građevinskom zemljištu kompleksa od 173 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 46 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima oko 87 korisnika po hektaru;
Javni servisi i službe u kompleksu biće diferencirani na:
– centralne sadržaje u podcelini Suvo Rudište – centralni deo (posebno saobraćaj – autobuska stanica, rent a car, centralne garaže i parkinzi, zanatski servisi – autoservis, servis sportske opreme i drugo, zdravstvo – zdravstvena stanica sa jedinicom za izdavanje lekova, kultura i zabava – Vizitor centar, polivalentna sala za pozorišne i bioskopske predstave, koncerte i kongrese, biblioteka, diskoteka i drugo, administracija – uprava NPK, recepcija TC, putničko-turistička agencija, banka sa menjačnicom, pošta, stanica milicije i drugo, uz trgovinu, ugostiteljstvo i drugo);
– dopunske sadržaje – u podcelini Marina Voda (posebno parkinzi, garaže, servis sportske opreme, omladinski centar, recepcija TC i drugo, uz trgovinu, ugostiteljstvo i drugo); u podcelini Sunčana Dolina (posebno parkinzi i garaže, ambulanta, obdanište, recepcija TC, uz trgovinu, ugostiteljstvo i drugo), i u podcelini Repuške Bačije (tehnička baza skijališta, putna baza, jedinstveni zanatsko-tehnički servis, benzinska pumpa i ekonomija kompleksa);
Od sportsko-rekreativnih sadržaja na Suvom Rudištu su predviđeni: tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka, tenis), tereni za zabavu odraslih i dece (roler poligon, kuglana, mini-golf, dečija igrališta i drugo) u letnjem periodu; tereni i bebi liftovi za škole skijanja, dečija sankališta i klizališta za decu i odrasle u zimskom periodu; celogodišnji manjež i terminal letnjih jahačkih tura i drugo. U neposrednom okruženju kompleksa predviđene su i dve manje skijaške skakaonice, višenamenska mala vodoakumulacija „Crveno jezero” sa akva-programom i drugo;
Od ukupno planiranog kapaciteta od 9.870 jednovremnenih skijaša, kompleks se sa kapacitetom od 7.250 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor VII alpskog skijališta (sa Pančićevog vrha i Karaman grebena prema Suvom Rudištu i Jarmu) sa polazištima 11 žičara (sedam postojećih i četiri planirane) ukupnog kapaciteta od 11.000 uspona na čas i ishodištima alpskih ski-staza, uz dopunsko korišćenje kapaciteta od 1.880 jednovremenih skijaša u sektoru III i kapaciteta od 740 jednovremenih skijaša u sektoru IV. U sklopu kompleksa predviđeno je nekoliko polazišta/terminala nordijskih ski-staza (u zimskom periodu), odnosno izletničkih i planinarskih staza (u letnjem periodu).
Turistički kompleks Suvo Rudište predviđen je kao glavni podcentar visokoplaninskog, primarnog TC Kopaonik, sa programskim naglaskom na ekskluzivnom, visoko komercijalnom turizmu. U organizacionom pogledu, kompleks se sastoji iz tri podceline: Suvo Rudište – centar (Pajino preslo, vojni kompleks i Krst), kao podcelina I reda u središnjem delu kompleksa (sa glavnim smeštajnim, javnim i specijalnim sadržajima), kao i dve podceline II reda – Marina Voda (sa delom smeštajnih i naglašenim sportsko-rekreativnim sadržajima) i Sunčana Dolina (sa delom smeštajnih i naglašenim sportsko-rekreativnim sadržajima; na Repuškim Bačijama je servisno-komunalni blok kompleksa.
Intenzivnom, dobrim delom bespravnom izgradnjom koncentrisanom u podcelini Suvo Rudište – centar, protivno odredbama postojećeg PPPNPK i Izmena i dopuna GUP-a Suvo Rudište – Jaram, došlo je do prekoračenja planiranog graničnog broja ležaja i njihove planirane strukture (sa posebno visokim učešćem odmarališta i vikend izgradnje/dogradnje), uz ozbiljno zaostajanje izgradnje planiranih javnih sadržaja i infrastrukture. Zato se utvrđuje rigorozno ograničenje dalje izgradnje u kompleksu, a prioritetni zadaci njegovog uređenja su u sanaciji i transformaciji turističkog smeštaja, kao i u kompletiranju sadržaja javnih službi, servisa i infrastrukture, radi podizanja i ujednačavanja standarda kompleksa i primeravanja namene objekata visoko komercijalnoj ponudi. U tom smislu povećaće se površine i kvalitet smeštaja po ležaju, uz smanjenje broja ležaja na planirani kapacitet, a odmarališta i dograđene vikend kuće će se prenamenjivati u garni-hotele, turističke apartmane i pansione (pri čemu se nedograđene vikend kuće na Pajinom preslu mogu dograditi samo u funkciji komercijalnog najma). Istovremeno će se kompletirati sadržaji rekreacije, sporta, zabave, javnih službi, servisa i infrastrukture (posebno kanalizacije, saobraćajnica, garaža, parkinga i drugo).
Posebnu specifičnost kompleksu će dati Vizitor centar NPK, kako svojim sadržajima i aktivnostima na Suvom Rudištu i na brojnim punktovima u NPK i zaštitnoj zoni NPK, tako i svojim specifičnim programima ponude u prostoru radi prezentacije vrednosti NPK.
Turistički kompleks Jaram na teritorijama opština Raška i Brus, kao specijalizovani, smeštajno-rekreativnno-sportski podcentar primarnog TC Kopaonik, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
Turističkih ležaja ukupno 700, od toga 490 za skijaše (70%) i 210 za neskijaše (30%) i to:
– u sportskom selu 100 ležaja (14,3%), opština Raška;
– u etno-naselju 247 ležaja (35,3%), pansionima etno-naselja 39 ležaja (5,6%), u zdravstveno-rehabilitacionom centru 224 ležaja (32,0%) i u komercijalnim uslužno-turističkim sadržajima 90 ležaja (12,9%), sve u opštini Brus. Centar nacionalne istorije i duhovnosti „Stefan Nemanja”, ranije predviđen Programom za izradu Prostornog plana i Strategijom Prostornog plana, zahteva autonoman prostor van zone smeštajnih kapaciteta, i kao takav se planira u zoni Suvog rudišta (Sadržaji u neposrednoj funkciji NPK, tačka 3.3 i 3.5 ovog poglavlja), ili na drugoj pogodnoj lokaciji koja će se bliže definisati u toku sprovođenja Prostornog plana;
Dnevnih izletnika od 750 (na motivima skijališta i letnjih sportova 450 ili 60%, 300 ili 40% nesportisti) do 2.500 (na duhovnim manifestacijama);
Službenih ležaja – 5% od broja turističkih ležaja – 35;
Zaposlenih – u TC 70 (10% od broja turističkih ležaja), od čega po 50% stalnih i sezonskih;
Na građevinskom zemljištu kompleksa od 30 ha (21 ha u opštini Brus i 9 ha u opštini Raška) planirana je bruto gustina naseljenosti od 23 stacionarna korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima 51 korisnik po hektaru;
Javne službe i servisi u kompleksu obuhvataju: restoran i ski-bife uz polazišta ski-liftova; sadržaje ugostiteljstva, trgovine i servisa; javne parkinge, garaže, autobusko stajalište i podzemnu trasu šinskog vozila sa podzemnim stajalištem u proširenom koridoru regionalnog puta;
Od letnjih sportsko-rekreativnih sadržaja na Jarmu je predviđen centar za pripremu vrhunskih sportista sa kompleksom otvorenih sportskih borilišta (za fudbal, atletiku i male sportove) na teritoriji opštine Raška;
Kompleks se sa kapacitetom od 660 jednovremenih skijaša naslanja na sektor V alpskog skijališta; na kompleksu u okviru opštine Brus su polazišta dva postojeća ski-lifta kapaciteta od 1.800 uspona na čas (nakon rekonstrukcije) i ishodišta alpskih ski-staza, sa veznom pasarelom preko regionalnog puta za ski-stazu i stazu ski-lifta; na teritoriji opštine Brus planiran je još terminal sankaške staze (dolazak sa izlazne stanice žičare na Vučaku i polazak prema Brzećkoj reci); kroz kompleks je predviđen tranzit nordijskih ski-staza, odnosno letnjih izletničkih i planinarskih staza.
Kompleks Jaram predviđen je kao specijalizovana podcelina TC Kopaonik, sa smeštajnom, rekreativnom i sportskom namenom. Po svom programu, na sredokraći između Suvog Rudišta i Srebrnca, kompleks Jarma sa rekreativnim i sportskim funkcijama kompletira ponudu ove dve podceline. U pogledu javnih sadržaja, kompleks predstavlja podcelinu II reda. Kompleks je neizgrađen, sem postojećih polazišta žičara Karaman i Jaram, sa ishodištima alpskih staza, kao i tranzitne infrastrukture (regionalni put, vodovod, elektrodalekovod, trafostanica i TT kabl);
Turistički kompleks Srebrnac na teritoriji opštine Brus, kao polivalentni podcentar primarnog TC Kopaonik, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
Turističkih ležaja ukupno 1.500, od toga 1.050 za skijaše (70%) i 450 za neskijaše (30%) i to:
– u hotelu (postojeći hotel „Srebrnac”, uz dogradnju), 300 ležaja (20,0%);
– u kongresno-hotelskom kompleksu (sa kongresnim centrom i hotelom), 300 ležaja (20%);
– u hotelsko-apartmanskom kompleksu (smeštajni objekti hotela i apartmana), 800 ležaja (53,4%);
– u pansionima uz skijalište (u funkciji FIS poligona), 50 ležaja (3,3%);
– u odmaralištu Putne baze, 50 ležaja (3,3%).
Dnevnih izletnika 1.000, od toga 800 skijaša (80%) i 200 neskijaša (20%);
Službenih ležaja – 5% od broja turističkih ležaja – 75 u TC i 25 u tehničkim servisima, ukupno 100;
Zaposlenih – u TC 300 (20% od broja turističkih ležaja) i 50 u tehničkim servisima i konjičkom klubu, ukupno 350, od čega po 50% stalnih i sezonskih;
Na građevinskom zemljištu kompleksa od 45 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 33 stacionarna korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima oko 63 korisnika po hektaru;
Javne službe i servisi u kompleksu obuhvataju: kongresni centar (u sklopu kongresno-hotelskog kompleksa); centralne javne sadržaje u okviru javnog građevinskog zemljišta i na ostalom građevinskom zemljištu u podcelinama smeštaja (posebno saobraćaj – autobuska stanica, rent a kar, javni parkinzi i garaže; zdravstvo i staranje o deci – zdravstvena stanica sa jedinicom za izdavanje lekova i obdanište; kultura i zabava – polivalentna sala sa diskotekom, planirani kulturni i zabavni sadržaji u sastavu hotela „Srebrnac”; administracija – recepcija TC Kopaonik, putničko-turistička agencija, banka sa menjačnicom, pošta, punkt milicije i drugo; ugostiteljstvo – eksluzivni restoran-vidikovac, uz ostale ugostiteljske objekte i objekte trgovine; tehnički servisi – tehnička baza skijališta sa garažama tabača, mehanizacija putne baze, autoservis, servis sportske opreme i komunalni servis;
Od letnjih sportsko-rekreativnih sadržaja u okviru kompleksa turističkog smeštaja predviđeni su: veća polivalentna sala u funkciji sporta i rekreacije (u okviru hotelsko-apartmanskog kompleksa, sa salom za male sportove, trim kabinetom i drugo), otvoreni tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka, tenis), tereni za zabavu odraslih i dece – roler poligon (sa vučnom žičarom u okviru obuhvaćenog skijališta), kuglana, mini-golf, dečija igrališta i drugo; konjički klub (sa štalom za deset konja, manježom i pratećim sadržajima) u sastavu hotelsko apartmanskog kompleksa, kao i plazište/terminal izletničkih i planinarskih staza (na trasama nordijskih ski-staza); i planirani rekreativni sadržaji u sastavu hotela „Srebrnac”;
Kompleks se sa kapacitetom od 1.850 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor VI alpskog skijališta (sa Gobelje u više pravaca), sa ishodištem planirane gondolske žičare Brzeće-Bregovi-Srebrnac kapaciteta od 3.000 uspona na čas, sa polazištima dve postojeće i dve planirane žičare ukupnog kapaciteta od 4.000 uspona na čas i ishodištima alpskih ski-staza; na lokalitetu su planirani i: javna ledena hala za klizanje i hokej, kao i otvorena klizališta za decu i odrasle (u sklopu ledene hale i hotelsko-apartmanskog kompleksa), dva poligona ski-škola (sa ski-terenima i dva bebi-lifta ukupnog kapaciteta od 200 jednovremenih korisnika, u okviru obuhvaćenog skijališta) i ski-klub uz ishodište skijaškog FIS poligona (u sastavu pansiona); u sklopu kompleksa predviđeno je polazište/terminal nordijskih ski-staza.
Kompleks je predviđen kao polivalentna podcelina TC Kopaonik sa javnim sadržajima I reda za specijalizovane komplekse Jaram i Rendara. Među sadržajima javnih službi i tehničkih servisa posebno će biti naglašeni sadržaji saobraćaja, skijaške i putne tehničke baze, polivalentne sale i ugostiteljstva. Od sportsko-rekreativnih sadržaja poseban značaj imaće alpsko skijalište i objekt ledene hale. Bitan razvojni faktor skijališta i kompleksa predstavlja planirana kabinska žičara Brzeće-Bregovi-Srebrnac (kao transportna žičara na celoj dužini i skijaška žičara od Bregova do Srebrnca). Izgradnja kompleksa započeta je podizanjem hotela „Srebrnac” sa pratećim sadržajima i infrastrukturom (parking, vodovod, kanalizacija sa uređajima za prečišćavanje, elektrodalekovod, trafostanica, TT kabl).
Turistički kompleks Rendara na teritorijama opština Raška i Brus, kao specijalizovani, konjičko-sportski podcentar primarnog TC Kopaonik, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
Turističkih ležaja ukupno 2.100, od toga 1.470 za skijaše (70%) i 630 za neskijaše (30%) i to:
– u pansionima, rekonstrukcijom i uređenjem započetog vikend naselja – 300 ležaja (14,3%), teritorija opštine Raška;
– u hotelsko-apartmanskoj celini – 500 ležaja (23,8%), opština Brus;
– u apartmanskom naselju – 700 ležaja (33,3%), opština Brus;
– u centralno-apartmanskom kompleksu – 300 ležaja (14,3%), opština Brus;
– u konjičkom etno-naselju – 300 ležaja (14,3%), opština Brus;
Dnevnih izletnika 940, od toga 750 skijaša (80%) i 190 neskijaša (20%);
Službenih ležaja – 5% od broja turističkih ležaja – 105 u TC i 20 u konjičkom centru i na hipodromu, ukupno 125;
Zaposlenih – u TC 315 (15% od broja turističkih ležaja) i 40 u konjičkom centru i na hipodromu, ukupno 355, od čega po 50% stalnih i sezonskih;
Konja u štalama konjičkog centra – 100;
Na građevinskom zemljištu kompleksa od 36 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 53 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima oko 94 korisnika po hektaru;
Servisi i javne službe u kompleksu obuhvataju: dopunske sadržaje (garaže i parkinzi, konjički servisi, servis sportske opreme, upravni i istraživački punkt NPK, manja polivalentna sala u funkciji kulture i zabave, letnja pozornica, recepcija TC i drugo, uz sadržaje ugostiteljstva i trgovine);
Od sportsko-rekreativnih sadržaja na Rendari su predviđeni: konjički sadržaji – konjički centar sa štalama, manježima, koralima i pratećim sadržajima i hipodrom sa heliodromom, tribinama i pratećim sadržajima ispod tribina, manja polivalentna sala u funkciji sporta i rekreacije (sa trim kabinetom, saunom i drugo), otvoreni tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka, tenis), tereni za zabavu odraslih i dece (kuglana, dečija igrališta i drugo) u letnjem periodu; dečije sankalište i otvoreno klizalište za decu i odrasle u zimskom periodu;
Kompleks se sa kapacitetom od 2.220 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor IX alpskog skijališta (od Rendare prema Crnoj Glavi i Krivoj Reci). Na kompleksu su polazišta dve planirane žičare i ishodište jedne planirane žičare ukupnog kapaciteta od 3.000 uspona na čas, kao o ishodišta i polazišta alpskih ski-staza. Kroz kompleks je predviđen tranzit nordijskih ski-staza, odnosno izletničkih i planinarskih staza.
Kompleks Rendara predviđen je kao specijalizovana podcelina TC Kopaonik, sa pretežno sportsko-konjičkom komercijalnom namenom. U pogledu javnih sadržaja, kompleks predstavlja podcelinu II reda. Glavnu specifičnost centra čine konjički centar (sa rekonstruisanim postojećim i novim štalama za konje, manježima i koralima), hipodrom sa gledalištem i pratećim sadržajima i konjičko etno-naselje.
Započeta bespravna vikend izgradnja na zapadnom delu lokaliteta (teritorija opštine Raška) biće zaustavljena, a postojeći objekti biće transformisani u apartmanske i pansionske sadržaje uz mogućnost funkcionalne dogradnje do planiranog kapaciteta ležaja (dok se postojeći objekti koji zadrže funkciju vikend kuća ne mogu dograđivati).
Turistički punkt Zaplanina, van turističkih kompleksa, a u sastavu primarnog TC Kopaonik, na teritoriji opštine Brus, kao najznačajniji ulaz u skijalište na području NPK van turističkih kompleksa, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
Smeštajni kapacitet – 100 ležaja, prvenstveno za istraživače NPK, u pansionu uz upravni i istraživački punkt NPK, od toga 80 za skijaše (80%) i 20 za neskijaše (20%);
Dnevnih izletnika 1.000, od toga 800 skijaša (80%) i 200 neskijaša (20%) – kao deo od 3.000 izletnika Brzeća;
Službenih ležaja – 5% od broja turističkih ležaja – pet u okviru TC i 15 u tehničkom servisu skijališta, ukupno 20;
Zaposlenih – u TC deset (10% od broja turističkih ležaja) i 30 u tehničkom servisu skijališta, ukupno 40, od čega po 50% stalnih i sezonskih;
Na građevinskom zemljištu punkta od 5 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od 20 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima oko 228 korisnika po hektaru;
Servisi i javne službe punkta obuhvataju: dopunske sadržaje (garaža i parking, servis skijališta, servis sportske opreme, upravni i istraživački punkt NPK, osnovni sadržaji ugostiteljstva i snabdevanja);
Punkt se sa 870 jednovremenih skijaša u sastavu kapaciteta Brzeća naslanja na sektor III alpskog skijališta, sa polazištima tri planirane žičare ukupnog kapaciteta od 3.000 uspona na čas i ishodištima alpskih ski-staza.
Punkt je predviđen kao izletničko – službeni lokalitet TC Kopaonik, sa pretežno zimskom namenom, kao vrlo značajan ulaz u alpsko skijalište iz pravca Brzeća (sa ishodištem spust-staze), odnosno kao celogodišnji punkt u funkciji NPK.
Ostali turistički punktovi- Na području NPK, van turističkih kompleksa, a u sklopu primarnog TC Kopaonik, predviđeni su i sledeći manji punktovi:
punktovi na planiranim gondolskim žičarama: Bregovi na međustanici žičare Brzeće – Srebrnac (opština Brus), kao i Vučak na izlazu žičare Jošanička Banja – Vučak i Pančićev vrh na izlazu žičare Belo Brdo -Pančićev vrh, sa restoranima – vidikovcima i pratećim sadržajima;
punktovi ulaza u skijalište – polazišta žičara sedežnica u Dubokoj i u Šaklmanskoj reci (sa lokalnim putnim prilazima, parkinzima i restoranima) i glavna čvorišta izlaza žičara – na Vojetinu, Velikom Karamanu, Vučaku (greben Karamana), Ledenicama, Velikoj Gobelji, čistom brdu, Velikoj Šiljači, Treštenici i Belim čukama (sa ski-bifeima, čajdžinicama i skloništima);
planinarski logor Garine – kamp za šatore kapaciteta do 100 korisnika, sa osnovnim pratećim sadržajima, približno na sredokraći glavnog transverzalnog planinarskog pravca preko Kopaonika (između dva glavna ulaza u NPK);
punkt Đorov most (planinarski klub sa kampom kapaciteta 50 korisnika, restoranom i ribnjakom);
čajdžinice i ski-bifei na polazištima i međustanicama žičara;
Turističko-privredni, službeno-privredni i specijalni sadržaji
Bačišta – specifični oblici izletničke rekreacije, ugostiteljstva i trgovine, u sprezi sa stočarstvom i domaćom radinošću. Na području NPK predviđeno je obnavljanje četiri stara bačišta, na površinama građevinskog zemljišta od po oko 1ha (ukupno 4 ha), načelno za po 30 krava (ukupno 120 krava) i 300 ovaca (ukupno 1.200 ovaca), sa po pet zaposlenih (ukupno 20 zaposlenih) i kapacitetom do 100 jednovremenih posetilaca (ukupno 400 jednovremenih posetilaca), sa smeštajem i radnim prostorijama zaposlenih, kao i sa zatvorenim i otvorenim stočarskim objektima). Predviđena su radi očuvanja i turističke valorizacije sezonskih (letnjih) stočarskih etno-sadržaja, sa funkcijama primarne prerade mlečnih i drugih stočarskih sirovina, kao i njihovog trgovačkog i ugostiteljskog plasmana na izletničkim/planinarskim stazama tranzitnih turista/izletnika, na sledećim autentičnim lokalitetima: Gvozdac, Kadijevac i Meka presedla (opština Raška) i Beđirovac (opština Brus). Sva bačišta locirana su na pašnjačkim površinama čiji biološki kapacitet u radijusu bačišta odgovara broju grla stoke za letnji period. Pašnjačke površine bačišta i ostale površine pašnjaka na području NPK (odnosno poljoprivrednog i neobraslog šumskog zemljišta) koristiće se za pregonsku ispašu stoke iz podplaninskih sela po spoljnom obodu NPK, u skladu sa Programom razvoja poljoprivrede NPK;
Službeni/privredni sadržaji – objekti i oprema u funkciji zaštite i prezentacije NPK, kao i pomoćni/službeni objekti za potrebe privrede i drugo.Ovi sadržaji disperzovani su na području NPK kao pojedinačni manji objekti bez identifikacije lokacije. To su objekti i oprema u funkciji istraživanja, zaštite, kontrole i prezentacije NPK (merna mesta, markacija staza, informativne table, odmorišta i drugo), kao i pomoćni objekti za potrebe pregonske ispaše stoke (letnji torovi sa nadstrešnicama), specijalizovanog ratarstva (skloništa sa ostavama repromaterijala i alata), šumarstva (šumske kuće, lugarnice, rasadnici), uzgoja divljači i ribe (hranilišta, skloništa, mrestilišta), vodoprivrede, čiste energetike (vodozahvati i cevovodi za male hidroelektrane i drugo), saobraćaja, zaštite od elementarnih nepogoda (skloništa) i drugo;
Sadržaji specijalne namene – u nadležnosti Vojske Srbije i telekomunikacija-Zadržavaju se postojeći sadržaji specijalne namene u okviru kompleksa Suvo Rudište (na parceli od 5 ha) i na Pančićevom vrhu (13 ha), kao i postojeći telekomunikacioni sadržaji na Gobelji, Vučaku i drugim uzvišenjima (ukupno 0,04 ha).
Bilansi programa kompleksa primarnog TC Kopaonik na području NPK prikazani su na sledećim tabelama:
Tabela 5. Bilans programa turističkih kompleksa na području NPK
Lokaliteti Broj ležaja Broj dnevnih izletnika Jednovre-meni skijaši Distribucija skijaša po sektorima skijališta Zapos-leni Služb.lež. ukupno ukupno hoteli hot. -apart. sadržaji apartmani odmarališta pansioni ukupno skijaši neskijaši ukupno skijaši ukupno ukupno ukupno pansioni vikend kuće privatni smeštaj broj % broj % stacionarn. izletnic. ukupno stacionarni stacionarn. izletnic. broj dužina u m uspona na čas visinska razlikau m površina koridora u ha broj
Tabela 15. Pokazatelji glavnih alpskih ski-staza po sektorima alpskog skijališta na području Prostornog plana
Sektor skijališta Ski-staze Broj jednovremenihskijaša dužina u km površina u ha I-jug 17.5 87.5 4375 II-jugozapad 22.0 110.0 5500 III-jugoistok 13.0 65.0 3250 IV-istok, Duboka 7.0 35.0 1750 V-istok, B. Reka 17.5 87.5 4420 VI-istok ,Gobelja 14.5 72.5 3625 VII-zapad 29.0 145.0 7250 VIII-severozapad 15.0 75 3750 IH-sever 34.0 170 8500 X-severoistok 21.5(van Prostornog plana 6.5) 107.5(van Plana 32) 5375(van Plana 1625) Ukupno: 184.5 923 46170
Tabela 16. Bilans koridora žičara i alpskih ski-staza po zonama zaštite NPK
Opština Žičare II stepen zaštite (1) III stepen zaštite (2) ukupno NPK (1+2) zaštitna zona (3) ukupno Prostorni pl. (1+2+3) dužinau m II stepen zaštite(1) III stepen zaštite (2) ukupno NPK(1+2) zaštitna zona (3) ukupno Prostorni pl. (1+2+3) dužinau m II stepen zaštite (1) III stepen zaštite (2) zaštitna zona (3) dužinau km Opština Proseka šume/ ski-staze II stepen zaštite (1) III stepen zaštite (2) zaštitna zona (3) dužinau km
Tabela 18. Struktura jednovremenih skijaša po turističkim centrima/naseljima i sektorima alpskih skijališta
Sektor skijališta Broj jednovremenih alpskih skijaša po turističkim centrima i naseljima Mogući broj jednovremenih skijaša primarni(1) sekundarni(2) naselja(3) ukupno(1+2+3) kapacitet skijališta popunjenost kapaciteta u % slobodni kapaciteti I-jug – 2.480 1.640 4.120 4.375 94 255 II-jugozapad – – 5.500 5.500 5.500 100 0 III-jugoistok 1.960 1.050 240 3.250 3.250 100 0 IV-istok, Duboka 740 740 – 1.480 1.750 85 270 V-istok, B. Reka 940 3.760 – 4.700 4.700 100 0 VI-istok , Gobelja 1.850 – 560 2.410 3.625 66 1.215 VII-zapad 7.250 – – 7.250 7.250 100 0 VIII-severozapad – 2.700 910 3.610 3.750 96 140 IH-sever 2.220 3.130 1.330 6.680 8.500 79 1.820 X-severoistok – 1.170 – 1.170 3.750 31 2.580 Ukupno 14.960 15.030 10.180 40.170 46.450 86 6.280
Nordijsko skijalište
Prema valorizaciji terena Kopaonika, za nordijsko skijanje su najpogodnije zone Ravnog Kopaonika i Krivorečke ravni. Na ovim prostorima i u njihovom okruženju koncipirana je mreža glavnih nordijskih ski-staza ukupne dužine od oko 60 km i površine od oko 18 ha, od čega na području NPK oko 20 km i oko 6 ha, a u zaštitnoj zoni NPK i širem okruženju oko 40 km i oko 12 ha. Staze u okviru NPK predviđene su pretežno u zoni III stepena zaštite, a manjim delom u zoni II stepena zaštite. Za nordijske staze se pretežno koriste postojeći šumski i poljski putevi i staze, odnosno pašnjaci i neobraslo šumsko zemljište, te se zbog njih ne seče šuma, a pri uređenju staza potrebne su samo minimalne intervencije (prelazi preko vodotoka, tabanja snega).
Kroz zonu Ravnog Kopaonika (između padina Karamana i Gobelje na istoku, padina Banjskog Kopaonika i Vučaka na severu, Jadovnika i klisure Samokovske reke na zapadu i padina grebena Suvo rudište – Treska na jugu) predviđeni su sledeći glavni pravci nordijskih staza: kroz Barsku reku; Donji Babin grob – Rvatske bačije – Ibrovska ravan; Kadijevac – Žiloviti laz; Greda – Hajdučica; Suvo rudište – Jelačića strugara – Jankove bare – Hajdučica; Jaram – Ibrovska ravan; Kadijevac – Greda; Kadijevac – Paljevštica i drugo. Nordijske staze ove zone direktno su dostupne kompleksima primarnog TC Kopaonik – „Suvo Rudište” i „Jaram”, kao i turističkom naselju Lisina – Čajetina.
Kroz zonu Krivorečke ravni (pašnjački prostori koji se protežu od Srebrnca preko Krive Reke u zaštitnoj zoni NPK i Osredaca do Karaule i Željina van područja Prostornog plana) predviđeni su sledeći glavni pravci nordijskih staza: kroz Cigansku reku; Srebrnac – Rendara – Kriva Reka; Čisto brdo – Šaklman i drugo. Staze ove zone neposredno su dostupne kompleksima primarnog TC Kopaonik – „Srebrnac” i „Rendara”, kao i sekundarnom turističkom centru Kriva Reka i seosko-turističkom naselju Crna Glava.
U okviru ovih zona, manjim delom u zoni III stepena zaštite NPK i većim delom u zaštitnoj zoni NPK, formiraće se ograničeni poligoni sa motorne sanke i moto-ski-safari.
Na nordijskim stazama je predviđena propisna markacija, a dalje od turističkih kompleksa skloništa od nevremena. U okviru mreže nordijskih staza u zoni III stepena zaštite NPK urediće se takmičarske staze za langlauf i staze za sportski biatlon.
Sadržaji letnje turističke ponude u prostoru
Planinarske i izletničke staze- Planinarske i izletničke staze na području NPK predviđene su najvećim delom na trasama nordijskih staza, pretežno u zoni III stepena zaštite, kao i u atraktivnim predelima zone II stepena zaštite. Namenjene su kretanju planinara i izletnika – pešaka, jahača i planinskih biciklista, u funkciji rekreacije i prezentacije NPK. Na stazama će biti uređena odmorišta sa vatrištima i skloništima, vidikovci i bivaci.
Višenamenske male vodoakumulacije- Na području NPK predviđeno je pet višenamenskih malih vodoakumulacija, između ostalog za rekreaciju (bez sportskog ribolova) i za snežne topove – Crveni jezero, Kadijevac, Jablanova ravan, Gobelja i Šaklman. Manje vodozahvate, maksimalne površine do 1 ha, moguće je predvideti i na drugim lokacijama osim navedenih, što će se razraditi kroz izradu odgovarajuće urbanističke ili tehničke dokumentacije, u skladu sa uslovima zaštite prirode i zaštite voda. U zaštitnoj zoni NPK predviđeno je više malih vodoakumulacija, sve, između ostalog, u funkciji sportskog ribolova, a na Krivoj reci i u funkciji rekreacije (moguć sistem malih vodoakumulacija sa akva-programom).
Saobraćajna infrastruktura- Razvoj saobraćajne mreže na području Prostornog plana usmeren je na povezivanje naselja, turističkih centara, punktova i pojedinačnih objekata međusobno, sa drugim sadržajima i sa okruženjem, preko mreže postojećih i planiranih drumskih i železničkih saobraćajnica, žičara i vazdušnih pristaništa, pri čemu će maksimalno biti uvaženi interesi zaštite prirode, razvoja turizma i lokalne zajednice. Najvažniji zadatak predstavlja povećanje saobraćajne dostupnosti području Prostornog plana s magistralnih saobraćajnica (M-5 iz pravaca Kruševca, M-22 iz pravca Kraljeva i M-22.2 iz pravca Kosovske Mitrovice) i okolnih regionalnih i važnijih lokalnih puteva – iz pravaca Razbojne i Brusa, Biljanovca, Raške i Rudnice, Aleksandrovca i Vrnjačke Banje, Kuršumlije i Leposavića.
Razvoj i uređenje putne mreže na području Prostornog plana zasnivaće se na poboljšanju postojeće regionalne i lokalne putne mreže, izgradnji novih deonica regionalnih i lokalnih puteva, izgradnji kružnog putu oko Kopaonika, kontroli ulaska na područje NPK i rešavanju pitanja mirujućeg saobraćaja. Razvoj ostalih saobraćajnih mreža zasnivaće se na korišćenju dela postojećih i izgradnji nekih novih žičara sedežnica, kao i na izgradnji kabinskih žičara, železničkih saobraćajnica, sportskog aerodroma i heliodroma.
Putna mreža
Razvoj putne mreže na području Prostornog plana zasnivaće se na povećanju saobraćajne dostupnosti području sa magistralnih i regionalnih puteva, kao i na modernizaciji i izgradnji deonica regionalnih i lokalnih puteva na području.
Glavni saobraćajni prilazi području NPK predviđeni su iz pravaca:
Kruševca (sa autoputa E-75, petlja „Pojate”, km 752+512, na ukrštanju sa magistralnim putem M-5 Pojate-Kruševac) postojećim regionalnim putem R-218, koji preko Brusa ulazi u zaštitnu zonu NPK sa istočne strane kod Paljevštice; sa ovog puta se u NPK pristupa kod Brzeća postojećim regionalnim putem R-218a (u zaštitnoj zoni kroz glavnu, jugoistočnu kapiju NPK) i Gočmanaca, planiranim regionalnim putem Gočmanci -Kriva Reka, sa odvajanjem kod prevoja Vučkas (1296m n.v.) prema Rendari i Srebrncu, sa severoistočnom, pomoćnom kapijom NPK na Šiljači;
Kraljeva, sa magistralnog puta M-22 Kraljevo-Raška, preko Biljanovca postojećim regionalnim putem R-119, koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa severozapadne strane kod Jošaničke Banje; sa ovog puta se iz Jošaničke Banje u NPK pristupa postojećem regionalnim putem R-119a kroz glavnu, severozapadnu kapiju NPK kod Kokorovca;
Raške i Leposavića, sa magistralnog puta M-22.3 Raška-Leposavić, preko Rudnice postojećim regionalnim putem R-119a, koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa jugozapadne strane kod Šipačine; sa ovog puta se u područje NPK pristupa kod Čajetine-Kostovca kroz pomoćnu, jugozapadnu kapiju NPK; takođe, sa ovog puta se kod Kostovca direktno pristupa planiranom kružnom putu oko Kopaonika, u pravcu Jošaničke Banje i Belog Brda.
Dopunski saobraćajni prilazi području NPK su iz pravaca:
Aleksandrovca i Vrnjačke Banje (od Karaule sa regionalnog puta R-119) preko Krive Reke, planiranim regionalnim putem koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa severoistočne strane kod Pršića; sa ovog puta se kod Pršića direktno pristupa planiranom kružnom putu oko Kopaonika u pravcu Jošaničke Banje i Brzeća, a sam put ulazi u područje NPK kod Đurkovice;
Kuršumlije preko Blaževa do Brzeća, regionalnim putem R-218, koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa jugoistočne strane kod Đerekara; sa ovog puta se kod Mramora direktno pristupa planiranom kružnom putu oko Kopaonika, u pravcu Belog Brda i Lisine-Čajetine;
Leposavića, sa magistralnog puta M-22.3 Raška-Leposavić, preko Drena postojećim regionalnim putem R-218, koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa južne strane kod Belog Brda, odnosno preko Leška postojećim lokalnim putem koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa južne strane kod Guvništa; sa ovih puteva se kod Belog Brda i Guvništa direktno pristupa planiranom kružnom putu oko Kopaonika u pravcu Lisine-Čajetine i Brzeća;
Aleksandrovca i Jošaničke banje, sa regionalnog puta R-119 Jošanička Banja-Aleksandrovac, preko Marića postojećim lokalnim putem uz Gobeljsku reku do Đorđevića; sa ovog puta se kod Đorđevića direktno pristupa planiranom kružnom putu oko Kopaonika, u pravcu Kokorovca, Crne Glave i Krive Reke;
Raške, sa magistralnog puta M-22.3 Raška-Leposavić, preko Karadaka postojećim lokalnim putem koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa zapadne strane kod Tioxa; sa ovog puta se kod Orlovca i Semeteškog jezera direktno pristupa planiranom kružnom putu oko Kopaonika, u pravcu Velež-Paljevštica i Lisina – Čajetina;
Raške, sa magistralnog puta M-22.3 Raška-Leposavić, preko Kaznovića postojećim lokalnim putem, koji u zaštitnu zonu NPK ulazi sa zapadne strane kod Badnja; sa ovog puta se kod Čomaga direktno pristupa planiranom kružnom putu oko Kopaonika, u pravcu Velež-Paljevštica i Lisina-Čajetina.
Razvoj putne (kao glavne saobraćajne) mreže na području NPK biće usklađen sa potrebama zaštite prirode i prirodnih vrednosti NPK, prema čemu je izvršena diferencijacija putnih saobraćajnica na: javne pravce motorizovanog kretanja (regionalne drumske saobraćajnice, javne lokalne drumske saobraćajnice, kao i planinska železnica i žičare); kontrolisane pravce skijaškog, pešačkog, biciklističkog i jahačkog kretanja posetilaca NPK /turista po utvrđenim itinererima, koji su određeni rasporedom vrednosti NPK i sadržaja turizma, pretežno korišćenjem postojećih lokalnih puteva i staza, odnosno planiranih staza; službene pravce motorizovanog i ostalog kretanja za potrebi NPK (prilazi vrednostima, punktovima i objektima NPK), turizma, rekreacije i sporta (snabdevanje, tehničko opsluživanje i slično), šumarstva (šumski putevi), posebne namene, sela po obodu NPK, kao i, u manjoj meri, za potrebe vodoprivrede i čiste energetike.
Okosnicu razvoja i uređenja putne mreže područja NPK i područja Prostornog plana čini dogradnja, modernizacija, rekonstrukcija i pojačano održavanje pojedinih deonica regionalnih puteva ka Kopaoniku – iz pravaca Brzeća R-218a, iz pravca Rudnice i Jošaničke Banje R-219a.
Regionalna putna mreža biće kompletirana izgradnjom novih regionalnih puteva i to na relacijama: Šiljača-Rendara u dužini od 1 km (opština Brus, od regionalnog puta R-218a do planiranog podcentra Rendara), Šiljača-prevoj Vučkas u dužini od 3,5 km (opština Brus, od regionalnog puta R-218a do planiranog regionalnog puta Gočmanci-Kriva reka), Mramor-Čelići-Zaplanina-Belo Brdo (opštine Brus i Leposavić, od regionalnog puta R-218 do Belog Brda) i Suvo Rudište – jugozapadnim grebenom ka Podujevu (opština Leposavić, od regionalnog puta R-218a, u skladu sa potrebama i prethodnim istraživanjem trase). Postojeći regionalni put R-218-a kroz podcentar Suvo Rudište pretvoriće se u internu saobraćajnicu, a paralelno sa njim (sa severne strane) izgradiće se nova tranzitna saobraćajnica. Nova deonica regionalnog puta je u funkciji rešavanja problema saobraćajnog zagušenja, dok će interna saobraćajnica omogućiti prilaz odgovarajućim segmentima podcentra i rešenje mirujućeg saobraćaja, izgradnjom parking i garažnih prostora. Bolja prohodnost regionalnog puta R-218a u zimskim uslovima obezbediće se izgradnjom zaštitnih šumskih pojaseva i građevinskih galerija, prioritetno na deonici od Šiljače do Jarma, kao i primenom mera pojačanog održavanja.
Predviđa se mogućnost realizacije alternativnog pravca regionalnom putu R-218a na potezu južno od postojeće trase, na deonici od Jarma do ispod Suvog Rudišta, u dužini od oko 6 km. (najvećim delom na teritoriji opštine Raška). Alternativni pravac Jaram-Suvo Rudište je funkciji poboljšanja uslova razvoja turizma (razvoja skijališta, rešavanja problema tranzitnog saobraćaja-naročito tokom zime, izbegavanja dela kritične deonice na kojoj se tokom zime formiraju nanosi) i zaštite životne sredine na Kopaoniku. U cilju usaglašavanja potreba razvoja i zaštite NPK, u toku sprovođenja Prostornog plana, posebno će se voditi računa o izboru konačne trase i načina realizacije ovog alternativnog puta (u čijem koridoru se, u cilju zaštite izvorišta vodosnabdevanja Kopaonika, predviđa realizacija kolektora za odvođenje i prečišćavanje atmosferskih voda-do ispod Crvenog jezera).
Kontrola ulaska na područje NPK obezbediće se stavljanjem u funkciju ulaznih kapija kao informativno-kontrolnih punktova i to: glavnih, na regionalnim putevima R-218a (postojeća „Brzeće” iznad Brzeća) i R119a (nova „Kokorovac” umesto postojeće „Velež-Paljevštica” iznad Jošaničke Banje), odnosno pomoćnih na regionalnom putu R119a („Kostovac” iznad Lisine) i na planiranom regionalnom putu Karaula – Gočmanci („Šiljača”), kao i službenih ulaza na regionalnim i lokalnim putevima, koji iz zaštitne zone NPK ulaze na teritoriju NPK („Mramor” iznad Brzeća, „Vučkas” iznad Paljevštice, „Đurkovica” iznad Krive Reke, „Šiljakovac” iznad Crne Glave i drugo).
Ovim Prostornim planom rezerviše se potencijalni koridor kontinualnog kružnog puta, približno oko granice NPK u visinskoj zoni od oko 1 000 do 1 200 m n.v., koji će nastati povezivanjem postojećih šumskih, lokalnih i regionalnih puteva, a manjim delom izgradnjom novih deonica puteva. Trasa kružnog puta ima ukupnu dužinu od oko 86 km, od čega je oko 68 km ili 80% u zaštitnoj zoni NPK. Procenjuje se da oko 80 km ili 93% trase kružnog puta čine postojeći kategorisani i nekategorisani putevi, dok samo oko 6 km puta čine nove deonice i to sve u zaštitnoj zoni NPK.
Trasa kružnog puta nalazi se na delovima teritorije opštine Brus, Raška i Leposavić, pružajući se: od Krive Reke i Crne Glave preko Šaklamana do Đorđevića, pa padinom Banjskog Kopaonika do Kokorovca, gde se uključuje u regionalni put R119a Jošanička Banja-Kopaonik do Velež-Paljevštice; od Velež-Paljevštice put nastavlja trasom starog puta Jošanička Banja-Raška, preko Plakaonice i sedla između Jadovanika i Kremićskih planina, do Čomaga i Semeteša; od Semeteša nastavlja preko lokaliteta Kiževak, Lisine i regionalnog puta R-119a Rudnica-Kopaonik do Kostovca; od Kostovca vodi preko Jasala i sedla Treska, iznad sela Guvnište i Belo Brdo za Zaplaninu, Čeliće i Mramor do regionalnog puta R-218 Brzeće-Blaževo; od Mramora vodi preko Brzeće do Gočmanca, gde se odvaja od R-218, nastavljajući kao planirani regionalni put iznad sela Livađe i Paljevštica i dolinom Mramorske reke preko zaseoka Simići i Jankovići do zaseoka Pršići i centra Krive Reke.
Kružni put povezuje deset sela i više zaseoka i to:
1) u opštini Brus: tri grupacije rudničkih naseobina i jedan zaseok ka Bozoljinu sa više grupacija kuća, rudarsko naselje Zaplanina i zaseok Čelići ka Ravništu, Brzeće, Gočmance, Livađe i Krivu Reku sa zaseocima Jankovići, Pršići, Trifunovići, Đurići i Novčići;
u opštini Raška: Crnu Glavu i Đorđeviće, Jošaničku Banju sa zaseokom Velež-Paljevštica, Semeteš sa zaseocima Čomage, Panoviće i Semeteško jezero, kao i naselje Lisina-Čajetina sa više grupacija kuća;
u opštini Leposavić: Guvnište sa osam grupacija kuća i Belo Brdo sa zaseocima Sokolica, Leskova, Sandžak, Gradište, Planinica i Marušići.
U gravitacionoj zoni kružnog puta nalazi se još šest sela i više zaseoka i to:
1) u opštini Brus: zaseoci Krive Reke – Mihajevići, Cvetkovići, Stojići. Maksići i Bačevci, Bezoljin i Ravnište (za čije je povezivanje potrebno izgraditi nove saobraćajne priključke);
2) u opštini Raška: Šipačina, Tioxe, Badanj i Kremiće sa zaseocima Dragodanje i Lučno.
Ulazi na kružni put sa spoljne saobraćajne mreže su kod Jošaničke Banje (Velež-Paljevštica i Kokorovac), Đorđevića, Pršića, Livađa, Gočmanaca, Mramora, Belog Brda, Guvništa, Kostovca, Lisine, Orlovca (Tioxe), Semeteša, Badnja (Čomage), Kremića i Lučna.
Razvoj putne mreže područja NPK i područja Prostornog plana obuhvata i modernizaciju postojećih lokalnih saobraćajnica u funkciji službenih puteva i rekonstrukciju i izgradnju novih javnih lokalnih saobraćajnica. Razvoj lokalnih puteva na području Prostornog plana predviđen je sa zadacima: povećanja saobraćajne dostupnosti i povezanosti naselja, međusobno, sa opštinskim centrima, sa centrima zajednice sela, skijalištima i turističkim centrima u visinskoj zoni; i razvoja turizma, poljoprivrede, šumarstva i drugih komplementarnih aktivnosti, uz obezbeđivanje zaštite i pristupačnosti vrednostima NPK.
Najvažnije nove lokalne saobraćajnice na području NPK i Prostornog plana planirane su na sledećim relacijama: Crna Glava – Đurkovica (opštine Raška i Brus, deo kružnog puta), Crna Glava – Šaklman (opština Raška), Kriva Reka – Đurkovica (opština Brus, deo kružnog puta), Đurkovica – Rendara (opština Brus), Brzeće/Mramor – Duboka/Plazište žičare Krčmar (opština Brus), Semeteš – Regionalni put R-219a (opština Raška) i druge.
Železnička mreža
Razvoj železničkog saobraćaja na području Prostornog plana usmeren je na poboljšanje pristupa području sa spoljne železničke mreže izgradnjom radijalnih prilaza i kružne železnice oko NPK.
Optimalan železnički prilaz području NPK ostvariće se iz pravca postojeće pruge Kruševac – Kraljevo, izgradnjom nove deonice pruge normalnog koloseka na pravcu od Stopanje (između Kruševca i Trstenika), preko Milentije i Velike Grabovnice (opština Brus) do Biljanovca. Pruga sa severa tangira područje zaštitne zone NPK, pružajući se od Pršića u Krivoj Reci dolinom Jošanice do Rakovca (gde ulazi u područje Prostornog plana), Jošaničke Banje (gde izlazi iz područja Prostornog plana) i Biljanovca, gde se spaja s postojećom prugom Kraljevo – Kosovo Polje. Ova pruga bi imala dve značajne železničke stanice na području Prostornog plana – u Krivoj Reci i Jošaničkoj Banji.
Od stanica u Krivoj reci i Jošaničkoj Banji predviđena je trasa električne zupčaste-planinske kružne železnice oko područja NPK, koja se najvećim delom nalazi u koridoru kontinualnog kružnog puta oko NPK. Trasa kružne železnice se pruža: od železničke stanice Kriva Reka (na pruzi Stopanja-Biljanovac) do Đorđevića u koridoru kružnog puta; od Đorđevića grebenom preko Osredaka i Marića do železničke stanice Jošanička Banja (na pruzi Stopanja-Biljanovac), nakon čega se iznad Veleža penje ka grebenu Kremićkih planina; od Kremićkih planina do Plakaonice nalazi se u koridoru kružnog puta; od Plakaonice vodi padinama Jadovnika i trasom starog rudarskog puta do Kadijevca gde ulazi u koridor regionalnog puta R-119a Jošanička Banja -Kopaonik – Rudnica u kome ostaje do Kostovca; od Kostovca vodi preko Belog Brda, Mramora, Brzeća i Gočmanaca do Krive reke u koridoru kružnog puta. Realizacijom kružne železnice oko područja NPK omogućiće se smanjenje automobilskog saobraćaja, povezivanje sela, turističkih naselja i centara sa ulazima u skijalište, čime će se značajno unaprediti komuniciranje kroz teritoriju NPK bez ugrožavanja prirodne sredine. Ova železnica je na električni pogon, bešumna i može da radi u svim vremenskim uslovima, a njenom izgradnjom će se znatno redukovati zagađujući automobilski saobraćaj u NPK. Železnice će biti u funkciji boljeg povezivanja turističkih lokaliteta u visinskoj zoni sa naseljima Jošanička Banja, Belo Brdo, Kriva Reka i drugim naseljima u zaštitnoj zoni NPK.
Za brzo i efikasno povezivanje turističkih lokaliteta i ulaza u skijališta, u svim vremenskim uslovima i bez ugrožavanja prirodne sredine, unutar područja NPK predviđena je izgradnja radijalnog pravca zupčaste-planinske železnice na pravcu Lisina/Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac – Rendara/Vučkas u dužini od oko 8 km, u koridoru regionalnog puta R-218a od Suvog rudišta do Rendare, uz povezivanje sa kružnom železnicom oko NPK.
Mreža vertikalnog transporta
Značajan vid saobraćaja na području NPK i zaštitne zone NPK predstavljaće vertikalni transport žičarama (uz upotrebu u funkciji sporta i rekreacije). Značajnu funkciju vertikalnog saobraćajnog povezivanja postojećih i planiranih turističkih lokacija na nižim nadmorskim visinama sa visinskom zonom i skijalištima imaće kabinske – gondolske žičare, uz neke druge sisteme vertikalnog transporta (šinska vučna vozila), a zatim sedežne žičare. Ova transportna sredstva predviđena su za celogodišnje korišćenje, kao deo turističke ponude u prostoru i supstitucija motornih vozila sa unutrašnjim sagorevanjem.
Kabinsko-gondolske žičare prosečnog kapaciteta od po 3.000 uspona na čas predviđene su na pravcima: Brzeće – Bregovi – Srebrnac, dužine oko 4.700 m, sa visinskom razlikom od oko 775 m (opština Brus); Jošanička Banja- Kokorovac – Vučak, dužine oko 5.000 m, sa visinskom razlikom od oko 1.125 m (opština Raška); i Belo Brdo – Nebeske stolice – Pančićev vrh, dužine oko 3.000 m, sa visinskom razlikom od oko 750 m (opština Leposavić).
Polazne stanice ovih žičare su u kontaktu sa postojećim regionalnim i lokalnim putevima, a polaze iz podplaninskih turističkih naselja. U letnjoj sezoni služiće kao sredstva za transport i za panoramske vožnje. U zimskoj sezoni funkcionisaće celom dužinom kao transportna i panoramska sredstva, a na gornjim deonicama i kao direktne skijaške žičare (jer svaka od njih ima međustanicu).
Saobraćajno povezivanje turističkih naselja i lokacija u okruženju iz pravca Brusa sa ponudom na području Prostornog plana predviđeno je i alternativnom upotrebom nekog vida planinske železnice.
Upotreba električnih vučnih šinskih vozila moguća je unutar NPK na relaciji Lisina – Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac – Rendara – Vučkas, kao alternativa železnice na ovoj relaciji, zatim kao alternativa nekoj od kabinskih žičara i slično. Žičare sedežnice od ulaza u skijalište naviše, s obzirom na manje dužine, nezaštićenost od hladnoće i drugo, koristiće se ograničeno u funkciji transporta (u slučaju zastoja u putnom transportu, za potrebe spasavanja i drugo), više za letnje panoramske vožnje, a najviše u funkciji skijališta. Naglašeniju funkciju transporta imaju samo sedežnice na ulazima u sektore alpskih skijališta iz zaštitne zone NPK i to: dvosed Belo Brdo – Nebeska stolica u sektoru I; dvosedi Lisina selo/Lisinska reka – Jasle i Kostovac – Suvo rudište greben, kao i četvorosed Lisina vikend naselje/Jasle – potkop rudnika Suvo rudište u sektoru II; dvosed Zaplaninska reka – Pančićev vrh u sektoru III; dvosed Junior – Struga u sektoru V; dvosedi Šutanovačka reke – Vučak, Šutanovačka reka – Meka presedla, Meka presedla – M. Gobelja i Đorđevići – Meka presedla u sektoru VIII; dvosedi Pršići – Brusna, Novčići – Bele čuke, Jankovići – Treštenica, Crna Glava – Bele čuke, Šaklman – Ciganska reka, Šaklman – Treštenica i Ciganska reka – Oštra čuka u sektoru IH.
Na svim polaznim stanicama gondola, vučnih šinskih vozila i žičara sedežnica u funkciji transporta i ulaza u sektore skijališta, predviđeni su veći parkinzi za putničke automobile i autobuse, sa neophodnim pratećim sadržajima.
Ostali vidovi saobraćajne infrastrukture
Razvoj vazdušnog saobraćaja u funkciji turizma i prezentacije NPK uslovljen je izgradnjom lokalnog aerodroma na lokaciji Blaževska Dolina (opština Brus, van područja Prostornog plana) i heliodroma u sklopu turističkih kompleksa Suvo Rudište (opština Raška) i Rendara (opština Brus).
Razvoj multimodalnog saobraćaja ostvariće se kombinovanjem i povezivanjem funkcija daljinskog drumskog, vazdušnog i železničkog sa lokalnim drumskim, železničkim i žičničarskim vidovima saobraćaja.
Bilansi planiranih drumskih i železničkih saobraćajnica na području Prostornog plana prikazani su na sledećim tabelama.
Tabela 19. Bilans trase kružnog puta po deonicama i kategoriji puta
Opština Deonicaukupno/zaštitna zona ZZ/ Nacionalni park Regionalnipostojeći Regionalniplanirani Lokalnipostojeći ukupno ZZ/ NP ukupno ZZ/ NP ukupno ZZ/ NP km Brus Gočmanci-Vučkas – – 5,7 5,05/0,65 – – Vučkas-Pršići – – 5,1 5,1/0 – – Brus/Raška Pršići-Crna glava-Kokorovac – – – – 19,58 12,79/6,79 Raška Kokorovac-Palještica 5,81 4,34/1,47 – – – – Palještica-Lisina – – – – 17,85 17,15/0,7 Lisina-Kostovac 2,80 2,80/0 – – – – Raška/Leposavić Kostovac-Belo Brdo – – – 9,76 9,76/0 Leposavić/Brus Belo Brdo-Mramor – – 14,73 5,89/8,84 – – Brus Mramor-Brzeće 2.92 2,92/0 – – – – Brzeće-Gočmanci 0,91 0,91/0 – – – – Ukupno 86,16/67,41 km67,41/17,75 km 12,44 10,97/1,47 25,53 16,04/9,49 47,19 40,40/6,79
Tabela 20. Bilans trase kružnog puta po opštinama u km
Opština Regionalnipostojeći Regionalniplanirani Lokalnipostojeći Ukupno Brus 3,83 21,30 4,54 29,67 Leposavić – 5,23 6,52 11,75 Raška 8,61 – 36,13 44,74 Ukupno 12,44 25,53 47,19 86,16
Tabela 21. Bilans puteva i železnice na području NPK i zaštitne zone NPK
Opština Ukupno (1+2+3) Regionalni putevi (1) Lokalni putevi (2) Železnica (3) ukupno Brus 93.14 Suvo Rudište-Jaram 60 Srebrnac-Rendara 26 Brzeće, Gočmanci 34 Ravnište, Kneževo, Bozoljin 6,5 Paljevštinja, Livađe 7 Lisina, Tioxe, Šipačina 65 Kriva reka 23 Crna Glava 10 Đorđevići 6 Jošanička Banja, Rakovac 40 Belo Brdo, Guvnište 16,5 Semetaš, Kremiće, Badanj 5 Ukupno na području NPK 86 Ukupno na području zaštitne zone NPK 213 Ukupno na području Prostornog plana 299
Prema raspoloživim resusrima i rasporedu korisnika voda, sistem za obezbeđenje voda najvišeg kvaliteta koristiće:
1) postojeće vodozahvate iz otvorenog toka na Draganskom potoku i potoku ispod Kaznovskog bačišta, iz kojih se voda doprema do postrojenja za preradu sirove vode (postojeće PPSV), a odatle primarnim vodom Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac do potrošača u visinskoj zoni Kopaonika;
2) postojeće kaptirane izvore i vrela za potrebe Brzeća i drugih naselja (u zaštitnoj zoni NPK na teritoriji opštine Brus) i Brusa (van područja Prostornog plana), kao i za potrebe Jošaničke Banje i drugih naselja (u zaštitnoj zoni NPK na teritoriji opštine Raška), odnosno za potrebe Biljanovca (van područja Prostornog plana);
3) u narednom periodu – sledeća izvorišta:
– zahvate vode iz rečnih korita;
– vodozahvate iz malih vodoakumualcija Crveno jezero, Kaznovsko bačište, Draganski potok, Jablanova ravan, Šaklman i Gobelja;
– podzemne vode iz potkopa rudnika Suvo Rudište;
– površinske vode iz pojedinih vrela i izvora;
– postojeće i nove kanalske i cevovodne mreže, kojima će se voda iz izvorišta dopremati do PPSV i distribuirati do potrošača na području NPK i u naseljima zaštitne zone NPK.
Kapaciteti izvorišta planirani za potrebe realizacije sistema za snabdevanje vodom najvišeg kvaliteta turističkih i seoskih naselja iznose od 271-391 l/s i dati su u tabeli 23. Prognozirane potrebe za vodom turističkih kompleksa i naselja na području NPK i zaštitne zone NPK, u odnosu na raspored postojećih i mogućih izvorišta i konfiguracijske uslove, upućuju na potrebu i opravdanost etapnog realizovanja jedinstvenog vodovodnog sistema.
Tabela 23. Objekti i kapaciteti izvorišta za snabdevanje vodom na području Prostornog plana
Izvorišta Objekti Lokacije u – NPK ili -ZZ Kapacitet/zapremina Vodotoci Draganski i bezimeni potokGobeljska rekaŠaklmanska rekaBrzećka rekapotok Ledenica ispod Kaznovskog bačišta- Nacionalni park 80-100 l/s30-50 l/s10-15 l/s Male akumulacije Crveno jezero Kaznovsko bačišteDraganski potokJablanova ravanGobeljaŠaklman ispod Crvenih bara- Nacionalni parkkod postrojenja za PPSV – Nacionalni parkdesna pritoka Samokovske reke- Nacionalni parkBarska reka- Nacionalni parkGobeljska reka- Nacionalni parkŠaklmanska reka- Nacionalni park 214 000m3300 000m3150 000m3900 000m3180 000m3 112 000m3 Vrela GvozdacDubokaCrno vrelo istočna padina Žljeba- Nacionalni parkdesna obala Mramorske reke- Nacionalni parkiznad Krive reke-ZZ 10-30 l/s40-60 l/s30 l/s Izvori a vodaUrlan (Novčići)Bela reka KdijevacPaljevšticaVeležveći broj malih izvora ispod Srebrnca- Nacionalni parksliv Ciganske reke-ZZiznad Brzeća- Nacionalni parkKadijevac- Nacionalni parkPaljevštica-ZZJošanička Banja-ZZu blizini naselja-ZZ 15-35 l/s10-15 l/s15 l/s do 10 l/sdo 1 l/s Podzemne vode prodcedne rudničke vode potkop rudnika Suvo Rudište – Nacionalni park 20-30 l/s Ukupno na području NPK (bez svih vodotoka i izvora) 230-345 l/s Ukupna zapremina malih akumulacija (sve u NPK) 1,856.000 m3 Ukupni kapaciteti na području zaštitne zone NPK (bez svih vodotoka i izvora) 41-46 l/s Svega (bez malih akumulacija i nekih vodotoka i izvora) 271-391 l/s
Snabdevanje vodom područja NPK
Za područje NPK uradiće se Dugoročni program vodosnabdevanja, kojim će se precizno utvrditi vodni bilans i mogućnosti dugoročnog vodosnabdevanja područja optimalnim korišćenjem površinskih i podzemnih voda, zaštite voda i zaštite od voda, u skladu sa režimima zaštite prirode i prirodnih vrednosti NPK. U Dugoročnom programu će se poći od odredbi Prostornog plana o ustanovljenim potrebama za vodom i od koncepta sistema vodosnabdevanja, kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda, snabdevanja vodom za tehničke potrebe sa malim vodoakumulacijama i mikrozahvatima. Tolerantne razlike nalaza Dugoročnog programa i odredbi Prostornog plana usklađivaće se tokom razrade Prostornog plana.
Po odredbama Prostornog plana, planskim rešenjima snabdevanja vodom sadržaja na području NPK, u okviru jedinstvenog sistema vodosnabdevanja, predviđaju se tri etapna podsistema i jedan broj malih, lokalnih sistema. Podsistemi vodosnabdevanja su:
Podsistem PPSV Brzećka reka – Srebrnac – Rendara, koristiće u prvoj fazi vode iz kaptaža Gvozdačkog vrela i izvora Minina voda, bez prečišćavanja (sem hlorisanja), a u drugoj fazi i iz vodozahvata iz gornjeg toka Brzećke reke i potoka Ledenice, do planiranog PPSV u Brzećkoj reci, na lokaciji šumskog lagera iznad Ledenice (1450 m n.v.); od izvorišta, odnosno od PPSV, voda će se potiskivati crpnim stanicama kroz cevovod (dužine oko 1.300 m i visinske razlike od oko 335 m) do rezervoara treće zone na Gobelji (oko 1788 m n.v.) kod Srebrnca, ukupne zapremine od 2.000 m3, a od tog mesta gravitacionim cevovodom ka turističkim lokalitetima na Srebrncu i Rendari (sa planiranim rezervoarom od 500 m3 i crpnom stanicom), kao i prema nižim naseljima u zaštitnoj zoni NPK; zbog oscilacije ovih izvorišta (u minimumu ukupno oko 25 l/s, prema oko 35 l/s koliko je potrebno u normalnoj potrošnji ovog podsistema za visinsku zonu, uz još oko 95 l/s koliko je potrebno za niža naselja u zaštitnoj zoni NPK), planirana je dopuna podsistema podizanjem vode iz alternativnih izvorišta, vrela i/ili vodozahvata iz male vodoakumulacije u izvorištu Šaklmanske reke, odnosno, po potrebi, i korišćenjem rezervi vode iz podsistema Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac; višak vode iz ovog podsistema prebacivaće se u podsistem Crno vrelo – Rendara;
Podsistem Crno vrelo – Rendara, koristiće vode iz kaptaže Crnog vrela i izvora Urlan kod Novčića (u zaštitnoj zoni NPK) ukupnog kapaciteta od oko 40 l/s, bez prečišćavanja (sem hlorisanja), uz podizanje vode crpnim stanicama do rezervoara Kriva reka (iznad naselja Jankovići i Trifunovići) ukupne zapremine od 2.000 m3, a odatle cevovodom ka turističkom kompleksu Rendara i naseljima u zaštitnoj zoni NPK; po potrebi koristiće i rezerve vode iz podsistema Samokovska reka – Suvo rudište – Jaram – Srebrnac i Brzećka reka – Srebrnac – Rendara, preko razvodnog cevovoda dužine oko 1.500 m od hotela „Srebrnac” prema planiranom rezervoaru Jelica kapaciteta 2h750 m3 (na 1670 m n.v.) i dalje ka naseljima u zaštitnoj zoni NPK na severnim padinama Kopaonika.
Ostali sadržaji na području NPK snabdevaće se malim, lokalnim gravitacionim sistemima iz kaptaža izvora i vrela koji zadovoljavaju planirane kapacitete. Korišćenje voda iz lokalnih izvora vršiće se bez prečišćavanja, uz hlorisanje.
Snabdevanje vodom u zaštitnoj zoni NPK
Vodosnabdevanje naselja u zaštitnoj zoni NPK iz zajedničkih podsistema predviđeno je na sledeći način:
1) iz podsistema Samokovska reka – Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac višak vode (prvenstveno podzemnih voda iz potkopa rudnika Suvo Rudište) prebacivaće se gravitaciono u lokalne sisteme Krst – Lisina i Visoki deo – Lisina, koji će u prvoj fazi služiti za snabdevanje vodom područja Lisine i Šipačine, a u drugoj fazi područja Tioxa, Semeteša, Badnja i Kremića; iz ovog podsistema, preko podsistema Crno vrelo – Rendara, dopunjavaće se i lokalni sistem Kriva Reka – Crna Glava – Rakovac;
iz podsistema Brzećka reka – Srebrnac – Rendara višak vode će se preko podsistema Crno vrelo – Rendara prebacivati gravitaciono ka naseljima zaštitne zone NPK na severnim i severoistočnim padinama Kopaonika;
iz podsistema Crno vrelo – Rendara, sa korišćenjem većine kapaciteta kaptaže Crnog Vrela u slivu Mramorske reke, a po potrebi i kaptaže izvora Urlan kod Novčića, snabdevaće se područje Krive Reke, a preko lokalnog sistema Kriva Reka – Crna Glava – Rakovac obezbediće se rezervna dopuna vodosnabdevanja Crne Glave i Rakovca.
Lokalni sistemi vodosnabdevanja su:
Krst – Lisina, koji koristi podzemnu vodu iz potkopa rudnika Suvo Rudište, koja se nakon tretmana u planiranom PPSV, iz rezervoara na Krstu postojećim razvodnim cevovodom gravitaciono distribuira do planiranog rezervoara zapremine od 750 m3 na Repuškim bačijama, kao i ka ostalim nizvodnim naseljima na zapadnim padinama Kopaonika;
Visoki deo – Lisina, koji koristi višak vode iz PPSV Samokovska reka (nakon realizacije druge faze podsistema Samokovska reka – Suvo rudište – Jaram – Srebrnac), koja se, nakon potiskivanja do rezervoara na Visokom delu, planiranim razvodnim cevovodom dužine od oko 2.500 m preko Suvog jelaka gravitaciono distribuira do kontrarezervoara na Repuškim bačijama (1 610 m n.v.) i dalje planiranim cevovodom ka naseljima u zaštitnoj zoni NPK na zapadnim padinama Kopaonika; ispitaće se mogućnost vodosnabdevanja iz ovog sistema za naselja u zaštitnoj zoni NPK na južnim padinama Kopaonika, razvodnim cevovodom dužine od oko 10 km od rezervoara na Repuškim bačijama, preko Guvništa do Belog Brda;
Brzeće – Gočmanci – Livađe, koji u prvoj fazi koriste kaptirani izvor Bela Reka, a u drugoj fazi, po potrebi, uključuje i vode iz kaptaža vrela Duboka; može se koristiti i gravitaciona veza PPSV Brzećka reka – Brzeće (viškovi prerađene vode); ispitaće se mogućnosti povezivanja ovog sistema sa podsistemom Samokovska reka – Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac na području NPK;
Paljevštica – Brus, koji koristi kaptirane izvore u slivu Paljevštice (iznad zaseoka Miletakovići) za potrebe vodosnabdevanja Brusa; ovaj sistem se u perspektivi može povezati sa sistemom Brzeće – Gočmanci – Livađe;
Kneževo – Ravnište – Bozoljin, koji će koristititi kaptaže izvora iznad Zaplanine, a po potrebi i vrelo Duboka; ovaj sistem se u perspektivi može povezati sa sistemom Brzeće – Livađe;
Kriva reka – Crne Glava – Rakovac, koji će koristititi kaptaže Crnog Vrela, a po potrebi i kaptaže izvora Urlan (Novčići); istražiće se mogućnost realizacije razvodnog cevovoda na pravcu planirani rezervoar na Jelici – Bele čuke – planirani rezervoar Crna Glava – planirani rezervoar Brusna, u dužini od oko 8 km i dalje ka naseljima na severnim padinama Kopaonika;
Šaklman -Đorđevići – Jošanička Banja, koji će u prvoj fazi koristiti vodozahvate iz živih tokova Šaklmanske reke i Gobeljske reke, a u drugoj fazi iz malih vodoakumulacija Šaklman u slivu Šaklmanske reke i Gobelja u slivu Gobeljske reke; ispitaće se mogućnost povezivanja sistema sa podsistemom Srebrnac – Rendara na području NPK (putem razvodnog cevovoda u dužini od oko 7 km na pravcu Jaram – Đorđevići) i sa lokalnim sistemom Kriva reka – Crna Glava – Rakovac;
Kadijevac – Kremiće i Kadijevac – Lisina, koji će koristiti vodu iz male vodoakumulacije Jablanova ravan na Barskoj reci; i
Paljevštica – Jošanička Banja, koji koristi kaptaže izvora u slivu Veleštice iznad Jošaničke Banje.
Zaštita voda
Osnovni sistem obezbeđivanja efikasne zaštite voda podrazumevaće:
– fazni razvoj centralizovanog sistema kanalisanja i evakuacije otpadnih voda, kao i izgradnje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) od postojećih i planiranih PPOV za turističke centre i naselja na području Plana do planiranih centralnih PPOV na Ibru kod Rudnice i Biljanovca, odnosno na Rasini kod Brusa (sve van područja Prostornog plana), sa separatnim tretmanom mulja na pojedinim lokacijama;
– korišćenje, odnosno zahvatanje samo dela voda iz otvorenih vodotoka, kako bi se obezbedila odgovarajuća protočnost nizvodno od zahvata;
– oplemenjivanje malih voda (povećavanje protoka u periodu malovođa) korišćenjem malih i mikro vodoakumulacija, iz kojih će se ispuštati garantovani ekološki protoci.
Navedeni sistem za zaštitu voda neophodan je zbog činjenice da su vode najvišeg kvaliteta i da je njihova količina nedovoljna da bi mogle da preuzmu funkciju recipijenta za transport prečišćenih otpadnih voda.
Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda sadržaja na području NPK
U prognozi količina otpadnih voda sa područja NPK računa se oko 90% upotrebljenih voda (pod uslovom sprečavanja prodora podzemnih voda), što za sadržaje na području NPK iznosi ukupno oko 83,5 l/s i to za: Suvo Rudište oko 55 l/s, Jaram oko 4,5 l/s, Srebrnac oko 10 l/s, Rendaru oko 13,5 l/s i Zaplaninu oko 0,5 l/s.
Prema rasporedu sadržaja i do sada izgrađene kanalizacione mreže i PPOV, na području NPK predviđena su tri separatna kanalizaciona sistema (sa mogućnošću zajedničkog korišćenja i od strane naselja u zaštitnoj zoni NPK u konačnoj fazni razvoja centralizovanog kanalizacionog sistema), uz više parcijalnih kanalizacionih sistema, i to:
separatni gravitacioni sistem Jaram – Suvo Rudište – Repuške bačije – Lisina – Šipačina – Rudnica, većim delom izgrađen na deonici od Suvog Rudišta do Repuških bačija, gde je izgrađeno PPOV kapaciteta 6.000 ES za mehaničko-biološko prečišćavanje (koje će se prioritetno rekonstruisati i dograditi za kapacitet od 12.000 ES); u prvoj fazi izgradiće se kolektor od postojećeg PPOV do planiranog centralnog PPOV na Ibru kod Rudnice; ovaj sistem sa visinskom razlikom od 1338 m i pokrivaće ukupan potez od Jarma (1778m n.v.) do Ibra (450 m n.v.), rešavajući i pitanje evekuacije otpadnih voda iz Lisine-Čajetine i ostalih naselja u zaštitnoj zoni NPK na jugozapadnim padinama Kopaonika; u konačnoj fazi izgradiće se kolektor od Rudnice preko Raške i Baljevca do Biljanovca i lokacije centralnog PPOV;
separatni gravitacioni sistem Srebrenac – Rendara – Kriva Reka (Pršići) – Jošanička Banja – Biljanovac, sa formiranim malim delom mreže od hotela „Srebrnac” do postojećeg PPOV u Ciganskoj reci kapaciteta 600 ES (koje je nedovoljno i predviđeno za izmeštanje); u prvoj fazi izgradiće se kolektor od Srebrnca do planiranog PPOV za mehaničko-biološko prečišćavanje u Ciganskoj reci (u zaštitnoj zoni NPK, uz granicu NPK), a u drugoj fazi dalji cevovod i PPOV za mehaničko-biološko prečišćavanje ispod Krive Reke (Pršići, na području zaštitne zone NPK), odakle će se prečišćene vode upuštati u Krivu reku; ovaj deo sistema, koji će se izgraditi u koridoru planiranog lokalnog puta Kriva Reka – Đurkovica – Rendara, imaće visinsku razliku od 760 m i pokrivaće potez od Srebrnca (1760m n.v.) do Krive Reke (1000 m n.v.), rešavajući i pitanje evakuacije otpadnih voda iz turističkih podcentara Srebrnac i Rendara na području NPK i iz naselja Kriva Reka u zaštitnoj zoni NPK; u konačnoj, trećoj fazi izgradiće se kolektor od Krive Reke preko Jošaničke Banje do Biljanovca i lokacije centralnog PPOV, čime će se rešiti i pitanje evakuacije otpadnih voda iz naselja na severnim padinama Kopaonika;
parcijalni, lokalni gravitacioni sistemi sa individualnim, prenosivim i kompaktnim uređajima za prečišćavanje tipa bio-disk i drugo, za manje sadržaje van postojećih i planiranih trasa kolektora (punkt Zaplanina sa izlivom u Zaplaninsku reku, punkt Đorov most sa izlivom u Paljevštičku reku i drugo).
Do realizacije krajnjih faza kanalizacionih sistema, neophodno je u recipijentima na području NPK u koje se upuštaju prečišćene otpadne vode obezbediti sledeće klase voda: za hidrološke spomenike – strogo zaštićene vodotoke Samokovske, Gobeljske, Barske i Brzećke reke, Duboke i Rečice I klasu vode, a za sve ostale vodotoke IIa klasu. Za fekalne vode koje se prečišćene upuštaju u recipijente u I klasi voda, predviđeno je i tercirjarno prečišćavanje.
U sklopu PPOV (kod dva separatna i svih parcijalnih sistema) predviđena je tehnologija za proizvodnju biogasa za grejanje i proizvodnju električne energije. Takođe, na pogodnim lokacijama u blizini PPOV predviđeni su primarni prečišćivači, taložnici i muljna polja za sazrevanje mulja do upotrebne funkcije (đubriva za pošumljavanje, poljoprivredu i slično).
Radi zaštite područja NPK od ugrožavanja zemljišta i voda sa izgrađenih površina turističkih kompleksa, saobraćajnica i drugo predviđena je izgradnja potrebnog broja sistema za kanalisanje atmosferskih voda, sa odgovarajućim uređajima za prečišćavanje pre upuštanja u vodotoke (prvenstveno duž prilaznih državnih puteva II reda br. 218a, br. 219a, planiranih / alternativnih pravaca i dr.).
Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda naselja u zaštitnoj zoni NPK
Prema rasporedu naselja i punktova u zaštitnoj zoni NPK i konfiguraciji terena, rešenje evakuacije i prečišćavanja otpadnih vode vršiće se gde je moguće zajedničkim korišćenjem navedena dva gravitaciona separatna kanalizaciona sistema sa područja NPK, a gde za to nema uslova posebnim separatnim sistemima i individualno, preko lokalnih sistema kanalisanja otpadnih voda sa mehaničko-biološkim sistemima za prečišćavanje, tehnologijom proizvodnje biogasa za grejanje i proizvodnju električne energije i sa upuštanjem prečišćene vode u recipijente koji će imati najmanje IIa klasu vode. Predviđeni su sledeći kanalizacioni sistemi:
sistem Lisina – Čajetina, koji će se priključiti na separatni gravitacioni sistem Jaram – Suvo Rudište – Repuške bačije – Šipačina – Rudnica; do realizacije konačnog rešenja izgradiće se PPOV Lisina na lokaciji 1.000 m nizvodno od postojećeg PPOV u Repuškim bačijama;
separatni gravitacioni sistem Belo Brdo sa planiranim PPOV; u konačnoj fazi izgradiće se kolektor od Belog Brda do PPOV na Ibru kod Leposavića, sa obuhvatanjem Guvništa i ostalih nizvodnih naselja;
sistem Jošanička Banja će se priključiti na separatni gravitacioni sistem Srebrenac – Rendara – Kriva Reka – Jošanička Banja – Biljanovac; do realizacije konačnog rešenja, u Jošaničkoj Banji će se izgraditi posebni sistem i PPOV;
separatni gravitacioni sistem Brzeće – Brus sa postojećom mrežom od južnog dela Brzeća do postojećeg PPOV severno od naselja (kapaciteta od 1.000 ES, koje je nedovoljno i koje će se etapno proširivati); sistemom će biti rešena i pitanja evakuacije otpadnih voda ostalih naselja u zaštitnoj zoni NPK na severoistočnim padinama Kopaonika; u konačnoj fazi izgradiće se kolektor od Brzeća, dolinom Graševačke reke do centralnog PPOV na Rasini kod Brusa;
posebna PPOV za naselja Tioxe, Semeteš, Badanj i Kremiće (u slivovima Barske, Lisinske i Rudničke reke), Paljevštica, Livađe, Gočmanci, Kneževo, Ravnište i Bozoljin (u slivovima Brzećke, Srebrnačke i Duboke reke) i Rakovac, Crna Glava, Đorđevići i druga naselja (u slivovima Krive reke i Jošanice) i za sadržaje van trasa planiranih kolektora (etno-punkt Paljevštica iznad Jošaničke Banje sa izlivom prečišćene vode u Velešticu i drugo), uz mogućnost perspektivnog priključenja na neki od navedenih separatnih gravitacionih sistema (prvenstveno naselja koja gravitiraju planiranim cevovodima Rudnica – Biljanovac i Kriva Reka – Biljanovac).
Sistem za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe
Kopaonički sistem za obezbeđenje vode za tehničke potrebe koristiće: vodotoke, male vodoakumulacije i mikro-vodozahvate na području NPK, odnosno male vodoakumulacije i mikro-vodozahvate u zaštitnoj zoni NPK; posebnu hidrantsku mrežu (potpuno odvojenu od vodovodne), kao i druge uređaje za transport i korišćenje tehničke vode.
Voda iz ovog sistema koristiće se na područje NPK i zaštitne zone NPK za sledeće namene: protivpožarnu zaštitu (u prvom redu za gašenje šumskih požara i protivpožarne potrebe u turističkim centrima, naseljima i punktovima), navodnjavanje poljoprivrednih površina, pranje javnih površina (saobraćajnica, trgova i drugog), snabdevanje vodom kupališnih objekata, pravljenje snega na ski-stazama u zimskom periodu, zalivanje travnih površina skijališta u letnjem periodu, za proizvodnju hidroenergije i drugo.
Sistem za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe sadržaja NPK
Sistem za obezbeđenje vode za tehničke potrebe na području NPK koristiće:
– vodotoke Karamanskog potoka, potoka Pajino preslo, Samokovske reke, Gobeljske reke, Šaklmanske reke i druge, i male vodoakumulacije Crveno jezero, Kaznovsko bačište, Kadijevac, Jablanova ravan, Draganski potok, Šaklman i Gobelja;
– hidrantsku mrežu za transport tehničke vode, koja će se iz vodotoka i miniakumulacija crpnim stanicama potiskivati ka turističkim lokalitetima i skijalištu u visinskoj zoni NPK.
Osnovni pravci transporta vode hidrantskom mrežom poklapaće se sa pravcima separatnih sistema vodosnabdevanja, uz korišćenje gravitacionih pogodnosti. Za potrebe skijališta predviđena je izgradnja nove primarne i kompletiranje sekundarne mreže (do rezervoara, ili mikro akumulacija na većim visinama).
Sistem za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe sadržaja i naselja u zaštitnoj zoni NP
Sistem za obezbeđenje vode za tehničke potrebe na području zaštitne zone koristiće:
– vodotoke Samokovske reke, Gobeljske reke i druge, male vodoakumulacije i mikro-vodozahvate na području NPK, kao i male vodoakumulaciju na Krivoj reci i mikro-vodozahvate u zaštitnoj zoni NPK;
– posebnu hidrantsku mrežu, kao i druge uređaje za transport i korišćenje tehničke vode, koja će se direktno iz vodotoka ili male vodoakumulacije gravitaciono voditi ka naseljima.
Osnovni pravci transporta tehničke vode biće: vodotoci, u kojima će se obezbediti odgovarajuća protočnost nizvodno od zahvata voda iz malih vodoakumulacija; i kanalska mreža, od vodotokova do pojedinih sela (čiji deo može predstavljati rekonstruisan jaz Draže Mijatovića od Samokovske reke ka selima na zapadnim padinama Kopaonika, uz uslov očuvanja autentičnosti objekta).
Male vodoakumulacije i mikro vodozahvati
Na području Prostornog plana predviđena je izgradnja osam višenamenskih malih vodoakumulacija, od čega sedam na području NPK i jedna na području zaštitne zone NPK (u okviru koje je moguće realizovati i brojne druge vodoakumulacije). Male vodoakumulacije na području NPK namenjene su za vodosnabdevanje, protivpožarnu zaštitu, snabdevanje snežnih topova, potrebe vodoregulacije (zadržavanje nanosa, oplemenjavanje malih voda u periodu suše i odbrane od poplava nizvodnih područja), kontrolisanu rekreaciju i energetsko korišćenje, a u zaštitnoj zoni NPK, pored navedenih funkcija, još i za privredno ribarstvo i sportski ribolov. Koristi od malih vodoakumulacija višestruko će kompenzovati gubitke manjih potopljenih površina pašnjaka i šuma. Na području NPK i u zaštitnoj zoni NPK predviđeno je i više mikro-vodozahvata, prvenstveno namenjenih za proizvodnju snega na ski-stazama.
Male vodoakumulacije na području NPK predviđene su na lokacijama Crveno jezero, Kaznovsko bačište, Draganski potok i Kadijevac (u slivu Samokovske reke), Jablanova ravan (u slivu Barske reke), Šaklman i Gobelja (u slivu Gobeljske reke).
Na području zaštitne zone NPK, moguće je izgraditi više malih vodoakumulacija (od kojih samo na Krivoj reci, nizvodno od planirane vodoakumulacije Kulineja do reke Jošanice još šest).
Lokacije malih vodoakumulacija uslovljene su morfološkim i hidrološkim uslovima, kao i režimima zaštite prirode i prirodnih vrednosti NPK, što će biti istraženo posebnim studijama pre projektovanja i izgradnje svake pojedinačne vodoakumulacije.
U skladu sa uslovima i režimima zaštite NPK, ekonomskim razlozima i uslovima gradnje na planini, za male vodoakumulacije predviđene su brane od lokalnog nasutog materijala (kamen i zemlja), uz ugrađivanje vodonepropusnog ekrana, sa kosinama prekrivenim humusom i ozelenjenim autohtonim rastinjem.
Po pojedinačnim vodoalumulacijama predviđeni su sledeći okvirni hidrotehnički parametri:
– vodoakumulkacija Crveno Jezero na Crvenoj reci (desna pritoka Samokovske reke) ispod lokaliteta Crvene bare, na oko 1 630 m n.v., namenjena je prvenstveno za vodosnabdevanje, protivpožarnu zaštitu i kontrolisanu rekreaciju; visina brane je 15 m, tip brane je nasuta brana sa centralnim glinenim jezgrom; zapremina akumulacije na koti normalnog uspora (KNU) je oko 214.000 m3, a njena površina oko 5 ha; za izgradnju brane pripremljena je projektna dokumentacija;
– vodoakumulkacija Kaznovsko bačište na bezimenom potoku (desna pritoka Samokovske reke) ispod lokaliteta Kaznovsko bačište, u neposrednoj blizini postojećeg PPSV, na oko 1 580 m n.v., namenjena je u prvom redu za vodosnabdevanje, zatim za protivpožarnu zaštitu i druge tehničke potrebe; visina brane je 15 m, tip brane je nasuta brana; zapremina akumulacije na KNU je oko 300.000 m3, a njegova površina oko 7 ha; za izgradnju brane postoji projektna dokumentacija rađena za potrebe PPSV;
– vodoakumulkacija Draganski potok na istoimenom potoku (desna pritoka Samokovske reke) na oko 1 600 m n.v., namenjena je u prvom redu za vodosnabdevanje, zatim za protiv požarnu zaštitu, rekreaciju i druge tehničke potrebe; visina brane je 12 m, tip brane je nasuta brana; zapremina akumulacije na KNU je oko 150.000 m3, a njena površina oko 5 ha;
– vodoakumulkacija Kadijevac na Samokovskoj reci u blizini puta R-119a na oko 1420 m n.v. namenjena je pretežno za rekreaciju, protivpožarnu zaštitu, hidroenergetsko korišćenje i druge tehničke potrebe, kao i za regulaciju vodnog režima vodotoka; visina brane je 15 m, tip brane je nasuta brana od kamenog nabačaja; zapremina akumulacije na KNU je oko 1,000.000 m3, a njena površina oko 16 ha;
– vodoakumulkacija Jablanova ravan na Barskoj reci, na oko 1 420 m n.v. namenjena je za snabdevanje vodom, rekreaciju, protivpožarnu zaštitu i druge tehničke potrebe; visina brane je 15 m, tip brane je nasuta brana od kamenog nabačaja; zapremina akumulacije na KNU je oko 900.000 m3, a njena površina oko 17 ha;
– vodoakumulacija Šaklman na Šaklmanskoj reci (desna pritoka Gobeljske reke) na oko 1 200 m n.v. namenjena je za snabdevanje vodom, rekreaciju, protivpožarnu zaštitu, hidroenergetsko korišćenje i druge tehničke potrebe; visina brane je 15 m, tip brane je nasuta brana od kamenog nabačaja; zapremina akumulacije na KNU je oko 112 000 m3, a njena površina oko 2.5 ha;
– vodoakumulacije Gobelja na Gobeljskoj reci na nadmorskoj visini od oko 1 200 m n.v. namenjena je za snabdevanje vodom, rekreaciju, protiv požarnu zaštitu i druge tehničke potrebe; visina brane je 15 m, tip brane je nasuta brana od kamenog nabačaja; zapremina jezera na KNU je oko 180 000 m3, a njegova površina oko 4 ha;
– vodoakumulacija Kriva reka – Kulineja na Krivoj reci na oko 1 100 m n.v. namenjena je za najširi kompleks namena (uz regulaciju vodnog režima, protivpožarnu zaštitu, rekreaciju i drugo) još i za ribarstvo, sportski ribolov, hidroenergetsko korišćenje i druge vidove tehničke upotrebe; visina brane je 20 m, tip brane je nasuta brana od kamenog nabačaja; zapremina akumulacije na KNU je oko 2000000 m3, a njena površina oko 16 ha.
Mikro vodozahvati na području NPK predviđeni su na lokacijama Mali Karaman (postojeći), na reci Duboka (van prirodnog rezervata, ispod polazne žičare Krčmar) i drugi, prvenstveno u funkciji izrade veštačkog snega.
Neposredne lokacije i tehnička rešenja malih vodoakumulacija i mikro-vodozahvata bliže će se definisati u razradi Prostornog plana, izradom odgovarajućih studija lokacija, urbanističkih planova, urbanističkih i inžinjerijskih projekata.
S obzirom na potrebu očuvanja biodiverziteta, fizičkog (hidrografskog i biološkog) integriteta vodotokova i uticaja na predeona obeležja osetljive lokacije i tehničke performanse većine planiranih malih brana i vodoakumulacije (posebno Crveno jezero, Kadijevac, Gobelja i Jablanova ravan), koje su date u tekstualnom delu i grafičkom prikazu Prostornog plana, predstavljaju generalno rešenje i ne moraju se smatrati striktno obavezujućim ukoliko se u skladu sa zakonom u detaljnoj razradi utvrdi značajan nepovoljan uticaj na prirodne vrednosti i životnu sredinu koji se ne može uspešno otkloniti ili kompenzovati (u skladu sa Procenom uticaja konkretnih projekata – detaljnije u Strateškoj proceni). U toku izrade projekata izgradnje malih brana i vodoakumulacije: izvršiće se po mogućstvu pomeranje pregradnih profila izvan zone sa režimom zaštite II stepena; i prednost u prihvatanju odnosno ekološkom i urbanističko-građevinskom licenciranju projekata imaće mini akumulacije čija je namena obezbeđenje vode za piće i sanitarno-higijensku upotrebu.
Hidroenergetika
Na području Prostornog plana predviđena je proizvodnja električne energije iz malih hidroelektrana, na osnovu vodozahvata na vodotocima i malim vodoakumulacijama, pretežno na području NPK, a sa postrojenjima u zaštitnoj zoni NPK. U tom smislu, izgradiće se osam malih hidroelektrana (u daljem tekstu: MHE), od čega jedna na ivici područja NPK i sedam u zaštitnoj zoni NPK, ukupne instalisane snage od oko 11 MW.
Na ivici područja NPK, u zoni III stepena zaštite, planirana je MHE „Duboka” instalisane snage od oko 0.3MW (E=1,050.000 kwh), sa vodozahvatom u Dubokoj ispod prirodnog rezervata Duboka i sa mašinskom zgradom na ušću Zaplaninske reke.
MHE na području zaštitne zone NPK su:
1) dve MHE „Samokovska reka”, od Kadijevca do Jošaničke Banje, ukupne instalisane snage od oko 5,50 MW i to:
– MHE „Samokovska reka I” sa vodozahvatom u koritu Samokovske reke ispod vodoakumulacije Kadijevac, ukopanim derivacionim cevovodom (koji najvećim delom vodi kroz zonu zaštite III stepena zaštite NPK) i mašinskim zgradama na pogodnoj mikrolokaciji kod ulaza u NPK; ukupni pad vode je oko 700 m, a ostvariće se instalisana snaga od oko 5,0 MWh (E= 20,000.000 kwh);
– MHE „Samokovska reka II” locirana u Jošaničkoj Banji koristiće upotrebljenu vodu iz MHE „Samokovske reke I”, uz ostvarivanje instalisane snage od 0,5 MWh (E= 3,000.000 kwh);
2) tri MHE „Jablanova Ravan – Rudnička reka” ukupne instalisane snage od oko 3,83 MW i to:
– MHE „Lisina” sa zahvatom vode iz vodoakumulacije Jablanova ravan i instalisanom snagom od 1,08 MW (E= 2,260.000 kwh);
– MHE „Babin breg” sa instalisanom snagom od 1,67 MW (E= 6,800.000 kwh);
– MHE „Rudnica” sa instalisanom snagom od 1,08 MW (E= 2,970.000 kwh).
3) dve MHE „Gobeljska reka” sa vodozahvatima iz Šutanovačke reke i Gobeljske reke, ukupne instalisane snage od oko1,25 MW i to:
– MHE „Đorđevići I” sa vodozahvatom iz Šutanovačke reke na području NPK, padom od 550 m i mašinskom zgradom ispod sela Đorđevići, sa instalisanom snagom od 0,75 MW (E= 3,000.000 kwh);
– MHE „Đorđevići II” sa vodozahvatom iz Gobeljske reke na području NPK, padom od 150 m i agregatom u mašinskoj zgradi MHE Đorđevići I, sa instalisanom snagom od 0,50 MW (E= 2,000.000 kwh).
Pored navedenih MHE, Prostornim planom se rezerviše prostor i za potencijalne lokacije MHE (što je grafički prikazano na referalnoj karti 4. i tabelarno koordinatama tačaka u Analitičko-dokumentacionoj osnovi Prostornog plana, na osnovu studije lokacija budućih MHE JP „Elektroprivrede Srbije” -Direkcija za strategiju i investicije iz 2006. godine).
Energetska infrastruktura
Razvoj elektroenergetske infrastrukture na području Prostornog plana uslovljen je određenim intervencijama van područja Prostornog plana koje obuhvataju: proširenje i rekonstrukciju TS 110/35 kV „Raška” (koja obuhvata kompletiranje dva dalekovodna polja 110 kV „Kraljevo 3” i 110/h „Kopaonik”, kao i zamenu transformatora snage 20 MVA na 31.5 MVA, tako da instalisana snaga u TS 110/35 kV „Raška” bude 2 h 31.5 MVA); izgradnju novog DV 35 kV od TS 110/35 kV „Raška” do izlaza iz TS „Raška 2” (čime se razdvaja napajanja TS 35/10 kV „Raška 1” i „Raška 2” sa izvoda Rudnica i dobija direktan dalekovod do Rudnice odnosno Kopaonika), radi obezbeđenja rezervnog napajanja područja NPK; i rekonstrukciju postojeće TS 35/10 kV „Rudnica”.
Razvoj energetske infrastrukture na području Prostornog plana zasnivaće se na: uspostavljanju efikasnog sistema upravljanja i korišćenja energetskih objekata i mreže, povezivanju malih hidroelektrana u elektroenergetski sistem, kao i na korišćenju alternativnih izvora energije.
Instalisana snaga elektroenergije
Za obračun vršne potrošnje električne energije usvojeni su sledeći parametri po vrstama korisnika i lokalitetima: 3,5 KW po stacionarnom korisniku za turističke lokalitete u visinskoj zoni NPK; 2,5 KW po stanovniku, odnosno 1 KW po ležaju za odmarališta, pansione i vikend kuće u zaštitnoj zoni NPK i 0,1 KW po izletniku. Ukupna instalisana snaga elektroenergije obračunata po navedenim normativima iznosi za granični kapacitet područja Prostornog plana oko 104,33 MW, i to za: područje NPK ukupno oko 42,80 MW (od toga za stacionarne goste i zaposlene na lokalitetima Suvo Rudište 28,00 MW, Jaram 1,10 MW, Srebrnac 5,25 MW, Rendara 7,30 MW i Zaplanina 0,35 MW, kao i oko 0,80 MW za dnevne izletnike), i za zaštitnu zonu NPK ukupno oko 61,53 MW (30,60 MW za lokalno stanovništvo, 30,00 MW za stacionarne korisnike i 0,93 MW za dnevne izletnike).
Za obračun vršne potrošnje električne energije za potrebe žičara usvojen je parametar od 60 KW na 100 metara visinske razlike instalacije. Ukupna instalisana snaga elektroenergije za potrebe žičara, obračunata po navedenom normativu za 81 žičaru (24 postojeće i 57 planiranih, uključujući i tri gondolske žičare), ukupne visinske razlike od oko 25.000 m iznosi oko 15 MW. Za sve gondole i žičare sedežnice predviđeni su i rezervni dizel agregati.
Dalekovodi i trafostanice na području NPK
Dalekovodi i trafostanice 110 kV
Za obezbeđenje pouzdanog napajanja električnom energijom konzumnog područja NPK previđa se:
– izgradnja TS 110/h „Kopaonik” na Suvom Rudištu (lokacija Krst) u blizini postojeće TS 35/10 kV, koja će se sastojati iz pet polja: DV prema Raškoj, DV prema Brzeću (Brusu), DV prema Belom Brdu, Lešku i dalje i dva trafo polja krajnje snage 2 h 20 MVA;
– preusmeravanje postojećeg DV 110 (35)kV Raška-Kopaonik (koji radi pod naponom 35kV) na buduću lokaciju TS 110/h „Kopaonik”;
– izgradnja DV 110(35)kV Brzeće -TS 110/h „Kopaonik” u cilju realizacije dvostranog napajanja konzumnog područja;
– sistem daljinskog upravljanja TS 110/h „Kopaonik”.
Postojeći i planirani DV 110 (35)kV su vazdušni i pružaju se najvećim delom kroz zonu zaštite III stepena i samo manjim delom kroz zonu zaštite II stepena NPK. U dugoročnoj perspektivi, radi zaštite prirodnih vrednosti NPK, na pojedinim lokalitetima izvršiće se kabliranje kraćih deonica ovih DV.
Dalekovodi i trafostanice 35 kV
Postojeći DV 35kV na relaciji Rudnica – Suvo Rudište se zadržava. Postojeća TS 35/10(20) kV „Kopaonik” na Suvom Rudištu biće rekonstruisana, odnosno prilagođena budućoj transformaciji na nivou 110 kV, kao i sistemu daljinskog upravljanja, dok će sekundarnu naponi biti prilagođeni koncepciji postojeće mreže. U zavisnosti od usvojenog naponskog nivoa predviđa se izgradnja novog DV od planirane TS 110/h „Kopaonik” do postojeće TS 35/10(20) „Kopaonik”. Od TS 110/h „Kopaonik” prema Belom Brdu predviđena je izgradnja DV 35kV.
Dalekovodi i trafostanice 20 i 10 kV
DV i TS 20 kV predstavljaće osnovu dalekovodne mreže područja NPK. S obzirom da većina postojećih DV 10 kV već može da primi napon od 20 kV, uvođenje ovog napona neće zahtevati velike materijalne troškove (od 45 postojećih kablovskih deonica, 36 je pripremljeno za napon od 20 kV). Svi novi dalekovodi u ovoj kategoriji biće na 20 kV i radiće se kao kablovski, sa stepenom izolacije od 24 kV, sa obaveznom četvrtom (rezervnom) žilom po svakom vodu. Postojeći trožilni DV 10kV koji nisu remontovani biće zamenjeni VN opremom sa stepenom izolacije 24 kV i prevezivnim transformatorima 10(20) kV. Od postojećih kablovskih DV 10kV treba rekonstruisati, odnosno zameniti sledeće DV: Depadans, Vojni dom – Marina voda – Jaram – TV stara i napraviti petlju Jaram – Ledenice i Vodovod – Suvi Jelak – Depadans. Glavne nove kablovske deonice 20kV sa TS 20/0,4kV instaliraće se za potrebe lokaliteta turističkih podcentara Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac i Rendara, kao i podsistema alpskih skijaških žičara iznad Đorđevića, Crne Glave, Krive reke, Jošaničke Banje, Ravništa, Belog Brda i drugo. Postupno se ukidaju svi vazdušni dalekovodi niže naponske kategorije na području NPK, a u zaštitnoj zoni NPK se mogu zadržati.
Od 41 TS 10(20)/0,4kV (ukupne instalisane snage od oko 32MW), 37 ispunjava uslov za prelazak na napon od 20kV. Od postojećih TS 10/0.4kV rekonstruisaće se TS Depadans, Vrh-žičara, Stara uspinjača, Vojni dom i TV stara. Sve nove TS u ovoj kategoriji na području NPK gradiće se za transformaciju na nivou 20 kV (odnosno kao TS 20/0,4kV).
Niskonaponska mreža na području NPK od TS 20/0.4kV do potrošača biće najvećim delom kablovska.
Dalekovodi i trafostanice u zaštitnoj zoni NPK
Dalekovodi i trafostanice 110 kV
Za obezbeđenje pouzdanog napajanja električnom energijom predviđa se izgradnja TS 110/h u Brzeću, prebacivanje postojećeg DV 110 (35)kV Brus-Brzeće, koji radi pod naponom 35kV na napon 110kV i njegovo preusmeravanje na buduću lokaciju TS 110/h „Brzeće”. Na ovaj način se stvaraju uslovi za izgradnju DV od TS 110/h „Brzeće” ka TS 110/h „Kopaonik”.
Dalekovodi i trafostanice 35 kV
Postojeći DV 35kV Rudnica – Kopaonik (Suvo Rudište), Rudnica – Lešak – Belo Brdo i Raška – Brvenik – Jošanička Banja se zadržavaju. Postojeće TS 35/10kV u Jošaničkoj Banji i Belom Brdu se zadržavaju. Postojeća TS u Brzeću 35/10kV biće rekonstruisana, odnosno prilagođena budućoj transformaciji na nivou 110kV, a sekundarni naponi biće prilagođeni koncepciji postojeće mreže.
Radi obezbeđivanja sigurnosti napajanja i planirane energetske potrošnje Krive Reke, predviđena je izgradnja novog DV 35kV od planirane TS 110/x Brzeće (preko Gočmanaca i Mramorske reke, prateći trasu planiranog kružnog puta) i od postojeće 35/10kV Jošanička Banja (prateći trasu planirane železničke pruge) do planirane TS 35/10(20)kV Kriva Reka.
Dalekovodi i trafostanice 10 kV
Postojeći vazdušni DV 10kV od Brzeća, Jošaničke banje, Brvenika, Raške, Rudnice i Belog Brda, kojima se napajaju podkopaonička naselja, kao i postojeće TS 10/04kV se zadržavaju, a po potrebi predviđa se i njihova rekonstrukcija. Planirani DV 10kV biće kablirani (uz mogućnost postavljanja i vazdušnih).
Nove TS i DV ove kategorije u zaštitnoj zoni NPK gradiće se za potrebe turističko-seoskih naselja i ostalih seoskih naselja, kao i za potrebe žičara u sektorima alpskih skijališta.
Povezivanje malih hidroelektrana na elektroenergetski sistem
Izgradnjom osam MHE prema utvrđenim hidropotencijalima (ukupne snage 10,88 MW), povećaće se sigurnost u napajanju električnom energijom podkopaoničkih naselja. Povezivanje planiranih MHE na elektroenergetski sistem izvršiće se na sledeći način:
– MHE „Duboka” vazdušnim DV 10kV sa postojećim DV 10kV Brzeće -Đerekare;
– MHE „Samokovska reka I” i „Samokovska reka II” kablovskom vezom sa TS 20/0,4 kV na Jelačića strugari, gde se povezuje sa postojećim kabliranim dalekovodom 10(20) kV;
– MHE „Lisina”, „Babin Breg” i „Rudnica” vazdušnim DV 10kV do postojećeg vazdušnog DV 10 kV;
– MHE „Đorđevići I” i „Đorđevići II” vazdušnim DV 10kV sa postojećeim DV 10 kV Jošanička Banja – Crna Glava.
Proizvodnja energije iz alternativnih obnovljivih izvora
Na području Prostornog plana predviđena je proizvodnja ekološki prihvatljivih oblika energije i iz drugih alternativnih, obnovljivih izvora i to:
solarne energije, primenom raznih vrsta pasivnih solarnih sistema (u kojima objekt predstavlja prijemnik koji zahvata i čuva najveći deo energije) i aktivnih solarnih sistema (koji zahvataju energiju instalisanjem posebne opreme), na području NPK samo na građevinskim površinama u zoni III stepena zaštite, a u zaštitnoj zoni NPK bez ograničenja; kao optimalan način aktivne proizvodnje solarne energije na Kopaoniku (u zaštitnoj zoni NPK) predviđa se sanacija površinskog kopa rudnika Suvo Rudište u solarnu energanu i podzemnih galerija istog rudnika u termalni kolektor za sezonsku akumulaciju tople vode, čime bi se obezbedila čista energija za grejanje turističkog kompleksa Suvo Rudište (istraživački projekt rađen u IAUS);
eolske energije, samo u zaštitnoj zoni NPK, izgradnjom vetrogeneratora odgovarajuće snage (velikih od 2 MW, srednjih od 50 do 100 kV, ili malih od 10 kV, koji su posebno pogodni za ruralna područja), nakon detaljne analize i izbora lokacija (vetrovite pozicije sa dovoljnim rastojanjem od skijaških staza, šuma, naselja i turističkih objekata), pri čemu se, preliminarno, prednost daje istočnoj strani Kopaonika;
geotermalne energije, uključivanjem termomineralnih voda Jošaničke Banje u funkciju grejanja, turističke ponude, poljoprivredi i drugo, uz nastavak istraživanja i lociranja primarnih ležišta geotermalne energije na području Kopaonika;
energije biomase, kao obnovljivog izvora energije, koji nema negativan uticaj na prirodnu sredinu, ukoliko se pravilno eksploatiše (npr. korišćenje drvnih otpadaka u šumarstvu i preradi drveta, korišćenje zelene mase za proizvodnju gasa i đubriva i slično); proizvodnja samo u zaštitnoj zoni NPK;
energije bio-gasa, iz kanalizacionog mulja PPOV i stajnjaka farmi u zaštitnoj zoni NP.
Primena obnovljivih izvora energije uslovljena je regulativnim i podsticajnim merama države. Pod povoljnim uslovima proizvodnje ove energije mogu se očekivati sledeći rezultati: ekonomska isplativost ulaganja u proizvodnju energije, smanjenje zagađenja okoline, supstitucija ili smanjenje potrošnje električne energije i fosilnih goriva za grejanje, povećanje korišćenja lokalnih energetskih resursa, smanjenje toplotnih gubitaka, razvoj savremenih domaćih tehnologija i opreme i drugo.
Gasifikacija
Gasifikacija područja Prostornog plana je opravdana i poželjna, posebno za potrebe grejanja u visinskoj zoni NPK, budući da je gas ekološki prihvatljiv i ekonomski isplativ energent. Za potrebu gasifikacije planiraju se dva sistema infrastrukturne mreže koji će se realizovati fazno:
u prvoj fazi realizovaće se infrastrukturna mreža za tečni gas (naseljska mreža za turistička naselja u visinskoj zoni Kopaonika) i merna gasna regulaciona stanica (MGRS) za kapacitet do 3 MW, a koji se može proširiti u zavisnosti od potreba;
u drugoj fazi realizovaće se gasovod Brzeće – Kopaonik, kao deo budućeg magistralnog prstena iz pravca Kruševca, za koji se rezerviše koridor u zoni zaštitnog pojasa regionalnog puta 218a Brzeće – Kopaonik.
Telekomunikaciona infrastruktura
Razvoj telekomunikacione mreže na području Prostornog plana zasnivaće se na uspostavljanju efikasnog sistema veza, kako unutar NPK i zaštitne zone NPK, tako i u njihovom povezivanju sa okruženjem. Turistički kompleksi i sadržaji NPK u visinskoj zoni Kopaonika, pored telefonije sa svim savremenim servisima, imaće i mreže za prenos podataka sa velikim brzinama, Internet, multimedijalne servise, KDS i drugo. S obzirom na topografske karakteristike prostora, osnovu infrastrukture telekomunikacione mreže predstavljaće optički kablovi i RR veze, sa svojim stanicama i antenskim stubovima (izgrađene u konfiguraciji 1+1), i digitalni sistemi prenosa, po mogućstvu u SDH tehnologiji, uz povezivanje u prstenove.
Za obračunavanje dugoročnog, graničnog kapaciteta telefonskih priključaka primenjeni su sledeći normativi po vrstama korisnika: za stacionarne turiste i zaposlene jedna veza na šest osoba, za izletnike jedna veza na 30 osoba, a za stalne stanovnike jedna veza po domaćinstvu, uz korekciju broja priključaka (za korisnike kod kojih će biti malo impulsa) uvođenjem dvojnika.
Naziv mesta Postojeći broj G odina 2008. Dugoročni koncept broj za izgradnju broj za izgradnju pre. Kom. m.mr. pretpl. komu. m.mre. ukupno ukupno hoteli hot. – apart. sadržaji apartmani odmarališta pansioni ukupno skijaši neskijaši ukupno skijaši ukupno ukupno ukupno pansioni vikend kuće privatni smeštaj broj % broj % stacionar. izletnic. ukupno stacionarni stacionarn. izletnic. broj dužina u m uspona na čas visinska razlikam površina koridora u ha broj
Tabela 35. Pokazatelji prve etape realizacije glavnih alpskih ski-staza po sektorima alpskog skijališta na području Prostornog plana
Sektor skijališta Ski-staze Broj jednovremenih skijaša dužina u km površina u ha prva etapa granični kapacitet I-jug 9 45 1500 4380 II-jugozapad 22 110 5500 5500 III-jugoistok / / / / IV-istok Duboka 7 35 1750 1750 V-istok B. Reka 17.5 87.5 4380 4380 VI-istok Gobelja 14.5 72.5 1520 3625 VII-zapad 29 145 7250 7250 VIII-severozapad 10 50 1900 3750 IH-sever 34 170 2890 8500 X-severoistok / / / / Ukupno 143 858 26690 39135
Tabela 36. Bilans koridora žičara i alpskih ski-staza za prvu etapu realizacije po zonama zaštite NPK
Opština Žičare II stepen zaštite (1) III stepen zaštite (2) ukupno (1+2) zaštitna zona (3) ukupno (1+2+3) dužinau m II stepen zaštite (1) III stepen zaštite (2) ukupno (1+2) zaštitna zona (3) ukupno (1+2+3) dužinau m II stepen zaštite (1) III stepen zaštite (2) zaštitna zona (3) dužinau km Opština Proseka šume/ ski- staze II stepen zaštite (1) III stepen zaštite (2) zaštitna zona (3) dužinau km
Tabela 38. Struktura jednovremenih skijaša za prvu etapu realizacije po turističkim centrima/naseljima i sektorima alpskog skijališta na području Prostornog plana
Sektor skijališta Broj jednovremenih alpskih skijaša po turističkim centrima i naseljima Mogući broj jednovremenih skijaša primarni(1) sekundarni(2) naselja(3) ukupno(1+2+3) kapacitet skijališta popunjenost kapaciteta u % slobodni kapaciteti II-jugozapad 500 – 5000 5500 5500 100 0 III-jugoistok / / / / / / / IV-istok Duboka 740 1010 – 1750 1750 100 0 V-istok B. Reka 2100 2470 4570 4570 100 0 VI-istok Gobelja 1240 280 1520 3625 42 2105 VII-zapad 7250 – – 7250 7250 100 0 VIII-severozapad – 1340 560 1900 3750 51 1850 IH-sever 740 1590 560 2890 8500 34 5610 X-severoistok – / – / / / / Ukupno 12570 7910 6400 26880 Brus 3,83 21,30 4,54 29,67 RaškaLeposavić 8,61- -10,0 36,132,0 44,7412,0 ukupno 12,44 31,30 42,67 86,41
modernizaciju postojećih lokalnih saobraćajnica u funkciji službenih puteva;
rekonstrukciju i izgradnju novih javnih lokalnih saobraćajnica na relacijama: Crna Glava – Đurkovica u dužini od oko 3 km, Crna Glava – Šaklman oko 2.5 km, Kriva Reka – Đurkovica oko 2 km, Đurkovica – Rendara oko 6 km, Mramor – Struga oko 4 km, Semeteš – Regionalni put R-219a oko 3 km.
Mreža vertikalnog transporta
U prvoj etapi planirana je izgradnja:
dve kabinsko-gondolske žičare: jedna na pravcu Brzeće-Bregovi-Srebrnac kapaciteta 3.000 uspona na čas, dužine oko 4.700 m i sa visinskom razlikom od oko 775 m u sektoru VI skijališta; druga na pravcu Belo Brdo-Nebeske tolice-Pančićev vrh kapaciteta 3.000 uspona načas, dužine oko 3.000 m, sa visinskom razlikom od 750 m u sektoru I alpskog skijališta;
infrastrukture šinskog vozila na pravcu Suvo Rudište-Jaram-Srebrnac-Rendara u dužini od oko 8 km, sve na području NPK (zona III stepena zaštite) u koridoru postojećeg regionalnog puta R-218a;
žičara sedežnica: dvosedi Lisina selo/Lisinska reka – Jasle i Kostovac – Suvo rudište greben, kao i četvorosed Lisina vikend naselje/Jasle – potkop rudnika Suvo rudište u sektoru II; dvosed „Junior”-Struga u sektoru V; „Karaman greben” (zamena dvosedne četvorosednom žičarom) i dvosed mali vodovod-Karaman u sektoru VII; dvosedi Šutanovačka reke – Vučak, Šutanovačka reka – Meka presedla, Meka presedla – M. Gobelja i Đorđevići – Meka presedla u sektoru VIII; dvosedi Pršići – Brusna, Novčići – Bele čuke, Jankovići – Treštenica, Crna Glava – Bele čuke, Šaklman – Ciganska reka, Šaklman – Treštenica i Ciganska reka Oštra čuka u sektoru IH.
Razvoj vazdušnog saobraćaja
U prvoj etapi planirana je izgradnja: heliodroma u sklopu turističkih kompleksa Suvo Rudište (kod Šumarske kuće u opštini Raška) i Rendara (u opštini Brus).
Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
Planirano je:
donošenje i sprovođenje programa stimulisanja lokalnog stanovništva za intenzivnije zapošljavanje u poljoprivredi, turizmu i maloj privredi (aktiviranje sredovečnog i privlačenje mlađeg stanovništva, uz donacije, kreditne, poreske i druge benificije);
ustanovljenje statusa i osnovnih funkcija sekundarnih opštinskih centara (TC Kopaonik-Suvo Rudište, Jošanička Banja i Brzeće) i centara zajednica sela (Kriva Reka i Belo Brdo);
organizovanje osnovnih javnih službi i servisa u sekundarnim opštinskim centrima i centrima zajednica sela.
Prva etapa izgradnje sadržaja tehničke infrastrukture
Korišćenje i zaštita voda i vodoprivredna infrastruktura
Sistem za obezbeđivanje vode najvišeg kvaliteta za snabdevanje vodom turističkih i seoskih naselja
Potrošnja vode najvišeg kvaliteta po lokalitetima i naseljima na području Prostornog plana u prvoj etapi realizacije prikazana je na sledećoj tabeli:
Tabela 40. Prognozirane potrebe za vodom za prvu etapu realizacije na području Prostornog plana
Korisnik- lokaliteti/naselja l/s Suvo Rudište-Jaram 60 Srebrnac-Rendara 16 Brzeće, Gočmanci 23 Ravnište, Kneževo, Bozoljin 4 Paljevštinja, Livađe 5 Lisina, Tioxe, Šipočina 60 Kriva reka 12 Đorđevići 4 Crna Glava 6 Jošanička banja, Rakovac 28 Belo brdo, Guvnište 5 Semetaš, Kremiće, Badanj 4 Ukupno na području NPK 76 l/s Ukupno na području zaštitne zone 151 l/s Ukupno na području Prostornog plana 227 l/s
Kapaciteti izvorišta u prvoj etapi realizacije planirani za potrebe sistema za snabdevanje vodom najvišeg kvaliteta turističkih i seoskih naselja iznose od 231-351 l/s i dati su u sledećoj tabeli:
Tabela 41. Kapaciteti i objekti prve etape realizacije izvorišta za snabdevanje vodom na području Prostornog plana
Izvorišta Objekat Lokacija u NPK /ZZ Kapacitet/zapremina Vodotoci Draganski i bezimeni potokBrzećka rekaPotok LedenicaŠaklmanska rekaGobeljska reka ispod Kaznovskog bačišta- Nacionalni parkšumski lager (Brzećka reka)- Nacionalni parkšumski lager (iznad Ledenice)- Nacionalni park 80-100 l/s 30-50 l/s10-15 l/s Maleakumulacije Crveno jezero Kaznovsko BačišteDraganski potok ispod Crvenih bara- Nacionalni parkkod postrojenja za PPSV- Nacionalni parkdesna pritoka Samokovske reke- Nacionalni park 214 000m3300 000m3150 000m3 Vrela GvozdacDuboka istočna padine Žljeba- Nacionalni parkdesna obala Mramorske reke- Nacionalni park 10-30 l/s40-60 l/s Izvori Minina vodaUrlan (Novčići)Bela reka PaljevšticaVeležveći broj malih izvora ispod Srebrnca- Nacionalni parksliv Ciganske reke-ZZiznad Brzeća- Nacionalni parkPaljevštica-ZZJošanička Banja-ZZu blizini naselja-ZZ 15-35 l/s10-15 l/s15 l/s do 1 l/s Podzemne vode prodcedne rudničke vode potkop rudnika Suvo Rudište- Nacionalni park 20-30 l/s Ukupno na području NPK (bez svih vodotoka i izvora) 220-335 l/s Ukupna zapremina malih akumulacija (sve u NPK) 664,000 m3 Ukupno kapaciteta na području zaštitne zone (bez svih vodotoka i izvora) 11-16 l/s Svega (bez malih akumulacija i nekih vodotoka i izvora) 231-351 l/s
Snabdevanje vodom područja NPK
U prvoj etapi snabdevanja vodom sadržaja na području NPK, u okviru jedinstvenog sistema vodosnabdevanja predviđaju se tri etapna podsistema. Podsistemi vodosnabdevanja su:
Podsistem Samokovska reka (PPSV) – Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac; podsistem se realizuje za dugoročni kapacitet od 100 -130 l/s (u šta su uključene i vode iz potkopa rudnika); višak vode iz ovog podsistema prebacivaće se u podsistem Srebrnac -Rendara i dalje gravitaciono ka naseljima u zaštitnoj zoni NPK (cevovodom od Jarma do Srebrnca) i u lokalne sisteme Krst – Lisina i Visoki deo – Lisina;
Podsistem Brzećka reka (PPSV) – Srebrnac – Rendara; podsistem se realizuje za dugoročni kapacitet 65 -130 l/s; zbog oscilacije izvorišta planirana je dopuna podsistema podizanjem vode iz alternativnih izvorišta, vrela i/ili vodozahvata u izvorištu Šaklmanske reke, odnosno, po potrebi, i korišćenjem rezervi vode iz podsistema Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac; višak vode iz ovog podsistema prebacivaće se u podsistem Crno vrelo – Rendara i lokalni sistem Đorćevići-Jošanička Banja;
Podsistem Crno vrelo – Rendara; realizuje se prva etapa podsistema koja koristi rezerve vode iz podsistema Samokovska reka – Suvo rudište – Jaram – Srebrnac i Brzećka reka – Srebrnac – Rendara, preko razvodnog cevovoda i dalje ka naseljima u zaštitnoj zoni NPK na severnim padinama Kopaonika (do graničnog kapaciteta podsistema preostaje rezerva vode od oko 40 l/s).
Snabdevanje vodom u zaštitnoj zoni NPK
Iz zajedničkih podsistema, vodosnabdevanje naselja u zaštitnoj zoni NPK u prvoj etapi realizacije predviđeno je iz:
podsistema Samokovska reka – Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac, odakle se višak vode prebacuje u lokalne sisteme Krst – Lisina i Visoki deo – Lisina, odnosno ka naseljima na jugozapadnim padinama Kopaonika; iz ovog podsistema, preko podsistema Crno vrelo – Rendara dopunjavaće se i lokalni sistem Kriva Reka – Crna Glava – Rakovac;
podsistema Brzećka reka – Srebrnac – Rendara odakle se višak vode, preko podsistema Crno vrelo – Rendara i lokalnog sistema Jaram -Đorđevići prebacuje gravitaciono ka naseljima zaštitne zone NPK na severnim i severoistočnim padinama Kopaonika.
Lokalni sistemi vodosnabdevanja u prvoj etapi realizacije su:
Krst – Lisina, koji prvenstveno koristi podzemnu vodu iz potkopa rudnika Suvo Rudište; realizuje se kapacitet od 20-30 l/s;
Visoki deo – Lisina, koji koristi višak vode iz PPSV Samokovska reka; realizuje se kapacitet od 40 l/s;
Brzeće – Gočmanci – Livađe; realizuje se prva etapa lokalnog sistema sa 28 l/s, koja koristi izvor Bela Reka i vrelo Duboka;
Paljevštica – Brus, koji koristi kaptirane izvore u slivu Paljevštice (iznad zaseoka Miletakovići) za potrebe vodosnabdevanja Brusa;
Kriva reka – Crna Glava – Rakovac; realizuje se prva etapa lokalnog podsistema sa 20 l/s koja koristi rezerve vode iz podsistema Samokovska reka – Suvo rudište – Jaram – Srebrnac i Brzećka reka – Srebrnac – Rendara, preko razvodnog cevovoda u dužini od oko 8 km; dopuna lokalnog sistema po potrebi će se vršiti iz izvora Urlan (Novčići);
Šaklman -Đorđevići – Jošanička Banja; realizuje se prva etapa lokalnog sistema sa 32 l/s koja koristiti vodozahvate iz živih tokova Šaklmanske reke i Gobeljske reke, odnosno višak vode iz podsistema Brzećka reka (PPSV) – Srebrnac i Samokovska reka (PPSV) – Suvo Rudište – Jaram (putem razvodnog cevovoda u dužini od oko 7 km na pravcu Jaram – Đorđevići);
Paljevštica – Jošanička Banja, koji koristi kaptaže izvora u slivu Veleštice iznad Jošaničke Banje;
Lokalni sistem Belo Brdo (iz lokalnog izvorišta ili iz sistema PPSV Samokovska reka – Visoki deo – Lisina).
Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda sadržaja na području NPK
U prognozi količina otpadnih voda u prvoj etapi realizacije sa područja NPK računa se ukupno sa oko 68 l/s i to za: Suvo Rudište oko 52 l/s, Jaram oko 2.5 l/s, Srebrnac oko 9 l/s, Rendaru oko 5 l/s
U prvoj etapi na području Prostornog plana predviđena su dva separatna kanalizaciona sistema, sa mogućnošću zajedničkog korišćenja na području NPK i u zaštitnoj zoni NPK i to:
separatni gravitacioni sistem Jaram – Suvo Rudište – Repuške bačije – Lisina – Šipačina – Rudnica; realizuje se kanalizacioni sistem od postojećeg PPOV kod Repuških bačija do planiranog centralnog PPOV na Ibru kod Rudnice (van područja Prostornog plana) u dužini od oko 12 km; i
separatni gravitacioni sistem Srebrenac – Rendara – Kriva Reka (Pršići); realizuje se kanalizacioni sistem od postojećeg PPOV u Ciganskoj reci do planiranog PPOV ispod zaseoka Pršići (na području zaštitne zone NPK) u dužini od oko 13 km.
Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda naselja u zaštitnoj zoni NPK
U prvoj etapi predviđeni su sledeći kanalizacioni sistemi:
sistem Lisina – Čajetina koji će se priključiti na separatni gravitacioni sistem Jaram – Suvo Rudište – Repuške bačije – Šipačina – Rudnica;
sistem Jošanička Banja sa posebnim sistemom za evakuaciju i PPOV;
sistem Brzeće uz proširenje postojećeg PPOV;
posebna PPOV za naselja Livađe, Crna Glava, Đorđevići, Belo Brdo i druga naselja i sadržaje van trase planiranih kolektora.
Sistem za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe na području Prostornog plana
U prvoj etapi, sistemi za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe sadržaja NPK koristiće vodotoke Karamanskog potoka, potoka Pajino preslo, Samokovske reke, Gobeljske reke, Šaklmanske reke i drugih, i male vodoakumulacije Crveno jezero, Kaznovsko bačište i Draganski potok (sa posebnom hidrantskom mrežom i crpnim stanicama za potiskivanje vode ka turističkim lokalitetima i skijalištu u visinskoj zoni NPK).
U prvoj etapi, sistemi za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe sadržaja i naselja u zaštitnoj zoni NPK koristiće vodotoke Samokovske reke, Gobeljske reke i drugih, male vodoakumulacije i mikro-vodozahvate na području NPK, kao i male vodoakumulacije na Krivoj reci i mikro-vodozahvate u zaštitnoj zoni NPK (takođe sa posebnom hidrantskom mrežom i drugim uređajima za transport i korišćenje tehničke vode, koja će se direktno gravitaciono voditi ka naseljima.
Osnovni pravci transporta tehničke vode biće: vodotoci, u kojima će se obezbediti odgovarajuća protočnost nizvodno od zahvata voda i malih vodoakumulacija; i kanalska mreža, od vodotoka do pojedinih naselja (čiji će deo predstavljati rekonstruisan jaz Draže Mijatovića od Samokovske reke ka selima na zapadnim padinama Kopaonika).
Male vodoakumulacije i mikro-vodozahvati
U prvoj etapi planirana je izgradnja nekoliko višenamenskih malih vodoakumulacija i to: tri na području NPK, na lokacijama Crveno jezero, Kaznovsko bačište i Draganski potok (u slivu Samokovske reke); i najmanje jedna na području zaštitne zone NPK, na lokaciji Kulinea (u slivu Krive reke) nizvodno od Pršića.
Na području NPK i u zaštitnoj zoni NPK predviđeno je više mikro-vodozahvata, prvenstveno namenjenih za proizvodnju snega na ski-stazama.
Lokacije i tehničke performanse planiranih malih brana i vodoakumulacije predstavljaju generalno rešenje i ne moraju se smatrati striktno obavezujućim ukoliko se u skladu sa zakonom na pojedinačnim primerima detaljne razrade utvrdi značajan nepovoljan uticaj na prirodne vrednosti i životnu sredinu koji se ne može uspešno otkloniti ili kompenzovati.
Hidroenergetika
U prvoj etapi planirana je proizvodnja električne energije iz tri MHE ukupne instalisane snage od oko 1,55 MW i to:
MHE „Duboka” instalisane snage od oko 0.3MW, sa vodozahvatom u Dubokoj ispod prirodnog rezervata Duboka i sa mašinskom zgradom na ušću Zaplaninske reke;
MHE „Gobeljska reka” („Đorđevići I” i MHE „Đorđevići II”) sa vodozahvatima iz Šutanovačke reke i Gobeljske reke, ukupne instalisane snage od oko1,25 MW.
Energetska infrastruktura
Instalisana snaga elektroenergije
U prvoj etapi planira se instalisana snaga elektroenergije od oko 68.5 MW, i to za: područje NPK ukupno oko 35.5 MW (Suvo Rudište 28 MW, Jaram 0,8 MW, Srebrnac 3.2 MW, Rendaru 3,0 MW, kao i oko 0,5 MW za dnevne izletnike); i za zaštitnu zonu NPK ukupno oko 33 MW (13.5 MW za lokalno stanovništvo, 19 MW za stacionarne korisnike i 0.5 MW za dnevne izletnike).
U prvoj etapi, ukupna instalisana snaga elektroenergije za potrebe 59 žičara (24 postojeće i 35 planirane žičare, uključujući i dve gondolsku žičaru, ukupne visinske razlike od oko 15375 m) iznosi oko 9,9 MW.
Dalekovodi i trafostanice 110 kV na području NPK
U prvoj etapi planirana je izgradnja TS 110/h „Kopaonik” na Suvom Rudištu (lokacija Krst) sa sistemom daljinskog upravljanja; preusmeravanje postojećeg DV 110 (35)kV Raška-Kopaonik (koji radi pod naponom 35kV) na buduću lokaciju TS 110/h „Kopaonik”; izgradnja DV 110(35) kV od TS 110/x „Kopaonik” ka TS 110/x u Brzeću radi ostvarivanja dvostranog napajanja konzumnog područja.
Dalekovodi i trafostanice 35 kV na području NPK
U prvoj etapi planirana je rekonstrukcija TS 35/10(20) na Suvom Rudištu prema budućoj transformaciji na nivou 110 kV kao i sistemu daljinskog upravljanja i izgradnja novog DV od planirane TS 110/h „Kopaonik” do postojeće TS 35/10(20) „Kopaonik”.
Dalekovodi i trafostanice 20 i 10 kV na području NPK
U prvoj etapi planirana je izgradnja TS 20/0,4 kVsa kablovskim deonicima dalekovoda 20 kVi niskonaponskom mrežom za potrebe sadržaja turističkih podcentara Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac, Rendara i žičara alpskog skijališta u sektorima skijališta I jug, II jugozapad, V istok Bela reka, VI istok Gobelja,VIII severozapad i IH sever,
U prvoj etapi planirana je rekonstrukcija pet TS 10/0.4 kV (Depadans, Vrh-Žičara, Stara uspinjača, Vojni dom i TV stara) i kablovskih 10 kV vodova (Depadans, Vojni dom-Marina voda-Jaram-TV) i izgradnja petlje Jaram-Ledenice i Vodovod-Suvi Jelak-Depadans.
Dalekovodi i trafostanice 110 kV u Zaštitnoj zoni NPK
U prvoj etapi planirana je izgradnja TS 110/h u Brzeću, prebacivanje postojećeg DV 110 (35) kV Brus-Brzeće, koji radi pod naponom 35 kVna napon 110 kVi njegovo preusmeravanje na buduću lokaciju TS 110/h „Brzeće”.
Dalekovodi i trafostanice 35 kV u Zaštitnoj zoni NPK
U prvoj etapi planirana je rekonstrukcija TS 35/10(20) u Brzeću prema budućoj transformaciji na nivou 110 kVkao i sistemu daljinskog upravljanja.
Dalekovodi i trafostanice 10 kV u Zaštitnoj zoni NPK
U prvoj etapi planirana je rekonstrukcija i izgradnja TS i DV 10 kV u zaštitnoj zoni NPK za potrebe turističkih naselja Lisina, Kriva reka, Crna Glava i Đorđevići i žičara u sektorima skijališta II, VIII, XI koji se nalaze iznad ovih naselja, kao i za potrebe naselja Belo Brdo i planirane kabinske žičare.
Povezivanje malih hidroelektrana na elektroenergetski sistem
U prvoj etapi planira se povezivanje MHE na elektroenergetski sistem i to: MHE „Duboka” vazdušnim DV 10 kVsa postojećim DV 10 kV Brzeće-Đerekare; i MHE „Đorđevići I” i „Đorđevići II” vazdušnim DV 10 kV sa postojećim DV 10 kV Jošanička Banja – Crna Glava.
Proizvodnja energije iz alternativnih obnovljivih izvora
U prvoj etapi planira se proizvodnja energije iz alternativnih obnovljivih izvora u prvom redu solarne, realizacijom energane na površinskom kopu Suvo Rudište, geotermalne korišćenjem termalnih voda Jošaničke banje, biomase korišćenjem drvnih otpadaka u šumarstvu i preradi drveta i biogasa iz kanalizacionog mulja na PPOV van područja NPK;
Gasifikacija
U prvoj etapi planira se realizacija prve faze gasifikacija Kopaonika izgradnjom infrastrukturne mreže za tečni gas i MGRS na lokaciji Suvo Rudište.
Telekomunikaciona infrastruktura
Telekomunikaciona mreža na području NPK
U prvoj etapi realizacije telekomunikacione mreže na području NPK planira se:
realizacija oko 2.200 telefonskih priključaka (od ukupno 6.900 na području Prostornog plana);
izgradnja SDH sistem prenosa Raška-Kopaonik, koji čine radio-relejni sistem Nastasićko brdo-Kopaonik/1-Kopaonik, s optičkim privodima do Raške i Kopaonika, kao i optički kabl Kopaonik (Konaci)-Kopaonika/1 (bazna stanica 064);
zamena ATC Kopaonik savremenijom (kapaciteta 2.000 brojeva) i izgradnja ATC Srebrnac (kapaciteta 800 brojeva);
izgradnja osnovne mreže optičkih kablova u dužini od 63 km (od čega 31 km na području NPK) i RR veza i to: optički kabl Kopaonik/1-Rudnica u dužini od oko 14 km (od čega 4 km na području NPK, 6 km na području zaštitne zone NPK i 4 km van područja Prostornog plana); optički kabl Kopaonik-Srebrnac-Rendara u dužini od oko 9 km (sve na području NPK); optički kabl Brzeće-Bregovi-Srebrnac (sinhronizovano s izgradnjom gondolske žičare na istom pravcu) u dužini od oko 6 km (od čega na području NPK oko 4 km i 2 km u zaštitnoj zoni NPK); optički kabl Jošanička Banja-Kopaonik u dužini od oko 18 km (od čega oko 12 km na području NPK i 6 km u zaštitnoj zoni NPK); optički kabl Rendara-Kriva Reka u dužini od oko 4 km (od čega oko 2 km na području NPK i 2 km u zaštitnoj zoni NPK); RR veza Mramor-Karaman-Kopaonik; i RR veza Velika Gobelja-Suvo Rudište (Pančićev vrh);
izgradnja distributivne mreže turističkih kompleksa, obezbeđenjem privoda iz optičkih kablova;
izgradnju baznih RR stanica: Kopaonik/1 (bazna 064), Velika Gobelja (objekti RTS i Telenora) i Suvo Rudište – Pančićev vrh (objekti RTS i Telenora);
izgradnja telekomunikacione mreže NPK u skladu sa dugoročnim konceptom;
Pored Suvog Rudišta, predviđeno je uvođenje poštanskih jedinica i u Srebrncu i Rendari, kao i postavljanje javnih telefonskih govornica.
Telekomunikaciona mreža u zaštitnoj zoni NPK
U prvoj etapi realizacije telekomunikacione mreže na području zaštitne zone NPK planira se:
realizacija oko 4.700 telefonskih priključaka (od ukupno 6900 telefonskih priključaka);
zamena ATC Jošanička Banja većom i savremenijom (kapaciteta 600 brojeva) i izgradnja ATC Lisina (kapaciteta 800 brojeva), ATC Mramor i ATC Šipačina;
izgradnja mreže optičkih kablova i pristupne mreže podkopaoničkih naselja, kao i stvaranje uslova za ruralnu telefoniju u podkopaoničkim selima, u skladu sa dugoročnim konceptom.
U turističkim naseljima u zaštitnoj zoni NPK, Jošaničkoj Banji, Brzeću, Lisini, Krivoj reci i Belom Brdu predviđene su poštanske jedinice, kao i postavljanje javnih telefonskih govornica.
Komunalna oprema
Od komunalne opreme na području NPK, u prvoj etapi biće realizovano:
zelena i mlečna pijaca u kompleksu Srebrnac;
prva faza grejanja iz infrastrukturne mreže za tečni gas u kompleksu Suvo Rudište; realizacija sistema toplifikacije sa centralnom energanom na lokaciji Suvo Rudište u neposrednoj blizini rudnika;
baza za održavanje puteva u kompleksu Srebrnac;
glavna vatrogasna služba područja NPK u kompleksu Srebrnac;
servisi žičara, ski-staza i opreme – premeštanje postojećih servisa sa Suvog Rudišta u Repuške bačije i izgradnja servisa u kompleksu Srebrnac;
kompletiranje sistema za eliminisanje komunalnog otpada;
uređenje javnih površina u kompleksu Suvo Rudište.
Prva faza realizacije Prostornog plana do 2013. godine
Zaštita prirode i prirodnih dobara na području Prostornog plana
Planira se:
zaštita prirode u I stepenu van prirodnih rezervata i spomenika prirode – evidentiranje površina stroge zaštite tla i izvora;
katastarsko utvrđivanje prirodnih rezervata i spomenika prirode u I stepenu zaštite;
donošenje četvorogodišnjeg Programa zaštite i razvoja NPK;
uvođenje stroge kontrole sakupljanja divljih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja.
Zaštita životne sredine
Planira se:
donošenje Programa sanacije prirode i životne sredine NPK i sprovođenje urgentnih aktivnosti – otklanjanje posledica NATO bombardovanja, zaustavljanje neplanske izgradnje, regulisanje fekalnih i atmosferskih voda, uklanjanje divljih deponija i uvođenje sistema evakuacije komunalnog otpada, uvođenje obaveznih filtarskih uređaja kod glavnih zagađivača vazduha;
rekonstrukcija postojećih saobraćajnica za funkcionisanje u zimskim uslovima (galerije na regionalnom putu od Šiljače do Jarma), rešenje parkinga u turističkim kompleksima, stavljanje u funkciju glavnih kapija NPK;
izrada katastra zagađivača prirode i životne sredine na području NPK.
Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Planiraju se:
kategorizacija i proglašavanje najznačajnijih evidentiranih dobara u I stepenu zaštite;
prioritetne aktivnosti zaštite nepokretnih kulturnih dobara;
istraživanje i evidentiranje ostalih dobara u I i II stepenu zaštite.
Šume, šumsko zemljište, šumarstvo i lovstvo
Planira se:
sanacija najugroženijih površina šuma i šumskog zemljišta;
formiranje rasadnika NPK;
zabrana lova u NPK i uređenje rezervata divljači na području NPK.
Poljoprivredno zemljište i poljoprivreda
Planiraju se:
donošenje Programa razvoja poljoprivrede na području NPK;
stimulativne mere u zaštitnoj zoni NPK za udruživanje individualnih proizvođača i ukrupnjavanje poseda; uspostavljanje poslovnih aranžmana sa subjektima turizma, prerade i trgovine.
Realizacija sadržaja suprastrukture u funkciji NPK i turizma
Područje NPK
Sadržaji u neposrednoj funkciji NPK:
Upravni sadržaji NPK – sa ukupno 30 zaposlenih:
– kompletiranje centralne uprave NPK sa administracijom – sedišta JP „Nacionalni park Kopaonik”, u postojećem objektu na Suvom Rudištu;
– uspostavljanje glavnih ulaznih kapija NPK iznad Brzeća i Jošaničke Banje (Kokorovac);
Istraživački i istraživačko-edukativni sadržaji NPK, ukupnog kapaciteta do 50 jednovremenih korisnika, sa četiri zaposlena – prva faza istraživačkog centra NPK u okviru Vizitor-centra na Suvom Rudište, sa informaciono-dokumentacionim centrom (biblioteka, depo uzoraka, računski centar) i informativno-propagandnim centrom;
Kulturno-edukativni sadržaji NPK sa kapacitetom do 50 jednovremenih posetilaca, sa četiri zaposlena – Obnova postojećeg mauzoleja J. Pančića na Pančićevom vrhu (uz rekonstrukciju i obezbeđivanje pristupačnosti za organizovane posete);
Pojedinačni mali objekti u funkciji NPK, disperzovani na celoj teritoriji NPK – skloništa, merna mesta, spremišta repromaterijala i alata (za potrebe istraživanja i edukacije, uređenja NPK i kontrole režima NPK);
Sadržaji visoko komercijalnog turizma, rekreacije i sporta u visinskoj zoni:
Sanacija i dovršavanje postojećeg turističkog kompleksa Suvo Rudište na teritoriji opštine Raška:
– Turističkih ležaja ukupno 8.000, od toga 5.600 za skijaše i 2.400 za neskijaše i to: u hotelima 1.600 ležaja; u turističkim apartmanima 4.800 ležaja; u odmaralištima 600 ležaja; u odmaralištu specijalne namene 400 ležaja; u vikend naselju/pansionima Pajino Preslo 600 ležaja;
– Dnevnih izletnika ukupno 5.300, od toga 4.250 skijaša i 1.050 neskijaša;
– Službenih ležaja 400;
– Zaposlenih – ukupno 1.780, od čega 1.600 u Turističkom centru 80 u sadržajima NPK i 100 u tehničkim servisima;
– Na građevinskom zemljištu kompleksa od 173 ha planirana je granična bruto gustina naseljenosti od oko 46 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima oko 87 korisnika po hektaru:
– Javni servisi i službe u kompleksu biće diferencirani na: centralne sadržaje u podcelini Suvo Rudište – centralni deo (autobuska stanica, rent a kar, centralne garaže i parkinzi; autoservis, servis sportske opreme i drugo; zdravstvena stanica sa jedinicom za izdavanje lekova; Vizitor centar, polivalentna sala za pozorišne i bioskopske predstave, koncerte, kongrese, biblioteka, diskoteka i drugo; uprava NPK, putničko-turistička agencija, banka sa menjačnicom, pošta, stanica milicije i drugo; trgovina, ugostiteljstvo i drugo); dopunske sadržaje u podcelini Marina Voda (parkinzi, garaže, servis sportske opreme, omladinski centar, recepcija TC i drugo, trgovina, ugostiteljstvo i drugo); podcelini Sunčana Dolina (parking i garaže, ambulanta, obdanište, recepcija TC, trgovina, ugostiteljstvo i drugo.); i podcelini Repuške Bačije (tehnička baza skijališta, putna baza, jedinstveni zanatsko-tehnički servis, benzinska pumpa i ekonomija kompleksa).
– Od sportsko-rekreativnih sadržaja na Suvom Rudištu su predviđeni: tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka, tenis), tereni za zabavu odraslih i dece (kuglana, mini-golf, dečija igrališta i drugo) u letnjem periodu, tereni i bebi liftovi za škole skijanja, dečija sankališta i klizališta za decu i odrasle u zimskom periodu, celogodišnji manjež i terminal letnjih jahačkih tura i drugo. U neposrednom okruženju kompleksa predviđene su i dve manje skijaške skakaonice, višenamenska mala vodoakumulacija „Crveno jezero” i drugo;
– Od ukupno planiranog kapaciteta od 9.870 jednovremnenih skijaša, kompleks se sa kapacitetom od 7.250 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor VII alpskog skijališta (sa Pančićevog vrha i Karaman grebena prema Suvom Rudištu i Jarmu) sa polazištima 11 žičara (sedam postojećih i četiri planirane) ukupnog kapaciteta od 11.000 uspona na čas i ishodištima alpskih ski-staza, uz dopunsko korišćenje kapaciteta od 500 jednovremenih skijaša u sektoru II, kapaciteta od 740 jednovremenih skijaša u sektoru IV i kapaciteta od 1.380 jednovremenih skijaša u sektoru V. U sklopu kompleksa predviđeno je nekoliko polazišta/terminala nordijskih ski-staza (u zimskom periodu), odnosno izletničkih i planinarskih staza (u letnjem periodu);
Turistički kompleks Jaram na teritorijama opština Raška i Brus, kao specijalizovani, smeštajno-rekreativnno-sportski podcentar primarnog Turističkog centra Kopaonik sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– Turističkih ležaja ukupno 700, od toga 490 za skijaše (70%) i 210 za neskijaše (30%) i to: u sportskom selu 100 ležaja (14,3%), opština Raška; u etno-naselju 247 ležaja (35,3%), pansionima etno-naselja 39 ležaja (5,6%), u zdravstveno-rehabilitacionom centru 224 ležaja (32,0%) i u komercijalnim uslužno-turističkim sadržajima 90 ležaja (12,9%), sve u opštini Brus;
– Dnevnih izletnika od 750 (na motivima skijališta i letnjih sportova 450 ili 60%, 300 ili 40% nesportisti) do 2.500 (na duhovnim manifestacijama);
– Službenih ležaja – 5% od broja turističkih ležaja – 35;
– Zaposlenih – u TC 70 (10% od broja turističkih ležaja), od čega po 50% stalnih i sezonskih;
– Na građevinskom zemljištu kompleksa od 30 ha (21 ha u opštini Brus i 9 ha u opštini Raška) planirana je bruto gustina naseljenosti od 23 stacionarna korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima 51 korisnik po hektaru;
– Javne službe i servisi u kompleksu obuhvataju: restoran i ski-bife uz polazišta ski-liftova; sadržaje ugostiteljstva, trgovine i servisa; javne parkinge, garaže, autobusko stajalište i podzemnu trasu šinskog vozila sa podzemnim stajalištem u proširenom koridoru regionalnog puta;
– Od letnjih sportsko-rekreativnih sadržaja na Jarmu je predviđen centar za pripremu vrhunskih sportista sa kompleksom otvorenih sportskih borilišta (za fudbal, atletiku i male sportove) na teritoriji opštine Raška;
– Kompleks se sa kapacitetom od 660 jednovremenih skijaša naslanja na sektor V alpskog skijališta; na kompleksu u okviru opštine Brus su polazišta dva postojeća ski-lifta kapaciteta od 1.800 uspona na čas (nakon rekonstrukcije) i ishodišta alpskih ski-staza, sa veznom pasarelom preko regionalnog puta za ski-stazu i stazu ski-lifta; na teritoriji opštine Brus planiran je još terminal sankaške staze (dolazak sa izlazne stanice žičare na Vučaku i polazak prema Brzećkoj reci); kroz kompleks je predviđen tranzit nordijskih ski-staza, odnosno letnjih izletničkih i planinarskih staza;
Turistički kompleks Srebrnac na teritoriji opštine Brus:
– Turističkih ležaja ukupno 600 (250 postojećih i 350 novih), od toga 420 za skijaše i 180 za neskijaše i to: u hotelu (postojeći hotel „Srebrnac”, uz dogradnju 50 ležaja), 300 ležaja; u hotelsko-apartmanskom kompleksu 200 ležaja; u pansionima uz skijalište (u funkciji FIS poligona), ukupno 50 ležaja; u odmaralištu putne baze, 50 ležaja;
– Dnevnih izletnika 1.020, od toga 820 skijaša i 200 neskijaša;
– Službenih ležaja – 30 u TC i 20 u tehničkim servisima, ukupno 50;
– Zaposlenih – u TC 120 i 40 u tehničkim servisima i konjičkom klubu, ukupno 160;
– Javne službe i servisi: centralni parking i garaža; tehnička baza skijališta sa garažama tabača, mehanizacija putne baze, servis sportske opreme; ambulanta; recepcija TC, banka sa menjačnicom; eksluzivni restoran-vidikovac, uz manje objekte ugostiteljstva i trgovine;
– Sportsko-rekreativni sadržaji: tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka, tenis), tereni za zabavu odraslih i dece (mini-golf, dečija igrališta i drugo), poligon ski-škole, dečije sankalište i otvoreno klizalište za decu i odrasle;
– Kompleks se sa kapacitetom od 1.240 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor VI alpskog skijališta (sa Gobelje u više pravaca), sa ishodištem planirane gondolske žičare Brzeće-Bregovi-Srebrnac kapaciteta od 3.000 uspona na čas (realizuje se u ovoj fazi), sa polazima dve postojeće i jedne planirane žičare ukupnog kapaciteta od 3.000 uspona na čas i ishodištima alpskih ski-staza. U sklopu kompleksa predviđeno je polazište/terminal nordijskih ski-staza, odnosno izletničkih i planinarskih staza;
Turistički kompleks Rendara na teritorijama opština Raška i Brus:
– Turističkih ležaja ukupno 300, od toga 210 za skijaše i 90 za neskijaše i to: u pansionima, rekonstrukcijom i uređenjem započetog vikend naselja – 100 ležaja teritorija opštine Raška; u centralno-apartmanskom kompleksu – 100 ležaja, opština Brus; u konjičkom etno-naselju – 100 ležaja, opština Brus;
– Dnevnih izletnika 660, od toga 530 skijaša i 130 neskijaša;
– Službenih ležaja – 15 u TC i pet u konjičkom centru, ukupno 20;
– Zaposlenih – 30 u TC i deset u konjičkom centru, ukupno 40;
– Konja u štalama konjičkog centra – 20;
– Servisi i javne službe: garaže i parkinzi, konjički servis, servis sportske opreme, upravni i istraživački punkt NPK, recepcija TC, uz manje sadržaje ugostiteljstva i trgovine;
– Sportsko-rekreativni sadržaji: prva faza konjičkog centra sa štalom, manježom, koralom, tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka, tenis) i dečija igrališta, dečije sankalište i otvoreno klizalište za decu i odrasle;
– Kompleks se sa kapacitetom od 740 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor IH alpskog skijališta (od Rendare prema Crnoj Glavi i Krivoj Reci). Na kompleksu je polazišta jedne planirane žičare i ishodište jedne planirane žičare ukupnog kapaciteta od 2.000 uspona na čas, kao i ishodišta i polazišta alpskih ski-staza. Kroz kompleks je predviđen tranzit nordijskih ski-staza, odnosno izletničkih i planinarskih staza;
Turistički punktovi:
– punkt Bregovi na međustanici planirane gondolske žičare Brzeće – Srebrnac (opština Brus), sa restoranom – vidikovcem i pratećim sadržajima;
– punktovi ulaza u skijalište – polazišta žičara sedežnica u Dubokoj i u Šaklmanskoj reci (sa putnim prilazima, parkinzima i restoranima) i glavna čvorišta izlaza žičara – na V. Karamanu, Vučaku (greben Karamana), Ledenicama, Velikoj Gobelji, Čistom brdu, Treštenici i Belim čukama (sa ski-bifeima, čajdžinicama i skloništima);
– punkt Đorov most (planinarski klub sa kampom kapaciteta 50 ležaja, restoranom i ribnjakom).
Turističko-privredni, službeno-privredni i specijalni sadržaji:
Službeni/privredni sadržaji – markacija staza, informativne table, odmorišta, letnji stočni torovi sa nadstrešnicama, šumske kuće, lugarnice, hranilišta, mrestilišta, male hidroelektrane, skloništa;
Sadržaji specijalne namene – zadržavaju se postojeći sadržaji u okviru kompleksa Suvo Rudište (na parceli od 5 ha) i na Pančićevom vrhu (13 ha, uz sanaciju posledica NATO bombardovanja), kao i postojeći telekomunikacioni sadržaji na Gobelji i drugim uzvišenjima (ukupno 0,10 ha).
Zaštitna zona NPK
Sadržaji u neposrednoj funkciji NPK:
Upravni punktovi NPK – u Jošaničkoj Banji i Brzeću, ukupno šestoro zaposlenih;
Istraživački punktovi NPK – u Jošaničkoj Banji i Brzeću, kapacitet punktova – ukupno deset istraživača i četvoro zaposlenih.
Sadržaji socijalnog i komercijalnog – domaćinskog turizma i rekreacije:
Sekundarni turistički centri:
Jošanička Banja (opština Raška): 1.500 stalnih stanovnika; 1.500 turističkih ležaja (od toga: 100 u banjskom stacionaru, 500 u hotelima, 300 u turističkim apartmanima, 100 u odmaralištima, 200 u pansionima i 300 u privatnom smeštaju), 450 skijaša i 1.050 neskijaša; 3.120 dnevnih izletnika – 1.250 skijaša i 1.870 neskijaša; zaposlenih 150 u naselju i 40 u banjskim, javnim i sportsko-rekreativnim sadržajima, ukupno 190; prva faza javnih servisa i službi: parkinzi i garaže, trgovina, ugostiteljstvo, tehnički servisi, banjski blok sa terapeutsko -rekreativnim sadržajima, terapeutski sadržaji banjskog stacionara, banjsko kupatilo i hamam, uprava Banje, Turistička organizacija, recepcija TC Kopaonik; sportsko-rekreativni sadržaj: prva faza termo-akvatičkog kompleksa (sa zatvorenim i otvorenim termalnim bazenom i solarijumom), otvoreno zimsko klizalište, šetne i izletničke staze; Banja se sa kapacitetom od 1.340 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor VIII alpskog skijališta (preko Đorđevića na Meku presedlu do Velike Gobelje), a sa kapacitetom od 360 jednovremenih skijaša na dopunu u sektoru IH alpskog skijališta (preko Šaklmana na Rendaru do V. Gobelje);
Brzeće sa Gočmancem (opština Brus): 500 stalnih stanovnika; 2.000 turističkih ležaja (od toga: 200 u hotelima, 500 u turističkim apartmanima, 500 u omladinskom centru („Junior”), 100 u odmaralištima, 400 u pansionima/vikend kućama i 300 u privatnom smeštaju),1.400 skijaša i 600 neskijaša; 2.600 dnevnih izletnika – 2.080 skijaša (80%) i 520 neskijaša (20%); zaposlenih 200 u naselju i 40 u javnim i sportsko-rekreativnim sadržajima, ukupno 240; javni servisi i službe: parkinzi i garaže, trgovina, ugostiteljstvo, tehnički servisi, omladinski centar sa sportskim kampovima, turistička organizacija, recepcija TC Kopaonik; sportsko-rekreativni sadržaji: sportsko – tereni za male sportove (mali fudbal/rukomet, košarka, odbojka, tenis) i sportski kompleks omladinskog centra (otvoreni tereni za male sportove i klizalište); Brzeće se sa kapacitetom od 2.470 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor V alpskog skijališta (jedna postojeća žičara – Bela reka, planirana kabinska žičara Brzeće – Bregovi – Srebrnac i jedna planirana žičara naspram „Juniora”) i sa kapacitetom od 1.010 jednovremenih skijaša na dopunu u sektoru IV alpskog skijališta (Duboka). Ukupan kapacitet jedno-vremenih skijaša iznosi 3.480;
Kriva Reka (opština Brus): 700 stalnih stanovnika; 600 turističkih ležaja (od toga: 100 u turističkim apartmanima, 200 u pansionima i 300 u privatnom smeštaju), 420 skijaša i 180 neskijaša; 1.010 dnevnih izletnika – 810 skijaša i 200 neskijaša; zaposlenih 60 u naselju i 15 u javnim i sportsko-rekreativnim sadržajima, ukupno 75; javni servisi i službe: parkinzi i garaže, trgovina, ugostiteljstvo, tehnički servisi, etno-klub, Turistička organizacija; sportsko-rekreativni sadržaji: otvoreno klizalište, tereni za male sportove (mali fudbal/rukomet, košarka, odbojka, tenis); Kriva Reka se sa kapacitetom od 1.230 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor IH alpskog skijališta (preko planiranih žičara, neposredno iz zaseoka, ili iznad njih na Bele čuke i Treštenicu i dalje ka Rendari i V. Gobelji);
Belo Brdo (opština Leposavić): 300 stalnih stanovnika; 300 turističkih ležaja (od toga: 200 u pansionima i 100 u privatnom smeštaju), 210 za skijaše i 90 za neskijaše; 1.610 dnevnih izletnika – 1.290 skijaša i 320 neskijaša; zaposlenih 30 u naselju i 15 u javnim i sportsko-rekreativnim sadržajima, ukupno 45; javni servisi i službe: parkinzi i garaže, manji sadržaji trgovine, ugostiteljstva i tehničkih servisa; sportsko-rekreativni sadržaji: otvoreno klizalište i otvoreni tereni za male sportove (mali fudbal/rukomet, košarka, odbojka, tenis); Belo Brdo se sa kapacitetom od 1.500 jednovremenih skijaša naslanja na osnovni sektor I alpskog skijališta, preko planirane kabinske žičare Belo Brdo – Nebeska stolica (međustanica) – Pančićev vrh (koja se realizuje u ovoj fazi).
Turističko-seoska naselja u neposrednom kontaktu sa NPK i TC Kopaonik:
– Lisina – Čajetina (opština Raška): 200 stalnih stanovnika; 10.000 turističkih ležaja (sada sve u vikend kućama, od toga 1.000 u pansionima i 9.000 u vikend kućama), 5.000 skijaša (u osnovnom sektoru II) i 5.000 neskijaša; zaposlenih 150 u naselju i 30 u javnim i sportsko-rekreativnim sadržajima, ukupno 180;
– Đorđevići (opština Raška): 200 stalnih stanovnika; 300 turističkih ležaja (od toga 100 u pansionima i 200 u privatnom smeštaju), 420 skijaša (u osnovnom sektoru VIII) i 180 neskijaša; zaposlenih 25;
– Crna Glava (opština Raška): 300 stalnih stanovnika; 400 turističkih ležaja (od toga 150 u pansionima i 250 u privatnom smeštaju), 560 skijaša (u osnovnom sektoru IH) i 240 neskijaša; zaposlenih 30;.
– Velež-Paljevštica (opština Raška): 100 stalnih stanovnika; 100 turističkih ležaja (sve u privatnom smeštaju); zaposlenih 8;
Ostala seoska naselja sa turističkom funkcijom:
– Marići (opština Raška): 100 stalnih stanovnika; 100 turističkih ležaja (sve u privatnom smeštaju), 140 skijaša (u osnovnom sektoru VIII) i 60 neskijaša; zaposlenih 8;
– Livađe – Radmanovo (opština Brus): 400 stalnih stanovnika; 200 turističkih ležaja (sve u privatnom smeštaju), 280 skijaša (u osnovnom sektoru VI) i 120 neskijaša; zaposlenih 16.
Prva faza izgradnje sadržaja posebne infrastrukture i saobraćaja na području Prostornog plana
Posebna – turistička infrastruktura
Prva faza izgradnje sadržaja posebne infrastrukture i saobraćaja na području plana uskladiće se sa potrebama razvoja turističkih kapaciteta i sportsko rekreativnih sadržaja, prvenstveno skijališta.
Alpsko skijalište – sektori (svi sadržaji prve etape)
Prioriteti razvoja su sektori I, II i VII. Izvršiti potrebnu rekonstrukciju postojećih žičara, ski liftova i ski staza. Tačne trase instalacija i ski- staza prve faze odrediće se kroz dalju detaljniju razradu, u skladu sa funkcionalnim potrebama, tehnološkim mogućnostima i uslovima terena, i to:
I (jug) – izgradnja kabinske žičare koja bi povezala turističke kapacitete sa Bruske strane sa postojećim skijalištem;
II (jugozapad) – žičarama od Čajetine prema grebenu Pančićev vrh – Treska i iz Lisine, Kostovca i Sunčane doline prema grebenu Suvo Rudište – Krst, gde se spaja sa sektorom VII; preko Pančićevog vrha, sektor se spaja sa sektorima I i IV; ulazi u skijalište u Lisini i Čajetini; sektor se realizuje za dugoročni granični kapacitet od 5.500 jednovremenih skijaša (uz mogućnost proširenja kapaciteta u zaštitnoj zoni NPK za potrebe naselja Lisina -Čajetina);
III (jugoistok) – ne realizuje se u prvoj etapi;
IV (istok Duboka) – žičarama od Duboke prema Pančićevom vrhu, gde se spaja sa sektorom I i Karaman grebenu gde se spaja sa sektorima V i VII; ulazi u skijalište su u Dubokoj; sektor se realizuje za dugoročni granični kapacitet od 1.750 jednovremenih skijaša;
V (istok Bela reka) – žičarama od Brzeća (naspram „Juniora”, iz Bele reke i od Galovića ispred ulaza u NPK) preko Struge, Ledenica i Kneževskih bara do Karaman grebena, gde se spaja sa sektorima IV i VII, a na Jarmu i Četničkom groblju i sa sektorom VI; ulazi u skijalište su u Beloj reci, kod „Juniora” i u Galovićima (sva tri u Brzeću) i na Jarmu; sektor se realizuje za dugoročni granični kapacitet od 4.420 jednovremenih skijaša (sa rezervom od oko 150 jednovremenih skijaša);
VI (istok V. Gobelja) – kabinskom žičarom od Brzeća, preko Bregova (međustanica) do Srebrnca i žičarama iz Srebrnačke reke do Bregova i lokaliteta „farma Srebrnac”, od Čistog brda, Rendare, Srebrnca i Jarma prema V. Gobelji, gde se povezuje sa sektorima VII i VIII; sektor se na Četničkom groblju povezuje sa sektorom V, na Čistom brdu i Rendari sa sektorom IH; ulazi u skijalište su u Brzeću (kabinska žičara), na Srebrncu i Rendari; realizuje se prva etapa sektora sa kapacitetom od 1.520 jednovremenih skijaša (do graničnog kapaciteta sektora preostaje 2.105 jednovremenih skijaša);
VII (zapad) – žičarama od Suvog Rudišta i Jarma prema Pančićevom vrhu i Karaman grebenu, gde se spaja sa sektorima IV i V, kao i prema Velikoj Gobelji gde se spaja sa sektorima VI i VIII; sektor se na gebenu Suvo rudište – Krst povezuje sa sektorom II, a na Pančićevom vrhu i sa sektorima I i IV; ulazi u skijalište su na Suvom Rudištu, Marinoj vodi i Jarmu; sektor se realizuje za dugoročni granični kapacitet od 7.250 jednovremenih skijaša;
VIII (severozapad) – žičarama od Đorđevića prema Mekoj presedli, M. Gobelji i V. Gobelji, gde se spaja sa sektorima VI i VII; veznom ski-stazom u Šaklmanskoj reci sektor se povezuje sa sektorom IH; ulazi u skijalište su u Đorđevićima (žičare sedežnice); realizuje se prva etapa sektora sa kapacitetom od 1.900 jednovremenih skijaša (do graničnog kapaciteta sektora preostaje 1.850 jednovremenih skijaša);
IH (sever) – žičarama iz Šaklmanske reke prema Rendari i Treštenici, od Crne Glave i Krive Reke prema Belim čukama i Treštenici i iz Ciganske reke do lokaliteta južno od Rendare; sektor se na Rendari povezuje sa sektorom VI, a veznom ski-stazom u Šaklmanskoj reci sa sektorom VIII; ulazi u skijalište su u Šaklmanu i Krivoj Reci (Pršići); realizuje se prva etapa sektora sa kapacitetom od 2.890 jednovremenih skijaša (do graničnog kapaciteta sektora preostaje 5.610 jednovremenih skijaša);
X (severoistok) – ne realizuje se u prvoj etapi.
Nordijsko skijalište
U prvoj fazi planirana je mreža glavnih nordijskih ski-staza ukupne dužine od oko 20 km i površine od oko 6 ha, od čega na području NPK oko 10 km i oko 3 ha i u zaštitnoj zoni NPK oko 10 km i oko 3 ha.
Sadržaji letnje turističke ponude u prostoru
Planinarske i izletničke staze
U prvoj fazi na području Prostornog plana planirane su planinarske i izletničke staze u ukupnoj dužini od 30 km, od čega na trasama nordijskih ski-staza 20 km, (na području NPK oko 20 km, a u zaštitnoj zoni 10 km). Na stazama će biti uređena odmorišta sa vatrištima i skloništima, vidikovci i bivaci.
Višenamenske male vodoakumulacije
Na području NPK predviđena je u prvoj fazi izgradnja tri višenamenske male vodoakumulacije – Crveni jezero, Kaznovsko bačište i Draganski potok. U zaštitnoj zoni NPK predviđena je izgradnja vodoakumulacije Kulinea na Krivoj reci. Prema potrebama obezbeđivanja vode za snežne topove moguće je predvideti i druge manje vodozahvate.
Saobraćajna infrastruktura
U okviru putne mreže planirani su:
1. modernizacija, rekonstrukcija i pojačano održavanje regionalnih puteva ka Kopaoniku iz pravaca Brzeća R-218a i Jošaničke Banje R-219a;
2. izgradnja novih deonica regionalnih puteva na relacijama: Šiljača-Rendara u dužini od 1 km; Šiljača-prevoj Vučkas u dužini od 3,5 km; Gočmanci-Kriva reka u dužini od oko 10 km; postojeći regionalni put R-218a kroz podcentar Suvo Rudište pretvoriće se u internu saobraćajnicu, a paralelno sa njim (sa severne strane) izgradiće se nova tranzitna saobraćajnica;
3. realizacija alternativnog pravca državnom putu II reda br 218a (južno od postojeće trase) na deonici od Jarma do ispod Suvog Rudišta, u dužini od oko 6 km;
4. izgradnja odgovarajućih parking i garažnih prostora;
5. izgradnja galerija na deonici regionalnog puta R-218a od Šiljače do Jarma u dužini od oko 2,5 km, u cilju obezbeđenja prohodnosti u zimskim uslovima;
6. stavljanje u funkciju glavnih ulaznih kapija u NPK na regionalnim putevima R-218a (postojeća „Brzeće” iznad Brzeća) i R119a (nova „Kokorovac” umesto postojeće „Velež-Paljevštica” iznad Jošaničke Banje), kao i pomoćnih/sporednih na regionalnom putu R-119a („Kostovac” iznad Lisine) i na planiranom regionalnom putu Karaula – Gočmanci („Šiljača”);
7. realizacija cele trase planiranog kružnog puta oko Kopaonika u dužini od oko 86 km, od čega na teritoriji opštine Brus u dužini od oko 30 km, na teritoriji opštine Raška u dužini od oko 44 km i na teritoriji opštine Leposavić od oko 12 km ;
8. modernizacija postojećih lokalnih saobraćajnica u funkciji službenih puteva;
9. rekonstrukcija i izgradnju novih javnih lokalnih saobraćajnica na relacijama: Crna Glava – Đurkovica u dužini od oko 3 km, Crna Glava – Šaklman oko 2.5 km, Kriva Reka – Đurkovica oko 2 km, Đurkovica – Rendara oko 6 km, Mramor – Struga oko 4 km, Semeteš – Regionalni put R-219a oko 3 km.
U okviru mreže vertikalnog transporta planirane su:
1. kabinsko-gondolska žičara u cilju povezivanja turističkih kapaciteta sa Bruske strane sa postojećim skijalištem;
2. nove žičare sedežnice prema potrebama razvoja prioritetnih Alpskih sektora.
Razvoj vazdušnog saobraćaja
U prvoj fazi planirana je izgradnja heliodroma u sklopu turističkih kompleksa Suvo Rudište (kod Šumarske kuće i prekoputa recepcije hotela „Konaci”, opština Raška).
Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
Planirano je:
1. donošenje programa stimulisanja lokalnog stanovništva za intenzivnije zapošljavanje u poljoprivredi, turizmu i maloj privredi;
2. ustanovljenje statusa i osnovnih funkcija sekundarnih opštinskih centara i centara zajednica sela.
Prva faza izgradnje sadržaja tehničke infrastrukture
Korišćenje i zaštita voda i vodoprivredna infrastruktura
Sistem za obezbeđivanje vode najvišeg kvaliteta za snabdevanje turističkih i seoskih naselja (svi sadržaji predviđeni za prvu etapu)
Snabdevanje vodom područja NPK
Podsistem Brzećka reka (PPSV) – Srebrnac – Rendara – podsistem se realizuje za dugoročni kapacitet 65 -130 l/s; zbog oscilacije izvorišta planirana je dopuna podsistema podizanjem vode iz alternativnih izvorišta, vrela i/ili vozahvata u izvorištu Šaklmanske reke, odnosno, po potrebi, i korišćenjem rezervi vode iz podsistema Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac; višak vode iz ovog podsistema prebacivaće se u podsistem Crno vrelo – Rendara i lokalni sistem Đorćevići-Jošanička Banja.
Podsistem Crno vrelo – Rendara; realizuje se prva etapa podsistema koja koristi rezerve vode iz podsistema Samokovska reka – Suvo rudište – Jaram – Srebrnac i Brzećka reka – Srebrnac – Rendara, preko razvodnog cevovoda i dalje ka naseljima u zaštitnoj zoni NPK na severnim padinama Kopaonika (do graničnog kapaciteta podsistema preostaje rezerva vode od oko 40 l/s).
Snabdevanje vodom u zaštitnoj zoni NPK
Iz zajedničkih podsistema:
– iz podsistema Samokovska reka – Suvo Rudište – Jaram – Srebrnac, odakle se višak vode prebacuje u lokalne sisteme Krst – Lisina i Visoki deo – Lisina, odnosno ka naseljima na jugozapadnim padinama Kopaonika; iz ovog podsistema, preko podsistema Crno vrelo – Rendara dopunjavaće se i lokalni sistem Kriva Reka – Crna Glava – Rakovac; i
– iz podsistema Brzećka reka – Srebrnac – Rendara odakle se višak vode, preko podsistema Crno vrelo – Rendara i lokalnog sistema Jaram -Đorđevići prebacuje gravitaciono ka naseljima zaštitne zone NPK na severnim i severoistočnim padinama Kopaonika.
Lokalni sistemi vodosnabdevanja:
1. Krst – Lisina, koji prvenstveno koristi podzemnu vodu iz potkopa rudnika Suvo Rudište; realizuje se kapacitet od 20-30 l/s;
2. Visoki deo – Lisina, koji koristi višak vode iz PPSV Samokovska reka; realizuje se kapacitet od 40 l/s;
3. Brzeće – Gočmanci – Livađe; realizuje se prva etapa lokalnog sistema sa 28 l/s, koja koristi izvor Bela Reka i vrelo Duboka;
4. Paljevštica – Brus, koji koristi kaptirane izvore u slivu Paljevštice (iznad zaseoka Miletakovići) za potrebe vodosnabdevanja Brusa;
5. Kriva reka – Crna Glava – Rakovac; realizuje se prva etapa lokalnog podsistema sa 20 l/s koja koristi rezerve vode iz podsistema Samokovska reka – Suvo rudište – Jaram – Srebrnac i Brzećka reka – Srebrnac – Rendara, preko razvodnog cevovoda u dužini od oko 8 km; dopuna lokalnog sistema po potrebi će se vršiti iz izvora Urlan (Novčići);
6. Šaklman -Đorđevići – Jošanička Banja; realizuje se prva etapa lokalnog sistema sa 32 l/s koja koristiti vodozahvate iz živih tokova Šaklmanske reke i Gobeljske reke, odnosno višak vode iz podsistema Brzećka reka (PPSV) – Srebrnac i Samokovska reka (PPSV) – Suvo Rudište – Jaram (putem razvodnog cevovoda u dužini od oko 7 km na pravcu Jaram – Đorđevići);
7. Paljevštica – Jošanička Banja, koji koristi kaptaže izvora u slivu Veleštice iznad Jošaničke Banje;
8. Lokalni sistem Belo Brdo (iz lokalnog izvorišta ili iz sistema PPSV Samokovska reka – Visoki deo – Lisina).
Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda sadržaja na području NPK (sadržaji predviđeni za prvu etapu)
Separatni gravitacioni sistem Jaram – Suvo Rudište – Repuške bačije – Lisina – Šipačina – Rudnica realizuje se kanalizacioni sistem od postojećeg PPOV kod Repuških bačija do planiranog centralnog PPOV na Ibru kod Rudnice (van područja Prostornog plana) u dužini od oko 12 km; i
Separatni gravitacioni sistem Srebrenac – Rendara – Kriva Reka (Pršići) realizuje se kanalizacioni sistem od postojećeg PPOV u Ciganskoj reci do planiranog PPOV u Ciganskoj reci (uz granicu NPK na području zaštitne zone NPK) u dužini od oko 5 km.
Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda naselja u zaštitnoj zoni NPK (sadržaji predviđeni za prvu etapu)
1. sistem Lisina – Čajetina koji će se priključiti na separatni gravitacioni sistem Jaram – Suvo Rudište – Repuške bačije – Šipačina – Rudnica;
2. sistem Jošanička Banja sa posebnim sistemom za evakuaciju i PPOV;
3. sistem Brzeće uz proširenje postojećeg PPOV;
4. posebna PPOV za naselja Livađe, Crna Glava, Đorđevići, Belo Brdo i druga naselja i sadržaje van trase planiranih kolektora.
Sistem za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe na području Prostornog plana (sadržaji predviđeni za prvu etapu)
U prvoj fazi, sistemi za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe sadržaja NPK koristiće vodotoke Karamanskog potoka, potoka Pajino preslo, Samokovske reke, Gobeljske reke, Šaklmanske reke i drugo, i male vodoakumulacije Crveno jezero, Kaznovsko bačište i Draganski potok (sa posebnom hidrantskom mrežom i crpnim stanicama za potiskivanje vode ka turističkim lokalitetima i skijalištu u visinskoj zoni NPK).
U prvoj fazi, sistemi za obezbeđivanje voda za tehničke potrebe sadržaja i naselja u zaštitnoj zoni NPK koristiće vodotoke Samokovske reke, Gobeljske reke i drugih, male vodoakumulacije i mikro-vodozahvate na području NPK, kao i male vodoakumulacije na Krivoj reci i mikro-vodozahvate u zaštitnoj zoni NPK (takođe sa posebnom hidrantskom mrežom i drugim uređajima za transport i korišćenje tehničke vode, koja će se direktno gravitaciono voditi ka naseljima).
Male vodoakumulacije i mikro-vodozahvati (sadržaji predviđeni za prvu etapu)
U prvoj etapi planirana je izgradnja tri akumulacije na području NPK, na lokacijama Crveno jezero, Kaznovsko bačište i Draganski potok (u slivu Samokovske reke); i najmanje jedna na području zaštitne zone NPK, na lokaciji Kulinea (u slivu Krive reke) nizvodno od Pršića.
Na području NPK i u zaštitnoj zoni NPK predviđeno je više mikro-vodozahvata, prvenstveno namenjenih za proizvodnju snega na ski-stazama.
Hidroenergetika
U prvoj fazi planirana je proizvodnja električne energije iz dve MHE ukupne instalisane snage od oko 1,25 MW i to MHE „Gobeljska reka” („Đorđevići I” i MHE „Đorđevići II”) sa vodozahvatima iz Šutanovačke reke i Gobeljske reke.
Energetska infrastruktura
Dalekovodi i trafostanice 110 kV na području NPK
U prvoj fazi planirana je izgradnja TS 110/h „Kopaonik” na Suvom Rudištu (lokacija Krst) sa sistemom daljinskog upravljanja; preusmeravanje postojećeg DV 110 (35)kV Raška-Kopaonik (koji radi pod naponom 35kV) na buduću lokaciju TS 110/h „Kopaonik”.
Dalekovodi i trafostanice 35 kV(sadržaji prve etape)
U prvoj fazi planirana je rekonstrukcija TS 35/10(20) na Suvom Rudištu prema budućoj transformaciji na nivou 110 kV kao i sistemu daljinskog upravljanja i izgradnja novog DV od planirane TS 110/h „Kopaonik” do postojeće TS 35/10(20) „Kopaonik”.
Dalekovodi i trafostanice 20 i 10 kV (sadržaji prve etape)
U prvoj fazi planirana je izgradnja TS 20/0,4 kV sa kablovskim deonicima dalekovoda 20 kV i niskonaponskom mrežom za potrebe sadržaja turističkih podcentara Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac, Rendara i žičara alpskog skijališta u sektorima skijališta I jug, II jugozapad, V istok Bela reka, VI istok Gobelja,VIII severozapad i IH sever,
U prvoj fazi planirana je rekonstrukcija pet TS 10/0.4 kV (Depadans, Vrh-Žičara, Stara uspinjača, Vojni dom i TV stara) i kablovskih 10 kV vodova (Depadans, Vojni dom-Marina voda-Jaram-TV) i izgradnja petlje Jaram-Ledenice i Vodovod-Suvi Jelak-Depadans.
Dalekovodi i trafostanice 35 kV(sadržaji prve etape) u zaštitnoj zoni NPK
U prvoj fazi planirana je rekonstrukcija TS 35/10(20) u Brzeću prema budućoj transformaciji na nivou 110 kV kao i sistemu daljinskog upravljanja.
Dalekovodi i trafostanice 10 kV(sadržaji prve etape)
U prvoj fazi planirana je rekonstrukcija i izgradnja TS i DV 10 kV u zaštitnoj zoni NPK za potrebe turističkih naselja Lisina, Kriva reka, Crna Glava i Đorđevići i žičara u sektorima skijališta II, VIII, XI koji se nalaze iznad ovih naselja, kao i za potrebe naselja Belo Brdo i planirane kabinske žičare.
Povezivanje malih hidroelektrana na elektroenergetski sistem
U prvoj fazi planira se povezivanje MHE „Đorđevići I” i „Đorđevići II” vazdušnim DV 10 kV sa postojećim DV 10 kV Jošanička Banja – Crna Glava.
Proizvodnja energije iz alternativnih obnovljivih izvora
U prvoj fazi planira se izrada Programa i projekata proizvodnje energije iz alternativnih obnovljivih izvora.
Gasifikacija (sadržaji prve etape)
U prvoj fazi planira se realizacija prve etape gasifikacija Kopaonika izgradnjom infrastrukturne mreže za tečni gas i MGRS na lokaciji Suvo Rudište.
Telekomunikaciona infrastruktura
U okviru telekomunikacione mreže na području NPK planira se:
izgradnja SDH sistema prenosa Raška-Kopaonik, koji čine radio-relejni sistem Nastasićko brdo-Kopaonik/1-Kopaonik, s optičkim privodima do Raške i Kopaonika, kao i optički kabl Kopaonik (Konaci)-Kopaonika/1 (bazna stanica 064);
zamena ATC Kopaonik savremenijom (kapaciteta 2.000 brojeva) i izgradnja ATC Srebrnac (kapaciteta 800 brojeva);
izgradnja osnovne mreže optičkih kablova u dužini od 63 km (od čega 31 km na području NPK) i RR veza i to: optički kabl Kopaonik/1-Rudnica u dužini od oko 14 km (od čega 4 km na području NPK, 6 km na području zaštitne zone NPK i 4 km van područja Prostornog plana); optički kabl Kopaonik-Srebrnac-Rendara u dužini od oko 9 km (sve na području NPK); optički kabl Brzeće-Bregovi-Srebrnac (sinhronizovano s izgradnjom gondolske žičare na istom pravcu) u dužini od oko 6 km (od čega na području NPK oko 4 km i 2 km u zaštitnoj zoni NPK); optički kabl Jošanička Banja-Kopaonik u dužini od oko 18 km (od čega oko 12 km na području NPK i 6 km u zaštitnoj zoni NPK); optički kabl Rendara-Kriva Reka u dužini od oko 4 km (od čega oko 2 km na području NPK i 2 km u zaštitnoj zoni NPK); RR veza Mramor-Karaman-Kopaonik; i RR veza Velika Gobelja-Suvo Rudište (Pančićev vrh);
izgradnja distributivne mreže turističkih kompleksa, obezbeđenjem privoda iz optičkih kablova;
izgradnju baznih RR stanica: Kopaonik/1 (bazna 064), Velika Gobelja (objekti RTS i Telenora) i Suvo Rudište – Pančićev vrh (objekti RTS i Telenora). Pored Suvog Rudišta, predviđeno je uvođenje poštanske jedinice i u Srebrncu kao i postavljanje javnih telefonskih govornica.
U okviru telekomunikacione mreže u zaštitnoj zoni NPK planira se:
1) zamena ATC Jošanička Banja većom i savremenijom (kapaciteta 600 brojeva) i izgradnja ATC Lisina (kapaciteta 800 brojeva) i ATC Mramor;
2) izgradnja mreže optičkih kablova i pristupne mreže podkopaoničkih naselja, kao i stvaranje uslova za ruralnu telefoniju u podkopaoničkim selima.
U turističkim naseljima u zaštitnoj zoni NPK, Jošaničkoj Banji, Brzeću, Lisini, Krivoj reci i Belom Brdu predviđene su poštanske jedinice, kao i postavljanje javnih telefonskih govornica.
Komunalna oprema
U okviru komunalne opreme planira se:
– prva faza grejanja iz infrastrukturne mreže za tečni gas u kompleksu Suvo Rudište; realizacija sistema toplifikacije sa centralnom energanom na lokaciji Suvo Rudište u neposrednoj blizini rudnika;
– baza za održavanje puteva u kompleksu Srebrnac;
– glavna vatrogasna služba područja NPK u kompleksu Srebrnac;
– servisi žičara, ski-staza i opreme – premeštanje postojećih servisa sa Suvog Rudišta u Repuške bačije i izgradnja servisa u kompleksu Srebrnac;
– kompletiranje sistema za eliminisanje komunalnog otpada;
– uređenje javnih površina u kompleksu Suvo Rudište.
Učesnici u implementaciji Prostornog plana
Učesnici u ostvarivanju Prostornog plana, u skladu sa svojim nadležnostima i delokrugom rada, biće: republički resorni organi, javna preduzeća i posebne organizacije, kao i republički fondovi; uprave opština, mesne zajednice i lokalne organizacije obuhvaćene Prostornim planom, kao i opštinski fondovi; i turistički i drugi tržišni i socijalni subjekti, kao i interni fondovi na području Prostornog plana.
Učesnici na republičkom nivou upravljanja biće ministarstva sa odgovarajućim agencijama, direkcijama, upravama i fondovima nadležnim za poslove planiranja i izgradnje, zaštite životne sredine, kulture, sporta, turizma i usluga, poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, rudarstva i energetike, saobraćaja i telekomunikacija; zatim javna preduzeća nadležna za NPK, šumarstvo, vodoprivredu, elektroprivredu, poštanski i telefonski saobraćaj, puteve i drugo. U ostvarivanju Prostornog plana odgovarajuće uloge imaće i: Republička agencija za prostorno planiranje, kao i davaoci uslova – Ministarstvo odbrane i zavodi nadležni za zaštitu prirode i spomenika kulture.
Na republičkom nivou donosi se Prostorni, kao i sistemske mere, politike stimulacije i ograničenja i drugo. U okviru resora deluju odgovarajuće inspekcije, a za resorne oblasti organizovani su fondovi za razvoj (životne sredine, agrara, vodoprivrede, šumarstva, energetike, saobraćaja, turizma, nauke i tehnologije i drugo.), čija sredstva će predstavljati značajnu stavku u sprovođenju Prostornog plana. U okviru resora zaštite životne sredine deluje JP „Nacionalni park Kopaonik”, koje upravlja Parkom van građevinskog zemljišta i zemljišta posebne namene, donosi srednjoročne programe zaštite i razvoja NPK, programe prezentacije vrednosti NPK i druge.
Učesnici na lokalnom nivou upravljanja biće uprave opština Brus, Raška i Leposavić, opštinske direkcije za građevinsko zemljište i puteve, javna komunalna preduzeća i druge. U ostvarivanju Prostornog plana odgovarajuće učešće uzeće i lokalno stanovništvo u okviru mesnih zajednica, asocijacija vlasnika turističkih objekata i zadruga organizovanih u oblasti poljoprivrede, turizma i drugih ekonomskih aktivnosti, sa ili van područja Prostornog plana.
Na nivou opština, za područje Prostornog plana donose se svi urbanistički planovi (planovi opšteg uređenja za sela, planovi generalne i detaljne regulacije za turističke podcentre, sekundarne turističke centre/sekundarne opštinske centre, saobraćajnu, tehničku i turističku infrastrukturu, urbanistički projekti užih lokaliteta i drugi), srednjoročni programi uređenja i opremanja građevinskog zemljišta i drugi programi i akta. Za sprovođenje Prostornog plana biće najznačajniji namenski opštinski fondovi za građevinsko zemljište i za komunalne delatnosti. Ovi fondovi trošiće se isključivo na mestima gde su formirani, odnosno za uređenje, komunalno opremanje, zaštitu i razvoj turističkih kompleksa i ponude u prostoru na području NPK, odnosno za izgradnju infrastrukture, uređenje naselja i drugo. U zaštitnoj zoni NPK (uz dodatke iz drugih opštinskih, republičkih i inostranih izvora). Opštinama su pod odgovarajućim uslovima pristupačni i neki fondovi Evropske unije za razvoj.
Učesnici – tržišni i socijalni subjekti biće: aktuelni vlasnici/nosioci razvoja na Kopaoniku, druge turističke organizacije, kulturno-edukativni klubovi (ekološki, etnološki, spomenički, jezički i drugi), rekreativni i sportski klubovi (planinarski, jahački, biciklistički, safari, skijaški – alpski i nordijski, klizački i drugi), trgovinska, ugostiteljska i servisna preduzeća i druga.
Na području NPK formiraće se jedinstvena uprava Turističkog centra, kojom će biti obuhvaćeni svi tržišni i socijalni subjekti turizma, rekreacije i sporta, kao i svih pratećih aktivnosti. Ovi subjekti će, proporcionalno obimu i intenzitetu korišćenja prostora NPK, iz nadoknada za korišćenje prostora, prirode, naziva i znaka NPK i drugo, obezbediti sredstva za formiranje internog fonda NPK, koji će se, pod zajedničkom kontrolom JP „Nacionalni park Kopaonik” i Uprave Turističkog centra, namenski trošiti isključivo za zaštitu i razvoj područja NPK, kao deo ukupnih sredstava za zaštitu i razvoj NPK koja se obezbeđuju još iz republičkih i delom iz opštinskih fondova. Interni fond biće namenjen prvenstveno za: permanentni rad na istraživanju, programiranju, planiranju i praćenju zaštite i razvoja NPK; sanacione radove na ugroženim delovima prostora NPK, uzgoj divljači, ihtio- i ornito-faune, zaštitu staništa i vrsta i drugih; sanaciju (obnovu pedološkog pokrivača i zatravljivanje) ski-staza, pošumljavanje, antierozione, hodroregulacione i hidromelioracione radove; objekte i opremu gorske službe spasavanja, protivpožarne objekte, uređaje i opremu; uređenje i opremanje prostora za prezentaciju vrednosti NPK; deo kompenzacija vlasnicima zemljišta na području NPK. Sredstva ovog fonda mogu se koristiti i za izgradnju turističke ponude u prostoru (žičare, ski-staze, male skakaonice, izletničke i planinarske staze sa skloništima i drugo), za neke infrastrukturne sadržaje (koji nisu obuhvaćeni redovnim uređenjem i opremanjem građevinskog zemljišta ni obavezama državnih javnih preduzeća), kao što su zaštitne galerije i uređeni vidikovci sa parkingom na putevima, mikroakumulacije za pravljenje veštačkog snega, javne česme i drugo.
Mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana
Efikasnost implementacije Prostornog plana uslovljena je obezbeđenjem koordinacije predviđenih aktivnosti i različitih aktera/učesnika. Polazi se od iskustava zemalja EU da se uspešna koordinacija može obezbediti primenom multisektorskog pristupa – kombinacije mera i instrumenata različitih politika prema tematskim oblastima i problemima koja se planom rešavaju, kao i uspostavljanjem institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstva na različitim relacijama (javni – privatni sektor, javne – nezavisne institucije/organizacije, nivoi upravljanja – javnost i drugo).
Osnovne mere i instrumenti različitih politika za implementaciju planskih rešenja Prostornog plana za period do 2014. godine, bazirani su na postojećem sistemu upravljanja u Srbiji i u određenoj meri sugerišu mere i instrumente koje će, prema očekivanjima, u ovom periodu biti definisani i primenjivani tokom faza pristupanja EU.
Mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana otvoreni su za usklađivanje s promenama sistema upravljanja i planiranja u Srbiji u toku ostvarivanja ovog plana.
Mere i instrumenti različitih politika
Mere i instrumenti opšte ekonomske politike
Značajnim se smatra ustanovljavanje mera i instrumenata opšte ekonomske politike za sva planinska područja u Srbiji, naročito za područja zaštićenih prirodnih dobara i prirodnih vrednosti. To bi za područje NPK i njegove zaštitne zone, u prvom redu, bile sledeće mere i instrumenti:
1. povoljni dugoročni krediti, poreske i carinske olakšice pravnim i fizičkim licima za ulaganja u sprovođenje mera zaštite, uređenja i prezentacije zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara;
2. povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji pravnim i fizičkim licima za ulaganja u sprovođenje mera zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta i šuma u skladu s režimima zaštite NPK, integralnim programima uređenja poljoprivrednog zemljišta i travnjaka i programima gazdovanja šumama, kao i za korišćenje obnovljivih izvora energije na području NPK i njegove zaštitne zone;
3. povoljni dugoročni krediti pravnim i fizičkim licima za ulaganja u kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda, smanjenje nastajanja, prikupljanje i deponovanje komunalnog otpada i drugih mera zaštite prirode i životne sredine na području NPK;
4. povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za razvojno opredeljene poljoprivredne proizvođače, kao i dodatne stimulacije za mlade i proizvođače koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva i/ili uvode metode organske proizvodnje, u zaštitnoj zoni NPK;
5. povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji za izgradnju i modernizaciju sadržaja turističke ponude i opreme u zaštitnoj zoni NPK, naročito za ulaganja u pribavljanje i uređenje građevinskog zemljišta, komunalno opremanje, izgradnju i rekonstrukciju objekata seoskih domaćinstava za turistički smeštaj, izgradnju turističke infrastrukture (ponude u prostoru) i organizovanje javnih službi;
6. povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji privatnom sektoru za pružanje usluga javnih službi u naseljima zaštitne zone NPK.
Naznačene mere i instrumente opšte ekonomske politike treba da ustanove ministarstva nadležna za finansije, zaštitu životne sredine, kulturu, privredu, poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu, rad i zapošljavanje, turizam i usluge, kao i republički fond za razvoj Kosova i Metohije za područje opštine Leposavić.
Mere i instrumenti drugih politika
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite prirodnog dobra su udruživanje sredstava JP „Nacionalni park Kopaonik”, koja to javno preduzeće ostvaruje obavljanjem delatnosti i naplatom naknada za korišćenje nacionalnog parka, sredstava budžeta Republike Srbije koja se obezbeđuju prvenstveno preko ministarstava nadležnih za poslove zaštite životne sredine, ekonomije, turizma i kulture, sredstava Fonda za zaštitu životne sredine i sredstava evropskih i drugih međunarodnih fondova radi realizacije projekata zaštite, unapređenja i prezentacije prirodnih i kulturnih vrednosti i životne sredine, njihovog daljeg istraživanja i monitoringa, rekultivacije i sanacije degradiranih i zagađenih delova prostora, upravljanja otpadom, i sl. Navedene mere i instrumente uspostavlja i razvija javno preduzeće kroz planove upravljanja NPK, u skladu sa zakonom, i organizuje njihovu primenu u saradnji sa nadležnim i referentnim institucijama, pre svega Zavodom za zaštitu prirode Srbije, javnim preduzećima, privrednim društvima i drugim subjektima koji u skladu sa zakonom obavljaju delatnost na području NPK i zaštitne zone. Usmeravanje i praćenje primene tih mera i instrumenata u delokrugu je ministarstva nadležnog za poslove zaštite životne sredine odnosno zaštite prirode.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja poljoprivrede i sela su:
1. udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije (preko nadležnih ministarstava i javnih prihoda opština u oblasti poljoprivrede i razvoja ruralnog područja) s privatnim sektorom, radi obezbeđenja podsticajnih sredstava za pripremu i realizaciju integralnih programa zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta, programa uređenja travnjaka, programa organske proizvodnje i drugih razvojnih programa (govedarstva, ovčarstva i drugo); posebno udruživanje sredstava iz buxeta sa ekonomski i biološki vitalnim poljoprivrednim gazdinstvima za transfer zemljišta, stoke i tehničkih sredstava s regresivnih gazdinstava, za dugoročni zakup i druge oblike nesvojinskih prava korišćenja zemljišta, primenu antierozivne obrade poljoprivrednog zemljišta, osnivanje i melioraciju livada i pašnjaka, pošumljavanje zemljišta slabijeg proizvodnog potencijala, očuvanje tradicionalnih lokalnih biljnih sorti i životinjskih pasmina, organsku proizvodnju hrane, formiranje prepoznatljivih robnih marki s geografskim poreklom i drugo;
2. stimulativne mere za osnivanje privatnih seoskih kooperativa po naseljima/atarima, sa tendencijom njihovog integrisanja na celom području Prostornog plana, uz uvođenje standarda „domaćinskog turizma” i komplementarnih lokalnih aktivnosti, sa radnim angažovanjem članova domaćinstva na domaćoj radinosti u turizmu, proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane, etno-predmeta i drugo, uz zaštitu atara od nenamenskog korišćenja (vikend izgradnjom, formiranjem velikih monofunkcionalnih farmi i slično), u zaštitnoj zoni NPK.
3. finansiranje iz agrarnog budžeta pedoloških istraživanja, razvoja i modernizacije veterinarske i stručne poljoprivredne službe, i obezbeđivanje finansijske podrške gazdinstvima spremnim za prihvatanje odgovarajućih tehnoloških rešenja i ekoloških standarda;
4. konkurisanje opština za korišćenje sredstava EU preko IPA fondovi.
Ove mere i instrumente treba da utvrde i primenjuju ministarstva nadležna za poljoprivredu, šumarstvo i zaštitu životne sredine, fondovi i/ili banke nadležni za razvoj, odnosno za razvoj Kosova i Metohije, u saradnji sa opštinama Raška, Brus i Leposavić.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja šumarstva i lovstva su Udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnog ministarstva, sredstava JP „Nacionalni park Kopaonik” i korisnika lovišta.
Ove mere i instrumente treba da utvrde i primenjuju ministarstvo nadležno za šumarstvo i lovstvo, JP „Nacionalni park Kopaonik” za područje NPK i JP „Srbijašume”, u saradnji sa vlasnicima privatnog zemljišta i šuma, odnosno sa korisnicima lovišta za zaštitnu zonu NPK.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja infrastrukturnih sistema i komunalnih objekata su:
1. udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, sredstava opštinskih komunalnih preduzeća i sredstava turističkih subjekata u NPK i drugih aktera iz privatnog sektora, za razvoj vodosnabdevanja, sanitarno bezbednog tretmana otpadnih voda i komunalnog otpada i drugog;
2. udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i posebne republičke organizacije za puteve i javnih prihoda opština za regionalne i lokalne puteve, uz konkurisanje za korišćenje sredstava EU preko predpristupnog programa ISPA posle 2005. godine;
3. udruživanje sredstava javnih prihoda opština i privatnog sektora, uz konkurisanje opština za korišćenje sredstava EU preko predpristupnih IPA, za razvoj lokalne komunalne infrastrukture u zaštitnoj zoni NPK;
4. udruživanje sredstava javnih prihoda opština i privatnog sektora, uz konkurisanje opština za korišćenje sredstava EU preko predpristupnog IPA programa i sredstava Evropske banke za rekonstrukciju posle 2005. godine, za sanitarno bezbedan tretman i deponovanje komunalnog otpada.
Ove mere i instrumente treba da utvrde i primenjuju ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine i vodoprivredu, Republička direkcija za puteve, republički fond za razvoj Kosova i Metohije za područje opštine Leposavić, opštine Raška, Brus i Leposavić i opštinska javna komunalna preduzeća, u saradnji sa privatnim sektorom.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja turizma su:
1. udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, odnosno fonda za razvoj turizma, s privatnim sektorom, naročito za razvoj turističke infrastrukture i opreme (javna skijališta, žičare, uređenje javnih sportskih terena i slično); osnovna sredstva za realizaciju komercijalnih programa i projekata u oblasti turizma obezbeđivaće privatni sektor, po odredbama ovog Plana i planskih dokumenata njegove razrade, uz saglasnost nadležnih ministarstava i JP „Nacionalni park Kopaonik”.
2. objedinjavanje turističke ponude Kopaonika (podcentara TC Kopaonik, sekundarnih turističkih centara i turističko-seoskih naselja, kao i turističke infrastrukture/ponude u prostoru), sa jedinstvenim turističkim standardima, jedinstvenim upravljanjem i marketingom, uz uvođenje institucije turističke licence NPK, kao uslova za dobijanje radne dozvole u visoko komercijalnoj turističkoj zoni na području NPK; verifikaciju ove licence obavezno bi vršili republički resori zaštite životne sredine i turizma.
Ove mere treba da utvrdi i primenjuje ministarstvo nadležno za turizam, odnosno fond za razvoj turizma, u saradnji sa privatnim sektorom, kao i republički fond za razvoj Kosova i Metohije za područje opštine Leposavić.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja javnih službi su udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i javnih prihoda opština u oblasti javnih službi s privatnim sektorom, uz konkurisanje za korišćenje sredstava EU, preko predpristupnog IPA programa i sredstava Svetske banke za programe socijalne i zdravstvene zaštite, naročito starih lica.
Ovu meru treba da utvrde i primenjuju ministarstva nadležna za prosvetu, zdravlje, socijalnu politiku i kulturu i opštine Brus, Raška i Leposavić, u saradnji sa privatnim sektorom i odgovarajućim nevladinim organizacijama.
Kompenzacije za ograničenja u razvoju
Za nastale štete, uskraćivanje i umanjenje dobiti usled ograničenja režimima zaštite prirodnih i kulturnih dobara, Vlada Republike Srbije treba da ustanovi zajednički sistem kompenzacija (uslova, obračuna, modaliteta i aranžmana) vlasnicima zemljišta i titularima nad zemljištem. Na osnovu ovog sistema, uprave opština Raška, Brus i Leposavić, uz konsultovanje mesnih zajednica sa područja Prostornog plana i uz stručnu i organizacionu podršku Saveta za praćenje i koordinaciju sprovođenja Prostornog plana, pripremiće kompenzacione programe (u oblastima razvoja poljoprivrede i sela, šumarstva, turizma i drugo) za ograničenja u razvoju lokalnih zajednica na području Prostornog plana, prouzrokovana sprovođenjem režima i mera zaštite prirodnih i kulturnih dobara NPK. Program će biti verifikovan uključivanjem u implementaciju plana, u vidu eksplicitnih obaveza pojedinačnih učesnika u implementaciji plana (ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, planiranje i izgradnju prostora, turizam, poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu, saobraćaj, energetiku i telekomunikacije, odnosno odgovarajuća državna javna preduzeća, direkcije, agencije, fondovi i drugo).
Razrada i sprovođenje Prostornog plana u drugim planovima i programima
Prostorni plan će se sprovoditi izradom i donošenjem sektorskih/granskih planova i programa, kao i razradom planskih rešenja urbanističkim planovima i programima uređenja građevinskog zemljišta u skladu sa zakonom.
Prostorni planovi opština Raška, Brus i Leposavić usklađivaće se sa planskim rešenjima ovog Prostornog plana i bliže će definisati planska rešenja u vezi sa privrednim razvojem, organizovanjem mreže centara naselja, uređenjem građevinskih područja naselja i objekata javnih službi, u skladu sa zakonom.
Razrada Prostornog plana urbanističkim planovima i programima
Nadležne skupštine opština Raška, Brus i Leposavić doneće na osnovu ovog Prostornog plana najkasnije do 2013. godine, sledeće urbanističke planove:
1. Planove detaljne regulacije za delove podcentra/kompleksa Suvo Rudište – Marina Voda i Sunčana Dolina sa Repuškim Bačijama i za turističke podcentre/komplekse Jaram, Srebrnac i Rendara;
2. Urbanističke planove sa elementima detaljne regulacije za sekundarne turističke centre Brzeće sa Gočmancem i Belo Brdo, kao i za vikend naselje Lisina – Čajetina;
3. Urbanistički plan naselja Kriva Reka.
Posle 2013. godine doneće se urbanistički planovi za naselja Đorđevići, Crna Glava, Velež-Paljevštica i Marići (u opštini Raška), Ravnište i Livađe-Radmanovo (u opštini Brus).
Svi doneti urbanistički planovi na području NPK biće usklađeni sa Prostornim planom. Generalni plan Jošaničke Banje donet od strane Skupštine opštine Raška 2004. godine, u potpunosti je saglasan sa ovim Prostornim planom.
Nadležne skupštine opština doneće do 2013. godine, na osnovu odgovarajućih urbanističkih planova sledeće programe:
1. srednjoročni i godišnje programe sanacije naselja Lisina-Čajetina;
2. srednjoročne i godišnje programe uređenja javnog i ostalog građevinskog zemljišta za turističke podcentre/komplekse Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac i Rendara, za sekundarne turističke centre Jošanička Banja, Brzeće/Gočmanci i Belo Brdo, kao i za naselje Kriva Reka.
Sredstva za izradu ovih planskih dokumenata biće obezbeđena iz republičkih sredstava, sredstava opština, sredstava zainteresovanog privatnog sektora i na druge načine.
Ministarstvo nadležno za poslove urbanizma i nadležni organ jedinice lokalne samouprave (u skladu sa članom 54, 57 i 133 Zakona o planiranju i izgradnji), izdaće lokacijsku dozvolu za izgradnju puteva, objekata i mreža tehničke infrastrukture, turističko-rekreativnu infrastrukturu i dr., koji se nalaze u zonama van granica predviđenih urbanističkih planova, odnosno na lokacijama za koje je predviđena izrada urbanističkog projekta. Za lokacije mikrovodozahvata i druge objekte turističko-rekreativne infrastrukture predviđa se izrada urbanističkih projekata, uz prethodno pribavljanje uslova nadležnih organa.
Sprovođenje Prostornog plana u sektorskim/granskim planovima i programima
Sprovođenje i razradu planskih rešenja i pravila utvrđenih Prostornim planom u sektorskim/granskim planovima i programima, u skladu sa zakonom, obezbediće:
1. JP „Nacionalni park Kopaonik” – četvorogodišnjim srednjoročnim programima zaštite i razvoja NPK;
2. JP „Nacionalni park Kopaonik” – Opštom šumskom osnovom i Lovno-uzgojnom osnovom za područje NPK; JP „Srbijašume” – Opštom šumskom osnovom i programima gazdovanja šumama u privatnom vlasništvu u zaštitnoj zoni NPK; „Srbijašume” i lovačka udruženja – Lovno-privrednom osnovom u zaštitnoj zoni NPK;
3. JP „Nacionalni park Kopaonik” na području NPK – srednjoročnim i godišnjim programima unapređenja ihtiofaune, a korisnici ribarskih područja u zaštitnoj zoni NPK – srednjoročnim i godišnjim programima unapređenja ribarstva;
4. Ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine u saradnji sa opštinama Brus, Raška i Leposavić – akcionim i sanacionim planovima zaštite prirodne i životne sredine za zaštitnu zonu NPK;
5. JP „Nacionalni park Kopaonik” i ministarstvo nadležno za poljoprivredu, u saradnji sa asocijacijama poljoprivrednih proizvođača i vlasnicima zemljišta – ispitivanjem agropedoloških osobina zemljišta i donošenjem Programa razvoja poljoprivrede (uređenja, korišćenja i zaštite kopaoničkih travnjaka, razvoja organske, odnosno ekološke proizvodnje hrane i razvoja stočarstva);
6. Republička direkcija za puteve, u saradnji sa opštinama Brus, Raška i Leposavić – usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa održavanja, zaštite i razvoja regionalnih puteva na području Prostornog plana;
7. Skupštine opština Brus, Raška i Leposavić, odnosno opštinske direkcije za puteve – usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja lokalnih puteva na području Prostornog plana;
8. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Republička direkcija za vode, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, JP Skijališta Srbije i Skupštine opština Raška, Brus i Leposavić – Dugoročni program vodosnabdevanja područja NPK;
9. Skupštine opština Brus, Raška i Leposavić i javna komunalna preduzeća – donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja vodovodne i kanalizacione infrastrukture, dvogodišnjih programa upravljanja otpadom i odluka o komunalnom redu u opštinama;
10. JP „Elektroprivreda Srbije”, sa javnim preduzećima za distribuciju električne energije „Elektrodistribucija” iz Kruševca i Raške – usklađivanjem srednjoročnih planova, odnosno dvogodišnjih programa razvoja energetike i distribucije električne energije;
11. Javna preduzeća „Telekom” Srbija i PTT „Srbija” sa odgovarajućim preduzećima u Raški i Brusu – usklađivanjem srednjoročnih planova i programa razvoja telekomunikacija;
12. JP „Nacionalni park Kopaonik” i ministarstvo nadležno za turizam, u saradnji sa turističkim subjektima i nadležnim opštinama – donošenjem integralnog Programa razvoja turizma i rekreacije za primarni, visoko komercijalni Turistički centar Kopaonik na području NPK, za socijalni i komercijalni turizam zaštitne zine NPK, za sekundarne turističke centre i turističko – seoska naselja, kao i za turističku infrastrukturu ponude u prostoru (javna skijališta, izletničko-planinarske staze i drugo).
Podrške implementaciji Prostornog plana
Informacioni, monitoring i kontrolni sistemi implementacijie
Prostornog plana
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem prostora u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim Prostornim planom podrazumeva razvoj informacionih i monitoring sistema i unapređenje kontrolnih sistema u različitim oblastima, koje će, u skladu sa zakonom, obezbediti:
1. za razvoj informacionih i monitoring sistema:
– ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine, u saradnji sa Javnim preduzećem „NPK” i Zavodom za zaštitu prirode Srbije – uspostavljanjem i vođenjem informacionog i monitoring sistema zaštite životne sredine na području NPK;
– ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine, odnosno Uprava za zaštitu životne sredine, u saradnji sa drugim nadležnim ministarstvima, Javnim preduzećem „NPK” i Zavodom za zaštitu prirode Srbije – uspostavljanjem i vođenjem integralnog katastra zagađivača za područje NPK;
– ministarstvo nadležno za šumarstvo, odnosno Uprava za šume, u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom – uspostavljanjem inventara šuma na području Prostornog plana (u javnom i privatnom vlasništvu); a u saradnji sa Javnim preduzećem „NPK” i Javnim preduzećem za gazdovanje šumama „Srbijašume” – uspostavljanjem informacionog i monitoring sistema o šumama NPK i zaštitne zone NPK;
– ministarstvo nadležno za turizam, u saradnjim sa JP „Nacionalni park Kopaonik” i nadležnim opštinama – uspostavljanjem i vođenjem registra turističkih subjekata, kategorizacije i kapaciteta turističkih sadržaja, licenci za pružanje turističkih usluga na području NPK i slično;
2. za unapređenje kontrolnih sistema:
– ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine i opštinske uprave Raške i Brusa – pojačanim nadzorom nad obavljanjem i kontrolom uticaja aktivnosti (turizma, saobraćaja, poljoprivrede i drugo) na kvalitet životne sredine i nad sprovođenjem predviđenih mera zaštite na području NPK;
– ministarstva nadležna za vodoprivredu (odnosno Republička direkcija za vode), sanitarnu zaštitu i zaštitu životne sredine, kao i opštinske uprave Raške i Brusa – pojačanim nadzorom nad radom objekata i postrojenja za prečišćavanje i distribuciju vode za piće i objekata i postrojenja za kanalisanje i prečišćavanje fekalnih i atmosferskih voda;
– opštinske uprave Raške i Brusa, u saradnji sa Ministarstvom nadležnim za planiranje i izgradnju – pojačanim nadzorom nad izgradnjom i korišćenjem prostora NPK i njegove zaštitne zone;
– opštinske uprave Brusa, Raške i Leposavića, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poljoprivredu, odnosno odgovarajućim upravama – pojačanim nadzorom nad korišćenjem, zaštitom i uređenjem poljoprivrednog zemljišta, primenom sredstava za zaštitu bilja i drugih hemijskih sredstava i pojačanim veterinarsko-sanitarnim nadzorom;
– ministarstvo nadležno za šumarstvo, odnosno Uprava za šume i opštinske uprave Brusa, Raške i Leposavića – pojačanim nadzorom nad gazdovanjem šumama u NPK i njegovoj zaštitinoj zoni.
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem prostora u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim Prostornim planom podrazumeva i institucionalno-organizacione mere, koje bi trebalo da se preduzmu na nivou NPK i opština Brus, Raška i Leposavić, kao i u privatnom sektoru, u saradnji sa republičkim resornim organima, republičkim i regionalnim organizacijama, nevladinim organizacijama i asocijacijama građana. Jedinstveno upravljanje na području NPK i u zaštitnoj zoni NPK neophodno je uvesti u sledećim oblastima: zaštita i prezentacija NPK (upravljanje održivim razvojem NPK); građevinsko zemljište (upravljanje građevinskom rentom); infrastrukturni i komunalni sistemi (upravljanje kapitalnim investicijama); turistička ponuda u podcentrima, naseljima i prostoru (upravljanje održivim turizmom); javne službe (upravljanje zajedničkim javnim funkcijama); i korišćenje prirodnih resursa, razvoj lokalnih aktivnosti, stanovništva i naselja (upravljanje održivim razvojem lokalne sredine). U ostvarivanju upravljanja navedenim oblastima angažovaće se postojeće ili nove organizacije i institucije u skladu sa postojećim i mogućim novim zakonskim odredbama, uz obavezu da obezbede sledeće uslove i aktivnosti:
1. integralno i koordinirano upravljanje zaštitom prirode i životne sredine od strane JP „Nacionalni park Kopaonik”, opština i nadležnih ministarstava, agencija, uprava i direkcija, uz podsticanje uključivanja privatnog sektora u sistem EMAS, u prvom redu izradom i primenom procene uticaja svih planiranih i realizovanih objekata i aktivnosti na prirodu i životnu sredinu Nacionalnog parka, kao i izradom i primenom prethodnih studija opravdanosti i studija opravdanosti;
2. unapređenje prezentacije prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u NPK i njegovoj zaštitnoj zoni, uključivanjem nevladinih organizacija, privatnog sektora, specijalizovanih i obrazovnih institucija i lokalnog stanovništva u programe i aktivnosti JP „Nacionalni park Kopaonik” i nadležnih javnih službi za zaštitu prirode, prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara;
3. organizaciono i kadrovsko jačanje opštinskih inspekcijskih službi radi kontrole korišćenja, izgradnje i uređenja prostora, kao i opštinskih uprava i/ili organizacija (na regionalnom nivou upravljanja) za upravljanje zaštitom životne sredine i razvoj partnerstva s nevladinim organizacijama zainteresovanim za unapređenje životne sredine;
4. pripremu programa uređenja i opremanja građevinskog zemljišta, realizaciju uređenja i opremanja zemljišta, iznajmljivanje zemljišta i davanje koncesija po konkursu, uspostavljanje naplate korišćenja zemljišta i uređenje javnih naseljskih površina.
5. preuzimanje upravljanja svim komunalnim objektima i pružanjem komunalnih usluga na području Nacionalnog parka (snabdevanje pijaćom i tehničkom vodom, kanalisanje otpadnih i atmosferskih voda, eliminisanje smeća, uređenje javnih površina i gazdovanje parkinzima i garažama, lokalni i međumesni javni saobraćaj, taksi služba, grejanje, uslužni servisi i drugo) od strane opštinskih javnih preduzeća za komunalne delatnosti, uz uključivanje privatnog sektora, superviziju nadležnih ministarstava i obezbeđenje koordinacije aktivnosti opštinskih javnih preduzeća i opštinskih uprava (urbanističke, katastra i drugo) na uređenju građevinskog zemljišta, razvoju infrastrukturne opremljenosti i komunalne uređenosti područja NPK i njegove zaštitne zone;
6. ostvarivanje saradnje sa Direkcijom za puteve i državnim javnim preduzećima za snabdevanje elektroenergijom i gasom, kao i za telekomunikacije, radi sinhronizovane izgradnje infrastrukture po odredbama Prostornog plana;
7. razvoj specifičnog institucionalno – organizacionog aranžmana u javno – privatnom sektoru za integralno upravljanje turističkim proizvodom NPK i njegovim marketingom; priprema programa razvoja turizma; razvoj informacionog sistema o turističkoj ponudi i tražnji; unapređenje agencijskog poslovanja na prihvatu i distribuciji turista; organizovanje izdavanja licenci, supervizije i kontrole kvaliteta turističkog proizvoda po segmentima ponude; razvoj mreže informativno-propagandnih turističkih punktova; organizovanje kulturnih, sportskih i drugih manifestacija u funkciji turističke ponude i slično;
8. organizovanje zdravstvene zaštite sa službom hitne pomoći, gorske službe spasavanja, službe javne bezbednosti (MUP), službe protivpožarne zaštite, vodičke službe, kulturno-edukativnih, rekreativnih i sportskih klubova i drugih; uključivanje privatnog sektora u pružanje usluga javnih službi i korišćenje objekata u javnom vlasništvu; organizovanje mobilnih službi za naselja u zaštitnoj zoni NPK;
9. razvoj i modernizaciju veterinarske i stručne poljoprivredne službe; a u okviru rada stručne poljoprivredne službe obezbeđenje stručnih saveta za permanentno informisanje i obrazovanje poljoprivrednih proizvođača, posebno u pogledu primene metoda organske proizvodnje hrane, kontrolisanog i integralnog prihranjivanja i zaštite bilja, adekvatne ishrane i nege stoke, antierozivne obrade zemljišta i drugog, u zaštitnoj zoni NPK;
10. udruživanje poljoprivrednih proizvođača u interesne, poželjno kombinovane, poljoprivredno – turističke asocijacije ili zadruge, radi specijalizacije, unapređenja, kontrole kvaliteta i marketinga poljoprivredne proizvodnje i uključivanja u ponudu NPK i Turističkog centra Kopaonik.
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem zaštitne zone NPK trebalo bi da se zasniva na koordiniranom delovanju JP „Nacionalni park Kopaonik” i Turističkog centra Kopaonik, opština i mesnih zajednica, posredstvom javnog institucionalno – organizacionog aranžmana za implementaciju Prostornog plana i kompenzacionih šema i programa. Ovaj aranžman trebalo bi da formiraju opštine Brus, Raška i Leposavić, u saradnji sa republičkim resornim organima, zainteresovanim organizacijama, preduzećima, nevladinim organizacijama i privatnim sektorom.