Na osnovu člana 19. stav 4. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 47/03 i 34/06),
Vlada, na predlog Republičke agencije za prostorno planiranje, donosi
O UTVRĐIVANjU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA PARKA PRIRODE I TURISTIČKE REGIJE STARA PLANINA
Član 1.
Utvrđuje se Prostorni plan područja Parka prirode i turističke regije Stara planina (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuju se osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja Parka prirode i turističke regije Stara planina na delovima teritorije grada Zaječara i opština Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad.
Član 3.
Prostorni plan, sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte), posebne namene prostora, mreže naselja i infrastrukturnih sistema i turizma, zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara, izrađeni su u razmeri 1: 50.000.
Grafičke prikaze iz stava 2. ovog člana, izrađene u 14 primeraka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan se sprovodi izradom i donošenjem sektorskih/granskih planova i programa, urbanističkih planova, kao i programa uređenja građevinskog zamljišta.
Urbanistički planovi, kao i programi uređenja građevinskog zemljišta za turističke centre i turističke punktove van naseljenih mesta donosiće se na osnovu studije opravdanosti.
Član 5.
Ugovor o implementaciji Prostornog plana zaključiće Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, Ministarstvo kulture, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstvo rudarstva i energetike, Ministarstvo za telekomunikacije i informaciono društvo, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume”, Javno preduzeće „Skijališta Srbije”, Društvo sa ograničenom odgovornošću za koordinaciju i operativno vođenje projekata razvoja planinskog turizma na području Stare planine, Javno preduzeće za razvoj, izgradnju i uređenje turističkog centra „Babin zub” na Staroj planini i Republička agencija za prostorno planiranje, sa gradom Zaječarom i opštinama Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad.
Član 6.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 2. ove uredbe, čuvaju se trajno u Vladi(jedan komplet), Ministarstvu životne sredine i prostornog planiranja (tri kompleta), Ministarstvu ekonomije i regionalnog razvoja (jedan komplet), Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (jedan komplet), Javnom preduzeću za gazdovanje šumama „Srbijašume” (jedan komplet), Društvu sa ograničenom odgovornošću za koordinaciju i operativno vođenje projekata razvoja planinskog turizma na području Stare planine (jedan komplet), gradu Zaječaru (jedan komplet), opštini Knjaževac (jedan komplet), opštini Pirot (jedan komplet), opštini Dimitrovgrad (jedan komplet) i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (tri kompleta).
Analitičko-dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u Republičkoj agenciji za prostorno planiranje.
Član 7.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 2. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koje bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 8.
Urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od četiri godine od dana njenog stupanja na snagu.
Urbanistički planovi i projekti, planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 9.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 Broj:
U Beogradu, 14. novembra 2008. godine
PREDSEDNIK
PROSTORNI PLAN
PODRUČJA PARKA PRIRODE I TURISTIČKE REGIJE STARA PLANINA
I. POLAZNE OSNOVE
1. POLOŽAJ, PROSTORNI OBUHVAT I GRANICE PROSTORNOG PLANA
Granice Prostornog plana područja Parka prirode i turističke regije Stara planina (u daljem tekstu: Prostorni plan), odnosno područja posebne namene sa zonama I, II i III stepena zaštite Parka prirode „Stara planina” (u daljem tekstu: Park prirode), određene su na referalnim kartama Prostornog plana i opisno, prema situaciji na topografskim kartama 50 (listovi Zaječar 533/2, 3 i 4; Pirot 584/1, 2, 3, 4 i 5; Bela Palanka 583/ 2 i Vidin 534/ 3); kartama vodnih objekata 50, razmere 1:50.000 (listovi Zaječar 533/2 i 4; Pirot 584/1, 2, 3 i 4; Bela Palanka 583/ 2 i Breznik 634/2). U slučaju neslaganja merodavna je situacija u prikazima referalnih karata.
1.1. Položaj
Područje Prostornog plana obuhvata delove teritorije opština Dimitrovgrad i Pirot (Pirotski okrug), grada Zaječara i opštine Knjaževac (Timočki okrug), u krajnjem istočnom delu Srbije na državnoj granici Republike Srbije sa Republikom Bugarskom (u daljem tekstu: Državna granica). U fizičkom smislu, područje obuhvaćeno Prostornim planom prostire se pravcem severozapad-jugoistok na planinskim terenima masiva Stare planine i podplaninskom okruženju, približno od Vrške čuke na severozapadu, do planinskog odseka Vidliča na levoj dolinskoj strani Visočice na jugoistoku, u vidu pojasa dužine oko 100 km i širine od oko 4 km (kod Selačke, na severu), do oko 30 km (kod Pirota, na jugu). Područje Prostornog plana nalazi se u visinskim zonama od oko 200 do 2169 m nadmorske visine (u daljem tekstu: n.v.) Severoistočna granica Prostornog plana, koja se poklapa sa Državnom granicom, vodi glavnim grebenom Stare planine, dok je jugozapadna granica najvećim delom vezana za doline Trgoviškog i Belog Timoka, kao i za dolinu Nišave, kod Pirota.
1.2. Obuhvat i granice područja Prostornog plana
Područje Prostornog plana obuhvata ukupnu površinu od oko 1.541,9 km2 na delovima teritorije:
opštine Dimitrovgrad (8 katastarskih opština – u daljem tekstu: KO) i to: cele KO Baljev Dol, Braćevci, Vlkovija, Gornji Krivodol, Donji Krivodol, Izatovci, Kamenica i Senokos;
opštine Pirot (32 KO) i to: cele KO Basara, Bela, Berilovac, Brlog, Velika Lukanja, Gradašnica, Visočka Ržana, Gostuša, Dobri Do, Dojkinci, Zaskovci, Novi Zavoj, Izvor, Jelovica, Koprivštica, Mala Lukanja, Mirkovci, Oreovica, Pakleštica, Pirot-Grad, Pirot-van varoši, Pokrevenik, Poljska Ržana, Rosomač, Rsovci, Rudinje, Slavinja, Temska, Topli Do, Cerova i Šugrin;
opštine Knjaževac (39 KO) i to: cele KO Aldina Reka, Aldinac, Balinac, Balta Berilovac, Berčinovac, Vidovac, Vrtovac, Gabrovnica, Gornja Kamenica, Gornja Sokolovica, Gradište, Dejanovac, Donja Kamenica, Drvnik, Žukovac, Inovo, Janja, Kalna, Kandalica, Knjaževac, Lokva, Novo Korito, Ošljane, Papratna, Petruša, Pričevac, Ravno Bučje, Radičevac, Rgošte, Repušnica, Stanjinac, Staro Korito, Tatrasnica, Trgovište, Ćuštica, Crni Vrh, Šarbanovac, Štitarac i Štrbac;
grada Zaječar (3 KO) i to: cele KO Vratarnica, Mali Izvor i Selačka.
Prostorni plan obuhvata: područje Parka prirode površine 1.143,3 km2 i delove turističke regije Stara planina, površine 398,6 km2, koji izlaze iz teritorije Parka prirode (ostali, najveći deo turističke regije obuhvaćen je Parkom prirode) i to prema:
Pirotu, kao gradskom turističkom centru regije (celim KO Pirot-grad, Pirot-van varoši, Basara, Izvor, Berilovac i Gradašnica) i Knjaževcu, kao gradu sa značajnim turističkim funkcijama (celim KO Berčinovac, Trgovište, Rgošte i Knjaževac) sa ukupnom površinom od 119,9 km2;
27 naselja od kojih šest u opštini Pirot (celim KO Oreovica, Rudinje, Cerova, Mirkovci i Šugrin i delu KO Temska, površine od 88,1 km2), 18 u opštini Knjaževac (celim KO Stanjinac, Kalna, Inovo, Donja Kamenica, Štrbac, Štitarac, Gornja Sokolovica, Žukovac, Kandalica, Gradište, Staro Korito, Vidovac, Lokva, Drvnik, Balinac, Šarbanovac i Petruša i delu KO Gornja Kamenica, površine od 153,8 km2) i tri u gradu Zaječaru (delovi KO Vratarnica, Selečka i Mali Izvor površine od 36,7 km2), sa ukupnom površinom od 278,7 km2.
U funkciji razvoja turističke regije analizirani su uticaji Zaječara, kao sedišta Timočkog okruga i gradskog turističkog centra III stepena, kao i opštinskog centra Dimitrovgrad, koji su izvan obuhvata Prostornog plana.
Granica područja Prostornog plana određena je granicama celih KO i to:
severna granica – od preseka granice KO Vratarnica i Državne granice na istoku, do preseka sa južnom granicom KO Grljan na zapadu i poklapa se sa severnom granicom KO Vratarnica na teritoriji grada Zaječara;
zapadna granica – od preseka granice KO Vratarnica i Grljan na zapadu u gradu Zaječar u pravcu juga na teritoriji grada Zaječara poklapa se sa granicom KO Vratarnica, Mali Izvor i Selačka; na teritoriji opštine Knjaževac poklapa se sa granicom KO Ošljane, Petruša, Šarbanovac, Berčinovac, Knjaževac, Rgošte, Žukovac, Štrbac, Donja Kamenica, Gornja Kamenica, Kalna i Stanjinac; na teritoriji opštine Pirot poklapa se sa granicom KO Šugrin, Cerova, Temska, Oreovica, Koprivštica, Dobri Do, Gradašnica i Pirot-van varoši do preseka sa severnom granicom KO Prisjan;
južna granica – od preseka granice KO Pirot-van varoši i Prisjan na jugu u opštini Pirot u pravcu istoka na teritoriji opštine Pirot poklapa se sa granicom KO Pirot-van varoši, Izvor, Basara, Rsovci, Visočka, Ržana i Slavinja; na teritoriji opštine Dimitrovgrad poklapa se sa granicom KO Braćevci, Izatovci i Vlkovija do preseka sa Državnom granicom na istoku;
istočna granica – od preseka granice KO Vlkovija i Državne granice na istoku u opštini Dimitrovgrad, do preseka Državne granice sa KO Vratarnica na istoku u gradu Zaječaru i poklapa se sa Državnom granicom na delu teritorije opština Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i grada Zaječara.
Tabela 1: Prostorni obuhvat područja Prostornog plana
Teritorija opštine i grada Površina u km2 ukupno Prostorni plan % područje Parka prirode van Parka prirode ukupno Zaječar 1.070 62,95 36,68 99,63 6,47 Knjaževac 1.202 422,93 203,34 626,27 40,64 Pirot 1.235 543,76 158,56 702,32 45,51 Dimitrovgrad 483 113,68 – 113,68 7,38 Ukupno 3.990 1.143,32 398,58 1.541,90 100
1.3. Obuhvat i granice zona zaštite
U delu Prostornog plana koji obuhvata Park prirode, uspostavljaju se zone zaštite I, II i III stepena. Detaljan opis granica zona sa režimom zaštite I i II stepena i granice Parka prirode, kao i njihovo preciznije određivanje, utvrdiće se Uredbom o zaštiti Parka prirode „Stara planina” u skladu sa propisima koji regulišu ustanovljenje zaštićenih prirodnih dobara, kao i u skladu sa aktima Vlade kojima se reguliše razvoj turizma na području Stare planine. Promene granica su prihvatljive pod uslovom da se njima bitno ne menjaju Prostornim planom ukupno utvrđeni bilansi namene prostora po zonama sa režimom zaštite I, II i III stepena (Tabela 2).
Zona zaštite I stepena, utvrđuje se za četiri zasebne celine, u centralnom delu Parka prirode, i to:
„Sinjina-Mirica” obuhvata prostor u okviru gazdinske jedinice (u daljem tekstu: GJ) „Babin zub-Orlov kamen-Golaš”, od graničnog kamena 335 (kota 2.077 m n.v.), na Državnoj granici, prati unutrašnju granicu 17. i 16. šumskog odeljenja (u daljem tekstu: odeljenje), a zatim unutrašnju granicu 17/18. odeljenja do granice sa 19. odeljenjem gde seče izohipsu 1.600 m n.v. do odeljenja 20. i nastavlja njegovom unutrašnjom granicom do izohipse 1.800 m n.v. kojom se pruža u dužini od 150 m i zatim se lomi u pravcu vrha „Dupljak” (kota 2.032 m n.v.) do izohipse 1.950m n.v., spušta se na izohipsu 1.900 m n. v. i izlazi na unutrašnju granicu 22. i 25. odeljenja i nastavlja dalje spoljnim granicama 25, 26. i 28. odeljenja, nastavlja unutrašnjom granicom 28. i 29. odeljenja i izlazi do vrha „Sinjina” (kota 1.769 m n.v.), odakle u pravcu jugoistoka nastavlja glavnim grebenom Stare planine i Državnom granicom do polazne tačke, odnosno do graničnog kamena 335 (sve u KO Crni Vrh, opština Knjaževac);
„Orlov kamik-Kopren” obuhvata prostor koji počinje 200 m jugoistočno od graničnog kamena 316 na Državnoj granici, prati granicu između 40. i 39. odeljenja u GJ „Stara planina I-Široke luke”, a zatim nastavlja do čvorne tačke 40, 39. i 30. odeljenja i dalje granicom 30. i 34. odeljenja do čvorne tačke sa 31/a odeljenjem, nakon čega se spušta unutrašnjom granicom između 30. i 31. odeljenja do granice sa 32. i 33. odeljenjem, nastavlja spoljnom granicom 31. odeljenja i izlazi najkraćim putem na „Stražnu čuku” (kota 1.772 m n.v.) odakle se izohipsom 1.700 m n.v. pruža do krajnje zapadne tačke 32. odeljenja GJ „Stara planina I-Široke luke”, a zatim grebenom na severozapad oko 800 m gde skreće na severoistok najkraćim putem do vrha „Kopren” (kota 1.935 m n.v.) u dužini od oko 2.000 m i dalje sekući greben izlazi na spoljnu granicu 43. odeljenja u GJ „Stara planina II-Arbinje”, nastavlja spoljnom granicom 44. i 45. odeljenja, potom unutrašnjom granicom 46, 47, 48, 49. i 50. odeljenja, a zatim spoljnom granicom 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35. i 41. odeljenja (sve u KO Dojkinci, opština Pirot) do spoljne granice GJ „Stara planina II-Topli Do” odnosno 58. odeljenja (kada prelazi u KO Topli Do, opština Pirot), nastavlja granicom 59, 60, 61, 62, 63, 64, 67. i 75. odeljenja do granice 76. i 75. odeljenja obuhvatajući celo 75. odeljenje i delove 67/2, 64/1, 63/1, 62/1, 61/1, 60/1. i 59/1. odeljenja, a zatim granicom 58. i 59, kao i 56. i 55. odeljenja, nakon čega izlazi na spoljnu granicu 55. odeljenja, nastavlja granicom 55. i 54, 53. i 55. odeljenja, unutrašnjom granicom 53/a odeljenja do spoljne granice 53. odeljenja i dalje granicom 54. odeljenja, odakle se pruža izohipsom 1.500 m n.v. do spoljne granice 51. odeljenja i dalje 50. i 49. odeljenja, a zatim izohipsom 1.400 m n.v. do grebena „Krmolj”, kojim se pruža na sever-severoistok u dužini od oko 1.000 m, a zatim izohipsom 1.600 m n. v. do Javorske reke i Dugog bila, odakle se pruža 800 m uzvodno do šumske staze, odnosno najkraćom linijom u dužini od oko 1.150 m izlazi na granični kamen 332 na Državnoj granici, nastavlja u pravcu jugoistoka glavnim grebenom Stare planine i Državnom granicom do polazne tačke odnosno 200 m od graničnog kamena 316 (sve u KO Topli Do, opština Pirot). Van obuhvata zasebne zone režima zaštite I stepena „Orlov kamik-Kopren” u okviru GJ „Stara planina I-Široke luke” (odeljenja 2/a, 66/a, 66/c i 7/e) nalaze se izdvojeni segmenti sa režimima zaštite I stepena u funkciji stalne zaštite šuma, kao šume izvan gazdinskog tretmana;
„Golema reka” obuhvata prostor 14. odeljenja GJ „Babin zub-Orlov kamen-Golaš” (u KO Crni Vrh, opština Knjaževac);
„Babin zub” obuhvata prostor u okviru GJ „Babin zub-Orlov kamen-Golaš”, koji počinje od unutrašnje granice odeljenja 5/2 i nastavlja unutrašnjom granicom odeljenja 6/2, 7/1 i 8/1 izlazeći na istoimeni greben kojim u pravcu zapada nastavlja do polazne tačke (sve u KO Crni Vrh, opština Knjaževac).
2) Zona zaštite II stepena, utvrđuje se orijentaciono za deset zasebnih celina, i to:
„Suvodol” obuhvata prostor šireg područja oko manastira „Suvodol”, od vrha „Vetren” (kota 703 m n.v.) na severu, vrha „Zdravac” (kota 823 m n.v.) na istoku, vrha „Pećani rt” (kota 452 m n.v.) i vrha „Čuke” (kota 478 m n.v.) na zapadu (sve u KO Selačka, grad Zaječar);
„Novo korito” obuhvata prostor od vrha „Tri kladenca” (kota 1.100 m n.v.) na Državnoj granici, pruža se unutrašnjom granicom 22. i 23. odeljenja GJ „Šaška-Studena-Selačka” do čvorne tačke 22, 23, 24. i 25. odeljenja, nastavlja unutrašnjom granicom 24. i 25. odeljenja, izlazi na lokalitet „Radino lice” ispod vrha „Janošica” (kota 980 m n.v.) do granice sa GJ „Zaglavak I”, gde od kote 584 m n.v. prelazi u 1. odeljenje i nastavlja da se pruža spoljnom granicom odeljenja 2, 8, 9. i 11. do lokaliteta „Ivanske glame”, zaobilazeći građevinsko područje naselja „Staro Selo”, nastavlja grebenom ka lokalnom uzvišenju na koti 699 m n.v. i dalje granicom 14. odeljenja i preko lokaliteta „Jojine glame” (kota 782 m n.v.) grebenom izlazi na potok Dročina koji preseca; nastavlja spoljnom granicom 14. odeljenja do lokaliteta „Ljiljine glame” (kota 630 m n.v.), preseca vodotok Kitka i izlazi na lokalitet „Mala glama” odakle se pruža severnom spoljnom granicom 15. odeljenja ka lokalnom uzvišenju na koti 767 m n.v. i dalje spoljnom granicom 15. i 16. odeljenja do graničnog kamena 372 na Državnoj granici, nastavlja u pravcu juga glavnim grebenom Stare planine i Državnom granicom do polazne tačke vrha „Tri kladenca” (u KO Ošljane i Novo Korito, opština Knjaževac);
„Papratska reka” obuhvata prostor od lokaliteta „Pazarske čuke” (kota 702 m n.v.) pruža se spoljnom granicom 15. odeljenja GJ „Zaglavak II” i dalje 16. odeljenjem ispod lokalnog vrha „Prisadnje” (kota 699 m n.v.), a zatim spoljnom granicom 17. odeljenja do lokalog puta koji seče odeljenje, odnosno nastavlja unutrašnjom granicom odseka 17/a i 17/b i dalje ka istoku putem ispod lokalnog uzvišenja „Dipine čuke” (kota 611 m n. v.), zaobilazeći građevinsko područje naselja Papratna, prema lokalnom uzvišenju „Vonska čuka” (kota 744 m n.v.), nastavlja grebenom do lokalnog uzvišenja „Drena” (kota 861 m n.v.) i dalje grebenom do „Repušničke reke”, a potom grebenom do lokalnog uzvišenja „Čukara” (kota 808 m n.v.) i dalje severozapadno do kote 853 m n.v., odakle prema zapadu potokom silazi u „Pričevsku reku” i njome se nizvodno pruža iznad građevinskog područja naselja Pričevac do kote 457 m n.v. nastavljajući zapadno do lokaliteta „Pazarske čuke” (u KO Gornja Kamenica, Pričevac, Dejanovac, Papratna i Gabrovnica, opština Knjaževac);
„Sv.Nikola-Jabučko ravnište-Srebrna glava” obuhvata prostor u delu koji nije obuhvaćen zonama režima zaštite I stepena koji počinje oko 100 m jugoistočno od graničnog kamena 300 na Državnoj granici, pruža se unutrašnjom granicom 32. i 28. odeljenja GJ „Stara planina I-Prelesje” i dalje granicom 28. i 29, 27. i 29, 26. i 29, 25. i 29. odeljenja do kote 1.293 m n.v., nastavlja izohipsom 1.300 m n. v. obilazeći lokalitet „Boljevsko Letniče” do spoljne granice odeljenja 24. i dalje do izohipse 1.300 m n.v. obilazeći vodotok Ivkov vir i nastavlja do lokaliteta „Javorovo rid”, a zatim preko lokalnih uzvišenja na kotama 1.129 m n.v., 1.130 m n.v. i 1.135 m n.v. iznad Meškovog rida i grebenom do spoljne granice odeljenja 9, nastavlja unutrašnjom granicom odeljenja 6. i 9, 6. i 7, 5. i 7, 5. i 8, do unutrašnje granice 4. i 5. odeljenja i dalje izohipsom 1.400 m n.v. prelazeći iz GJ „Stara planina I-Prelesje” u GJ „Stara planina I-Široke Luke” gde izlazi na spoljnu granicu 81/c odeljenja i dalje 80/c, 79/b, 78/c i 77/a odeljenja, povijajući se oko lokalnog uzvišenja „Tupanac” (kota 1.673 m n.v.) i nastavlja unutrašnjom granicom između 77/a i 76/b, 76/b i 77/a odeljenja i dalje po unutrašnjoj granici odeljenja 76/b i 76/a, nakon čega izlazi na lokalitet „Konjski kladenac”, nastavlja granicom između 75/c i 75/d odeljenja i unutrašnjom granicom 74/b, 73/a, 72/c odeljenja do granice između 71/a i 72. odeljenja, nakon čega se pruža između odeljenja 70. i 69, 70. i 68, 70. i 61, 70. i 60. i dalje između odeljenja 59. i 60, 59. i 58, nastavlja unutrašnjom granicom odeljenja 58/d, 57/d, 56/f i 51/c izlazeći na spoljnu granicu 51. odeljenja, odnosno između odeljenja 51/a i 50. i dalje unutrašnjom granicom između odeljenja 50/c i 50/d, 50/a i 50/d izbija na unutrašnju granicu 49/a i 49/b odeljenja, kojom se pruža do spoljne granice odeljenja 49. i 48, kojom nastavlja prelazeći ka unutrašnjoj granici odeljenja 47/c i 47/d, 47/c i 47/b i 47/a i 47/b do granice 47. i 46. odeljenja, nastavlja unutrašnjom granicom odeljenja 46/a i 46/b, a zatim granicom između odeljenja 46. i 45, 46. i 43/b, 46. i 42/b, spoljnom granicom 41. odeljenja i unutrašnjom granicom između 41. i 40, 39. i 41, 30. i 29, kao i 31. i 28. odeljenja izlazi na spoljnu granicu 28. odeljenja i dalje 27, 26, 25, 24, 23. i 22. odeljenja, prelazeći iz GJ „Stara planina I-Široke Luke” u GJ „Stara planina II-Arbinje”, odnosno na spoljnu granicu odeljenja 56, nastavlja spoljnom granicom odeljenja 55, a zatim izohipsom 1.600 m n.v. do spoljne granice 53. odeljenja kojom nastavlja ka spoljnoj granici 52. i 51. odeljenja, a zatim izohipsom 1.600 m n.v. do spoljne granice 48. odeljenja i dalje spoljnom granicom odeljenja 50, 22. i 23. do izohipse 1.600 m n.v., nakon čega uz „Bratkovski do” izlazi na greben ispod vrha „Mramor” (kota 1.759 m n.v.), nastavlja lokalnim putem ka severu do čvorne tačke odeljenja 76. i 77. i dalje se pruža unutrašnjnom granicom odeljenja 76. i 77, 76. i 78, 73. i 74, 70. i 71, izlazeći na spoljnu granicu odeljenja 70, odakle nastavlja izohipsom 1.000 m n.v. do lokaliteta „Zanoge”, a zatim izbija na vrh „Krst” (kota 1.129 m n.v.) i dalje izohipsom 1.200 m n.v. do spoljne granice odeljenja 47, 46, 44. i 41, nastavlja unutrašnjom granicom odeljenja 40. i 42. do grebena „Ženski vrh”, odnosno grebenskim putem do izohipse 1.500 m n.v., kojom se pruža oko lokalnog uzvišenja „Rudine” (kota 1.629 m n.v.) prelazeći u GJ „Babin zub-Orlov kamen-Golaš”, pored rezervata „Babin Zub”, nakon čega se spušta lokalnim putem ka koti 1.577 m n.v. i nastavlja ka lokalitetu „Konjarnik”, do kote 1.303 m n.v., odakle se izohipsom 1.300 m n.v. pruža ispod lokaliteta „Zanoge” i „Debeli rt” do kote 1.305 m n.v. i dalje u pravcu „Brankove čuke” (kota 1.240 m n.v.), nastavlja izohipsom 1.200 m n.v. iznad zaseoka „Gravaljosa”, izlazi na kotu 1.335 m n.v., a zatim se pruža izohipsom 1.300 m n.v. do spoljne granice odeljenja 20. iznad karaule „Kalna” i dalje spoljnom granicom 21, 22. i 24. odeljenja, nastavlja unutrašnjom granicom 24. i 25. odeljenja, odnosno odeljenja 25/a do čvorne tačke 26. i 27. odeljenja i unutrašnjom granicom 27. i 25. odeljenja izlazi na Državnu granicu 200 m severno od graničnog kamena 344, nastavlja u pravcu juga glavnim grebenom Stare planine i Državnom granicom do polazne tačke 100 m jugoistočno od graničnog kamena 300 na Državnoj granici (u KO Tatrasnica, Aldina reka, Ravno Bučje, Crni Vrh, Ćuštica, opština Knjaževac, Zaskovci, Topli Do, Gostuša, Dojkinci, Jelovica, Rosomač, opština Pirot i Senokos i Gornji Krivodol, opština Dimitrovgrad);
„Temštica” obuhvata prostor od Toplodolske reke pruža se unutrašnjom granicom 117. i 118. odeljenja u GJ „Stara planina II-Topli do” obuhvatajući 118. odeljenje, čijom spoljnom granicom prelazi u GJ „Zavoj”, gde nastavlja unutrašnjom granicom 1. i 77. odeljenja, izlazi na spoljnu granicu odeljenja 77. i dalje 78, 79. i 80. odeljenjem, a zatim izohipsom 700 m n.v. prelazi na spoljnu granicu 81. odeljenja i prelazi u GJ „Nišava”, nastavlja spoljnom granicom 44/a odeljenja, a zatim se izohipsom 500 m n.v. pruža do spoljne granice 44/b odeljenja i dalje izohipsom 500 m n.v. prelazi na desnu obalu Temske reke gde nastavlja spoljnom granicom odeljenja 43/c i 43/1, odnosno izohipsom 500 m n.v. do spoljne granice odeljenja 42, nastavlja po izohipsi 600 m n.v. do spoljne granice GJ „Stara planina II-Topli do” odnosno odeljenja 1, 4. i 5. spuštajući se u vodotok Toplodolska reka do polazne tačke (u KO Zavoj, Pokrevenik i Temska, opština Pirot);
„Vrtibog” obuhvata prostor od lokaliteta „Arbanaški kladenac” ispod uzvišenja „Ručke čuke” (kota 1.534 m n.v.), pruža se kolskim putem ka istoku i jugoistoku do lokalnog uzvišenja na koti 1.538 m n.v. i lokaliteta „Velike Bislave” (kota 1.534 m n.v.) i dalje izohipsom 1.500 m n.v., ispod lokalnog uzvišenja „Vrh” (kota 1.588 m n.v.) do raskrsnice kolskih puteva u blizini kote 1.443 m n.v. i dalje u pravcu severoistoka kolskim putem do polazne tačke lokaliteta „Arbanaški kladenac” (u KO Gostuša i Dojkinci, opština Pirot);
„Vladikina ploča” obuhvata prostor od lokalnog uzvišenja (kota 763 m n.v.) sa desne strane lokalnog puta Visočka Ržana-Vrelo, pruža se izohipsom 800 m n.v. presecajući lokalni put ispred naselja Vrelo, nakon čega izlazi na spoljnu granicu 2. odeljenja u GJ „Stara planina II-Arbinje”, nastavlja spoljnom granicom 3. i 4. odeljenja, izlazi na kotu 1.150 m n.v. i grebenom se pruža do spoljne granice 5. odeljenja nakon čega prelazi u GJ „Zavoj”, nastavlja spoljnom granicom odeljenja 61, 60. i 59, unutrašnjom granicom odeljenja 59. i 58. do spoljne granice 59. odeljenja odnosno 60, 61. i 62. odeljenja do unutrašnje granice sa 63. odeljenjem kojom izlazi na spoljnu granicu 62. odeljenja, nakon čega prelazi u GJ „Vidlič” odnosno spoljnu granicu 32. odeljenja, nastavlja izohipsom 700 m n.v. iznad građevinskog područja naselja Rsovci, presecajući Dojkinačku reku i izbijajući do polazne tačke kote 763 m n.v. (u KO Pakleštica, Dojkinci, Brlog, Visočka Ržana i Rsovci, opština Pirot);
„Jelovica” obuhvata prostor od spoljne granice 89. odeljenja u GJ „Stara planina I-Široke luke” pruža se izohipsom 1.100 m n. v. do spoljne granice 88. odeljenja kojom vodi do izohipse 1.000 m n.v. izlazeći na kotu 986 m n.v., odakle najkraćim putem izbija na spoljnu granicu 2. odeljenja, nastavlja unutrašnjom granicom 2. i 1. odeljenja do spoljne granice 1. odeljenja, odnosno izohipse 900 m n.v., nakon čega najkraćim putem izlazi do polazne tačke na spoljnoj granici 89. odeljenja (u KO Jelovica i Rosomač, opština Pirot);
„Rosomač” obuhvata prostor od preseka kolskog puta sa izohipsom 1.000 m n.v. severno od izvora „Studenac” ispod „Rosomačkog vrha”, pruža se kolskim putem ka jugu i naselju Rosomač do izohipse 900 m n.v., skreće na istok u pravcu lokalnog groblja, izuzimajući građevinsko područe naselja Rosomač, nastavlja kolskim putem i grebenom preko lokaliteta „Gradište” iznad Rosomačke reke do lokalnog vrha „Jeva glava” (kota 796 m n.v.), a potom skreće ka severu do raskrsnice sa lokalnim putem Rosomač-Visočka Ržana, nakon čega se pruža u pravcu lokalnog uzvišenja na koti 955 m n.v., nastavlja grebenom do izohipse 1.100 m n.v., skreće u pravcu zapada prateći izohipsu 1.100 m n.v., a potom ka severu gde se preko odseka „Rosomačkog vrha” spušta do izohipse 1.000 m n.v., a njome dalje do polazne tačke, odnosno kolskog puta kod izvora Studenac (u KO Rosomač, Slavinja i Visočka Ržana, opština Pirot);
„Odsek Vidliča” obuhvata prostor odeljenja 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22. i 23. (od 1. do 13. i od 15. do 23.) u GJ „Vidlič” u KO Rsovci, Visočka Ržana i Slavinja (opština Pirot), Braćevci i Izatovci (opština Dimitrovgard).
Granice zona sa režimom II stepena zaštite biće, u pojedinim segmentima, preciznije određene prilikom razrade Prostornog plana odgovarajućim urbanističkim planovima, definisanim u poglavlju IV. IMPLEMENTACIJA PROSTORNOG PLANA pododeljak 4.1. Razrada prostornog plana prostornim planovima, urbanističkim planovima i programima, u skladu sa zakonom, a u cilju usaglašavanja ekoloških i razvojnih potreba.
3) Zona zaštite III stepena obuhvata prostor od spoljne granice Parka prirode prema Državnoj granici, u delu koji nije obuhvaćen zonama zaštite II stepena, i to:
severna granica – od graničnog kamena 403 na Državnoj granici na teritoriji grada Zaječara na istoku, u pravcu zapada poklapa se sa severnom granicom KO Vratarnica na teritoriji grada Zaječara do kote 213 m n.v., odakle skreće ka jugu;
zapadna granica – od preseka granica KO Vratarnica i kote 213 m n.v. na zapadu u gradu Zaječaru, u pravcu juga na teritoriji grada Zaječara, pruža se preko vodotoka Zadna, izbija na greben kojim se pruža do lokalnog uzvišenja „Bezdet” (kota 407 m n.v.), spušta se ka Šaškoj reci, prelazi je i penje se na kotu 284 m n.v., odakle prati izohipsu 280 m n.v., nastavlja ka jugu, prolazeći ispod kote 286 m n.v., prelazi „Stankovića potok” i u visini izohipse 280 m n.v. ukršta se sa severnom granicom KO Mali Izvor, penje se na izohipsu 300 m n. v., a potom na kotu 307 m n.v., odakle ide pravo ka koti 472 m n. v. i lokalnim uzvišenjima „Mali Crni vrh” (kota 545 m n.v.), Gradište (419 m n.v.) i Čuka (478 m n.v.), prelazeći na teritoriju KO Selačka, nastavlja ka jugu poklapajući se sa granicom „Suvodola” (zone zaštite II stepena) do zapadne granice KO Selačka u gradu Zaječaru, sa kojom se poklapa do granice sa KO Ošljane u opštini Knjaževac, u pravcu juga na teritoriji opštine Knjaževac nastavlja granicom između KO Ošljane i Petruša, Novo Korito i Petruša, Radičevac i Petruša, Radičevac i Jakovac, Radičevac i Šarbanovac, Radičevac i Balinac gde povija ka zapadu i nastavlja granicom između KO Aldinac i Balinac, Aldinac i Drvnik, Dejanovac i Drvnik, Dejanovac i Gradište, Pričevac i Gradište, Pričevac i Gornja Sokolovica, Pričevac i Donja Kamenica, nastavlja ka jugu poklapajući se sa istočnom granicom KO Donja Kamenica do vrha „Dragomanica” (kote 558 m n.v.), gde skreće istočno i preko grebena, iznad kolskog puta, spušta se ka naselju Gornja Kamenica, obilazeći njegovo građevinsko područje nakon čega se penje ka lokalnom uzvišenju na koti 554 m n.v. i pruža se ka „Papratskoj reci” (zoni zaštite II stepena), odnosno do istočne granice KO Gornja Kamenica sa kojom se poklapa do granice sa KO Kalna; nastavlja ka jugu granicom između KO Gabrovnica i Kalna, Gabrovnica i Inovo, Tatrasnica i Inovo i dalje granicom između KO Vrtovac i Inovo, Vrtovac i Jalovik Izvor, Vrtovac i Stanjinac, Balta Berilovac i Stanjinac, Balta Berilovac i Šugrin do južne granice KO Ćuštica u opštini Kljaževac, sa kojom se poklapa do granice sa KO Zaskovci u opštini Pirot, u pravcu juga na teritoriji opštine Pirot nastavlja granicom između KO Zaskovci i Rudinje, Temska i Rudinje do ukrštanja sa seoskim putem istočno od uzvišenja „Temačko brdo” (kota 596 m n.v.) gde zaobilazeći građevinsko područje naselja Temska, preseca deo KO Temska preko toka reke Temštice i izbija grebenom u pravcu istoka na lokalitet „Kulišta” (kota 833 m n.v.), odnosno granicu KO Oreovica, u pravcu istoka poklapa se sa severnom granicom KO Oreovica do granice sa KO Pokrevenik i nastavlja granicom između KO Pokrevenik i Oreovica, Koprivštica i Oreovica, Koprivštica i Nišor i Dobri Do i Nišor, Dobri Do i Gradašnica i Dobri Do i Berilovac do preseka sa granicom KO Izvor odakle skreće ka istoku;
južna granica – od preseka granica KO Dobri Do i Berilovac sa zapadnom granicom KO Izvor u opštini Pirot u pravcu istoka na teritoriji opštine Pirot nastavlja granicom između KO Dobri Do i Izvor, Rsovci i Izvor, Rsovci i Basara i dalje se poklapa sa južnom granicom KO Rsovci, Visočka Ržana i Slavinja do preseka sa granicom KO Braćevci u opštini Dimitrovgrad, na teritoriji opštine Dimitrovgrad nastavlja granicom između KO Braćevci i Gulenovci, Braćevci i Smilovci, Izatovci i Smilovci i dalje se poklapa sa južnom granicom KO Vlkovija do preseka sa Državnom granicom kod graničnog kamena 283, odakle skreće ka severoistoku;
istočna granica – od preseka granice KO Vlkovija i Državne granice kod graničnog kamena 283 na teritoriji opštine Dimitrovgrad, prateći Državnu granicu povija na severoistok do vrha Srebrna Glava (kota 1933 m n.v.) i dalje ka severu i severozapadu prateći Državnu granicu pruža se do polazne tačke graničnog kamena 403 na Državnoj granici, na teritoriji grada Zaječara.
U delu Prostornog plana koji obuhvata deo sliva vodoakumulacije „Zavoj” i deo vanslivnih površina u podbranskom delu, kao i deo sliva Toplodolske reke uzvodno od vodozahvatnog objekta za prevođenje velikih voda u vodoakumulaciju „Zavoj”, uspostavljaju se sledeće zone zaštite izvorišta:
zona neposredne zaštite izvorišta utvrđuje se:
u odnosu na kotu normalnog uspora (KNU) vodoakumulacije „Zavoj” od 612,5 m n.v. i obuhvata prostor u širini od 100 m nizvodno od krune brane i pojas širine minimum 20 m duž uzvodnog oboda krune brane i u akvatoriji oko vodozahvatnog i prelivnog objekta;
u odnosu na kotu vodozahvatnog objekta za prevođenje velikih voda iz Toplodolske reke u vodoakumulaciju „Zavoj”, od oko 620 m n.v. (uzvodno od ušća Zaskovačke reke u Toplodolsku reku) i obuhvata prostor prečnika minimum 20 m oko vodozahvatnog objekta;
uža zona zaštite izvorišta utvrđuje se:
uzvodno od profila brane u pojasu širine 500 m duž obala akumulacije računajući od obalske linije u odnosu na kotu maksimalnog uspora (KMU) od 615,9 m n.v.;
uzvodno od vodozahvatnog objekta za prevođenje velikih voda iz Toplodolske reke u vodoakumulaciju „Zavoj”, u pojasu od 500 m duž njenih obala;
šira zona zaštite utvrđuje se na području dela sliva:
reke Visočice na teritoriji Republike Srbije uzvodno od brane „Zavoj”, u delu koji nije obuhvađen neposrednom i užom zonom zaštite izvorišta, i to: od profila brane „Zavoj” u ataru sela Zavoj u opštini Pirot granica šire zone zaštite u pravcu istoka prati morfološku vododelnicu do Državne granice (KO Topli Do), skreće ka jugoistoku, prateći vododelnicu i Državnu granicu prelazi iz opštine Pirot (KO Rosomač) u opštinu Dimitrovgrad (KO Senokos) u zoni vrha Mučibaba (kota 1.727 m n.v.) i pruža se do vrha Srebrna Glava (kota 1.933 m n.v.), nastavlja u pravcu juga prateći Državnu granicu i morfološku vododelnicu dela sliva Visočice na teritoriji Republike Srbije, preseca tok Visočice istočno od naselja Donji Krivodol (KO Gornji Krivodol) i nastavlja u pravcu jugozapada do preseka granice KO Vlkovija i Državne granice kod graničnog kamena 283 na teritoriji opštine Dimitrovgrad, nastavlja u pravcu severa i prateći morfološku vododelnicu grebenom Vidliča prelazi iz opštine Dimitrovgrad (KO Braćevci) u opštinu Pirot (KO Slavinja) kod vrha Slavinjski kamik (kota 1.354 m n.v.), preseca državni put I reda R-121 (KO Rsovci), pruža se istočno od vodoakumulacije „Zavoj” do lokaliteta „Bogdanac” (kota 975 m n.v.) gde se povija i dolazi do profila brane „Zavoj” (KO Zavoj) iz pravca zapada;
uzvodno od vodozahvatnog objekta za prevođenje velikih voda iz Toplodolske reke u vodoakumulaciju „Zavoj”, u delu koji nije obuhvađen neposrednom i užom zonom zaštite izvorišta, i to: od profila vodozahvatnog objekta u ataru naselja Topli Do u opštini Pirot granica šire zone zaštite u pravcu severa prati morfološku vododelnicu do poprečnog grebena Stare planine („Babin Zub-Žarkova Čuka-Prilepski Vrh-Tupanar-Midzor”), gde skreće u pravcu istoka, nakratko prelazi iz opštine Pirot (KO Topli Do) u opštinu Knjaževac (KO Crni Vrh), u zoni „Babinog Zuba” (kota 1.757 m n.v.) i Prilepskog vrha (kota 1.906 m n.v.) i pruža se ka glavnom grebenu Stare planine do kote 2.077 m n.v. i Državne granice, povija ka jugu i nastavlja po morfološkoj vododelnici koja se poklapa sa Državnom granicom i glavnim grebenom Stare planine do vrha „Vražja glava” (kota 1.934 m n.v.) gde skreće ka jugozapadu i poklapa se sa poprečnim grebenom Stare planine ( „Bratkova strana”), odnosno granicom sliva vodoakumulacije „Zavoj” do lokaliteta „Belan” (kota 1.576 m n.v.), gde skreće ka jugu i prateći vododelnicu preko vrha „Debeli del” (kota 1.231 m n.v.), povija ka zapadu i dolazi do profila vodozahvatnog objekta iz pravca istoka, preko „Lilkove šije” (kota 893 m n.v.).
Bilans površina Prostornog plana prema teritorijalnom obuhvatu prikazan je po zonama zaštite Parka prirode (Tabela 2) i po zonama zaštite izvorišta (Tabela 3).
Tabela 2: Bilans područja Prostornog plana po zonama zaštite Parka prirode
Grad/Opština Zona Istepena zaštite Zona IIstepena zaštite Zona IIIstepena zaštite Park prirode Van Parka prirode Ukupno 1 2 3 1+2+3 4 1+2+3+4 km2 %Parkprirode km2 %Parkprirode 1 2 3 1+2+3 Vodoakumulacija „Zavoj” Pirot 6,07 18,92 315,31 340,3 Dimitrovgrad – – 113 113 Ukupno* 6,07 18,92 428,31 453,3 Vodozahvat – deo sliva Toplodolske reke Knjaževac – – 0,18 0,18 Pirot 0,0004 0,61 100,68 101,29 SVEGA 0,0004 0,61 100,86 101,47
*Van područja Plana nalazi se oko 1,1km2 površine sliva Visočice (šire zone zaštite) u KO Gulenovci, Smilovci, Protopopinci i Mojinci, opština Dimitrovgrad
2. OBAVEZE, USLOVI I SMERINICE IZ PLANSKIH DOKUMENATA VIŠEG REDA I SUSEDNIH PODRUČJA, KAO I IZ DRUGIH DOKUMENATA I AKATA
2.1. Prostorni plan Republike Srbije
Prostornim planom Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 13/96, u daljem tekstu: PPRS), Stara planina je tretirana kao prostor prirodnih dobara i glavnih prirodnih turističkih potencijala u strateškom okviru održivog razvoja Republike Srbije.
Koncepcija zaštite i razvoja područja Stare planine sagledana je u okviru PPRS i to:
Poglavlja V, odeljak 3. pod nazivom Zaštita prirodnih dobara, gde je među 10 najznačajnijih postojećih i predloženih područja prirodnih dobara, sedam u izrazito planinskim prostorima (Kopaonik, Šarplanina, Tara, Prokletije, Stara planina, Kučajske planine i Golija). Za područje Stare planine utvrđen je sledeći tretman zaštite prirodnih dobara:
u kategoriji planiranih područja izuzetnih prirodnih vrednosti od posebnog nacionalnog značaja, predviđena je zaštita najvišeg, jugoistočnog dela Stare planine na delovima teritorija opština Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad;
planirano područje izuzetnih prirodnih vrednosti Stare planine predviđeno je za upis u listu UNESCO programa „Čovek i biosfera” (Man and Biosphere – MAB);
planirano područje izuzetnih prirodnih vrednosti Stare planine tretirano je kao granično kontaktno područje u zaštiti prirode (za saradnju sa Republikom Bugarskom na ustanovljenju i zaštiti jedinstvene prirodne celine Stare planine);
definisanje statusa, prostornog obuhvata i režima zaštite područja izuzetnih prirodnih vrednosti od posebnog značaja;
u okviru regionalnih prioriteta zaštite prirodnih dobra predviđena je zaštita izvorišta i vodotokova prve kategorije.
Poglavlja V, odeljak 1. pod nazivom Razvoj turizma i organizacija turističkih prostora, gde je Stara planina definisana kao visokoplaninska turistička regija „I.1” najvišeg, I stepena, na delovima teritorija opština Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad, u sklopu Istočne turističke regije „I”, takođe I stepena, koja obuhvata još turističku regiju Krajište i Vlasina sa okružujućim motivima. Turistička regija Stara planina obuhvata istoimenu planinu u Republici Srbiji sa Vidličem, Zavojskim jezerom, Zaglavkom, Buxakom i Visokom, lovištima Radičevac, Aldinac i Repušnica, kao i gradovima Pirot (gradski turistički centar II stepena i centar turističke regije Stara planina) i Knjaževac sa Rgoškom Banjom, planinskim selima i drugo. Za područje Stare planine utvrđen je sledeći tretman razvoja:
u kategoriji planiranih planinskih područja za ovu planinu predviđen je međunarodni i nacionalni rang, sa vodećim turističkim aktivnostima u alpskom skijanju i drugim zimskim sportovima, uz letnje rekreativne, klimatske, ekološke, lovne, seoske i druge turističke aktivnosti;
u grupi prioriteta među novim turističkim prostorima, Staroj planini je dato drugo mesto, iza Dunava, i to za severnu visokoplaninsku subregiju regije „I.1” ( „Babin Zub” u okviru delova opština Knjaževac i Pirot) koja se poklapa sa obuhvatom Programa razvoja planinskog turizma na području Stare planine, odnosno sa Master planom i okružujuje deo zone „I”.
Preko teritorije turističke regije Stara planina predviđeni su segmenti drumskih tranzitnih turističkih pravaca auto-puta E-80 Niš-Dimitrovgrad i državnog puta I reda E-771 Niš-Zaječar. Za turističku regiju Stara planina veoma su značajni i državni putevi II reda, posebno Aleksinac-Sokobanja-Knjaževac-Kalna-Temska-Pirot, koji od Knjaževca do Pirota i dalje uz Visočicu, može da funkcioniše kao podužni potplaninski put.
Poglavlja II, odeljak 3. pod nazivom Plan korišćenja i zaštite voda i vodoprivredna infrastruktura, gde je na Staroj planini definisana vodoakumulacija „Zavoj” na reci Visočici, kao ključni vodoprivredni objekat u okviru integralnog vodoprivrednog sistema korišćenja, uređenja i zaštite voda Republike Srbije. Koncepcija zaštite i korišćenja voda i uređenja vodnog režima u slivu Visočice sagledana je u okviru dva regionalna sistema:
Niškog podsistema Donje-južnomoravskog regionalnog sistema za snabdevanje stanovništva vodom, tj. za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta;
Južnomoravskog rečnog sistema za obezbeđenje vode za tehnološke potrebe, energetiku, industriju, zaštitu kvaliteta voda i uređenje vodnih režima u slivu Južne Morave.
Za zajednički objekat ova dva vodoprivredna sistema utvrđena je višenamenska vodoakumulacija „Zavoj”, koja će omogućiti višegodišnje regulisanje protoka. Vodoakumulacija „Zavoj” koristiće se za snabdevanje vodom stanovništva i naselja u zoni obuhvata Niškog podsistema Donje-južnomoravskog regionalnog sistema, kao i za Južnomoravski rečni sistem, zatim za hidroenergetiku (derivaciona HE „Pirot”), aktivnu zaštitu od poplava, zaštitu kvaliteta voda duž reka Temske, Nišave i Južne Morave, poboljšanje režima malih voda odnosno obezbeđenje (ispuštanje) propisanog garantovanog ekološkog protoka, snabdevanje tehničkom vodom, turističku valorizaciju i drugo. U okviru PPRS ustanovljena je zaštita slivnih područja akumulacija regionalnih vodoprivrednih sistema. Predviđeno je antieroziono uređivanje sliva Visočice, odnosno sliva vodoakumulacije „Zavoj”, kao mere integralnog korišćenja voda i uređenja prostora.
Takođe je u Planu korišćenja i zaštiti voda i vodoprivrednoj infrastrukturi na Staroj planini:
definisana vodoakumulacija „Žukovac” na Aldinačkoj reci (opština Knjaževac) u okviru Timočkog regionalnog sistema (u delu 3.3. koji se odnosi na Regionalne sisteme za snabdevanje stanovništva vodom);
rezervisan prostor za realizaciju hidroelektrane „Pakleštica” na Pakleštici (opština Pirot) sa vodoakumulacijom (u delu 3.6. koji se odnosi na Hidroenergetiku).
Poglavlja V, odeljak 2. pod nazivom Zaštita životne sredine, gde su utvrđene sledeće odredbe o zaštiti životne sredine relevantne za područje Prostornog plana:
u ciljevima zaštite životne sredine i prirode to su zaštita najvrednijih prirodnih dobara, zaustavljanje erozije u najugroženijim područjima, očuvanje prirodnih predela posebnih vrednosti i značaja, ugroženih i retkih biljnih i životinjskih vrsta, održavanje biodiverziteta, zaštita prirodnih predela oko kulturno-istorijskih spomenika;
prema prostorno-regionalnoj diferencijaciji životne sredine, područje Prostornog plana pripada Nišavsko-leskovačkoj zoni (opštine Pirot i Dimitrovgrad) i Timočkoj zoni (opština Knjaževac i grad Zaječar). Za Pirot i Dimitrovgrad predviđa se rešavanje problema gasifikacije i toplifikacije (posebno Pirota), prečišćavanja voda iz industrije Pirota, kao i posebna zaštita voda Stare planine. Za područje Prostornog plana u okviru opštine Knjaževac i grada Zaječara ne ekspliciraju se posebni problemi životne sredine (sem gasifikacije, toplifikacije i prečišćavanja otpadnih voda Knjaževca), jer su ovi problemi znatno prisutniji nizvodno i dalje od područja Prostornog plana (obuhvatajući Zaječar, Bor, Majdanpek i dr.);
prema planskoj kategorizaciji kvaliteta životne sredine, Pirot je svrstan u srednje industrijske zagađivače u okviru treće kategorije (bez prekomernog zagađenja toksičnim materijama i štetnim energijama, ali sa bukom, neprijatnim mirisima, industrijskim i komunalnim otpadom i nepovoljnim dejstvom saobraćaja). Po istoj kategorizaciji, u četvrtu kategoriju svrstana je uža okolina Pirota, Knjaževac i zahvaćeno poljoprivredno zemljište intenzivne obrade u okolini Zaječara (zagađenja zbog nedovoljnog prečišćavanja vazduha i otpadnih voda iz industrije i toplifikacije, kao i intenzivno zagađenje zemljišta primenom agrotehničkih mera). U petoj kategoriji su (neimenovani) delovi Stare planine (sa budućim, većim turističkim opterećenjem prostora), u šestoj su seoska naselja na području Prostornog plana, područja sa prirodnom degradacijom prostora (erodirane površine, klizišta i drugo), Zavojsko jezero i zaštićene okoline nepokretnih kulturnih dobara, u sedmoj su slobodne površine Parka prirode van prirodnih rezervata (II i III stepen zaštite), a u osmoj kategoriji prirodni rezervati i spomenici prirode u okviru Parka prirode (I stepen zaštite).
Poglavlja V, odeljk 4. pod nazivom Zaštita nepokretnih kulturnih dobara, za područje Prostornog Plana relevantne su sledeće odredbe:
načelo da se nepokretna kulturna dobra (u daljem tekstu: NKD) štite integralno sa prostorom u kome se nalaze, a da se u prirodnim prostorima obavezno integrišu sa zaštitom prirode uz moguću dislokaciju dobra samo radi njegovog spasavanja;
načelo da su NKD istovremeno i ekonomski potencijal razvoja područja, a njihova zaštita i korišćenje integralni deo procesa razvoja;
načelo ostvarivanja ujednačenog i ravnomernog teritorijalnog prisustva zaštite, uz obuhvatanje dosad neobuhvaćenih vrednosti (posebno iz 19. i 20. veka);
načelo zaštite NKD od neplanske gradnje i rekonstrukcije koje mogu trajno da degradiraju okruženje kulturnog dobra, identitet i integritet dobra;
ugrađivanje podataka, uslova i instrumenata očuvanja NKD (pripremljenih od strane službi zaštite) u planove razvoja i uređenja, uz usklađivanje terminologije, rokova važenja planova, uslova zaštite i drugo;
neophodnost dodatnih istraživanja radi potpunog evidentiranja i jedinstvene valorizacije NKD, posebno kulturno-istorijskih celina i kulturnih područja, kao i njihovog tretmana u planskim dokumentima;
davanje prioriteta u valorizaciji i kategorizaciji NKD u zonama tekućih i očekivanih velikih promena, u gradovima, infrastrukturnim koridorima i drugo (na području Prostornog plana u Pirotu i delom u Knjaževcu, sa delovima okruženja na državnim putevima I i II reda, ali i u planinskim selima i oko pojedinačnih kulturnih dobara u predstojećem turističkom razvoju područja);
ustanovljenje zaštitne zone NKD – zaštićene okoline (utvrđuju službe za zaštitu spomenika kulture i prirode) i okolnog prostora (predela) od značaja za prezentaciju dobra (utvrđuje se odgovarajućim planskim dokumentom);
relativno vrednovanje nasleđa u planskim dokumentima, kako bi se i spomenicima nižeg ranga u zonama siromašnijeg nasleđa posvetila veća pažnja, radi stvaranja odnosa sredine prema nasleđu, kompletiranja turističkih motiva i drugo;
davanje posebnog tretmana seoskim područjima sa vrednim primerima autentične narodne arhitekture, specifičnim tipološkim odlikama i ambijenatima, istorijskim, kulturološkim i tradicionalnim slojevima od značaja za razumevanje istorije i kulture naroda i načina života u seoskim zajednicama (na području Prostornog plana, prvenstveno planinska sela Stare planine).
Poglavlja VII. pod nazivom Primena i sprovođenje Prostornog plana Republike Srbije, gde je u odredbama implementacije za planinska područja od nacionalnog interesa i geostrateška ruralna područja utvrđen prioritet za:
razvoj turizma i zaštitu prirodnih dobara, državno stimulisanje izgradnje infrastrukture, nekomercijalnih sadržaja (javnih službi) i sadržaja ponude u prostoru i sprovođenje razvojnih programa, uz diferenciranje prirodnih vrednosti i turističkih potencijala;
proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane (tj. organske proizvodnje) i stimulaciju tradicionalnog načina proizvodnje hrane kao važnog razvojnog motiva turizma i komplementarnih aktivnosti;
izradu i donošenje prostornih planova za uže prostorne celine, odnosno prostornih planova područja posebne namene (između ostalih i za turističku regiju Stara planina) pri čemu je data mogućnost da se za dve ili više funkcija jednog područja može raditi jedinstven prostorni plan (u slučaju Stare planine – zaštita prirode i turizam).
2.2. Drugi planski dokumenti
2.2.1. Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Bugarske
Prostornim planom infrastrukturnog koridora Niš – granica Bugarske deo teritorije područja Prostornog plana (cele KO Pirot- grad, Pirot-van varoši, Gradašnica, Berilovac, Izvor i Basara u opštini Pirot) tretiran je kao prostor šireg infrastrukturnog koridora na kome su utvrđeni magistralni infrastrukturni sistemi autoput E-80 (deonice „Bela Palanka-Pirot” km 46+ 450- km 80+080 i „Pirot- Petlja Sukovo” km 80+ 080- km 84+ 939), železnička pruga E-70 za vozove velikih brzina (deonice „Bela Palanka- Pirot” i „Pirot- Dimitrovgrad”), magistralni optički kabl, magistralni gasovod, dalekovodi i vodoprivredni objekti.
Koncepcija organizacije prostora naselja sagledana je u okviru gravitacionog područja regionalnog centra Pirot, sa prioritetima:
razvoj sela i ruralnih područja podsticanjem razvoja infrastrukture i podizanjem standarda njihove opremljenosti;
izgradnja, razvoj i povezivanje magistralnih i regionalnih infrastrukturnih sistema kao preduslova privrednog aktiviranja regionalnih razvojnih prednosti prostora;
podizanje kvaliteta i nivoa usluga u okviru magistralnih i regionalnih infrastrukturnih sistema.
Koncepcija zaštite i razvoja područja magistralnih infrastrukturnih sistema sagledana je u okviru:
analize uticaja infrastrukturnih sistema na životnu sredinu koja pokazuje da se svi efekti ispoljavaju u tri vida uticaja koji se javljaju kao posledica građenja objekta i koji su privremenog karaktera, egzistencije sistema u prostoru, koji imaju trajni karakter i eksploatacije sistema kroz vreme, koji su trajnog karaktera;
pravila, smernica i uslova uređenje i zaštite koridora (naselja, poljoprivrednog zemljišta, šuma, vazduha, voda i od voda, prirodnih dobara, biljnog i životinjskog sveta, pejsaža i drugo) do razrade plana koridora na nivou regulacionog plana i/ili usklađivanja važećih urbanističkih planova sa njim;
zona zaštite koridora i to: uže zone (prostor širine 60 m levo i desno od putnog zemljišta kod autoputa, 100 m levo i desno od pružnog pojasa, 60 m levo i desno od trase gasovoda i 4 m levo i desno od trase optičkih kablova) i šire zone (prostor širine od 255 m levo i desno od užeg pojasa zaštite autoputa, 100 m levo i desno od užeg pojasa zaštite pruge, 130 m levo i desno od užeg pojasa zaštite gasovoda i 25 m levo i desno od trase dalekovoda);
režima korešćenja prostora koji su uspostavljeni u zonama zaštite i to: režim strogo kontrolisanog korišćenja prostora u užoj zoni zaštite (prema kome se mogu obavljati samo one aktivnosti koje su u funkciji infrastrukturnog sistema) i režim kontrolisanog prostora u široj zoni zaštite (prema kome se mogu obavljati aktivnosti koje nisu u sukobu sa funkcionisanjem infrastrukturnih sistema).
2.2.2. Ostali dokumenti i akta
U toku izrade Prostornog plana vršeno je usklađivanje sa:
Predlogom uredbe o zaštiti Parka prirode Stara planina;
Šumsko-privrednom osnovom za područje Parka prirode.
U toku izrade Prostornog plana konsultovani su sledeći dokumenti:
Strategija razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 91/06);
Programi Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva namenjeni podršci očuvanja agrodiverziteta, održivog razvoja poljoprivrede i ruralnog turizma na Staroj planini i u njenom neposrednom okruženju.
Na osnovu Uredbe o utvrđivanju Programa razvoja planinskog turizma na području Stare planine („Službeni glasnik RS”, broj 85/07 u daljem tekstu: Uredba) i Zaključka Ministarstva za infrastrukturu, Ministarstva ekonomije i regionalnog razvoja i Republičke agencije za prostorno planiranje broj: 350-01-555/07-10 od 8. avgusta 2007. godine (u daljem tekstu: Zaključak) izvršeno je usklađivanje Predloga prostornog plana i Programa razvoja planinskog turizma (odnosno Plana razvoja turizma na Staroj planini sa predinvesticionom studijom i fizičko-tehničkim karakteristikama skijališta, tj. Master plana).
Program razvoja planinskog turizma na području Stare planine urađen je za područje od 192 km2 na teritoriji opština Knjaževac i Pirot (u obuhvatu za realizaciju prioritetne subregije turističke regije Stara planina po PPRS iz 1996. godine), tj. za 12,45% područja obuhvaćenog Prostornim planom ili za 16,79% područja Parka prirode. Na ovom prostoru je dugoročno planiran turistički rizort (kompaktni kompleks turističke ponude sa centralizovanim smeštajem i neposrednim kontaktom sa turističkom infrastrukturom) kapaciteta od ukupno 22.861 ležaja (na lokalitetu Jabučko ravnište 18.576 ležaja i na lokalitetu Leskova 4.285 ležaja), najvećim delom na teritoriji opštine Knjaževac i manjim delom na teritoriji opštine Pirot. U funkciji ovog smeštaja i skijaša – dnevnih izletnika predviđeno je alpsko skijalište ukupnog kapaciteta od 26.835 jednovremenih skijaša, od toga na teritoriji opštine Knjaževac 21.895 jednovremenih skijaša (sektor Jabučko ravnište – Golema reka) i na teritoriji opštine Pirot 4.940 jednovremenih skijaša (sektor Jabučko ravnište – Topli Do). U prvoj fazi realizacije turističkog rizorta predviđena je izgradnja 6.192 ležaja na lokalitetu Jabučko ravnište (sve na teritoriji opštine Knjaževac) i alpskog skijališta za 5.230 jednovremenih skijaša (na delovima sektora Jabučko ravnište – Golema reka i Jabučko ravnište – Topli Do). Svi navedeni planski pokazatelji smeštaja uključeni su u Predlog prostornog plana. Granični, maksimalni kapacitet alpskog skijališta od 26.861 jednovremenog skijaša tretiran je u Predlogu prostornog plana kao rezultat detaljne razrade skijališta kojom se Prostorni plan ne bavi (u Prostornom planu se daju rešenja samo za glavne poteze sistema skijališta koji podrazumevaju minimalne kapacitete, a u funkciji turističkog rizorta je procenjen minimum/optimum kapaciteta alpskog skijališta od 23.061 jednovremenog skijaša). Kako se Prostornim planom predviđa mogućnost da se ukupni kapacitet jednovremenih skijaša tokom detaljnije razrade može povećati za najviše 66% (tj. sa 42.100 na 68.500 skijaša), to odgovara maksimalnom, graničnom kapacitetu iz Programa razvoja planinskog turizma na području Stare planine (Master plana) za obuhvaćeni deo prostora u opštinama Knjaževac i Pirot.
3. SKRAĆENI PRIKAZ POSTOJEĆEG STANjA
Prirodni uslovi
Područje Prostornog plana ima obeležja brdsko-planinskog reljefa, diseciranog rekama Trgoviški Timok, Temštica i Visočica i njihovim pritokama, s najnižom nadmorskom visinom u severnom delu (lokalitet Grliška Reka, kod ušća u Beli Timok, na teritoriji grada Zaječara) od oko 140 m n.v. i najvišom na Staroj planini od 2.169 m n.v. (vrh Midzor). Najzastupljeniji su visinski pojasevi između 600-1.200 m n.v. na preko 50% površine područja. U visinkom pojasu od 1.500-2.169 m n.v. nalazi se oko 110 km2 ili oko 7% površine područja (od toga oko 15 km2 u pojasu iznad 1.800 m n.v.). Dominiraju neutralne ekspozicije na oko 45%, dok su tople ekspozicije zastupljene na oko 30%, a hladne na ako 25% područja Prostornog plana. Na oko 42% područja su nagibi terena veći od 10 stepeni (ili 12%), na oko 29% su strmi nagibi terena veći od 20 stepeni (ili 36%), dok su na oko 6% područja ekstremno strmi nagibi terena veći od 31 stepen (ili 60%).
Klima na području Prostornog plana pripada umreno-kontinentalnom tipu u nižim delovima, dok se u kotlinama oseća uticaj župske, a na većim visinama planinske klime. Srednje godišnje temperature vazduha u podgorini, odnosno dolinama Nišave i Timoka kreću se u rasponu 10,1-10,5 oC, dok su u visinskom pojasu iznad 1.950 m n.v. srednje godišnje temperature vazduha ispod 2oC i sedam meseci ima negativne srednje temperature. Prosečne godišnje sume padavina kreću se 600-650 mm u podnožju planine i preko 1.200 mm u najvišem planinskom pojasu – iznad 1.950 m n.v. Maksimum padavina je u junu, minimum u oktobru i septembru, dok se sekundarni maksimum javlja u novembru, ređe u decembru mesecu. Srednje trajanje snežnog pokrivača u pojasu iznad 1.400 m n.v. kreće se od 3 do 5 meseci, u zavisnosti od visine i ekspozicije, a na Midzoru i do 6 meseci. Prosečno trajanje snega veće debljine od 50 cm iznosi oko 70 dana (na Midzoru i do 100 dana), a srednja maksimalna visina snežnog pokrivača iznosi 110-150 cm.
Pedološki pokrivač je raznovrstan. Preovlađuju kisela smeđa zemljišta (distrični kambisol) vezana za sve tipove stena, ali su najviše zastupljena na geološkoj podlozi izgrađenoj od metamorfnih i magmatskih stena. Drugi po rasprostranjenju su rankeri, sa nekoliko varijeteta, pretežno na crvenim peščarima, manje na stenama metamorfno-magmatskog kompleksa. Na krečnjacima i dolomitima glavni tipovi pedološkog supstrata su rendzine i smeđa zemljišta. Dominiraju zemljišta niskog boniteta (od šeste do osme bonitetne klase), sa potpunom nepodesnošću ili veoma ozbiljnim ograničenjima korišćenja za druge namene osim livada, pašnjaka i šuma.
Ekcesivni i jaki erozioni procesi prisutni su na zapadnim padinama Stare planine, ali ne u celini, već u vidu erozionih žarišta I i II kategorije. Srednja erozija III kategorije rasprostranjena je posebno na padinama rečnih dolina. Dominantno je zastupljena slaba erozija.
Područje je izloženo opasnosti od zemljotresa jačine iznad 5o MKS na teritoriji opštine Knjaževac i grada Zaječara, odnosno do 7o MKS na teritoriji opštine Pirot i Dimitrovgrad.
Prirodni resursi
U hidrografskom pogledu Stara planina obuhvata delove slivova Belog Timoka i Trgoviškog Timoka (čije su najveće pritoke Crnovrška, Stanjanska, Aldinačka, Radičevska i Koritska reka) koji je uokviruju i dreniraju duž zapadne strane i Visočice (koja se u donjem delu toka naziva i Temštica ili Temska i čije su najveće pritoke Dojkinačka i Toplodolska reka), koja ka Nišavi odvodi vode sa prostranog južnog po površini većeg dela područja Stare planine. Prosečni oticaj površinskih voda iznosi oko 18,6 m3/s (od čega Nišave 12,6 m3/s i Belog Timoka oko 6,0 m3/s). Hidrološka osobenost vodotoka u zoni Stare planine je velika vremenska neravnomernost protoka, koja se ogleda u velikim razlikama između prosečnih, malih i velikih voda. Pored nepovoljnih vodnih režima većina vodotoka ima bujični karakter, sa izraženim kratkotrajnim povodnjima tokom kojih protekne preko 60% ukupnog godišnjeg protoka, nakon čega nastupe dugi periodi malovođa, sa izrazito malim protocima, koji nisu dovoljni za vodoprivredno korišćenje i osnovne ekološke funkcije vodotoka. Kod pojedinih vodotoka, kao kod Toplodolske i Dojkinačke reke, ekstremne vrednosti proticaja se kreću u odnosu i do 1:900. Najveći protoci su u martu i aprilu (topljenje snega na Staroj planini), dok su malovođa najizraženija u avgustu, septembru, često i u oktobru, što značajno relativizuje vodno bogatstvo područja, jer vode nema upravo u vegetacionom periodu kada je najpotrebnija. Nepovoljne vodne režime je, stoga neophodno regulisati delovanjem vodoakumulacija. Podzemne vode na području Stare planine, inače dosta oskudne, ističu u vidu izvora različitog položaja, izdašnosti, režima rada, temperature i hemijskog sastava voda. Izvori na Staroj planini poznati su po hladnoj vodi (posebno oni u višim delovima područja preko 1.600 m n.v.) čija je temperatura u letnjem periodu u rasponu 4,5-6 oC. Od preko 500 izvora ukupne izdašnosti oko 350 l/s, oko dvadeset je veće izdašnosti (od 1 l/s do 10 l/s) a desetak izvora predstavljaju jaka kraška vrela (Jelovičko, Dojkinačko, Suvo, Bigar, Toplik, Suvodolsko i drugo). U kraškim uvalama javljaju se kratki ponorski vodotoci, uglavnom periodičnog karaktera. Poniranjem rečnih voda Trgoviškog Timoka i Temštice formiraju se podzemne vode sa smerom tečenja, delom prema severu i jugu, odnosno prema Belom Timoku i Nišavi i nizvodnim karstnim vrelima i izvorima, a delom prema zapadu van područja Prostornog plana. Stanje kvaliteta voda planinskih reka je većim delom dobro, zbog relativno malog efluentnog opterećenja iz dosta razuđenih i retko naseljenih sela, kao i zbog velike sposobnosti samoprečišćavanja vodotoka. Značajnu hidrogeološku osobenost područja Prostornog plana čine termomineralne vode u Rgoškoj Banji (Banjici) kod Knjaževca i Dag Banjici kod Pirota, kao i niz termalnih izvora temperature od 20-37 oC duž korita Svrljiškog Timoka.
Površina poljoprivrednog zemljišta na području Prostornog plana iznosi oko 841 km2 ili 55% teritorije. Poljoprivredno zemljište se odlikuje visokom zastupljenošću pašnjaka (45,2%), odnosno niskom zastupljenošću pojedinih kategorija obradivih površina (njive i vrtovi 27,8%, voćnjaci 2%, vinogradi 1,5%, i livade 23,5%) pri čemu postoji izdiferencirana prirodna osnova za razvoj poljoprivrede u zavisnosti od nadmorske visine i položaja u odnosu na gradske centre. Najvrednije poljoprivredne resurse planskog područja čine vinogorja i voćnjaci dominantnim delom zastupljeni u gradskim i drugim kotlinskim atarima, a zatim oskudne po površini ali plodne njive i vrtovi, takođe locirani u nižim predelima, a nadasve – prostrani prirodni travnjaci formirani faktorima planinske klime i antropogenim uticajima. Prostirući se homogenim pojasom planinske stepe, od Orlovog Kamena do kraja Vidliča, dužinom od oko 70 km i širinom 8,5-19 km, pašnjačka zona Stare planine je toliko prostrana da je u prošlosti primala na letnju ispašu i lokalno i nomadsko stočarstvo. I pored toga što je povremeno prekomerno opterećivanje kapaciteta pašnjaka dovelo do mestimičnog uništavanja travnog biljnog pokrivača i šuma brsničkom ispašom i sečenjem lisnika, a stoga i do jačanja procesa erozije zemljišta, dominantan deo planinskih pašnjaka je sačuvao veliku zaštitnu moć od erozije. Danas su prirodni travnjaci Stare planine izloženi biološkoj degradaciji usled izostavljanja redovne ispaše, odnosno kosidbe. Oko 44% ukupnih poljoprivrednih površina nalazi se uglavnom u državnoj svojini (75% pašnjaka, 22% livada, 15% oranica i 16% voćnjaka i vinograda) i drugim oblicima javne i zadružne svojine. Naročito visokom zastupljenošću javne i zadružne svojine odlikuju se planinski pašnjaci nišavsko-pirotske gravitacije, na kojima je u prošlosti preovlađivalo krupno nomadsko stočarstvo. Na terenima timočko-knjaževačke gravitacije, na kojima se vekovima mahom razvijalo sitno stočarstvo lokalnih sela, udeo državne svojine je osetno manji. Visokim stepenom koncentracije javnog i zadružnog zemljišta odlikuju se, takođe, oranice, vinogradi i voćnjaci u rubnoj zoni gradskih i prigradskih naselja. Preovlađujući deo poljoprivrednog zemljišta ima slab ekonomsko-proizvodni potencijal. Oko polovine ukupnih površina njiva je u 7. i 8. katastarskoj klasi. Vođnjaci su pretežnim delom osrednjeg kvaliteta, ali mestimično se sreću i veće površine vrlo dobrog kvaliteta. Najbolju katastarsku strukturu imaju vinogradi, koji zbog viševekovne tradicije u gajenju vinove loze i proizvodnji kvalitetnih vina, čine posebno vredno agroekološko dobro podgorine Stare planine. Prirodne livade su pretežno vrlo slabog kvaliteta, što je jedan od uzroka nestašice stočne hrane za zimsku ishranu stoke, pa stoga i strukturno ograničenje za održivo korišćenje kapaciteta prostranih pašnjaka. Poljoprivredna proizvodnja planskog područja počiva gotovo u celini na 9.201 resursno ograničenom porodičnom gazdinstvu, koje u proseku poseduje 1,16 ha obradivog zemljišta, uz veliku usitnjenost parcela (presečno u arima: njive – 17,7; vrtovi – 2; voćnjaci – 6,2; vinogradi – 9,8; livade – 24,5 i pašnjaci – 48). Relativnu visoku zastupljenost domaćinstava s gazdinstvom (31%) prati nisko učešće kako poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu (2,4%), tako i domaćinstava s poljoprivrednim izvorima prihoda u ukupnom broju domaćinstava (1,9%). Izuzev dela teritorije opštine Dimitrovgrad, na svim ostalim područjima najzastupljenija su nepoljoprivredna domaćinstva (celo područje Prostornog plana – 91,9%), dok se mešovita domaćinstva sreću u proseku ređe (2 %) od domaćinstava bez prihoda (4,2%). Po Popisu 2002. godine, ukupan broj poljoprivrednih stanovnika iznosio je 2.010. Od toga je 1.525 lica spadalo u kategoriju aktivnih poljoprivrednika koji obavljaju zanimanje. Individualni poljoprivrednici čine 95,6% od ukupnog broja poljoprivrednog stanovništva u domaćinstvima s poljoprivrednim gazdinstvom. U ovim domaćinstvima ima svega 31 predškolsko dete, 33 učenika osnovne škole, 18 učenika srednje škole i 12 studenata. Planskom području preti nestajanje poljoprivredne proizvodnje iz dva dijametralno suprotna razloga od kojih je jedan demografska presija na oskudna kotlinska zemljišta, visoke prirodne plodnosti, a drugi depopulacija prostranih planinskih predela. Domaćinstva planskog područja držala su 2002. godine 241 grlo konja, 4.685 grla goveda, 24.836 ovaca, 5.491 koza, 7.312 svinja i 54.410 komada živine, tj. ukupno 6.077 uslovnih grla (u proseku 13,2 uslovna grla na 100 ha obradive površine), što je oko pet i po puta manje od nužnog minimuma za dugoročno očuvanje površina i plodnosti poljoprivrednog zemljišta. Supstitucija ljudskog rada mašinskim je minimalna. Na svim domaćinstvima s gazdinstvom ima 3.461 jednoosovinski traktor. Prosečno na jedan dvoosovinski traktor dolazi oko 22 ha obradivog zemljišta, ali uz jako izraženu prostornu heterogenost, tako da su pojedini planinski predeli potpuno lišeni pogonske vuče, a većina gazdinstava nema samohodnih poljoprivrednih mašina. Slabe demografske, ekonomske i tehničko-tehnološke performanse poljoprivrednih gazdinstava još više otežava nerazvijenost proizvodnih, tržišnih i društvenih usluga, posebno u planinskim selima, koja su i saobraćajno teško dostupna. Udaljenost od najbliže veterinarske stanice, poljoprivredne apoteke, zdrastvene ustanove, prodavnice mešovite robe, benzinske pumpe, telefona i drugih sadržaja savremenog društvenog standarda, često je veća od 20 km.
Ukupna šumom obrasla površina područja Prostornog plana isnosi oko 612,5 km2 od čega šume u državnom vlasništvu pokrivaju 57,4%, a šume u privatnom vlasništvu 42,6%. Sadašnja šumovitost iznosi 39,7%, dok procenjena optimalna iznosi oko 50%. Područje Prostornog plana prostire se u Nišavskom i Timočkom šumskom području kojima gazduje JP „Srbijašume” na površini od 328,9 km2 u okviru 14 gazdinskih jedinica. Za Staru planinu je karakteristična raznovrsnost šumskih, travnih i tresavskih zajednica i reliktnost mnogih od njih. Na području Prostornog plana može se izdvojiti pet pojasa šuma i šumskih zajednica, i to: hrastovih, bukovih i smrčevih šuma, pojas subalpske vegetacije i pojas krivulja, u okviru kojih postoji nekoliko cenoekoloških grupa tipova šuma i šumskih zajednica. Šume su različitog stepena očuvanosti, u zavisnosti od vlasništva, prirodno ili veštački podignutih sastojina, šumskih područja i lokaliteta.. Područje Prostornog plana zahvata, u celosti ili delovima, osam lovišta čiji su korisnici JP „Srbijašume” i Lovački savez Srbije (ukupne površine oko 2.390 km2) to jest osam lovačkih udruženja. Stanje divljači odlikuje nedovoljna brojnosti sitne i krupne divljači, nepovoljna polna i starosna struktura i nedovoljna briga o zaštiti i očuvanju svih, a posebno retkih i ugroženih vrsta.
Stanovništvo, mreža i funkcije naselja i javne službe
U periodu 1948-2002. godine broj stanovnika na području Prostornog plana se povećao za oko 10%, to jest sa 66.864 na 73.679 stanovnika, dok se u periodu 1991-2002. godine smanjio za 4,6%. Porast broja stanovnika zabeležen je jedino u Knjaževacu sa prigradskim naseljem Trgovište (oko 3,5 puta) i Pirotu sa prigradskim naseljima Novi Zavoj, Berilovac i Izvor (oko 3,3 puta). U periodu 1991-2002. godine broj stanovnika stagnira u Knjaževcu i Trgovištu, neznatno raste u Pirotu, dok značajnije raste samo u Berilovcu. Broj stanovnika na ruralnom delu područja Prostornog plana radikalno opada, jer je sa 48.144 u 1948. godini smanjen na 8.589 u 2002. godini, odnosno sveden je na manje od jedne petine, pri čemu je došlo do značajnog preobražaja u strukturi i potencijalu domaćinstva, kao posledica nedovoljnog prirodnog obnavljanja, jake emigracije i odmaklog procesa starenja stanovništva. Prosečna gustina naseljenosti na teritoriji obuhvaćenoj Prostornim planom iznosi 47,2 stanovnika/km2 (st/km2) što je znatno ispod proseka Republike Srbije. Prosečna veličina domaćinstava iznosi dva člana 2002. godine, dok u pogledu strukture preko 45% čine jednočlana i dvočlana domaćinstava. Kontigent mladog stanovništva (do 19 godina starosti) čini oko 20% ukupne populacije. Niske stope nataliteta posledica su smanjenog udela žena u fertilnom periodu (manje od 25% stanovništva). Na osnovu strukture stanovništva po sektorima delatnosti naselja na području Prostornog plana mogu se svrstati u tri grupe: agrarna, koja dominiraju sa oko 62%; industrijska, sa oko 25% (uz značajno učešće agrarnog i tercijarnog sektora); tercijarna, sa oko 5% ( uz učešće uslužne odnosno, uslužno-agrarne delatnosti).
Prostornim planom je obuhvaćeno 78 naselja i to: na teritoriji grada Zaječara tri seoska naselja (sa 1.299 stanovnika), opštine Knjaževac 38 seoskih i jedno gradsko naselje (sa 25.714 stanovnika), opštine Pirot 27 seoskih i jedno gradsko naselje (sa 46.488 stanovnika) i opštine Dimitrovgrad osam naselja (sa 178 stanovnika). Prema broju stanovnika naselja na području Prostornog plana imaju sledeću veličinu: do 100 stanovnika – 42 naselja, od 100 do 500 stanovnika – 25 naselja, od 500 do 1.000 stanovnika – četiri naselja, od 1.000 do 2.500 stanovnika – dva naselja, od 2.500 do 10.000 stanovnika nema naselja i preko 10.000 stanovnika – dva gradska centra Knjaževac (19.351 stanovnika) i Pirot (40.678 stanovnika). Kao i celokupni prostor istočne Srbije, tako i ovaj ima relativno heterogenu naseljsku strukturu. U podplaninskom delu razvijen je timočki tip spontano nastalih zbijenih i poluzbijenih seoskih naselja sa relativno homogenom naseljskom teritorijom i građevinskim rejonom, dok planinski prostor karakteriše razdeljenost naselja na manje i veće zaseoke formirane na principima rodbinskih veza, disperznih građevinskih rejona (ovom tipu pripadaju pretežno i podplaninska nišavska naselja). U mreži naselja najizraženiji je udeo malih naselja i slaba dostupnost seoskog područja, usled lošeg stanja lokalnih puteva, kao i širenja opštinskih centara, aglomeriranjem stanovništva, aktivnosti i funkcija u njihovoj periurbanoj zoni, duž državnih puteva I i II reda i drugih putnih pravaca. Prema funkciji i značaju, položaju i uticaju demografskih i razvojnih procesa, naselja na području Prostornog plana mogu se svrstati u tri kategorije:
opštinski centri (Pirot je i regionalni centar), koji se odlikuju stagnacijom stanovništva i privrednih tokova, koncentracijom javnih službi i usluga, koje prati slabljenje i gašenje određenih gradskih funkcija, mehaničkom migracijom radne snage kao jedinom pozitivnom komponentom priraštaja stanovništva i istrošenošću demografskog potencijala ruralnog zaleđa;
prigradska naselja i kotlinska i dolinska naselja duž glavnih saobraćajnih pravaca, koja se odlikuju relativno slabim demografskim potencijalom, koncentracijom dela privrednih i upravnih funkcija, a time i dela stanovništva, nedovoljnim značajem u mreži naselja usled polarizacionih uticaja opštinskih centara;
ruralna brdsko-planinska naselja, koja se odlikuju vrlo ograničenim demografskim potencijalom za intenziviranje socioekonomskih aktivnosti, poodmaklom fazom depopulacije, sa vrlo izraženim procesom demografskog starenja, teško dostupnim položajem, dominantno poljoprivrednom funkcijom ekstenzivnog karaktera, niskim nivoom opremljenosti infrastrukture i nerazvijenom i neadekvatnom organizacijom javnih službi u oblasti zdravstvene i socijalne zaštite, kulture i drugo.
Privredne delatnosti
Privredu područja Prostornog plana koja je ušla u prelaznu fazu izmena privredne strukture i prilagođavanja savremenim tržišnim uslovima privređivanja odlikuje dominacija poljoprivredne delatnosti. U celini posmatrano privreda ovog područja je ušla u fazu depresije i recesije sa višestrukim negativnim rezultatima koje odlikuju znatan pad društvenog proizvoda, povećanje stope nezaposlenosti, zastarelost opreme, nelikvidnost i pad efikasnosti. Proces restrukturiranja i vlasničke transformacije je jednim delom uspešno sproveden ili je u toku. Na području Prostornog plana postoji nekoliko velikih privrednih društava koja su uspešno izvršila privatizaciju i bitna su za razvoj opština na čijoj teritoriji posluju ( „Tigar” u Pirotu, fabrika Kablova, fabrika mlečnih proizvoda „Impaz” i pivara „Efes” u Zaječaru, „Stokoimpeks”, „Leda” – „Falc east”, tekstilna preduzeća „Azaro” i „Beba kids” u Knjaževcu i slično). Najzastupljenije industrije na području Prostornog plana su: industrija gume i tekstila u Pirotu; prehrambena industrija, industrija obuće, tekstila, nameštaja i mašinska industrija u opštini Knjaževac i gradu Zaječaru; industrija gume i tekstila u opštini Dimitrovgrad u kojoj je najnepovoljnija situacija u pogledu stanja kapaciteta. Sektor malih i srednjih preduzeća (u daljem tekstu: MSP) je u fazi razvoja i očekuje se njegov značajan doprinos kao jednog od osnovnih oslonaca privrede u regiji i generatora zaposlenosti stanovništva. Razni vidovi samozapošljavanja, pre svega u poljoprivredi, takođe će doprineti smanjenju stope nezaposlenosti. Sektor usluga u celini nije dovoljno razvijen, sa napomenom da je nešto povoljnija situacija u vezi sa bankarskim sistemom. U Knjaževcu i Pirotu postoji više filijala i ekspozitura banaka iz zemlje. Međutim, ograničen pristup kreditima i nepovoljni uslovi finansiranja su otežavajuće okolnosti razvoja privrede. Po stepenu organizovanosti i uspešnosti izdvaja se slobodna zona „Pirot”.
Postojeća turistička i rekreativna ponuda nije dovoljno razvijena i afirmisana, a još manje je organizovana i povezana kako među opštinama na području Prostornog plana tako i sa susednim opštinama u Republici Srbiji i u Republici Bugarskoj. Turizam u Parku prirode je u povoju, sa početnim rezultatima samo u opštini Knjaževac („Babin zub”) i u opštini Pirot („Basarski kamen” na Vidliču), bez smeštajnih kapaciteta i drugih sadržaja turističke ponude u obuhvaćenim delovima područja grada Zaječara i opštine Dimitrovgrad. U okviru turističke regije Stara planina razvoj turizma započet je i u obuhvaćenim gradskim centrima Pirotu i Knjaževcu. Na području Prostornog plana registrovano je ukupno oko 754 ležaja, od toga u opštini Knjaževac 418 i opštini Pirot 336 ležaja, uz jedan broj vikend kuća u okolini opštinskih centara, na Staroj planini i Zavojskom jezeru. Postojeću turističku infrastrukturu predstavljaju u Knjaževcu – gradski sportski tereni i sportska hala, olimpijski bazen sa termomineralnom vodom i sportskim terenima u Rgoškoj Banji, kupalište Baranica na Trgoviškom Timoku, skijalište sa jednom četvoresedežnicom, jednim ski-liftom i jednim bebi-liftom na „Babinom zubu” i u Pirotu – regulisani tok Nišave i veliko gradsko kupalište, gradski stadion, igrališta za male sportove uz škole u Pirotu, kao i dva ski lifta, ski-staze i trim-staze na „Basarskom kamenu”. Skromnu turističku infrastrukturu koristi pretežno lokalno stanovništvo, a potencijali za novu turističku infrastrukturu nisu iskorišćeni. Turistički nisu dovoljno vrednovana i kulturološki korišćena kulturna baština i prirodne vrednosti područja. Skroman je i broj manifestacija u funkciji turizma, dok su objekti narodnog graditeljastva i tradicionalnih zanata uglavnom napušteni i u stadijumu propadanja. Van opštinskih centara nisu dovoljno razvijeni sadržaji ugostiteljstva, trgovine i servisa relevantnih za turizam.
Na području Prostornog plana konstatovano je niz pojava i ležišta mineralnih sirovina izgrađenih od raznovrsnih litoloških slojeva i različitog genetskog porekla. Mogućnosti za razvoj rudarenja i površinske eksploatacije ogledaju se u bogatstvu ovog područja retkim plemenitim metalima i ugljem, te građevinskim i ukrasnim kamenom (bigar, krečnjak, dolomit, škriljci, gabrovi, dijabazi, graniti, peščari i dr). Na osnovu makrometalogene rejonizacije Republike Srbije, područje Stare planine podeljeno je u tri rudna reona i to: Knjaževački (uran, zlato, bakar, bizmut, mangan uz prisustvo srebra, olova, molibdena, cinka i drugo); Srebrnoglavski (zlato, uran, bakar i drugo); Visočko-vidlički (gvožđe).
Saobraćaj i tehnički sistemi
Postojeću mrežu drumskog saobraćaja, koja uglavnom ima dolinski pravac pružanja, čine:
putevi I reda (magistralni putevi) ukupne dužine na području Prostornog plana oko 33 km, i to: M-25 Zaječar-Knjaževac-Niš, deonica Rgošte-Donje Zuniče dužine oko sedam km (na teritoriji opštine Knjaževac) i deonica Selečka-Vratarnica dužine oko 15 km (na teritoriji grada Zaječara); M-1.12 Niš-Pirot-Dimitrovgrad, dužine oko 10 km i M-9 Pirot – Leskovac, dužine oko jedan km, deonice na teritoriji grada Pirota, (na teritoriji opštine Pirot);
putevi II reda (regionalni putevi), ukupne dužine oko 167,3 km (na području Prostornog plana oko 116,1 km), i to: R-247-a Minićevo-Novo Korito- Kadibogaz (granični prelaz sa Bugarskom) dužine oko 17,7 km; R-247-b Jelašnica (M-25)-Ravna-Štipina-Knjaževac dužine oko šest i po km; R-121 Knjaževac-Kalna- Pirot-Visočka Ržana-Donji Krivodol-Dimitrovgrad dužine oko 130,5 km; R-243 Svrljig-Periš-Jalovik-Kalna-Balta Berilovac-Sveti Nikola (granica Bugarske) dužine oko 30,3 km;
lokalni putevi, ukupne dužine oko 220,9 km, (na području Prostornog plana 201,3 km) i to: na teritoriji opštine Knjaževac 120,6 km (od čega je oko 68% sa asfaltnim zastorom, oko 4% sa tucanikom ili šljunkom i oko 28% sa zemljanim zastorom); opštine Pirot 89,3 km (od čega je oko 62% sa asfaltnim zastorom i oko 38% sa tucanikom ili šljunkom); opštine Dimitrovgarad 11 km (od čega je oko 82% sa asfaltnim zastorom i oko 18% sa tucanikom ili šljunkom); grada Zaječara u funkciji veze naselja sa državnim putem I reda M-25 Zaječar-Knjaževac.
Stanje puteva I reda je zadovoljavajuće, dok puteve II reda generalno treba rekonstruisati. Lokalni putevi su u lošem stanju i neophodna je njihova rekonstrukcija. Od ostale saobraćajne infrastrukture, područje Prostornog plana delimično tangira železnička pruga Zaječar-Niš sa zapadne strane i pruga Niš-Dimitrovgrad sa jugozapadne strane. Područje Stare planine ima povoljan položaj u odnosu na aerodrom u Nišu, kao i u Sofiji u Republici Bugarskoj, oba na kraku koridora X Niš-Dimitrovgrad-Sofija.
Višenamenska vodoakumulacija „Zavoj” na Visočici izgrađena je 1990. godine sa branom visine 86 m od zemljanog nabačaja sa glinenim jezgrom na mestu na kome je 1963. godine došlo do klizanja brda i zatvaranja doline reke Visočice prirodnom pregradom koja je potopila selo Zavoj. Zapremina brane iznosi 1,47 miliona m3, dok je zapremina vodoakumulacije 170 miliona m3. Za potrebe kompletiranja vodoprivrednog sistema „Zavoj”, odnosno pojačanje vodnog potencijala (za oko 80 miliona m3) prevođenjem dela velikih voda iz Toplodolske reke u vodoakumulaciju kroz padine Stare planine, probijeno je oko 2.600 m od planiranih 5.690 m tunela.
Snabdevanje vodom naselja na području Prostornog plana vrši se preko dva gradska vodovoda koja imaju karakter manjih regionalnih sistema (Pirot i Knjaževac) i koji podmiruju i potrebe nekih prigradskih i dolinskih naselja, kao i iz 54 seoska vodovoda (30 na delu opštine Pirot, 15 na delu opštine Knjaževac, pet na delu opštine Dimitrovgrad i četiri na delu grada Zaječara). Sela u dolinskim zonama, uglavnom raspolažu većim vodovodima (sa više grupnih sistema i kaptiranih izvora i vodozahvata), dok su u planinskim selima češći pojedinačni (porodični) vodovodi. Iako područje spada u vodom bolje podmirene krajeve Republike Srbije stanje snabdevanja vodom naselja nije u potpunosti zadovoljavajuće. Veliki broj izvora i vodozahvata otežava održavanje vodovoda i sanitarnu zaštitu izvorišta, posebno što postoji znatni broj neregistrovanih priključaka na vodovodnu mrežu. Seoski vodovodi su malih kapaciteta i neodgovarajuće tehničke opremljenosti što smanjuje pouzdanost sistema u uslovima kvarova i malovodnim situacijama. Gubici u distributivnoj mreži su znatni što zahteva revitalizaciju i hidrauličko osmatranje većine sistema.
Stanje sanitacije naselja na području Prostornog plana nije zadovoljavajuće. Kanalizacione sisteme imaju samo Pirot i Knjaževac i to sa obuhvatom samo u centralnim delovima gradskih područja. Kanalizacija za otpadne vode se uvodi u reke bez postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (u daljem tekstu: PPOV), što dovodi do udarnih zagađenja deonica Nišave, nizvodno od Pirota i Belog Tomoka, nizvodno od Knjaževca. Razvoj kanalizacije za atmosferske vode jako zaostaje u Pirotu dok u Knjaževcu nije ni započeo. Stanje sanitacije seoskih naselja je loše, bez kanalizacionih sistema i sanitarno bezbednih septičkih jama. Otpadne vode iz domaćinstava i staja usmeravaju se preko provizornih septičkih jama prema najbližim vodotocima koji se vrlo često koriste i za odlaganje čvrstog otpada, što pogoršava stanje kvalitata voda u svim dolinskim rekama. U naseljima na planinskom području situacija je nešto bolja zbog malog broja stanovnika i male specifične potrošnje vode tako da je efluentni pritisak na okolinu mali i ne prekoračuje potencijal autopurifikacije vodotoka. Privredna društva na području Prostornog plana najvećim delom se snabdevaju iz vodovodnih sistema naselja jer za sada nema većih potrošača koji zahtevaju tehnološku vodu iz rečnog sistema.
Područje Prostornog plana opremljeno je sledećom elektroenergetskom prenosnom mrežom i objektima:
jedna deonica dalekovoda (u daljem tekstu: DV) 400 kV na pravcu trafo stanica (udaljem tekstu: TS) 400/110 kV Đerdap – TS 400/110 kV Bor 2 – TS 400/110 kV Niš 2 (na području grada Zaječara i opštine Knjaževac);
šest deonica DV 110 kV (ukupne dužine oko 208 km) na pravcu: TS 400/110/35 kV Niš 2 – TS 110/35 kV Pirot 2 (DV dužine oko 57,5 km), TS 110/35 kV Zaječar – TS 110/35 kV Knjaževac – TS 110/35 kV Svrljig (DV dužine oko 72 km), HE Pirot – TS 110/35 kV Pirot 2 (DV dužine oko 0,9 km), TS 110/35 kV Pirot 2 – TS 110/35 kV Pirot 1 (DV dužine oko 9,5 km), TS 110/35 kV Pirot 1 – TS 110/35 kV Svrljig (DV dužine oko 46,9 km) i TS 110/35 kV Pirot 2 – TS 110/35 kV Dimitrovgrad (DV dužine oko 21,5 km);
pet TS 110/35 kV i to: TS 110/35 kV Knjaževac, koja ima dvostrano napajanje iz pravca TS 110/35 kV Zaječar i TS 110/35 kV Svrljig i iz koje se napaja veći deo konzumnog područja opštine Knjaževac i mali deo grada Zaječara; TS 110/35 kV Svrljig (van područja Prostornog plana, koja ima trostrano napajanje iz pravca TS 400/110/35 kV Niš 2, TS 110/35 kV Pirot 1 i TS 110/35 kV Knjaževac) iz koje se napaja istočni, pogranični deo konzumnog područja opštine Knjaževac; TS 110/35 kV Pirot 2 koja ima dvostrano napajanje iz pravca HE Pirot i pravca TS 400/110/35 kV Niš 2 i TS 110/35 kV Pirot 1 koja takođe ima dvostrano napajanje iz pravca TS 110/35 kV Pirot 2 i TS 110/35 kV Svrljig iz kojih se napaja područje opštine Pirot; TS 110/35 kV Dimitrovgrad (van područja Prostornog plana) koja se napaja iz pravca TS 110/35 kV Pirot 2 i iz koje se napaja deo konzumnog područja opštine Dimitrovgrad;
19 deonica DV 35 kV (ukupne dužine oko 103,7 km) od čega na području opštine:
Knjaževac – šest, dužine oko 46,6 km, na pravcima: TS 110/35 kV Knjaževac – TS 35/10 kV Knjaževac 1, TS 110/35 kV Knjaževac – TS 35/10 kV Knjaževac 2, TS 110/35 kV Knjaževac – TS 35/10 kV Knjaževac 3 (DV dužine oko 6,5 km), kojima se napajaju Knjaževac i prigradska naselja; TS 110/35 kV Knjaževac – TS 35/10 kV Minićevo (DV dužine oko 10,2 km) kojim se napajaju vangradska naselja severno i severoistočno od Knjaževca (uključujući i pet sela koja pripadaju ED „Zaječar”); TS 110/35 kV Svrljig-TS 35/10 kV Kalna (DV dužine oko 20,65 km) kojim se napajaju seoska naselja u južno od Knjaževca u predelu Stare planine u graničnom pojasu prema Republici Bugarskoj; TS 35/10 kV Kalna – Mezdreja (dužine oko 9,3 km) koji trenutno radi pod naponom 10 kV;
Pirot – deset dužine oko 50 km na pravcima: TS 110/35 kV Pirot 1 i Pirot 2 ka TS 35/10 Pirot 1, Pirot 2, Pirot 3, Pirot 4, Pirot 5, Pirot 7 i Pirot 9 (DV dužine oko 14 km) kojima se napajaju Pirot i prigradska naselja; TS 35/10 kV Pirot 4 – TS 35/10 kV Temska (DV dužine oko 9,5 km), TS 110/35 kV Pirot2 – TS 35/10 kV Visočka Ržana (DV dužine oko 17,5 km) i TS 110/35 kV Pirot 2 – TS35/10 kV Nišor (dužine oko 8,95 km) kojim se napajaju seoska naselja na području opštine Pirot i delom na području opštine Dimitrovgrad;
– Dimitrovgrad – tri dužine oko 7,1 km na pravcima: TS 110/35 kV Dimitrovgrad – TS 35/10 kV Dimitrovgrad 1 (DV dužine oko 1,4 km) i TS 110/35 kV Dimitrovgrad – TS35/10 kV Dimitrovgrad 2 (DV dužine oko 2,3 km) i TS35 /10 kV Dimitrovgrad 1 – TS 35 /10 kV Dimitrovgrad 2 (DV dužine 3,4 km) kojima se napaja Dimitrovgrad i seoska naselja;
5) 17 TS 35/10 kV od čega na području opštine:
– Knjaževac – pet – TS 35/10 kV Knjaževac 1, TS 35/10 kV Knjaževac 2, TS 35/10 kV Knjaževac 3 (sve tri na području grada) i TS 35/10 kV Minićevo (čije se napajanje vrši iz TS 110/35 kV Knjaževac) kao i TS 35/10 kV Kalna (čije se napajanje vrši iz TS 110/35 kV Svrljig);
– Pirot – deset – TS 35/10 kV Pirot 1, TS 35/10/6 kV Pirot 2, TS 35/10 kV Pirot 3, TS 35/6 kV Pirot 4, TS 35/10 kV Pirot 5, TS 35/10 kV Pirot 7 i TS 35/10 kV Pirot 9 (svih sedam na području grada) i 3 vangradske – TS 35/10 kV Temska, TS 35/10 kV Visočka Ržana i TS 35/10 kV Nišor (čije se napajanje vrši iz TS 110/35 kV Pirot 1 i Pirot 2);
– Dimitrovgrad – dve – TS 35/10 kV Dimitrovgrad 1 i TS 35/10 kV Dimitrovgrad 2, van područja Prostornog plana, (čije se napajanje vrši iz TS 110/35 kV Dimitrovgrad);
6) više deonica DV 10 kV ukupne dužine oko 552,5 km, od čega: u opštini Knjaževac oko 322,5 km (od toga kablovske mreže oko 59 km u gradskom području i na pravcu Jabučko ravnište-Babin zub oko 3,5 km i nadzemne mreže oko 260 km); u opštini Pirot oko 192 km (od toga kablovske mreže oko 45 km u gradskom području i nadzemne mreže oko 147 km); u opštini Dimitrovgrad oko 23 km; u gradu Zaječaru oko 15 km;
7) 270 TS 10/0,4 kV, od čega na delu područja opštine Knjaževac 116 TS10/0,4 kV, Pirot 143 TS10/0,4 kV, Dimitrovgrad 8 TS 10/0,4 kV i gradu Zaječaru 3 TS 10/0,4 kV. Za većinu seoskih područja je karakteristično da su sve TS malo opterećene, sa malim teretima, koji su znatno ispod termički dozvoljenih. kvalitet nadzemne 10 kV mreže je najbolji na području opštine Pirot.
Na području Prostornog plana u funkciji je derivaciona hidroelektrana (u daljem tekstu: HE) „Pirot” instalisane snage 2(40 MW koja se realizuje dovodnim tunelom iz vodoakumulacija „Zavoj” dužine 9.093 m sa mašinskom zgradom na rubnom delu grada Pirota i kompenzacionim basenom kraj Nišave. HE „Pirot” radi prosečno oko 1.400 sati godišnje i proizvodi oko 130 GWh godišnje najkvalitetnije vršne energije. Veoma je značajna njena uloga u kriznim situacijama u elektroenergetskom sistemu, te se koristi kao havarijska rezerva energetskog sistema. Takođe, na području Stare planine nalazi se više malih hidroelektrana (u daljem tekstu: MHE) i to: „Temac” na Temštici (instalisane snage 625 kW i godišnjom proizvodnjom oko 2,8 GWh); „Zavoj” nizvodno od brane na vodoakumulaciji „Zavoj” (instalisane snage od 350 kW i godišnjom proizvodnjom oko 2,5 GWh – u fazi pripreme za puštanje u pogon); kao i oko 11 privatnih MHE na teritoriji opštine Knjaževac (instalisane snage od od 2 kW do 44 kW, ukupno 214 kW i godišnjom proizvodnjom oko 600.000 kWh) uglavnom na neadekvatnom tehničkom nivou i bez projektne i planske dokumentacije. Na području Prostornog plana nije izgrađena gasovodna mreža.
Područje Prostornog plana pripada mrežnoj grupi 019 Zaječar (teritorija grada Zaječara i opštine Knjaževac sa 42 naselja) i mrežnoj grupi 010 Pirot (teritorija opština Pirot i Dimitrovgrad sa 40 naselja). Fiksna telefonija preko 21 telefonske centrale (11 analognih i 10 digitalnih) pokriva 82 naselja sa oko 28.738 telefonskih priključaka, od čega na području opštine Knjaževac 10 telefonskih centrala (sedam analognih i tri digitalne) sa 8.691 priključkom, na području opštine Pirot devet telefonskih centrala (dve analogne i sedam digitalnih) sa 19.520 priključaka, na području grada Zaječara dve telefonske centrale (obe analogne) sa 527 priključaka i na području opštine Dimitrovgrad bez telefonskih centrala i priključaka. U proseku ima oko 37,6 telefona na 100 stanovnika, što je znatno iznad proseka za Republiku Srbiju. I pored relativno visoke gustine telefona, stanje telefonije je nezadovoljavajuće zbog tehnički zastarelog dela mreže (naročito u mrežnoj grupi Zaječar), nepostojanja ruralnog radio-telefonskog sistema za retko naseljena brdsko-planinska područja (zbog čega je nepokriveno 32 naselja), velikog broja dvojnika, niskog stepena digitalizacije mreže od 65% (u mrežnoj grupi Zaječar svega 49%) i slabe izgrađenosti mreže optičkih kablova. Na području Prostornog plana nalaze se tri deonice magistralnih optičkih kablova sa kratkim privodima do naselja u njihovoj neposrednoj blizini, i to:
Niš-Knjaževac-Zaječar (deonica Rgošte-Donje Zuniče kroz građevinsko područje Knjaževca na teritoriji opštine Knjaževac i Selačka-Vratarnica na teritoriji grada Zaječara) sa privodima do Vratarnice, Malog Izvora, Dubrave i Minićeva;
Niš-Pirot-granica Bugarske (deonica kroz građevinsko područje Pirota) sa privodom do Dimitrovgrada;
Pirot-Babušnica-Leskovac (deonica kroz građevinsko područje Pirota).
Područje Prostornog plana pokrivaju dva operatera mobilne telefonije „Telenor” (062 i 063) sa šest baznih stanica (dve na teritoriji opštine Knjaževac i četiri na teritoriji opštine Pirot) i „Telekom Srbija” (064 i 065) sa 10 baznih stanica (četiri na teritoriji opštine Knjaževac, pet na teritoriji opštine Pirot i jedna na teritoriji grada Zaječara). Pokrivenost signalima nije ujednačena, ali je razvoj mobilne telefonije u stalnoj ekspanziji i situacija se brzo popravlja. Stanje u mreži za prenos podataka i „Inernet” može se oceniti kao zadovoljavajuće jer su sedišta mrežnih grupa Zaječar i Pirot uključena u posebnu mrežu za prenos podataka i internet (SMIN) Telekoma Srbija, što predstavlja uslov priključenja i ostalih komutacionih elementa nakon njihove digitalizacije. Na području Prostornog plana u funkciji je 11 poštanskih jedinica (ili jedna poštanska jedinica na oko 6.700 stanovnika) i to na teritoriji opštine Pirot šest (tri u gradu i po jedna u Visočkoj Ržani, Kamenici i Temskoj), Knjaževac tri (u gradu, Donjoj Kamenici i Kalni) i gradu Zaječaru dve (u Vratarnici i Malom Izvoru). Postojeće stanje poštanske mreže nije zadovoljavajuće, ni po broju ni po prostornom rasporedu, naročito u planinskom delu gde su poštanske jedinica dosta udaljene od pojedinih sela.
Komunalna opremljenost
Komunalna opremljenost područja, sem donekle u opštinskim centrima, nije dovoljna. Organizovana eliminacija smeća postoji u Knjaževcu i Pirotu. Ruralna područja su uglavnom izostavljena iz ciklusa sakupljanja otpada što ima u gotovo svim selima za posledicu postojanje lokalnih smetlišta, često smeštenih na najneprihvatljivijim lokacijama (kraj puteva). Aktuelni problemi sistema upravljanja otpadom odnose se na: improvizovan način prikupljanja i deponovanja otpada koji nije u skladu sa sanitarnim uslovima i merama zaštite životne sredine; neefikasan i ekološki neprihvatljiv način postupanja sa otpadom, bez bilo kakve selekcije i predtretmana. Pijace su izgrađene i uređene u Knjaževcu i Pirotu. Uređenost grobalja i javnih zelenih površina je na niskom nivou sem donekle u opštinskim centrima. Od javnih servisa, formirane su protivpožarne službe i putne baze za održavanje puteva u Knjaževcu i Pirotu. Centralizovano snabdevanje toplotnom energijom ostvareno je samo u Pirotu (oko 14%) i Knjaževacu (oko 11%). U ostalim naseljima snabdevanje toplotnom energijom odvija se decentralizovano, korišćenjem lokalnih kotlarnica i individualnih peći na električnu energiju, ugalj i najčešće drva. Ukupna instalisana snaga konzuma iznosi 38,6 MW (u Pirotu 34 MW i Knjaževcu 4,6 MW), toplotni izvori se nalaze na sedam lokacija (pet u Pirotu, sa kapacitetom 49,70 MW i dve u Knjaževcu sa kapacitetom 6,4 MW), a kao gorivo se koristi mazut sa prosečnom godišnjom potrošnjom od 3.480 t (2.700 t u Pirotu i 780 t u Knjaževcu) i ugalj sa prosečnom godišnjom potrošnjom od oko 650 t u Knjaževcu. Transport toplotne energije ostvaruje se dvocevnom mrežom ukupne dužine od oko 15.100 m (oko 12.000 m u Pirotu i oko 3.100 m u Knjaževcu). U sistemu postoji 77 toplotnih podstanica (63 u Piroti i 14 u Knjaževcu). Mreža je stara preko 20 godina i nalazi se većim delom u betonskim kanalima. Ostala domaćinstva i poslovni prostori u Pirotu i Knjaževcu greju se pretežno na ugalj i drva.
Životna sredina
Na području Stare planine preovlađuju prirodni – izvorni i sekundarni ekosistemi (istočni i severoistočni pogranični delovi grada Zaječara, opština Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad). U potplaninskom pojasu preovlađuju prirodno-antropogeni ekosistemi, a u periurbanoj zoni Knjaževca i Pirota antropogeno-prirodni ekosistemi, sa antropogenizovanim ekosistemima u samim gradovima. Na najvećem delu područja Prostornog plana pitanja zaštite životne sredine obuhvaćena su pitanjima zaštite prirode i prirodnih vrednosti u Parku prirode Stara planina. Značajniji ekonomski razvoj na području Prostornog plana ostvaren je samo u okviru Pirota (sa obuhvaćenim delom saobraćajnog koridora državnog puta I reda M-1.12 Niš-Pirot-Dimitrovgrad i magistralne pruge E-70 u okviru grada), u okviru Knjaževca i donekle duž koridora Belog Timoka (sa državnim putem I reda M-25 Zaječar-Knjaževac-Niš i prugom na deonici od Knjaževca do izlaska iz obuhvaćenog dela grada Zaječara), ali i na ovom prostoru ispoljen pritisak na životnu sredinu je u dozvoljenim granicama. Iako Pirot ne spada u gradove sa većom ugroženošću životne sredine, kao regionalni i srednji industrijski centar na području Prostornog plana ima najviši stepen uroženosti životne sredine, posebno u pogledu zagađenja vazduha od saobraćaja, industrije i grejanja. Znatno manje je ugrožena životna sredina Knjaževca, gradskog centra i manjeg industrijskog centra lociranog na saobraćajnom koridoru niže frekvencije. Prirodni ekosistemi u Parku prirode izloženi su zanemarljivim antropogenim uticajima, usled malog broja stanovnika i nerazvijenih ekonomskih aktivnosti. Najmanje je antropogeno ugrožena prirodna/životna sredina visokoplaninskog pojasa Parka prirode bez naselja, intenzivnije privrede i saobraćaja. Na ovom prostoru ugrožavanje dominantno potiče od prirodnih pojava i procesa koji mogu biti pospešeni antropogenom destrukcijom (erozija, klizišta, urnisi, lavine, bujice, štetočine i drugo). Isticanje prirodno radioaktivne vode iz zatvorenih rudnika uranijuma u Kalni i Mezdreji (a moguće i na drugim lokalitetima van ovih rudnika) može ugroziti nizvodna naselja po ivici Parka prirode, ali su za konačan stav o ovom pitanju neophodna detaljna istraživanja. Iz šireg okruženja, područje Prostornog plana može biti ugroženo starom nuklearnom elektranom Kozloduj na Dunavu u Republici Bugarskoj koja je u procesu zatvaranja.
Prirodne vrednosti
Područje Prostornog plana karakteriše raznovrstan litološki sastav, predstavljen sedimentnim, manje magmatskim i metamorfnim stenama od najstarijih, paleozojskih, preko mezozojskog flišnog i krečnjačkog kompleksa i neogenih jezerskih i marinskih sedimenata, do najmlađih kvartarnih rečnih i bigrenih naslaga. Posebno je značajna facijalna raznovrsnost mezozojskih sedimenata, sa punim stratigrafskim razvićem trijasa, jure i krede i obiljem fosila u stenama pojedinih odeljaka ovih perioda. Geostrukturna građa terena je veoma složena i izražena je kroz brojne i reprezentativne pojave rasedne i naborne tektonike. Po svojim stratigrafskim, petrološkim, paleontološkim i geotektonskim odlikama Stara planina predstavlja izuzetnu riznicu „dokumenata” o istoriji razvitka zemljine kore, složenosti geoloških procesa i promenama paleoekoloških uslova.
Primarnu morfološku odrednicu čini markantni planinski greben, čija se visina povećava od severa ka jugu, dostižući na Midzoru 2.169 m n.v., pri čemu je još jedan vrh viši od 2.000 m n.v. (Dupljak), a desetak vrhova (Srebrana glava, Kopren, Tri čuke, Vražja glava, Golema glava, Golemi kamen i drugo) su u visinskoj zoni 1.900-2.000 m n.v. Osim presedlinama između tih vrhova, glavni greben je na nekoliko mesta izrazito snižen i probijen planinskim prevojima, od kojih su najpoznatiji Sveti Nikola i Kadibogaz. Od glavnog grebena odvajaju se bočni ogranci koji u obliku istaknutih razvođa, sa širim i blaže nagnutim temenima uokviruju izvorišne basene desnih pritoka Visočice i Timoka, posebno Crnovrške reke (greben Prilepski vrh-Žarkova čuka-Babin zub), Toplodolske reke (Belan-Mramor-Bratkova strana) i Dojkinačke reke (Kopren-Stražna čuka-Ponor). Diseciranost reljefa sa spletom dolina i jaruga je intenzivna, a vertikalno usecanje prethodno spomenutih dolina iznosi i 800-1.000 m u odnosu na temena njihovih razvođa. Ukupna visinska razlika najviše i najniže tačke područja je preko 2.000 m. Takav dinamičan reljef odlikuje se veoma strmim nagibima, mestimično i stenovitim liticama na odsecima planinskih strana ili usecima rečnih dolina (Babin zub, klisura Vladikina ploča, klisura Temske, klisura Rosomačke reke, Rosomački vrh, odsek Koprena, krečnjački ekskarpmani Vidliča) i izraženom varijabilnošću i raznovrsnošću ekspozicija. Rečna korita su sa strmim uzdužnim profilima, prelomima i stenovitima kaskadama i izrazitim meandarskim krivinama. Na krečnjačkim terenima prisutni su oblici kraškog i fluviokraškog reljefa (uvale, vrtače, ponorske doline, pećine i drugo).
Živi svet Stare planine odlikuje se značajnom specijskom i ekosistemskom raznovrsnošću. Flora je predstavljena sa oko 1.200 taksona (vrsta i podvrsta), svrstanih u 455 rodova i 33 familije biljaka. Oko 150 biljnih taksona su u određenoj kategoriji ugroženosti, na evropskoj Crvenoj listi flore nalazi se 48 biljaka Stare planine, a neke od njih (mužica – Androsace elongata, prečica – Lycopodium complanatum zvončica – Campanula cayciata, rosulja – Drosera rotundifolia i bor krivulj – Pinus mugo) pripadaju kategoriji kritično ugroženih vrsta (CR). Veći broj vrsta čine endemične (116) i retke biljke – utvrđene za prirodnu retkost (40), a za pojedine vrste na Staroj planini se nalaze jedina preostala (Svertia punctata), jedinstvena (Campanula calycieta, Rosa oxyodon) ili u Srbiji malobrojna staništa (Allium victorialis, Trolius europaeus, Alnus viridis, Salix silesiaca, Drosera rotindifolia, Paeonia decora, Gentiana punctata, Bruckentalia spiculifolia, Arctostaphylos uva-ursi, Veratrum album subsp. lobelianum, Paeonia decora i dr). Biljni pokrivač, odnosno vegetaciju područja čine 24 šumske i žbunaste i 28 zeljastih/travnih biljnih zajednica, koje su raspoređene u okviru visinskih pojaseva, od najnižeg pojasa termofilnih listopadnih šuma, do najviše zone subalpskih i alpskih travnjaka/pašnjaka. U bogatom fondu životinjskog sveta posebno se ističe fauna ptica sa 203 registrovane vrste, od kojih 154 predstavljaju gnezdarice. Zbog raznovrsnosti ornitofaune i prisustva retkih, ugroženih i u drugom pogledu značajnih vrsta ptica, deo područja Stare planine (delovi krajeva Visok i Vidlič), površine oko 440 km2 uključen je u Listu međunarodno značajnih područja za ptice IBA (Important Birds Areas). Većina ptica Stare planine utvrđene su za prirodnu retkost, a neke od njih nalaze se na različitim međunarodnim (IUCN, SPEC) listama ugroženih vrsta. Kao posebno značajne vrste ptica ističu se: suri orao (Aquila chrusaetos), riđi mišar (Buteo rufinus), sivi soko (Falco peregrinus), stepski soko (Falco cherrug), veliki tetreb (Tetrao urogallus), crna roda (Ciconia nigra), jarebica kamenjarka (Alectoris graeca), prdavac (Creh creh), šumska šljuka (Scolopah rusticola), planinski žalar (Charadrius morinellus), buljina (Bubo bubo), ušata ševa (Eremophila alpestris bacanica), stepska treptaljka (Anthus cempestris), planinski popić (Prunella collaris), vrtna crvenrepka (Phoenicurus phoenicurus), drozd kamenjar (Monticola sahatilis), mala muharica (Ficedula parva), žutokljuna galica (Purrhocorah graculus), čižak (Carduelis spinus), planinska strnadica (Emberiyia cia) i veliki tetreb. Sa područja su nestali krupni predstavnici nekrofagih (lešinarskih) ptica: orao bradan (Gupaetus barbatus), crni lešinar (Aegipius monachus) i beloglavi sup (Gups fulvus), koji se samo povremeno viđa u preletu iznad najvećih planinskih vrhova. Fauna sisara predstavljena je sa 30 vrsta, među kojima se kao prirodne retkosti (kojih ima 20 vrsta) ili ugrožene vrste mogu izdvojiti tekunica, snežna i riđa voluharica, kuna belica i zlatica, ris, medved, nekoliko vrsta slepih miševa, slepo kuče, veliki sivi puh i puh lešnikar i drugo. U sisarsku faunu uključeno je i nekoliko vrsta lovne divljači (zec, jelen, srna, divlja svinja i dr). Herpetofaunu, sa ukupno 18 vrsta – od kojih je 15 vrsta ustanovljeno za prirodnu retkost, čini šest vrsta vodozemaca i 12 vrsta gmizavaca među kojima i retka vrsta živorodnog guštera (Lacerta vivipara). Fauna riba veoma je bogata i raznovrsna i broji 27 vrsta, uključujući, kako prirodne retkosti – potočnu pastrmku (Salmo trutta) i balkanski vijun (Sabanajevia aurata), tako i alohtone vrste (tolstolobik, kalifornijska pastrmka i drugo) unete u hidroakumulaciju „Zavoj” ili vodotoke. Od insekata, najbolje je istražena fauna dnevnih leptira koja broji oko 120 vrsta, kao i veoma zanimljiva troglobiontska fauna pećine Vladikina ploča i drugih speleoloških objekata.
Zaštita prirodnih vrednosti je na području Prostornog plana do sada relizovana kroz sledeće aktivnosti:
donošenje i sprovođenje akata o ustanovljenju drugih zaštićenih prirodnih dobara (ukupne površine oko 318 ha) od strane teritorijalno nadležnih skupština opština Knjaževac i Pirot, i to za:
strogi prirodni rezervat (u daljem tekstu: SPR) „Draganište”, površine 112,03 ha, opština Knjaževac, zaštićen 1981. godine kao reperezent visokoplaninske zajednice smrče i subalpijske smrče;
SPR „Golema reka” površine 34,6 ha, opština Knjaževac, zaštićen 1981. godine kao tipičan primer dobro očuvanih šuma planinske bukve;
prirodni spomenik „Babin zub”, površine 44 ha, opština Knjaževac, zaštićen 1981. godine kao atraktivni reprezent delovanja denudacionih procesa u crvenim konglomeratima;
prirodni spomenik „Vodopad Bigrenog potoka”, površine 1,67 ha, opština Knjaževac, zaštićen 1981. godine kao jedan od najreprezentativnijih bigrenih vodopada u istočnoj Srbiji;
SPR „Smrče-Arbinje”, površine 8,70 ha, opština Pirot, ustanovljen 1985. godine kao primer najbolje očuvanih i najkvalitetnijih smrčevih sastojina Stare planine;
SPR „Bratkova strana”, površine 63,14 ha, opština Pirot, zaštićen 1985. godine kao stanište (i jedino pevalište) velikog tetreba na Staroj planini;
SPR „Vražija glava”, površine 17,40 ha, opština Pirot, zaštićen 1985. godine kao stanište planinskog javora i drugih retkih biljaka;
SPR „Tri čuke”, površine 26,31 ha, opština Pirot, zaštićen 1985. godine kao stanište zajednice bora krivulja;
SPR „Kopren”, površine 10 ha, opština Pirot, zaštićen 1985. godine kao tresavsko stanište na kome žive biljka mesožderka, rosulja i druge značajne biljne vrste;
prirodni spomenik „Stablo crnog bora-Rsovci”, opština Pirot, zaštićen 1984. godine;
donošenje i sprovođenje Uredbe o zaštiti Parka prirode „Stara planina” („Službeni glasnik RS”, broj 19/97), kojom je ovo područje ustanovljeno kao zaštićeno prirodno dobro od izuzetnog značaja nisu utvrđene zone sa različitim stepenima režima zaštite, shodno mogućnostima datim u Zakonu o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, broj 135/04), niti je režim zaštite eksplicitno imenovan, već je utvrđen set zaštitno-razvojnih mera (zabrane i preporuke), a staranje/upravljanje je povereno JP „Srbijašume” sa obavezom tog preduzeća da čuva i obeležava zaštićeno prirodno dobro, obezbeđuje sprovođenje propisanih mera zaštite, donosi programe zaštite i razvoja i druga dokumenta;
sprovođenje, primenu i poštovanje uredbi o zaštiti prirodnih retkosti i kontroli sakupljanja i prometa divljih biljnih i životinjskih vrsta, Zakona o lovstvu („Službeni glasnik RS”, br. 39/93, 44/93, 60/93 i 101/05), Zakona o ribarstvu („Službeni glasnik RS”, br. 35/94, 38/94 i 101/05), Međunarodnih konvencija o trgovini ugroženim biljnim i životinjskim vrstama i o biološkoj raznovrsnosti, kao i aktivnosti na međunarodnoj afirmaciji prirodnih vrednosti – registracijom na Listi evropskih ornitološki značajnih područja (IBA) i Listi botanički značajnih područja IPA (Important Plant Areas), donošenje ministarske deklaracije sa Republikom Bugarskom o proglašenju bilateralnog Parka mira „Stara planina” 1996. godine i utvrđivanje Stare planine za jedno od nekoliko područja iz Republike Srbije koje će biti predloženo za evropsku mrežu rezervata biosfere programu MaB.
Kulturna dobra
Na području Prostornog plana nalazi se više spomenika kulture od kojih je:
u kategoriju „od izuzetnog značaja” rangiran „Konak malog Riste” (porodice Hristić) u opštini Pirot;
u kategoriju „od velikog značaja” rangirarano tri spomenika kulture u opštini Pirot (kuća „Bela mačka”, tvrđava „Kale” i manastir Sv. Đorđa iznad Temske iz 16. veka) i dva u opštini Knjaževac (manastir Sv. Trojice kod Gornje Kamenice iz 15. veka i crkva Sv. Bogododice u Donjoj Kamenici iz 14. veka);
veći broj niže rangiranih kulturnih dobara ili evidentiranih nepokretnih kulturnih dobra pod prethodnom zaštitom i to na delu teritorije:
opštine Pirot – oko deset spomenika kulture, dve kulturno-istorijske celine, dva ostala dobra i jedan broj neevidentiranih objekata, posebno kod etno-baštine sela;
opštine Knjaževac – oko deset spomenika kulture, jedna kulturno-istorijska celina, tri ostala dobra, jedan broj neevidentiranih celina i pojedinačnih objekata narodnog graditeljskog nasleđa u selima i dva lokaliteta arheoloških nalazišta;
opštine Dimitrovgrad – nekoliko neevidentiranih kulturnih dobara i pojedinačnih objektata narodnog graditeljskog nasleđa u selima;
grada Zaječara – jedan spomenik kulture, nekoliko neevidentiranih celina i pojedinačnih objekata narodnog graditeljskog nasleđa u selima.
Sem seoskih crkava, celina i objekata narodnog graditeljstva, ostala nepokretna kulturna dobra su dosta dobro istražena, zaštićena i uređena ali su nedovoljno valorizovana i korišćena i pored toga što predstavljaju značajne turističke potencijale. Po uređenosti se ističu najvredniji spomenici kulture u Pirotu – „Konak malog Riste”, kuća „Bela mačka”, tvrđava „Kale” i manastir Temska (najuređeniji stari sakralni objekt na području Prostornog plana), a ne zaostaju mnogo ni ostala dobra u Pirotu. Međutim, zapostavljeni su pećinska crkvica kod Rsovaca, manastir kod Vrela, kao i seoske crkve, a naročito seoski ambijenti i narodna arhitektura (u Toplom Dolu, Dojkincima, Rosomaču i drugo). U opštini Knjaževac, nepokretna kulturna dobra u gradu su prihvatljivo uređena, ali bez adekvatnog kulturološkog korišćenja. Uređenost vangradskih dobara je nezadovoljavajuća, naročito praistorijskih nalazišta, crkava i seoskog etno-nasleđa. Slična situacija je sa dobrima na teritoriji opštine Dimitrovgrad i grada Zaječara.
Najvrednije sačuvano etno nasleđe nalazi se u zabačenim planinskim selima. Zbog napuštanja sela ti objekti su izloženi propadanju i rušenju. U ovim selima sačuvani su ambijenti i arhitektura arhaičnih sela Stare planine (gotovo neizmenjeni od nastanka u 19. veku). Najznačajniji su očuvaniji objekti od autohtonog materijala – stambene zgrade i privredni objekti vodenica, strugara, valjavica i drugo, a najinteresantniji ambijenati su u jezgrima zbijenih sela. U selima su, pored crkava, sačuvana zavetna mesta – zapisi (krst, drvo) na kojima se održavaju verski običaji. Ostala sela na području Prostornog plana pretrpela su znatne transformacije, koje su sve veće što su naselja niža, saobraćajno pristupačnija i bliža gradu, tako što su autentičnu kulturnu baštinu zamenili manje vredni objekti i ambijenti po uzoru na mešovita i gradska naselja.
Odbrana zamlje i zaštita od elementarnih nepogoda
Na području Prostornog plana Vojska Srbije poseduje određene komplekse posebne namene koji su delom perspektivni. Najveći vojni kompleksi se nalaze na građevinskom području Knjaževca i Pirota, dok se na području Parka prirode nalazi više manjih kompleksa sa objektima.
Područje Prostornog plana izloženo je opasnosti od atmosferskih nepogoda, odronjavanja i klizanja zemljišta, požara, zemljotresa i drugo. Prisutne su klimatske pojave nevremena, preko zime sa jakim vetrovima, smetovima, snegolomovima i drugo, a preko leta sa električnim pražnjenjima, olujama, bujicama i drugo. Učestalost elementarnih nepogoda je značajno veća na kontaktu obodnih delova kotlina i podgorja planine. Poseban rizik za predmetno područje predstavljaju pojave vezane za problematiku zaštite hidrogeološkog resursa, tj. zaštitu kvaliteta jezerskih, rečnih i izvorskih voda. Od ostalih prirodnih elementarnih nepogoda, najznačajnije su biljne i životinjske šumske štetočine.
4. POTENCIJALI I OGRANIČENjA ZAŠTITE I RAZVOJA
4.1. Potencijali
Vodni resursi Stare planine su najvećim delom očuvani i predstavljaju značajni razvojni potencijal. Planinski deo područja Prostornog plana predstavlja izvorište voda Republike Srbije, nacionalnog i regionalnog značaja. U planinskim zonama vodotoci su najčešće u I i I/II klasi kvaliteta, nizvodno od većih sela u IIa, a u nekim slučajevima i IIb klasi. Specifični prosečni protoci na rekama Stare planine su znatno veći od prosečnih za Republiku Srbiju. Vodoakumulacija „Zavoj” je najznačajniji vodni objekat na područu koji predstavlja stratešku rezervu vode najvišeg kvaliteta. Spada u vrlo retke višenamenska akumulacije u Republici Srbiji koje omogućavaju višegodišnje regulisanje protoka što joj daje izvanredan značaj u vodoprivrednom sistemu Republike Srbije. Poboljšavanje efekata vodoakumulacije „Zavoj” u svim domenima korišćenja, uređenja i zaštite voda, uslovljeno je prevođenjem dela „velikih” voda Toplodolske reke, to jest završetkom realizacije tunelske derivacije za njihovo prevođenje. Ovim bi se, pored ostvarivanja garantovane protočnosti na nizvodnom potezu Toplodolske reke, obezbedilo i kontinualno ispuštanje garantovanog ekološkog protoka iz Zavojskog jezera u Visočicu, odnosno popravili vodni režimi na čitavom toku reke Temštice nizvodno od ušća Visočice. Na području Prostornog plana postoji više izvora termomineralnih voda, slabo sumporovitih i radioaktivnih, balneološki pogodnih za lečenje reumatičnih obolenja i rekreativno korišćenje.
Osnovni potencijali za usmeravanje poljoprivrede i sela područja Prostornog plana ka održivom razvoju, koju bi trebalo bliže odrediti donošenjem Strategije integralnog ruralnog razvoja i pratećih operativnih programa, jesu: heterogeni prirodni uslovi, koji pružaju mogućnost obezbeđenja širokog asortimana ponude kvalitetnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda za potrebe lokalne turističke i šire tržišne tražnje; kontinualno prostiranje velikih površina planinskih pašnjaka, pogodnih kako za ekstenzivno napasanje velikih stada krupne i sitne stoke tako i za organizovanje kontrolisane ispaše na terenima sa posebnim režimima zaštite biodiverziteta i drugih unikatnih prirodnih vrednosti; komparativne prednosti prirodnih travnih zajednica u proizvodnji ovčijeg, goveđeg i kozjeg mesa i mleka, odnosno njihovih prerađevina, vrhunskog kvaliteta, uslovljenog odlikama geografske sredine čiju tržišnu vrednost bitno može da poveća dobijanje zaštićenog imena porekla sa područja „Parka prirode Stara planina”; vekovna tradicija u proizvodnji kvalitetnog grožđa i vina na terenima koji zahvataju timočka i pirotska vinogorja što se takođe može komercijalizovati dobijanjem oznake zaštićenog geografskog imena i porekla, posebno u okviru obogaćivanja sadržaja lokalne turističke ponude; povoljni prirodni uslovi za komercijalnu proizvodnju raznovrsnog koštičavog voća na većini područja do 800 m n.v., kako u sistemu itegralne zaštite i prihranjivanja, tako i u režimu organske proizvodnje; nizak nivo hemizacije poljoprivrede i apsolutno preovlađivanje prirodnih/semiprirodnih ekosistema (šume, pašnjaci i livade) u strukturi korišćenja ukupnog prostora, koji predstavljaju povoljnu okolnost za ofanzivniji pristup u primeni organskih metoda poljoprivredne proizvodnje; pedološke, klimatske i hidrološke pogodnosti za intenziviranje povrtarske proizvodnje u plodnim kotlinskim predelima što može da bude iskorišćeno za povećanje atraktivnosti turističke ponude; velika biološka raznovrsnost dolinskih i kotlinskih mezofilnih livada, kao i brdskih i planinskih kserofilnih pašnjaka, značajnih ne samo kao resurs biomase i izuzetno kvalitetna pčelinja paša, već i kao izvor još uvek nedovoljno istraženih biljnih farmakoloških komponenti; prepoznatljivo ime porekla i kvalitet raznovrsnih lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, posebno jagnjećeg mesa, kačkavalja, belih sireva, crnog vina i drugo; postojanje značajnih kapaciteta za industrijsku preradu, skladištenje i marketing gotovo svih lokalnih poljoprivrednih sirovina; realni izgledi za povećanje institucionalne i finansijske podrške održivom poljoprivrednom i ruralnom razvoju planinskih područja, sa prilivom sredstava Evropske unije (u daljem tekstu: EU), jer već sada postoji podrška iz Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije; inicijative glavnih aktera privrednog, društvenog i političkog života opština i okruga obuhvaćenih Prostornim planom na objedinjavanju aktivnosti usmerenih na potpunije i racionalnije korišćenje prirodnih resursa Stare planine kroz zajedničke projekte realizovane na principima partnerstva, međuregionalne, međunarodne i prekogranične saradnje i razmene iskustava u primeni originalnih integralnih strategija održivog razvoja poljoprivrede i sela.
Na području Prostornog plana se po površini, strukturi sastojina i kvalitetu drvne mase ističu visoke bukove šume, mešovite prebirne sastojine jele, bukve i jele, smrče i bukve i čiste sastojine smrče. Zbog prisustva endemskih, retkih i ugroženih vrsta ili bogatog florističko-dendrološkog sastava posebno su pored zajednice visokoplaninskih (alpskih) pašnjaka, tresavskih, vlažnih i kamenjarskih staništa, značajne reliktne polidominantne zajednice hrastovog i bukovog pojasa, zajednica šleske vrbe i zelene jove i zajednice subalpske žbunaste vegetacije sa borom krivuljem, niskom klekom i subalpskom smrčom. Potencijal šuma je različit u zavisnosti od vlasništva. U privatnim šumama dominiraju izdanačke šume hrastova, graba i bukve. Visoke jednodobne sastojine su delimično očuvane u opštini Pirot, dok su na ostalim delovima razređene i degradirane. U državnim šumama dominiraju šume izdanačkog porekla (37,2 %), visoke šume su nešto skromnije zastupljene (31,6 %), veštački podignute sastojine pokrivaju 12,8 %, šikare 9,6 % i šibljaci 8,8 %. Evidentirano je 27 vrsta drveća, različitog stepena očuvanosti (očuvanih sastojina ima oko 45%, razređenih oko 25% i degradiranih oko 30%, uglavnom u Timočkom šumskom području). Učešće lišćarskih vrsta u šumskom fondu je oko 90% (od čega bukva oko 75%), a zimzelenih vrsta oko 11%. U državnim šumama dominiraju čiste sastojine u odnosu na mešovite. Po kvalitetu se izdvajaju visoke očuvane šume bukve, čiji je proizvodni potencijal iskorišćen 83%, kao i izdanačke šume bukve.
Potencijal za demografsku obnovu Stare planine nalazi se prvenstveno u gradskim centrima, Pirotu i Knjaževcu, takođe i Zaječaru i Dimitrovgradu, ali i u urbanim centrima šireg okruženja. Osnov za povratak i doseljavanje stanovništva na planinsko područje predstavlja obezbeđenje boljih uslova življenja i privređivanja, pre svega u okviru turizma sa poljoprivredom i drugim komplementarnim aktivnostima.
Za razvoj i transformaciju mreže neselja pogodnosti predstavljaju: formirani i potencijalni centri na seoskom području, kao i naselja sa pojedinim funkcijama u periurbanoj i široj gravitacionoj zoni opštinskih centara i u perifernim delovima opština; začeci disperzije malih i srednjih preduzeća, odnosno mikro-biznisa u industrijskom i uslužnom sektoru u pojedinim naseljima; povoljan položaj u odnosu na raspoložive turističke resurse. Na bazi razvoja funkcija proizvodno-uslužnog i javno-komunalnog karaktera formirala se mreža potencijalnih subopštinskih/sekundarnih opštinskih centara van obuhvata Prostornog plana i to Kalna i Minićevo na području opštine Knjaževac i Temska na području opštine Pirot. Najujednačenije funkcionalne veze ostvaruju sela u perifernom delu grada Zaječara, koja gravitiraju gradskom centru Zaječaru, opštinskom centru Knjaževac i subopštinskom centru Minićevo.U mreži objekata javnih službi najpovoljniji je odnos između objekata osnovnog obrazovanja i razmeštaja školoobaveznog kontigenta stanovništva, kao i mesnih kancelarija i gravitirajućeg stanovništva.
Osnovni potencijali za razvoj privrede su: prirodni resursi za razvoj poljoprivrede i prehrambene industrije; prirodni uslovi za razvoj celogodišnjeg turizma na Staroj planini kao turističkoj destinaciji vrhunskog kvaliteta sa pratećim uslužnim delatnostima od značaja za šire područje; MSP kao osnovni oblik organizovanja firmi i generator razvoja, konkurentnosti i zapošljavanja (prioritetno u proizvodnji i preradi poljoprivrednih proizvoda i sektoru usluga); nekoliko velikih privrednih društava koje su uspešno izvršile privatizaciju i bitne su za razvoj opština (pre svih „Tigar” u Pirotu). Područje Prostornog plana je pogranično područje sa Republikom Bugarskom koje u današnjim uslovima predstavlja potencijal u pogledu saradnje na regionalnom i lokalnom nivou kroz izgradnju infrastrukture i drugih javnih sadržaja, ulaganja u turizam, zaštitu prirode, prirodne i kulturne baštine i drugo (npr. razvoj turističkih centara sa obe strane Stare planine – kao Senokos u opštini Dimitrovgrad i Kom u opštini Berkovica u Republici Bugarskoj, drumska obilaznica Stare planine, zajednički kanalizacijski kolektori i postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda kod postojećih i planiranih graničnih prelaza i drugo).
Područje Prostornog plana predstavlja prostor sa posebnim turističkim potencijalima. Stara planina je najkvalitetnije visokoplaninsko područje u Republici Srbiji (izuzimajući Prokletije i Šar planinu u Autonomnoj pokrajini Kosovo i Metohija) pogodno za savremene aktivnosti celogodišnjeg turizma i rekreacije, kao i kulturološke prezentacije, za ekološki ekskluzivnu poljoprivrednu proizvodnju zdrave hrane i druge aktivnosti komplementarne Parku prirode i turizmu (šumarstvo, vodoprivreda, proizvodnja čiste energije, čista industrijska i zanatska prerade i drugo). Prirodni uslovi i resursi su među najznačajnijim prirodnim pogodnostima za razvoj zimskog i letnjeg turizma i rekreacije, integralno sa drugim vidovima turizma i komplementarnim aktivnostima. Kapacitet prostora omogućava realizaciju kako turističkih centara i naselja, tako i sportsko-rekreativne ponude u prostoru. Reljef Stare planine po morfometrijskim oblicima i predeonim karakteristikama sa hidrološkim resursima predstavlja izražen turistički i rekreativni potencijal. Visokoplaninski masiv sa neposrednim srednjeplaninskim okruženjem zauzima oko 110 km2 u visinskom pojasu iznad 1.500 m n.v. i oko 340 km2 u visinskom pojasu između 1.000 i 1.500 m n.v. Glavni potencijali razvoja turizma su skijalište na Staroj planini, vodoakumulacija „Zavoj” i vodotoci sa pogodnim lokacijama za realizaciju visokokomercijalnih turističkih centara u opštinama Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad, uz uključivanje podplaninskih sela u turističku ponudu. Posebni turistički potencijali na širokom visokoplaninskim prostoru Stare planine (u opštinama Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad) su tereni pogodni za visoko-kvalitetno alpsko i nordijsko skijanje (sa hladnim ekspozicijama, visinskim razlikama staza do 1.000 m, trajanjem snega do pet meseci, uz povoljne travne terene kontinuealnih nagiba i sa malo šume) međunarodnog i nacionalnog značaja, kako za rekreativno skijanje, tako i za sportska takmičenja međunarodnog i nacionalnog ranga, po standardima Svetske skijaške federacije (FIS). Značajni potencijal predstavlja i bogata kulturna baština (naročito etno-vrednosti tradicionalnih sela i manifestacije u funkciji turizma) uz intenzivniju i organizovaniju prezentaciju i korišćenje, obnovu zapostavljenih tradicionalnih zanata i drugo. Posebni potencijali za razvoja turizma su očuvana priroda i prirodne vrednosti Parka prirode uz uslov intenzivnije i organizovanije zaštite, prezentacije i kontrolisanog korišćenja. U opštini Knjaževac to su visokoplaninski vrhovi, grebeni i padine Stare planine sa vrednostima i staništima u šumama, na pašnjacima i tresavama u slivu Crnovrške reke, kao i predeli Janošica – Novo Korito, Radičevska reka, Repušnica, Papratska reka i padine od Orlovog kamena do Jabučkog ravništa. U opštini Pirot to su vrhovi, grebeni i bila Stare planine, Vidlič, klisure Toplodolske i Rosomačke reke, uklješteni meandri Temštice i Visočice, kraške uvale i pećine, Krupačko vrelo i vrelo kod sela Jelovica, Dag Banjica kod sela Gradašnica, Banja kod sela Sopot sa vodenicama, reke Nišava, Temštica, Visočica, Toplodolska, Dojkinačka, Jelovička i Rosomačka reka, Zavojsko jezero, Krupačko jezero (kod Pirota, uz granicu područja van obuhvata Prostornog plana), prirodne vrednosti i staništa vrsta na pašnjacima, tresavama i u šumama na padinama i izvorišnim čelenkama Stare planine i drugo. U opštini Dimitrovgrad to su prirodne vrednosti vrhova, grebena i padina Stare planine i Vidliča, dok su u gradu Zaječaru to vrednosti prirodnog okruženja manastira Suvodol, kao i potencijali za lov i letnju rekreaciju na Staroj planini. Pogodnost predstavlja ispoljen interes inostranog i domaćeg kapitala za izgradnju i eksploataciju turističko-rekreativnih kompleksa i infrastrukture, koncesije za korišćenje pašnjaka i drugih resursa na području Stare planine.
Na rudno-eksplatacionom području Stare planine je eksploatisano zlato i uran, a u toku je eksploatacijia granita, krečnjaka, šljunaka i drugo, dok potencijalno mogu da se eksploatišu pirit, bizmut, bakar, ugalj i drugo. Na području Prostornog plana determinisano je oko 30 rudnih ležišta različite zapremine, mineralnog ili stenskog sastava, od kojih se mogu koristiti oni koji nisu u koliziji sa režimima zaštite Parka prirode i režimima zaštite izvorišta voda.
Povoljan geografsko-saobraćajni položaj Stare planine u odnosu na glavne razvojne osovine i saobraćajne koridore Republike Srbije (posebno E-75 i E-80) i veće gradove (posebno Niš i Sofija), kao i u odnosu na evropski turistički koridor Dunava (preko Zaječara i Negotina), postojeći granični prelazi („Vrška čuka” u gradu Zaječaru, „Kadibogaz” u opštini Knjaževac i „Gradina” u opštini Dimitrovgrad) i mogući granični prelazi („Sv. Nikola” u opštini Knjaževac i „Donji Krivodol” u opštini Dimitrovgrad), kao i postojeći pristupni putevi i morfometrijski uslovi za izgradnju novih saobraćajnica, predstavljaju osnovni potencijal za saobraćajno povezivanje planskog područja sa okruženjem.
Na području Prostornog plana, s obzirom na planirani razvoj turizma, postoji mogućnost racionalnog obezbeđivanja vodosnabdevanja i odvođenja otpadnih voda, izgradnje elektroenergetskih i telekomunikacionih kapaciteta. Od lokalnih potencijala za proizvodnju elektroenergije najznačajniji su hidropotencijali i energija vetra uz poštovanje uslova zaštite prirode i životne sredine.
Posebne prirodne vrednosti nivoa Parka prirode (V kategorija upravljanja zaštićenim predelima po standardima Međunarodne unije za zaštitu prirode – IUCN), sa vrednostima nepokretnih kulturnih dobara na području Prostornog plana predstavljaju potencijale za afirmaciju zaštite i razvoja područja i očuvanje visokog kvaliteta životne sredine kao uslova i motiva održivog razvoja, za naučna istraživanja i edukaciju i drugo. Upravo na pitanjima prirodnih vrednosti predložen je dosad najznačajniji korak afirmacije područja (nominacija za listu MAB) i ostvarena institucionalna saradnja.
Potencijal predstavaljaju i organizacioni oblici upravljanja zaštitom, razvojem, izgradnjom i uređenjem područja Prostornog plana na republičkom nivou u vidu JP „Srbijašume” i JP „Skijališta Srbije”, na regionalnom nivou u vidu Asocijacije turističkih organizacija istočne Srbije i na lokalnom nivou u vidu Agencije za razvoj Stare planine, Pirot i Javnog preduzeća za razvoj, izgradnju i uređenje turističkog centra „Babin Zub” (u daljem tekstu JP „Babin zub”), Knjaževac (kao uslovni potencijal koji zavisi od ovlašćenja i stručne osposobljenosti za poslove razvoja, kao i od logističke podrške u fininsijskim, kadrovskim i agencijskim poslovima). Sistem upravljanja zaštitom, razvojem, izgradnjom i uređenjem zahteva usklađivanje sa zakonodavstvom EU u duhu koncepta održivog razvoja, zaštite i regionalne saradnje.
Značajan potencijal za planirane javne i ostale funkcije predstavljaju građevinsko zemljište i objekti dosadašnjih kompleksa posebne namene (uz uslov rešavanja imovinsko pravnih odnosa onih kompleksa koji se neće tretirati kao perspektivni).
4.2. Ograničenja
Vodna bogatstva, značajna po potencijalu, relativizuje izrazita vremenska neravnomernost, sa izraženim povodnjima i dugim malovodnim periodima u vodotocima, koji jedva zadovoljavaju potrebe održanja vlastitih vodenih ekosistema. Dolinski delovi područja Prostornog plana ugroženi su poplavama bujičnog karaktera i morfološkom nestabilnošću rečnih korita. Svrljiški Timok i Trgoviški Timok većim delom su regulisani na gradskom području Knjaževca, kao i Nišava na gradskom području Pirota. Beli Timok plavi obradive površine nizvodno od Knjaževca. Podzemne vode, koje većim delom čine karstni izvori manjih kapaciteta, vrlo su promenljive izdašnosti. Aluvijalni sedimenti Trgoviškog i Belog Timoka i Nišave takođe su male izdašnosti, sa lokalnim izdanima nedovoljnim za podmirivanje potreba za vodom u budućnosti čak i manjih naselja. Posledica nedovoljne sanitacije naselja je povećanje zagađenja voda organskim sadržajima i neorganskim efluentima. U pogledu kvaliteta voda najugroženija je reka Temštica, na potezu kroz istoimeno naselje, gde doživljava udarno zagađenje koje je prevodi iz I i u III klasu kvaliteta. Veće dolinske reke (Trgoviški Timok, Beli Timok, Nišava) pod velikim su efluentnim opterećenjima i u lošem stanju kvaliteta jer se u njih ispuštaju otpadne vode svih dolinskih naselja (uključujući i kanalizacije Knjaževca i Pirota), bez ikakvog prečišćavanja. Na području Prostornog plana (na delu teritorije u opštini Knjaževac) prisutne su pojave devastacije vodotoka, što ugrožava osnovne ciljeve zaštite i razvoja. Potpuno nekontrolisano se pregrađuju pojedini vodotoci, grade MHE (sa pregradama i derivacijama) i ribnjaci. Za eksploataciju i zaštitu vodoakumulacije problem je što još uvek nisu uspostavljene zone sanitarne zaštite i zone zabrane gradnje na rubu akvatorije, tako da postoji velika opasnost od degradacije kvaliteta vode i prostora oko vodoakumulacije. Posebno ograničenje predstavljaju erozioni procesi različitog inteziteta koji ugrožavaju slivno područje.
Očuvanje, zaštitu i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta i drugih potencijala ruralnog prostora bitno otežavaju sledeća ograničenja: duboka starost seoskog, posebno poljoprivrednog stanovništva, koja inercijom demografskih procesa ubrzava već otpočeto gašenje planinskih sela; relativno slaba prirodna plodnost zemljišta, reljefna ograničenja pri obradi skromno zastupljenih oranica, uska determinisanost strukture proizvodnje prirodnim uslovima, opora klima, udaljenost od tržišta i druge specifične teškoće zbog kojih je poljoprivreda Stare planine proizvodno i dohodovno hendikepirana, u odnosu na terene na nižoj nadmorskoj visini; isuviše usitnjen i rasparčan zemljišni posed, pa stoga i siromaštvo preovlađujućeg dela seoske populacije, nemoćne da prihodima od poljoprivrede obezbedi sredstva neophodna za ulaganja, kako u razvoj, unapređivanje i ukrupnjavanje sopstvenog gazdinstva, tako i za opremanje i održavanje domaćinstva prema savremenim civilizacijskim standardima; nizak stepen robnosti poljoprivredne proizvodnje, koji se može javiti kao bitno ograničenje za sigurno i kontinuirano obezbeđenje dovoljne količine kvalitetnih sirovina pri aktiviranju postojećih/izgradnji novih pogona za preradu lokalnih agrarnih sirovina, odnosno pri poslovnom povezivanju lokalnog agrarnog sektora sa turističkim kapacitetima koji je posledica agrarne strukture s dominantnim udelom sitnih seljačkih gazdinstava, prevashodno orijentisanih na podmirenje prehrambenih potreba sopstvenog domaćinstva; usporena difuzija naučno-tehničkog progresa, savremenih ekoloških standarda, ekonomskih znanja i tržišnih informacija u poljoprivrednu praksu, ne samo zbog niskog nivoa opšteg i stručnog obrazovanja pretežnog dela poljoprivrednih proizvođača, već pre svega zbog nepostojanja odgovarajuće infrastrukture razvoja, posebno u domenu savetodavne poljoprivredne službe, sanitacije seoskih naselja i slično; izuzetno slaba razvijenost saobraćajne, hidrotehničke, društvene i druge infrastrukture perifernih planinskih sela, kao velika prepreka ne samo za animiranje mlađeg stanovništva za život i rad na selu, već i za dobro organizovanje poljoprivredne proizvodnje u efektivnijim ekonomskim i društvenim strukturama; slab kvalitet i nizak nivo opremljenosti poljoprivrednih gazdinstava savremenom mehanizacijom i uređajima, naročito mašinama za olakšavanje proizvodnje, transporta i skladištenja stočne hrane, kao i opremom za skladištenje, čuvanje, preradu i pakovanje poljoprivrednih i drugih prehrambenih proizvoda sakupljenih u prirodi, a usled toga prisustvo primitivne prerade i nedovoljna primenjenost standarda vezanih za zdravstvenu ispravnost hrane i sigurnost u proizvodnom lancu; desetkovanost stočnog fonda, u odnosu na potencijale krmne osnove prostranih prirodnih travnjaka; nesigurnost plasmana proizvedenih roba po ekonomski prihvatljivim cenama, jer glavne tržišne viškove poljoprivrede planskog područja čine meso, mleko, grožđe i voće, tj. skuplje namirnice koje nailaze na barijeru kupovno sposobne tražnje na domaćem tržištu i ograničenja u izvozu; neusklađenosti funkcija upravljanja, korišćenja i održavanja/unapređivanja prostranih pašnjaka koji čine svojinu Republike Srbije; usporena privatizacija agro-industrijskih kapaciteta, poljoprivrednih zadruga i društvenih preduzeća, koja drže značajan deo zemljišta i drugih agrarnih resursa.
Očuvanje, zaštitu i adekvatno korišćenje šuma i šumskog zemljišta otežava to što nije uspostavljena potpuna kompatibilnost tretmana šuma u zonama sa režimima zaštite i odredbama sistemskih zakona (iz oblasti šumarstva, vodoprivrede, turizma i drugo), nije regulisan pravni status nekih površina pod šumom, zatečno stanje šuma čije su sastojine u značajnom delu razređene i degradirane (naročito izdanačke šume bukve i mešovite prebirne sastojine jele i bukve i jele, smrče i bukve) ili ekološki ugrožene i nestabilne (naročito šume smrče), niski proizvodni efekti (naročito izdanačkih šuma hrastova), slučajevi neplanskog korišćenja šuma, nedovoljna visina inventara, neadekvatno finansiranje i nepoštovanje režima korišćenja, nepoznavanje potpunog stanja privatnih šuma i drugo. Obešumljenost i prekomerno pašarenje u prošlosti otvorili su žarišta ekscesivne i jake erozije na prostranim površinama u izvorišnim čelenkama Crnovrške i Ćuštičke reke, na desnoj dolinskoj strani Toplodolske reke, desnim padinama neposrednog sliva Zavojskog jezera, levoj strani Dojkinačke reke, u slivu Aldinačke i Koritske reke. Procesi vodne erozije imaju trend smirivanja u poslednjih tridesetak godina ali je latentno prisutna opasnost njihovog razbuktavanja u slučaju nepažljivog ophođenja sa travnim i šumskim pokrivačem i samim zemljištem.
Osnovni problem razvoja predstavlja biološka depopulacija planinskog dela područja Prostornog plana. Ograničenja deomografske obnove ogledaju se u nepovoljnoj starosnoj strukturi stanovništva, nedovoljnom broju aktivnih stanovnika koji obavljaju zanimanje, smanjenoj reproduktivnoj sposobnosti stanovništva, niskom životnom standardu, lošim uslovima privređivanja i slično.
Osnovna ograničenja za razvoj mreže naselja, pored depopulacije i starenja stanovništva svih naselja na seoskom području, jesu redukcija pojedinih funkcija centara u mreži naselja, neizgrađenost i loše stanje komunalne infrastrukture u seoskim naseljima, ograničena saobraćajna i komunikacijska dostupnost većine seoskih naselja u planinskom području. Razmeštaj objekata primarne zdravstvene zaštite i većine javnih i komercijalnih usluga stanovništvu, osim u Pirotu i Knjaževcu, nije usklađen sa mrežom naselja. Trend depopulacije i senilizacije sela nije ujednačen. Najmanji je u dolinskim zbijenim i polurazbijenim naseljima na području grada Zaječara, a najveći u planinskim naseljima opštine Dimitrovgrad. Ovaj proces je praćen i gašenjem pojedinih planinskih sela (npr. Repušnica u opštini Knjaževac). Depopulacija je doprinela demografskom usitnjavanju naselja. U naseljskoj mreži najviše je (oko 85%) seoskih naselja sa manje od 500 stanovnika. Izražena heterogenost u veličini naselja ukazuje na slabu i nerazvijenu mrežu naselja na područuju Prostornog plana. Nerazvijenost srednjih naselja, varoškog tipa sa pripadajućim funkcijama, jedan je od razloga loše demografske slike na posmatranom području. Redukciju funkcija opštinskih centara, u prvom redu Knjaževca, usled izrazito monocentričnog razvoja opštine, nije pratilo prenošenje dela aktivnosti industrijskog i tercijarnog sektora u druga naselja opština, već njihovo pomeranje iz gradskog centra u rubnu zonu.
Ograničenja privrednog razvoja su manifestovana na više načina. Planinsko područje predstavlja ekonomski najnerazvijeniji deo opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac, što je osnovni uzrok ukupne depopulacije i vrlo nepovoljne starosne i profesionalne strukture koja karakteriše ovu teritoriju. Dodatno ograničenje jeste slabo diverzifikovana privredna struktura planinskih predela, čiju okosnicu čine tradicionalne delatnosti koje same ne omoguđavaju egzistenciju i unapređenje kvaliteta života, niti povratak lokalnog stanovništva. Zbog pograničnog položaja prema Republici Bugarskoj, planinsko područje je u prethodnom periodu bilo van ekonomskih tokova sa nedovoljnim ulaganjem u njegov razvoj. S druge strane, prava lokalne zajednice za razvoj ekonomskih aktivnosti dodatno su ograničavana ili onemogućavana usled kolizije sa režimom državne granice, interesima vodoprivrede, rudarstva i drugo, a u poslednjoj deceniji i sa zaštitom prirode i prirodnih vrednosti.
Postojeća turistička i rekreativna ponuda, sem u opštinskim centrima Pirot i Knjaževac i donekle na delu Parka pridode (na turističko-izletničkim kompleksima „Basarski kamen” i „Babin zub”), nedovoljno je razvijena i afirmisana. Potpuno je neintegrisana sa aktivnostima zaštite, uređenja, prezentacije i kulturološkog korišćenja prirodnih i stvorenih vrednosti Parka prirode, kao i sa komplementarnim aktivnostima. Nisu dovoljno definisane kompetencije upravljanja održivim razvojem Stare planine (sem u šumarstvu) što se naročito odnosi na interesno organizovanje turističkih i drugih razvojnih subjekata. Za uključivanje sela u turističku ponudu i razvoj seoskog turizma problem je nepovoljna obrazovna struktura stanovništva, zapostavljanje i odumiranje tradicionalnih aktivnosti, kao i nizak nivo opremljenosti prostora i naselja saobraćajnom i tehničkom infrastrukturom i sadržajima javnih službi. Ograničenje predstavlja nedovoljno razumevanje značaja razvojnih potencijala planinskog turizama kao vodeće aktivnosti budućeg razvoja područja, a usled toga i odsustvo inicijative i participacije za pokretanje turističkog razvoja i zaštitu prirodnih vrednosti. Na nacionalnom nivou ograničenja za razvoj turizma na području Prostornog plana jesu nedovoljna državna sredstva iz kojih se obezbeđuje finasiranje kapitalne infrastrukture i iniciranje razvoja turističko-rekreativne infrastrukture, kao i razvijen sistem fiskalnih, kreditnih i drugih subvencija, koje bi mogle da privuku tržišno predfinansiranje i ulaganje u razvoj turizma i zaštitu prirodnih i kulturnih vrednosti područja. Sledeće ograničenje je nepostojanje celovitih i usklađenih zakonskih okvira kojim se utvrđuju prava, potrebe, interesi i obaveze u obezbeđenju uslova za razvoj lokalnih zajednica u zaštićenim prirodnim dobrima, na osnovu kojih je moguće obezbediti realne kompromise sa zahtevima i potrebama zaštite. Razvojem turističke ponude broj ljudi na planskom području će se povećati, pa se mora računati sa proporcionalnim opterećenjem životne sredine usled povećane potrošnje resursa (otpadne vode, čvrsti otpad) i u manjoj meri sa zagađivanjem vazduha i bukom, zbog većeg intenziteta saobraćaja.
Usled nedovoljne istraženosti mineralnih resursa (osim pojava uglja u južnom i severnom delu Parka prirode) njihova eksploatacije nema veći ekonomskim značaj iako po brojnosti i raznovrsnosti resursa rudna područja Stare planine spadaju među perspektivnija u Republici Srbiji. Ograničenja eksploatacije mineralnih sirovina javljaju se i usled režima zaštite regionalnih izvorišta vodosnabdevanja i režima zaštite prirode.
Mreža pristupnih državnih puteva II reda i lokalnih puteva je pretežno slabog kvaliteta i nekompletna u funkciji povezivanja naselja međusobno i sa sadržajima buduće turističke ponude u prostoru. Ograničenja u pogledu razvoja putne mreže su topografska, zbog ispresecanosti terena bočnim dolinama i tehno-ekonomska, zbog znatnih troškova finansiranja njihove izgradnje, rekonstrukcije i održavanja.
Elektroenergetska i telekomuniukaciona mreža i objekti nisu odgovarajućeg kvaliteta i kvantiteta. Neravnomerno su razvijene posebno u planinskom delu i predstavljaju ograničenje za planirani razvoj naselja i sadržaja turističke ponude. Pojedini delovi elektroenergetske mreže imaju jednostrano napajanje i ne zadovoljavaju kriterijum sigurnosti u napajanju (primer dalekovoda 35 kV Svrljig-Kalna koji pri ispadu iz sistema ostavlja potrošače u toj zoni napajanja bez napona). Za realizaciju snabdevanja prirodnim gasom ne postoje tehničke mogućnosti. Razvoj i održavanje sistema toplifikacije u Pirotu i Knjaževacu ograničava težak ekonomski položaj nadležnih javnih preduzeća, (neekonomska cena toplotne energije i nizak stepen naplate usluga), dotrajalost mreže, nizak stepen automatizacije i energetske efikasnosti.
Za zaštitu i očuvanje kvaliteta vode osnovni problem je nezadovoljavajuća komunalna opremljenost naselja i nizak nivo komunalne higijene. Nadekvatan je način prikupljanja i tretmana otpadnih voda i čvrstog otpada i nije rešeno pitanje uređenja grobalja, posebno stočnih. To može biti i značajno ograničenje za ostvarivanje planiranog razvoja turizma na području Prostornog plana.
Osnovna ograničenja zaštite i korišćenja prirodnih i kulturno-istorijskih vrednosti jesu: pojave prekomerne i neselektivne seče šume, prenamnožavanje štetnih insekata i bolesti šuma; neplanski izvedena ili nekompletno planirana izgradnja, posebno u pogledu infrastrukture; erozija na nepošumljenim (ispod gornje granice šume) i eksploatisanim šumskim zemljištima; ubrzavanje procesa degradacije pašnjaka usled nedovoljnog stočarenja i erozije; fizički nepristupačan veći deo teritorija Parka prirode. Posebno ograničenje je veoma restriktivan koncept korišćenja prirodnih resursa i prostora u Praku prirode (kao i u drugim zaštićenim prirodnim dobrima) čime je dovoden u pitanje održivi razvoj lokalnih zajednica.
Ograničenja upravljanja zaštitom, razvojem, izgradnjom i uređenjem područja vezana su za: postojeći parcijalni pristup u razvojnom tretmanu Stare planine, koji se odvija bez institucionalne, sistemske i informatičke podrške; konfliktne interese glavnih subjekata korišćenja, zaštite i razvoja; neodgovarajuću raspodelu nadležnosti, ovlašćenja i odgovornosti za upravljanje procesom zaštite, razvoja i uređenja područja (usled neadekvatnih ili neprilagođenih zakonskih rešenja i nesprovođenja postojećih mehanizama upravljanja); neustanovljene stimulativne mere za razvoj; nepostojanje adekvatnog sistema kompenzacija lokalnoj zajednici koja je ograničena u razvoju zbog interesa šire zajednice (režimi zaštite izvorišta voda, prirode i drugo); pomešane kompetencije upravljanja nadležnih republičkih organa i staraoca Parka prirode, sa nadležnostima opština na građevinskim područjima postojećih naselja, budućih turističkih centara i drugih sadržaja; ograničene nadležnosti JP „Srbijašume” za upravljanje zaštitom i razvojem Parka prirode, sa osnovnim izvorom finansiranja od šumarstva i bez dovoljnog finansijskog učešća države u zaštiti prirode; nedovoljno učešće lokalne zajednice u upravljanju razvojem zaštićenih prirodnih i turističkog prostora od republičkog značaja; pojave neplanske izgradnje u zoni uže i šire zaštite Zavojskog jezera i na drugim lokalitetima; nerešene imovinsko-pravne odnose na zemljištu, neregulisane nadoknade za opremanje i korišćenje građevinskog zemljišta, teškoće u obezbeđivanju lokacija za komercijalne i nekomercijalne objekte i drugo.
5. ODRŽIVI REGIONALNI RAZVOJ PODRUČJA, PREKOGRANIČNA I MEĐUNARODNA SARADNjA
5.1. Održivi regionalni razvoj
Održivi regionalni razvoj područja Stare planine zasnivaće se na integraciji urbane i ruralne ekonomije i razvoju turizma i zaštiti prirode. U skladu sa preporukama planerske prakse zemalja EU sa višim stepenom razvoja planinskih područja, turizam predstavlja već niz godina jednu od najdinamičnijih oblasti kompleksnog komercijalnog i nekomercijalnog razvoja, posebno ekološki očuvanih a ekonomski nedovoljno razvijenih planinskih područja. Turizam kao privredna grana u okviru prioritetnih ciljeva insistira na očuvanju i unapređenju prirodnog i kulturnog nasleđa, odnosno na definisanju zajedničkog interesa za racionalno korišćenje i mudro upravljanje prostorom, što je preduslov održivog razvoja. Intenziviranje razvoja turističke regije Stara planina, odnosno turizma sa komplementarnim delatnostima kao nosioca celokupne ekonomske i prostorno-funkcionalne organizacije doprineće pokretanju dinamičnog privrednog razvoja, radnom angažovanju stanovništva, atraktivnosti regiona za stanovanje, usporavanju negativnih demografskih procesa, podizanju životnog standarda lokalnog stanovništva uz istovremeno obezbeđivanje uslova za rešavanje ostalih razvojnih problema.
Regionalni aspekt razvoja definisan u PPRS, prema kom područje Prostornog plana pripada funkcionalnim područjima Zaječara i Pirota, odnosno turističkoj regiji Stara planina, zasnovan je na potencijalu ovog područja za realizovanje celogodišnjih turističkih aktivnosti na osnovu čega će ovaj prostor steći ulogu pola koncentracije turizma u istočnoj Srbiji, koji će vremenom postati pol ukupnog razvoja. Turističkoj regiji Stara planina uslovno će gravitirati stanovništvo makroregionalnog centra Niš, zatim centara funkcionalnih područja Pirota i Zaječara i opština istočne Srbije. Takođe, regija će privući klijentelu Beograda i Vojvodine, kao i Bugarske, a preko njih i širih emitivnih područja.
Održivi socio-ekonomski i prostorno-ekološki razvoj ove regije Republike Srbije zasnivaće se na:
kompatibilnosti turističkih potencijala sa prirodnim i ekonomskim resursima uz pretpostavku razvoja organske, odnosno tradicionalne proizvodnje hrane i pratećih uslužnih delatnosti (pre svega kroz razvoj MSP) u skladu sa potrebama turističke regije;
visokim standardima u domenu turističkih usluga koje će većim delom ostvarivati radna snaga iz kontingenta urbanog stanovništva;
valorizaciji relativno povoljnog geografskog položaja Stare planine, podizanju životnog standarda stanovništva Republike Srbije, kao budućih korisnika usluga turističke regije i višem stepenu organizacije turističke ponude;
valorizaciji dva evropska multimodalna koridora (VII i X), između kojih je Stara planina smeštena, kao i boljem povezivanju sekundarnim saobraćajnicama tim koridorima;
intezivnijem korišćenju niškog i sofijskog aerodroma u cilju bolje dostupnosti Stare planine;
kvalitativnoj transformaciji saobraćaja na prilaznim koridorima (državnim putevima I i II reda) Staroj planini, čime bi se stvorili uslovi za umrežavanje (komplementarnost) turističke ponude okruženja sa turističkom ponudom Stare planine i uticalo na sveukupni preobražaj timočke razvojne osovine, odnosno na povećanje njenog značaja u prostorno-funkcionalnoj organizaciji Republike Srbije;
aktiviranju i kvalitativnoj transformaciji privrede razvojnih centara u neposrednom i makroregionalnom okruženju čime će se stvoriti materijalna baza za razvoj funkcije odmora i rekreacije njihovog stanovništva koja bi se ostvarivala u području Stare planine.
5.2. Prekogranična i međunarodna saradnja
Region Stare planine predstavlja područje intezivne prekogranične i međunarodne saradnje između susednih država u cilju osnaživanja perifernih i slabo razvijenih regiona, očuvanja prirodnih resursa i održivog razvoja, jačanja partnerstva na nivou lokalnih vlasti, kao i zajedničkog nastupa kod EU i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju razvojnih programa. U okviru ove saradnje realizovano je ili je u toku više projekata iz oblasti:
privrednog razvoja i kulturne saradnje opština sa područja Prostornog plana i opština sa druge strane Stare planine u Republici Bugarskoj i Republici Rumuniji; (projekti: „Zapadna Stara planina”, „Euroregion 21” i drugo);
razvoja turizma i infrastrukture, npr. projekti: povezivanja turističkih centara „Senokos” (opština Dimitrovgrad) i „Berkovski Balkan-Kom” (opština Berkovica) sa obe strane Stare planine zajedničkim skijalištem i drugom turističko-rekreativnom infrastrukturom; „Drumska obilaznica Stare planine i nove veze sa Bugarskom”; zajednički kanalizacijski kolektori i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda kod postojećih i planiranih graničnih prelaza i drugo;
zaštite prirode, prirodnih vrednosti i životne sredine, budući da je Stara planina jedinstven fizičko-geografski sistem, razdvojen državnom granicom Republike Srbije i Republike Bugarske, koji nema isti tretman zaštite i održivog korišćenja prirodnih resursa (u delu Stare planine koji se nalazi na teritoriji Republike Bugarske pod režimom zaštite su dva rezervata i zaštićeno područje graditeljske baštine, koja zahvataju površinu od oko 36 km2). U ovoj oblasti već postoje projekti: zajednički park prirode „Zapadna Stara planina”, zajednički predlog Republike Srbije i Republike Bugarske za upis Stare planine u listu MaB kao rezervata prirode i drugo.
II. CILjEVI ODRŽIVOG RAZVOJA I ZAŠTITE, KORIŠĆENjA I UREĐENjA PODRUČJA
1. OPŠTI I POSEBNI CILjEVI
Polazeći od odredbi PPRS i prioritetnih posebnih namena područja Prostornog plana (zaštite prirode i razvoja turizma), a imajući u vidu preporuke i standarde EU u oblasti održivog razvoja u zaštićenim područjima, utvrđuju se sledeći opšti ciljevi zaštite, razvoja i uređenja prostora:
obezbeđenje trajne zaštite prirodnog fenomena na području Parka prirode kao i utvrđivanje kapaciteta prostora Parka prirode i turističke regije Stara planina za prezentaciju javnosti, rekreaciju, turizam i komplementarne aktivnosti, edukaciju i naučna istraživanja;
utvrđivanje dugoročne strategije naučnih istraživanja, edukacije i kulturološkog korišćenja prirodnog fenomena, kao i mera očuvanja, unapređenja i zaštite prirode, posebnih prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara;
uspostavljanje sklada između funkcija zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti i funkcija razvoja u cilju održivog razvoja područja, uključivanjem i koordinacijom relevantnih aktera svih nivoa upravljanja, turističkih i drugih privrednih subjekata i lokalnog stanovništva;
očuvanje i unapređenje prostorno heterogenih resursa i uslova za proizvodnju kvalitetnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, uporedo s kontinuelnim poboljšavanjem materijalnih i socijalnih uslova življenja seoskog stanovništva;
zadržavanje i podsticanje naseljavanja stanovništva u ruralne predele, investiranjem u razvoj infrastrukture, javnih službi i usluga, očuvanjem i unapređenjem prirodnog i kulturnog nasleđa, razvojem turizma i drugih ekonomski isplativih i statusno privlačnih aktivnosti na selu;
obezbeđenje uslova za funkcionalnu i prostornu integraciju područja Parka prirode i turističke regije sa neposrednim i širim okruženjem;
utvrđivanje namene površina i koncepta organizacije sadržaja suprastrukture i infrastrukture u funkciji Parka prirode, planinskog turizma i komplementarnih aktivnosti;
utvrđivanje prioriteta i etapnosti realizacije zaštite, razvoja i uređenja Parka prirode i turističke regije;
utvrđivanje smernica za izradu i donošenje: programa zaštite i razvoja Parka prirode; programa razvoja turizma i komplementarnih aktivnosti; programa prezentacije Parka prirode; srednjoročnih i kratkoročnih programa izgradnje i uređenja prostora; urbanističkih planova i akata za uže prostorne celine, kojima se regulišu uslovi i režimi izgradnje, uređenja i korišćenja prostora.
Posebni ciljevi za ostvarivanje opštih ciljeva zaštite, razvoja, korišćenja i uređenja područja posebne namene odnose se na:
uspostavljanje zona zaštite Parka prirode i utvrđivanje režima zaštite, korišćenja i uređenja prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara;
rezervisanje prostora od interesa za razvoj turizma (turističkog rizorta, turističkih centara i naselja, skijališta, turističko-rekreativne infrastrukture i drugo) i utvrđivanje pravila izgradnje, uređenja i korišćenja područja za celogodišnji planinski turizam i komplementarne aktivnosti u skladu sa režimima zaštite Parka prirode i izvorišta voda;
uspostavljanje zona zaštite vodoakumulacije „Zavoj”, pojasa i zona tehničke zaštite oko vodozahvatnih i prateđih objekata i utvrđivanje režima zaštite, uređenja i korišćenja tih prostora;
uređenje i gazdovanje poljoprivrednim i šumskim zemljištem prema režimima i uslovima zaštite Parka prirode i izvorišta voda;
zaustavljanje procesa degradacije pedološkog sloja preduzimanjem komplesnih mera zaštite od erozije;
rekonstrukciju, izgradnju i dovođenje u optimalno funkcionalno stanje saobraćajne, vodne, energetske i telekomunikacione infrastrukture kojom se obezbeđuje racionalnija organizacija prostora za turizam, integralan razvoj i uređenje područja;
definisanje koncepta razmeštaja turističkih kapaciteta i razvoja skijališta prema specifičnostima savremenog pristupa planiranju i uređenju planinskih područja u skladu sa racionalnošću izgradnje i korišćenja s jedne strane i ekološkim, klimatskim i ekonomskim kriterijumima, s druge strane;
zaštitu egzistencijalnih interesa lokalnog stanovništva unapređenjem alternativne seoske ekonomije i konkretnim programima uključivanja u turističku ponudu;
edukaciju lokalnog stanovnišva za uključivanje u aktivnosti zaštite prirode i prirodnih vrednosti, turizma i komplementarnih aktivnosti u skladu sa principima održivog razvoja;
racionalnije iskorišćavanje lokalnih pogodnosti za proizvodnju tržišno atraktivnih planinskih poljoprivredno-prehrambenih artikala, primarno za zadovoljavanje lokalne turističke tražnje;
očuvanje biološke raznovrsnosti, geo-nasleđa i predela;
zaštitu, prezentaciju i održivo korišćenje nepokretnik kulturnih dobara i uređenje njihove zaštićene okoline;
utvrđivanje smernica za razvoj integralnog informacionog sistema o Parku prirode i turističkoj regiji Stara planina;
utvrđivanje mera zaštite od elementarnih i drugih nepogoda i zaštite od interesa za odbranu;
utvrđivanje smernica za uspostavljanje efikasnih institucionalno-organizacionih i upravno-kontrolnih nadležnosti i obaveza za sprovođenja prostorno-planskih rešenja i kontrolu zaštite, izgradnje i korišćenja prostora;
animiranje države za ustanovljenje stimulativnih upravnih politika i mera za primenu Prostornog plana i to: finansijskih (obezbeđenje budzetskih stavki ili formiranje fondova za izgradnju infrastrukture i nekomercijalnih sadržaja društvenog standarda, obnovu i razvoj pašnjarskog stočarstva, revitalizaciju kulturnih dobara, pogotovu spomenika narodnog graditeljstva i drugo), kreditnih (sa benificiranim kamatama, grejs periodom i drugo, za izgradnju sadržaja ponude u prostoru, uređenje, rekonstrukciju i dogradnju seoskih kuća za turistički smeštaj i drugo), poreskih (selektivne olakšice za ulaganje u prve komercijalne turističke sadržaje, domaću radinost u seoskom turizmu, kulturna dobra i drugo);
animiranje tržišnih nosilaca razvoja za izgradnju komercijalnih sadržaja turističke ponude, privrede i društvenog standarda, kao i za gazdovanje prirodnim resursima (npr. pašnjacima) putem koncesija, najma i slično.
2. CILjEVI ODRŽIVOG RAZVOJA I ZAŠTITE, UREĐENjA I KORIŠĆENjA PODRUČJA PO TEMATSKIM OBLASTIMA
Za operacionalizaciju opštih i posebnih ciljeva održivog razvoja i zaštite, uređenja i korišćenja područja posebne namene utvrđuju se sledeći ciljevi prikazani po pojedinim tematskim oblastima.
Zaštita prirode i prirodnih vrednosti:
– očuvanje/održanje raznovrsnosti divlje flore i faune i njeno povećanje reintrodukcijom nestalih autohtonih vrsta životinja i biljaka;
– očuvanje staništa, jačanje (brojčano snaženje) i prostorno širenje populacija retkih, ugroženih i kritično ugroženih biljnih i životinjskih vrsta;
– održanje ekosistemske raznovrsnosti i zaštita prirodnih i agroekosistema od invazivnih vrsta biljaka i životinja, kao i od drugih vrsta, sorti i rasa koje unose nepoželjne promene u prirodni i agrobiodiverzitet;
– umereno povećanje površine pod šumom, očuvanje i unapređenje raznovrsnosti i autohtonosti dendrološkog sastava, poboljšanje strukture šumskih sastojina – prvenstveno u hrastovom pojasu i prevođenje izdanačkih šuma u više uzgojne oblike;
– proaktivna zaštita zemljišta od vodne erozije, zagađivanja i drugih degradacionih procesa, zaštita voda od zagađivanja i nepovoljnih promena hidroloških režima, zaštita vazduha od zagađivanja, zaštita od prekomerne buke i drugih nepovoljnih uticaja na prirodu i ljude;
– konzervacija delova područja u zatečenom stanju radi zaštite integriteta i spontanog funkcionisanja njihovog ukupnog prirodnog kompleksa, za naučne, obrazovne i kulturne svrhe;
– očuvanje, prikazivanje i održivo korišćenje mesta, prirodnih objekata i pojava koji svojim geološkim, geomorfološkim, hidrografskim ili drugim obeležjima predstavljaju istaknute, retke i privlačne vrednosti geo-nasleđa;
– očuvanje raznovrsnosti, živopisnosti i lepote predela, unapređenje njegovog kvaliteta i uređenosti u zonama i koridorima stanovanja, saobraćaja, privrednih aktivnosti i rekreacije i sprovođenje sanacije i rekultivacije degradiranih površina;
definisanje ograničenja u pogledu organizacije lovnih i ribolovnih područja;
omogućavanje dostupnosti ljudima pejzažnih, bioloških i drugih vrednosti i prirodnih resursa područja za održivo korišćenje u okviru turizma, rekreacije i komplementarnih aktivnosti, nauke, obrazovanja, sporta i drugo;
integrisanje prezentacije prirodnih vrednosti u turističku ponudu putem zajedničkih programa, planova, i projekata uz izdvajanje dela turističkog profita za potrebe zaštite prirode koja predstavlja turistički motiv;
utvrđivanje obaveza da se u konkretnim planskim rešenjima u razumnoj i usklađenoj meri poštuju interesi zaštite i razvoja u okvirima nacionalnih i međunarodnih pravnih normi, standarda i preporuka koji se odnose na zaštitu prirode i životne sredine, generalno i na konkretne razvojne namere, a uz uvažavanje primera tzv. „dobre prakse”.
2) Zaštita životne sredine:
očuvanje i unapređenje kvaliteta životne sredine, integralno sa zaštitom prirode u okviru koncepta održivog razvoja;
racionalno korišćenje svih prirodnih resursa i zaštita prirodnih područja i dobara koja uslovljavaju kvalitet življenja na regionalnom i lokalnom nivou u skladu sa principima održivog razvoja;
očuvanje, unapređenje i zaštita ambijentalnih, estetskih i turističko-rekreativnih potencijala područja od posebnog nacionalnog interesa;
očuvanje, unapređenje i zaštita kvaliteta životne sredine – vazduha, voda, vegetacije i drugo u naseljskim sredinama – budućem turističkom rizortu, turističkim centrima i naseljima, gradovima Pirot i Knjaževac, mešovitim i seoskim naseljima;
razvoj integralnog informacionog sistema o stanju prirode i životne sredine (u okviru informacionog sistema prostora);
popularizacija zaštite prirode i životne sredine i razvijanje ekološke svesti u javnosti, kod lokalnog stanovništva i posetilaca/turista; podrška programima ekološkog vaspitanja i obrazovanja dece i omladine;
zasnivanje zaštite prirode i kvaliteta životne sredine na integralnom i kontinualnom prostornom i urbanističkom planiranju; utvrđivanje planskih rešenja, režima i uslova korišćenja, organizacije i uređenja prostora, kojima se obezbeđuje zaštita prirode i životne sredine, uz prethodno pribavljene uslove zaštite prirode i životne sredine od nadležnih službi;
harmonizacija razvoja privrednih aktivnosti, izgradnje i uređenja prostora sa režimima i uslovima zaštite prirode i životne sredine utvrđenim u Prostornom planu (posebno u Parku prirode, gradskim naseljima Pirot i Knjaževac i njihovim okolinama);
promovisanje subjekata i aktivnosti koji su kompatibilni sa režimima i merama zaštite prirode i životne sredine (u okviru stanovništva, poljoprivrede, turizma, staraoca Parka prirode i drugo);
obezbeđivanje saobraćajnih, sanitarnih, energetskih i drugih tehničkih uslova, koji omogućuju visok kvalitet životne sredine na području Prostornog plana;
sanacija i revitalizacija zagađenih, degradiranih i neplanski izgrađenih prostora (degradiranih pašnjaka, površina sa izraženom erozijom, rudarskih kopova, kamenoloma, pozajmišta i drugih površina, neplanske izgradnje objekata i drugo);
melioracija degradiranih šuma; i
uređenje i korišćenje ratarskih površina na području Parka prirode po odredbama posebnog programa poljoprivrede (uz uslove zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, stroge zaštite od erozije i drugo).
3) Zaštita nepokretnih kulturnih dobara:
formiranje jedinstvene informacione osnove o kulturnom nasleđu na području Prostornog plana;
istraživanja u sklopu prirodno-kulturnog predela Parka prirode i turističke regije Stara planina (posebno etnobaštine sela) radi evidentiranja i jednoznačne valorizacije NKD;
urgentne aktivnosti konzervacije, reastauracije i revitalizacije otkrivenih najvrednijih i najugroženijih NKD (kako arheoloških ostataka građevina i spomeničkih lokaliteta, tako i najvrednije etno-baštine neizmenjenih i malo izmenjenih planinskih sela), kao i njihova uklapanja u prirodu, održivi razvoj i prezentaciju Parka prirode i turističke regije, izradom i sprovođenjem programa i planova nadležnih institucija za zaštitu kulturne baštine;
celovita valorizacija i vrednosno rangiranje NKD na području Parka prirode i turističke regije, provera i potvrđivanje planiranih stepena zaštite nepokretnih kulturnih dobara (I, II ili III stepen) u okviru Prostornog plana od strane nadležnih službi (posebno za dosad neevidentirana dobra);
utvrđivanje zaštićenih okolina za objekte, lokalitete i celine NKD, očuvanje, unapređenje i zaštita predela, ambijenata i pejzaža oko NKD, u okviru kompleksne zaštite ovih celina;
organizaciono ažuriranje sprovođenja procedure proglašenja zaštite nepokretnih kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline;
obezbeđivanje potrebnih tehničkih, materijalnih, organizacionih i drugih uslova za zaštitu i revitalizaciju, istraživanje i prezentaciju arheoloških i spomeničkih lokaliteta (saobraćajni pristup, režim i red prezentacije dobra, sprečavanje neplanske izgradnje u zaštićenoj okolini dobra i drugo), organizovanje prezentacije kulturnih dobara na području Prostornog plana i okruženja (sa itinererima kroz područje Prostornog plana i do kulturnih dobara van područja Prostornog plana);
integrisanje prezentacije i drugih vidova kulturološkog korišćenja NKD u turističku ponudu kroz zajedničke programe, planove i projekate, uz izdvajanje dela turističkog profita za potrebe zaštite kulturnih dobara koja predstavljaju turističke motive;
regulisanje pravne i fizičke zaštite, revitalizacije i korišćenja NKD u privatnom i državnom/javnom vlasništvu, odnosno na privatnom, državnom i društvenom zemljištu (eksproprijacija i otkup privatnih objekata i zemljišta, podržavljenje društvenih objekata i zemljišta, nadoknade privatnim vlasnicima za održavanje dobara u prvobitnoj funkciji, propisivanje režima korišćenja objekata i zemljišta po zonama zaštite, zaštita i finansiranje revitalizacije i održavanja objekata u primarnoj funkciji i nameni, praćenje ostvarivanja zaštite i prezentacije dobara i drugo);
izrada neophodne urbanističke dokumentacije za prostore NKD i njihove zaštićene okoline kojom će se detaljno rešiti pitanja zaštite, uređenja i korišćenja prostora od značaja za ova dobra;
kontinuirana edukacija i infirmisanje javnosti, posetilaca i lokalnog stanovništva o vrednostima kulturne baštine na području Prostornog plana i okruženja;
ispitivanje mogućnosti i opravdanosti izgradnje etno naselja u blizini Pirota i Dimitrovgrada (radi očuvanja starih objekata narodnog graditeljstva, kao što je to učinjeno u Arheo-etnoparku Ravna, opština Knjaževac).
4) Poljoprivredno zemljište, razvoj poljoprivrede i revitalizacija sela:
očuvanje površina i plodnosti poljoprivrednog zemljišta, radi zadovoljavanja prehrambenih i drugih potreba, materijalne i nematerijalne prirode, sadašnjih i budućih generacija;
usklađivanje načina korišćenja poljoprivrednog zemljišta s prirodnim pogodnostima i ograničenjima s jedne strane i uspostavljenim režimima zaštite posebnih prirodnih vrednosti područja Parka prirode i turističke regije Stara planina s druge;
promovisanje uloge i značaja multifunkcionalne poljoprivrede u politici integralnog upravljanja prirodnim resursima, koja je usmerena na opšte poboljšanje stanja životne sredine, rehabilitaciju tla, vode, vazduha i prirodnih predela i očuvanje flore i faune i njihovih staništa;
zaustavljanje procesa zauzimanja plodnih kotlinsko-dolinskih zemljišta u nepoljoprivredne svrhe;
obezbeđivanje podrške opstanku porodičnih gazdinstava na planinskim i drugim područjima s prirodnim i ekonomskim ograničenjima za vođenje rentabilne poljoprivredne proizvodnje, punim uvažavanjem njihove uloge u očuvanju prirodnih resursa, biodiverziteta, pejzažno-ambijentalnog lika i drugih netržišnih vrednosti ruralnog prostora;
unapređenje proizvodnje, ponude i plasmana visoko kvalitetnih planinskih i drugih lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, prioritetno kroz primenu standarda sigurnosti i zdravstvene ispravnosti u procesu proizvodnje, ispunjenje uslova za dobijanje robne marke proizvoda definisanog geografskog porekla, a mestimično i kroz programe podrške organskoj prizvodnji;
povećanje konkurentnosti agrarne ponude, podrškom restrukturiranju i unapređenju ljudskog i fizičkog potencijala poljoprivrednog sektora, iskorišćavanju komparativnih pogodnosti prostorno heterogenih agroekoloških uslova, osnivanju i modernizaciji prerađivačkih kapaciteta, usvajanju savremenih standarda kvaliteta hrane i investiranju u razvoj potrebne infrastrukture;
obnova i razvoj planinskog stočarstva, sa osloncem na ekološki bezbedno korišćenje prostranih pašnjaka Stare planine, uporedo sa poboljšavanjem uslova stajskog smeštaja, obezbeđivanjem dovoljne količine stočne hrane za zimsku ishranu stoke, unapređivanjem veterinarske zaštite i drugih kvalitativnih komponenti razvoja stočarske proizvodnje, uz istovremeno iskorišćavanje mestimičnih pogodnosti za gajenje starih domaćih rasa stoke u čistom genotipu;
potpunija ekonomska valorizacija agroekoloških pogodnosti za proizvodnju kvalitetnog grožđa i voća, odnosno njihovih prerađevina, ukrupnjavanjem zasada, osavremenjavanjem tehnologije proizvodnje, prilagođavanjem sortimenta zasada trendovima tržišne tražnje, usvajanjem savremenih standarda kvaliteta u preradi i unapređenjem marketinga;
povećanje zaposlenosti i dohodaka seoskog stanovništva, paralelnom podrškom polarizaciji agrarne strukture i diversifikaciji ekonomskih aktivnosti na selu, posebno u oblasti ekološki prihvatljivog turizma i drugih komplementarnih delatnosti, koje su primerene lokalno specifičnim prirodnim, demografskim i infrastrukturnim uslovima;
funkcionalno povezivanje aktivnosti preduzimanih radi zaštite i očuvanja agroekoloških i drugih prirodnih dobara Stare planine s programima revitalizacije planinskih sela, u međuzavisnosti s razvojem, kako planiranih turističkih kapaciteta, tako i obližnjih gradskih centara;
iniciranje partnerstva lokalnih aktera iz javnog i civilnog sektora pri utvrđivanju i sprovođenju lokalne strategije/planova integralnog ruralnog razvoja, kojima se identifikuju potrebne mere podrške u pogledu investicija na gazdinstvima, preuzimanja gazdinstava od strane mladih poljoprivrednika, stručne obuke, opstanka poljoprivredne proizvodnje na područjima suočenim sa ekološkim ograničenjima, modernizacije prerade i plasmana poljoprivrednih proizvoda, razvoja nepoljoprivrednih aktivnosti i unapređenja uslova življenja na selu i drugo.
5) Šume, razvoj šumarstva i lovstva:
unapređenje stanja šuma i šumske infrastrukture u skladu sa rejonizaciojom i kategorizacijom prostora;
zaštita, očuvanje biodiverziteta i unapređivanje funkcija šumskih ekosistema;
zaštita i obnavljanje genetskog fonda, a posebno zaštićenih, reliktnih i endemičnih vrsta, degradiranih vrsta i ugroženih šumskih i drugih zajednica;
preventivna zaštita šuma od različitih ugrožavajućih faktora, a naročito od požara;
obezbeđivanje uslova i mogućnosti za korišćenje i razvoj šumarstva u okviru naučno-istraživačke, obrazovno-vaspitne, sportsko-rekreativne, kao i drugih delatnosti;
institucionalno opremanje i organizovanje za potrebe monitoringa i istraživanja šuma (posebno funkcionalnih optimuma u zonama sa režima II i III stepena zaštite i inventure privatnih šuma), izrade planova gazdovanja šumama;
unapređivanje lovstva poboljšanjem stanja i fonda divljači u postojećim lovištima i formiranjem komercijalnih lovišta u skladu sa režimima zaštite, uz aktivnu zaštitu nelovne divlje faune kao dela šumskog ekosistema;
usaglašavnje interesa šumarstva i lovstva sa razvojem turizma.
6) Razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti:
razvoj turizma kao aktivnosti koja je najizrazitije komplementarna zaštiti, revitalizaciji i kulturološkom korišćenju prirodnih i kulturnih dobara Parka prirode, predstavljaće vodeću privrednu granu održivog razvoja područja Prostornog plana i agens razvoja drugih komplementarnih aktivnosti, posebno poljoprivrede, lovstva, čiste energetike iz obnovljivih izvora (iz vode, sunca, vetra, biomase), zanatstva i domaće radinosti, kao i aktivnosti društvenog standarda (saobraćaj, komunalne službe, javne službe), te će u tom smislu, turizam predstavljati glavni faktor socioekonomskog i kulturnog razvoja stanovništva i aktivnosti podplaninskih naselja;
razvoj turizma na području Prostornog plana i posebno na području Parka prirode, kompromisno fizički i funkcijski prilagođenog zahtevima zaštite, očuvanja, revitalizacije i korišćenja prirode, prirodnih vrednosti, životne sredine i NKD u skladu sa principima održivog razvoja, sa kojim će biti usklađene sve ostale aktivnosti područja prema zahtevima i potrebama zaštite i turizma;
razvoj turizma u funkciji zaštite, revitalizacije i prezentacije prirodnih i kulturnih dobara područja, jer će taj razvoj ovim kulturološkim funkcijama obezbediti značajnu finansijsku podršku (uz redovna sredstva državnih fondova), razvojem turizma kroz vidove kulturološkog turizma, prvenstveno ekološkog, počev od opšte-edukativnog preko ekskurzionog, pa sve do naučno-istraživačkog, prirodna dobra područja biće komecijalizovana na optimalan način, kako u korist zaštite, revitalizacije i promocije dobara, tako i u korist promocije, kulturnog i socioekonomskog razvoja područja Prostornog plana, odnosno opština Pirot, Knjaževac, Dimitrovgrad i grada Zaječara;
razvoj turizma, izgradnja, uređenje, zaštita i korišćenje turističkih prostora na području Prostornog plana odvijaće se na osnovu dugoročne planske strategije razvoja turizma područja, usklađene sa strategijama socioekonomskog, prostornog razvoja, razvoja turizma i drugim relevantnim nacionalnim strategijama, a ostvarivaće se po srednjoročnim etapama i kratkoročnim fazama, izradom i sprovođenjem propisanih planskih i programskih dokumenata, u funkcijskim međuzavisnostima sa zaštitom, revitalizacijom i prezentacijom prirodnih i kulturnih dobara, kao i sa razvojem poljoprivrede, male privrede i ostalih komplementarnih aktivnosti;
plansko koncipiranje razvoja turizma na osnovu vrednovanja prirodnih i stvorenih uslova i resursa, odnosno na osnovu utvrđivanja parametara ekološkog, kulturološkog i sportsko-rekreativnog kapaciteta područja u ukviru prioritetno i autonomno utvrđenih uslova i režima zaštite, revitalizacije i korišćenja prirodnih i kulturnih dobara Parka prirode;
zasnivanje razvoja turističko-rekreativne ponude na uslovima, resursima i vrednostima za zimsku i letnju ponudu planinskog turizma, kao i na potencijalnoj ponudi potplaninskih sela sa organski proizvedenom hranom visokih bioloških vrednosti, vrednostima nepokretne i pokretne etno-baštine (objekti i ambijenti narodnog graditeljstva, predmeti za život i rad, običaji, folklor, stari zanati drugo), te će shodno tome, turistička ponuda područja animirati i zadovoljiti tražnju pretežno u stacionarnom i izletničkom odmorišnom i sportsko-rekreativnom turizmu, a delom i u tranzitnom turizmu;
ustanovljenje, razvoj, izgradnja i rekonstrukcija postojećih i novih turističkih kompleksa u Parku prirode i turističkoj regiji i njihovo rangiranje po funkcijama i značaju;
organizovanje jedinstvene turističke ponude u prostoru, sa jedinstvenim turističkim proizvodom u znaku Parka prirode, jedinstvenim marketingom ponude na domaćem i svetskom tržištu i drugo, utvrđivanje modaliteta integracije turističke ponude unutar područja Prostornog plana i sa postojećom i planiranom sportsko-rekreativnom ponudom Istočne turističke zone (po PPRS), odnosno klastera Istočne Srbije po Strategiji razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 91/06);
saradnja sa Republikom Bugarskom na jedinstvenoj zaštiti prirode, prirodnih i kulturnih vrednosti Stare planine, perspektivno na nivou Rezervata biosfere; saradnja sa Republikom Bugarskom na formiranju jedinstvene međuregionalne i međudržavne visokoplaninske turističke ponude Stare planine, kao i saradnja sa drugim zemljama, stranim instutucijama i ekspertima na istraživanju, programiranju i planiranju razvoja, zaštite i uređenja Parka prirode i turističke regije Stara planina, uz ravnopravno učešće domaćih institucija i stručnjaka;
formiranje integralnih sadržaja javnih službi, turističke, saobraćajne i tehničke infrastrukture na području Prostornog plana, za zadovoljavanje zajedničkih potreba i zahteva zaštite i prezentacije Parka prirode, turizma, lokalnog stanovništva, komplementarnih aktivnosti i naselja (zajednički sadržaji ugostiteljstva, trgovine, servisa, zdravstva, kulture i drugo, žičare u funkciji skijanja i saobraćaja, režimi putnog saobraćaja, uvođenje šinskih vozila, elektro-mreža i telekomunikacije u funkciji turizma i sela, zajednički sistemi vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda i drugo);
edukacija i informisanje lokalnog stanovništva, posetilaca i šire javnosti o vrednostima Parka prirode i potencijalima i sadržajima turističke regije;
formiranje novih organizacionih i institucionalnih rešenja za integralno upravljanje zaštitom i razvojem Parka prirode i turističke regije Stara planina, uz adekvatno uključivanje lokalnih i državnih upravnih organa i tržišnih subjekata u procees implementacije, uvođenje novih politika i mera stimulacije i destimulacije subjekata, radi efikasnijeg stvaranja materijalne baze za zaštitu vrednosti Parka prirode, za razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti (predfinansiranje infrastrukture i nekomercijalnih sadržaja društvenog standarda, kreditne i fiskalne olakšice za planski razvoj, sankcije za neplansku izgradnju i drugo).
7) Zajednički uslovi razvoja ekonomskih aktivnosti:
dalje restrukturiranje privrede i prilagođavanje privredne strukture tržišnim uslovima privređivanja, sledeći potencijale i ograničenja za razvoj pojedinih privrednih i uslužnih delatnosti;
povećanje ekonomskog značaja regije i privlačenje investicija i sredstava finansiranja, imajući u vidu pogranični položaj i karakteristike regije i pojedinačnih opština – pre svega kroz razvoj turizma;
ravnomerniji razmeštaj kapaciteta, shodno lokaciono-razvojnom potencijalu i ograničenjima prostora, uz stavljanje akcenta na razvoj MSP koja su fleksibilnija i efikasnija od velikih privrednih društva koje je teško restrukturirati (osim onih koje su uspešno privatizovane);
poboljšanje tehnološkog nivoa opreme privrednih društva i celokupne privrede, lobiranje i obezbeđivanje prihvatljivih i povoljnih izvora kreditiranja, uz stvaranje preduzetničke i dinamičke privredne klime (podsticaj preduzetništva, efikasan menadzment i marketing, napuštanje energetski ekstenzivnih tehnologija, stvaranje povoljne poslovne klime i drugo);
jasna politika zapošljavanja, edukacije, prekvalifikacije i drugo.
8) Stanovništvo, mreža naselja, javne službe i servisi:
uspostavljanje demografske vitalnosti stanovništva i ublažavanje depopulacionih tendencija na području Prostornog plana, zaustavljanjem odseljavanja i podsticanjem doseljavanja stanovništva;
poboljšanje obrazovne i ekonomske strukture stanovništva i povećanje prostorne pokretljivosti stanovništva i drugo;
zaštita egzistencijalnih interesa lokalnog stanovništva oživljavanjem privrednih aktivnosti, prvenstveno obezbeđenjem dopunskih i alternativnih izvora prihoda stanovništva u turizmu i komplementarnim aktivnostima;
povećanje kvaliteta življenja, saobraćajne dostupnosti ruralnog područja i opremljenosti naselja komunalnom infrastrukturom, naročito poboljšanjem kvaliteta lokalne putne mreže i razvoja fiksne ruralne i mobilne telefonije;
povećanje dostupnosti i kvaliteta usluga zdravstvene i socijalne zaštite i programa pomoći staračkim domaćinstvima, kao i usluga javnih službi mladom stanovništvu (deci i omladini) i ženskom delu populacije;
zadržavanje mlađih kontingenata stanovništva u seoskim naseljima, podsticanjem razvoja krupnijih gazdinstava farmerskog tipa i omogućavanjem njihovog zapošljavanja i samozapošljavanja u turizmu, šumarstvu i drugim aktivnostima;
unapređenje i transformacija mreže naselja na planinskom području;
razvoj i rekonstrukcija subopštinskih centara, centara zajednica sela, razvijenijih seoskih naselja i naselja s turističkim funkcijama, sanacija i rehabilitacija pojedinih seoskih i neplanski izgrađenih prigradskih naselja u pogledu nivoa uređenosti i opremljenosti komunalnom infrastrukturom, javnim službama i uslugama;
obezbeđenje infrastrukturno opremljenih lokacija u centrima i naseljima sa turističkom funkcijom za investicije u proizvodne, turističke i uslužne aktivnosti;
rehabilitacija gradskih centara u cilju zaustavljanja negativnog trenda odlaska obrazovanih mladih ljudi u veće gradove, obezbeđenjem atraktivnog i dobro plaćenog zaposlenja, kreditiranjem stambene izgradnje ili kupovine stana, otvaranja MSP, različitim beneficijama za rad u ruralnom okruženju, stvaranjem jedinstvenog imidza gradskih centara i njihovog okruženja, kao i ukupnim jačanjem saobraćajne infrastrukture i mreže javnih službi i servisa.
9) Razvoj i izgradnja infrastrukturnih sistema
Saobraćajna infrastruktura:
rekonstrukcija postojeće i etapna realizacija planirane saobraćajne infrastrukture radi aktiviranja prirodnih potencijala Stare planine za turizam i komplementarne delatnosti;
poboljšanje kvaliteta državnih puteva II reda i lokalne putne mreže, kao i drugih tehničkih sistema, u skladu sa uspostavljenim režimima zaštite prirode, izvorišta voda i kulturnih dobara;
definisanje okvirnih kapaciteta i pravaca razvoja saobraćajne infrastrukture u skladu sa planiranom strukturom i razmeštajem stacionarnih korisnika;
povećanje saobraćajne dostupnosti i povezanosti centara u mreži naselja i zona razvoja turizma, dogradnjom i izgradnjom pojedinih deonica lokalnih i državnih puteva II reda;
razvoj specijalizovanog prevoza vertikalnim transportom (gondolama i žičarama sedežnicama) za različite kategorije korisnika (lokalnog stanovništva i turista);
izgradnja specijalizovanih saobraćajnih sistema (šinska vozila, heliodrom, žičare i drugo) i rekreativne infrastrukture (skijaške staze i drugo) u funkciji razvoja turizma;
Hidrotehnička infrastruktura:
integralna zaštita, uređenje i korišćenje vodnih resursa, uz optimalno uklapanje svih vodnih sistema u okruženje i njihovo usklađivanje sa svim drugim korisnicima prostora i vodnim sistemima višeg reda u skladu sa Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02, u daljem tekstu: VOS) i PPRS;
integrisanje prateće infrastrukture Južnomoravskog regionalnog vodnog sistema i višenamenske vodoakumulacije „Zavoj” sa lokalnim komunalnim i infrastrukturnim sistemima, kompletiranje višenamenske akumulacije „Zavoj” prevođenjem dela velikih voda iz Toplodolske reke;
zaštita sliva vodoakumulacije „Zavoj” kao izvorišta republičkog značaja, uz proširenje zaštite i na deo sliva Toplodolske reke do vodozahvata za prevođenje dela velikih voda;
razvoj lokalnog sistema vodosnabdevanja i sanitacija gradskih, seoskih i turističkih naselja u skladu sa režimima zaštite prirode i kvaliteta voda nizvodnih vodotoka i akumulacija;
zaštita od poplava prema kriterijumima iz VOS i poboljšanje režima malih voda na Temštici, Nišavi i donjem toku Trgoviškog Timoka namenskim ispuštanjem voda iz postojećih i planiranih akumulacija;
antieroziona zaštita slivova primenom bioloških i tehničkih mera;
trajno obezbeđenje klasa kvaliteta svih površinskih i podzemnih voda, prema zahtevima iz VOS i ostvarivanje pune ekološke zaštite vodotoka nizvodno od svih vodozahvata obezbeđenjem garantovanog ekološkog protoka;
turistička valorizacija uređenih dolina svih reka na planskom području i vodoakumulacije „Zavoj” kao motiva razvoja naselja u planinskoj i podplaninskoj zoni;
stvaranje uslova za razvoj kompleksnih hidromelioracionih sistema na zemljištima viših bonitetnih klasa u Pirotskom polju i dolini Belog Timoka, adekvatnu urbanizaciju naselja, kroz uređenje vodnih režima, regulaciju reka i odgovarajuće uređenje obala; očuvanje i unapređenje vodenih ekosistema i drugih prirodnih vrednosti, kao i za zaštitu NKD u zonama razvoja integralnih vodoprivrednih sistema;
Elektroenergetska infrastruktura:
obezbeđenje dovoljnog, sigurnog, kvalitetnog i ekonomičnog snabdevanja električnom energijom svih potrošača, a naročito turističkih centara i naselja;
razvoj i korišćenjenje novih i obnovljivih izvora energije, pre svih MHE, tako da ne ugrožavaju ekološku ravnotežu, a da budu od koristi za povećanje sigurnosti napajanja;
povećanje energetske efikasnosti kod proizvodnje, distribucije i potrošnje energije, donošenjem i obaveznom primenom standarda energetske efikasnosti, ekonomskih instrumenata i organizacionih mera;
intenziviranje istraživanja svih energetskih potencijala u cilju pronalaženja novih rezervi i njihovog efikasnog korišćenja;
održavanje i poboljšanje kvaliteta rada i pouzdanosti postojećih toplifikacionih sistema i njihov dalji razvoj;
razvoj gasovodne mreže i snabdevanje prirodnim i tečnim naftnim gasom područja;
Telekomunikaciona infrastruktura:
povećanje gustine telefonskih priključaka i ravnomernija pokrivenost prostora telekomunikacionom mrežom i signalima mobilne telefonije, kao i šalterima poštanske službe;
razvoj tehnički kvalitetne i pouzdane telekomunikacione mreže do planiranih turističkih centara i naselja;
razvoj posebne radio ruralne mreže za retko naseljeni deo prostora;
Komunalni sadržaji:
organizovano sakupljanje smeća iz postojećih naselja i turističkih kompleksa, uz odvoženje na planirane transfer stanice i regionalne deponije van područja Prostornog plana, u skladu sa Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom do 2010. godine koju je donela Vlada u julu 2003. godine;
uređenje postojećih i izgradnja novih groblja za postojeća naselja;
organizovano uređenje i održavanje javnih, slobodnih i sportsko-reativnih površina u turističkim kompleksima i postojećim naseljima.
10) Odbrana zemlje i zaštita od elementarnih nepogoda:
utvrđivanje zona prostorne zaštite oko perspektivnih vojnih kompleksa kao prostora od posebnog značaja za odbranu zemlje;
utvrđivanje mera zaštite i spasavanja stanovništva, kulturnih dobara i životne sredine u slučaju elementarnih nepogoda i tehničko-tehnoloških nesreća;
izgradnja i rekonstrukcija građevinskih struktura, po pravilu bez većih fizičkih koncentracija (sa izuzetkom koncentrisanog turističkog rizorta) i sa značajnim učešćem slobodnih prostora i zelenila u naseljskim strukturama i turističkim lokalitetima;
obezbeđivanje saobraćajne pristupačnosti i mobilnosti područja, sa alternativnim saobraćajnim pravcima, bez slepih saobraćajnica i bez mogućnosti zaprečavanja u slučaju urušavanja objekata;
zaštita saobraćajnica i tehničkih sistema (adekvatnim rešenjima objekata i mreža);
organizovanje službi i izgradnja objekata u funkciji zaštite od elementarnih nepogoda i ratnih razaranja (civilna zaštita, protivpožarna zaštita i drugo).
III. PLANSKA REŠENjA SA PRAVILIMA ORGANIZACIJE, ZAŠTITE, UREĐENjA I KORIŠĆENjA PROSTORA
1. OČUVANjE, ZAŠTITA I UNAPREĐENjE PRIRODNIH VREDNOSTI, ŽIVOTNE SREDINE I KULTURNIH DOBARA
1.1. Očuvanje, unapređenje i zaštita prirodnih vrednosti
Najveću prostornu jedinicu i osnovnu zonu zaštite prirode i prirodnih vrenosti na području Prostornog plana predstavlja Park prirode kao zaštićeno prirodno dobro od izuzetnog značaja. Park prirode sa 1.143,3 km2 zauzima oko 74% područja Prostornog plana. Imajući u vidu ravnopravne zahteve zaštite i održivog razvoja, a shodno nacionalnom zakonodavstvu, dobroj praksi i poštovanju preporuka IUCN-a koje se odnose na upravljanje Kategorijom V (Protected Lanscapes-Zaštićeni predeli) zaštićenih područja, utvrđen je prostorni obuhvat zona trostepenog režima zaštite, čime su ispunjeni uslovi zaštite prirode i omogućena izgradnja turističko-rekreativne infrastrukture na Staroj planini. Definicaja ove kategorije zaštite, ciljevi i principi/metodi upravljanja, osim očuvanja biološke i predeone raznovrsnosti i sprečavanja raubovanja resursa i zemljišta, insistiraju na traženju oslonca u lokalnoj zajednici uz obezbeđenje podrške za njen socioekonomski oporavak i napredak, kao i za očuvanje tradicije.
Prostornim planom se uspostavljaju sledeće zone zaštite Parka prirode:
zone I stepena zaštite, ustanovljene su za četiri (4) zasebne celine, najvrednijih i najočuvanijih delova Parka prirode, raspoređene pretežno u središnjem delu glavnog planinskog grebena, manje na temenima bočnih grebena i u delovima izvorišnih čelenki vodotoka, ukupne površine od 41,60 km2 (Tabela 4), i to:
„Sinjina-Mirica”, u opštini Knjaževac, površine 3,06 km2 obuhvata teme i uzan pojas strmih padina glavnog planinskog grebena koji uokviruje izvorišnu čelenku Goleme reke, gde dominiraju vrhovi Dupljak i Golemi kamen, sa šumskom i žbunastom vegetacijom smrče, subalpske smrče, kleke i borovnice i prostranim površinama prirodnih i sekundarnih planinskih pašnjaka specifičnog florističkog sastava; ovaj prostor uključuje i površinu ranije zaštićenog SPR „Draganište”;
„Golema reka”, u opštini Knjaževac, površine 0,34 km2, obuhvata strmu, prema severu eksponiranu padinu u izvorištu Goleme reke, ispod Prilepskog vrha, sa dobro očuvanom, tzv. „prašumskom”, reprezentativnom sastojinom autohtone planinske bukve sa luzulom, ranije zaštićenom na istoj površini kao SPR „Golema reka”;
„Babin zub”, u opštini Knjaževac, površine 0,22 km2, obuhvata nazupčeni stenoviti odsek, izgrađen od crvenih kvarcnih konglomerata i njegovo severno podnožje, poznat i značajan kao jedan od najupečatljivijih morfoloških i predeonih/scenskih simbola Stare planine i kao stanište veoma interesantne endemične hazmofitske vegetacije (u kojoj se nalazi i krilasti zvončić „Campanula calycialata”, na ovom mestu novootkrivena biljka flore Srbije) i subalpijske bukve; ovaj prostor uključuje deo površine ranije zaštićenog Prirodnog spomenika „Babin zub”;
„Orlov kamik-Kopren”, u opštini Pirot, površine 37,98 km2, obuhvata glavni planinski greben, od istočne strane Midzora, preko Orlovog kamika, Goleme čuke, Tri čuke, Vražje glave i Koprena do Kala kamena, kao i delove izvorišnih čelenki Toplodolske, Dojkinačke i Jelovičke reke, sa izvanrednim specijskim i ekosistemskim diverzitetom u kome se ističu očuvane sastojine smrčevih i bukovih šuma, žbunaste formacije bora krivulja, sastojine šleske vrbe i zelene jove, vegetacija visokih zeleni i planinskih pašnjaka, kamenjara i izvorskih tresava i gde su svoje stanište našle mnoge retke vrste biljaka (rosulja, lincura i pegava lincura, čemerika, medveđe grožđe, „Svertia punctata”, planinski javor i drugo) i životinja (slepo kuče, snežna voluharica, veliki tetreb, riđi mišar, šumska šljuka, ušata ševa i dr); ovaj prostor uključuje u potpunosti površine ranije zaštićenih SPR „Bratkova strana”, „Vražija glava”, „Tri čuke”, „Kopren” i „Smrče-Arbinje”.
Tabela 4. Bilans površina u I stepenu zaštite
I stepen zaštite Oznaka Površina u km2 Sinjina-Mirica I-1 3,06 Golema reka I-2 0,34 Babin Zub I-3 0,22 Orlov kamik-Kopren I-4 37.98 UKUPNO 41,60
Pored navedenih celina režim zaštite I stepena uključuje i veći broj mesta, pojedinačne površine 0,1-5,0 ha, kao staništa, nalazišta ili boravišta retkih i u drugom pogledu značajnih vrsta biljaka i životinja. U I stepenu zaštite biće i površine pod strogom zaštitom tla (jako strmi tereni i tereni ugroženi ekscesivnim stepenom erozije) i svi izvori;
zone II stepena zaštite, ustanovljene su za 10 zasebnih celina, u kategoriji ostalih prirodnih vrednosti Parka prirode, koje obuhvataju delove glavnog i bočnih grebena i njihove padine, izvorišne čelenke/amfiteatre glavnih planinskih vodotoka, klisuraste doline, stenovite odseke, kraške uvale, istaknuta uzvišenja u okruženju zona I stepena zaštite, kao i druge delove područja od značaja za zaštitu živog sveta, geodiveziteta, lepote predela i tradicionalnih oblika života i graditeljstva, ukupne površine od 196,79 km2 (Tabela 5), i to:
„Suvodol” u gradu Zaječaru, površine 2,31 km2, obuhvata prostor u dolini Selačke reke, u okruženju manastira Suvodol, sa jakim kraškim vrelom (kaptiranim u obliku česme u krugu manastirske porte), moćnom akumulacijom bigrenih naslaga i vodopadom, kao i sa nekoliko interesantnih speleoloških objekata;
„Novo Korito” u gradu Zaječru i opštiniI Knjaževac, površine 20,42 km2, obuhvata glavni planinski greben od lokaliteta Tri kladenca na severu do trigonometra 927 m n.v. u blizini prevoja Kadibogaz, na jugu, kao i širok pojas planinskih padina na desnoj dolinskoj strani Koritske reke, odlikuje se reprezentativnim oblicima geotektonskih struktura (novokoritska sinklinala i zona „glama”), izuzetnom raznovrsnošću i bogatstvom životinjskog sveta (posebno ornitofaune i retkih ptica grabljivica kao što je suri orao na Janošici), kao i dobro očuvanim i negovanim šumskim sastojinama;
„Papratska reka” u opštini Knjaževac, površine 14,47 km2, obuhvata prostor u klisurastoj dolini Papratske reke uzvodno od sela Gornja Kamenica i levu dolinsku stranu susedne Pričevske reke, pritoke Aldinačke reke, sa bogatim spektrom reliktnih polidominantnih šumskih i žbunastih zajednica (nekoliko vrsta hrastova, jorgovan, grabić, crni jasen i dr.), specifičnom florom krečnjačkih kamenjarskih staništa i izuzetnim bogatstvom faune ptica, gmizavaca i sisara;
„Sveti Nikola-Jabučko ravnište-Srebrna glava” u opštinama Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad, površine 117,55 km2, obuhvata kontinuirani pojas prostora na temenu i padinama glavnog planinskog grebena (koji nije obuhvaćen površinama u režimu zaštite I stepena) od prevoja Sv. Nikola, na severoistoku, do vrha Srebrna Glava, na severozapadu, kao i delove pojedinih bočnih grebena i rečnih dolina, odlikuje se prostranim površinama sekundarnih planinskih livada i pašnjaka, izuzetnog florističkog bogatstva, bukovim i smrčevim šumama, raznovrsnošću faune ptica, sisara, gmizavca i vodozemaca i izvanrednom i dinamičnom lepotom predela;
„Temštica” u opštini Pirot, površine 7,35 km2, obuhvata dolinu reke Temštice od sastavaka Visočice i Toplodolske reke kod Mrtvačkog mosta do sela Temska, odlikuje se veoma atraktivnom morfoskulpturom klisurasto-kanjonske doline usečene u crvenim peščarima i konglomeratima, sa izrazitim uklještenim meandrom na čijem istaknutom temenu su razvaline srednjevekovnog utvrđenja Temac, a u njegovom podnožju objekti stare hidrocentrale sa izuzetno lucidnim hidrotehničkim rešenjem, atraktivnim periodskim vodopadom na levoj bočnoj pritoci, bogatim florističkim sastavom predstavljenim sa oko 500 vrsta biljaka i manastirom Temska;
„Vrtibog” u opštini Pirot, površine 3,88 km2, u opštini Pirot, obuhvata plitku fluvio-krašku uvalu sa malom periodskom ponornicom i više kraških izvora; predstavlja stanište tekunice (Spermophilus citellus), sa brojnom populacijom ove retke sisarske vrste;
„Vladikina ploča” u opštini Pirot, površine 15,55 km2, obuhvata klisurastu krečnjačku klisuru Visočice zvanu Vladikina ploča, između sela Rsovci i Pakleštica, kao i desnu dolinsku stranu ove reke uzvodno do doline Dojkinačke reke; odlikuje se uklještenim meandrima i poznatom, paleontološki, arehološki i biospeleološki veoma značajnom pećinom Vladikina ploča i drugim speleološkim objektima, jakim periodskim kraškim vrelom i povremenim vodopadom, brojnim mestima bogatim fosilima koji dokumentuju stratigrafski razvoj ovog područja u mezozojskoj periodi, spomeničkim nasleđem predstavljenim manastirom sv. Bogorodice i objektima narodnog graditeljstva;
„Jelovica”, u opštini Pirot, površine 2,45 km2, obuhvata prostor na levoj dolinskoj strani Jelovičke reke, sa mozaikom smrčevih i bukovih šuma i travnih površina, kao i sa bogatom faunom ptica;
„Rosomač” u opštini Pirot, površine 3,01 km2, obuhvata Rosomački vrh, njegove padine i klisuru Rosomačke reke; Rosomački vrh, sa strmo odsečenim liticama na severnoj strani, predstavlja najpogodniji vidikovac i ilustrativni primer tektonike u unutrašnjem delu područja Stare planine, a klisura Rosomačke reke minijaturni i veoma atraktivni kanjonski procep sa interesantnom geološkom građom;
„Vidlič” u opštinama Pirot i Dimitrovgrad, površine 9,8 km2, obuhvata izduženi krečnjački ekskarpman sa leve strane Visočice, impresivnih i reprezentativnih morfolških obeležja, značajan kao primer intenzivne tektonike u geološkoj prošlosti, sa specifičnom vegetacijom reliktnih šumskih i žbunastih zajednica (u kojima dominiraju hrastovi, maklen i mečja leska) i kamenjarskih travnih formacija, kao i sa bogatom faunom ptica, sisara i gmizavaca.
Tabela 5. Bilans površina u II stepenu zaštite Parka prirode
II stepen zaštite Oznaka Površina u km2 Suvodol II-1 2,31 Novo Korito II-2 20,42 Papratska reka II-3 14,47 Sv.Nikola-Jabučko ravnište-Srebrna glava II-4 117,55 Temštica II-5 7,35 Vrtibog II-6 3,88 Vladikina ploča II-7 15,55 Jelovica II-8 2,45 Rosomač II-9 3,01 Odsek Vidliča II-10 9,80 UKUPNO 196.79
Prostornim planom se, van područja Parka prirode (u okviru KO sela Stanjinac, opština Knjaževac, u neposrednoj blizini puta Pirot-Kalna-Knjaževac) rezerviše prostorna celina „Bigar” u režimu II stepena zaštite, površine 0,15 km2, koja obuhvata dolinu potoka Bigar, sa terasastim dnom ispunjenim bigrenim naslagama, između vrela tog potoka i njegovog ušća u Stanjansku reku, gde je na čelu moćne bigrene akumulacije formiran atraktivan kaskadni vodopad. Ovaj prostor uključuje deo površine ranije zaštićenog Prirodnog spomenika „Vodopad Bigrenog potoka”, površine 0,0167 km2 (1,67 ha) i zaštićenu prirodnu okolinu vodopada.
Režim zaštite II stepena uključuje i veći broj geoloških mesta značajnih u stratigrafskom, paleontološkom i strukturnom pogledu, specifične oblike i elemente reljefa (ostenjaci i stenoviti odseci, vidikovci, pećine i jame i drugi oblici kraške morfologije, vodopadi i slapovita korita vodotoka i dr.), zanimljive hidrografske pojave (izvori, vrela, miniponornice, bare i dr.), stara, velika i u drugom pogledu reprezentativna stabla i značajne pedološke profile.
U okviru II zone zaštite moguća su tri modela upravljanja (koja se prostorno iskazuju kao subzone) i to:
model „poludivljine” – sa planskim upravljanjem populacijama flore i faune i njihovim zajednicama i staništima sa minimumom prisustva i uticaja čoveka;
model „skladne interakcije čoveka i prirode” – uz prikladno osavremenjeni spoj tradicionalne poljoprivrede, starih sela, bačija, autentičnih vodenica, etno-turizma i ekoturizma;
model „ekološki odgovorne rekreacije” – za ponudu u prostoru održivog planinskog turizma (bez izgradnje smeštajnih kapaciteta), uz neophodnu turističko-rekreativnu, sabraćajnu i tehničku infrastrukturu i objekte (planinarske staze, izletničke rekreativne staze, trim staze i staze zdravlja, biciklističke, jahačke i druge staze, vidikovci, objekti za posmatranje prirodnih vrednosti, objekti edukativne funkcije, sanitarni objekti, alpske skijaške staze, snoubord staze i poligoni, zone nordijskih skijališta, trase žičara, saobraćajne, energetske i telekomunikacione infrastrukture);
zona III stepena zaštite, obuhvata preostali deo Parka prirode (koji nije obuhvaćen zonama I i II stepena zaštite), površine 904,93 km2 koji, takođe, raspolaže vrednostima biološkog, predeonog i geo diverziteta, ali je prvenstveno u funkciji obezbeđenja celovitosti područja Stare planine kao zaštićenog prirodnog dobra, na kome se, osim čuvanja i unapređenja prirodnih vrednosti i obeležja, stvaraju uslovi za zaštitu životne sredine i kulturnoistorijskih vrednosti, održivo korišćenje prirodnih resursa, održivi razvoj turizma uz turističko-rekreativnu, sabraćajnu i tehničku infrastrukturu i objekte, kao i izgradnju smeštajnih kapaciteta, odnosno planski i odmeren socioekonomski razvoj i pažljivo uređenje prostora.
Bilans površina prema zonama zaštite Parka prirode prokazan je u Tabeli 6.
Tabela 6. Bilans površina prema zonama zaštite Parka prirode
zone zaštite % površina u km2 I- stepen 3,65 41,60 II- stepen 17,21 196,79 III- stepen 79,15 904,93 UKUPNO 100 1143,32
1.1.1. Režimi zaštite prirode
Za uspostavljane zone zaštite Parka prirode utvrđuju se diferencirani režimi zaštite, korišćenja i uređenja.
Režim zaštite I stepena
Na području Parka prirode sa režimom zaštite I stepena (41,60 km2) zabranjeno je korišćenje prirodnih bogatstava i svi drugi oblici korišćenja i aktivnosti osim naučnih istraživanja, organizovane edukacije i ograničene (takođe organizovane) prezentacije. Izuzetno, u slučaju požara, prenamnožavanja štetnih insekata i drugih ekstermnih nepogoda mogu se preduzeti odgovarajuće zaštitne ili sanacione radnje na osnovu merodavnih dokumenata i posebnih protokola donetih i utvrđenih u skladu sa zakonom.
Strateške preporuke o mogućnostima korišćenja i aktivnostima u zoni sa režimom zaštite I stepena, gde bi, pored navedenih aktivnosti, po posebnom programu bilo dozvoljeno i ograničeno, strogo kontrolisano pašarenje, u funkciji zaštite i održavanja prirodnog stanja rezervata, još uvek nisu pravno zasnovane. U modernom konceptu zaštite antropozoogenih prirodnih travnjaka, koji su osnova visokog predeonog i diverziteta vrsta na Staroj planini, ne postoji konflikt između kontrolisanog ekstezivnog pašarenja i njihove zaštite, što treba da postane deo domaćih pozitivnih zakonskih propisa.
Režim zaštite II stepena
Na području Parka prirode sa režimom zaštite II stepena (196,79 km2) uspostavlja se ograničeno i kontrolisano korišćenje prirodnih bogatstava, kao i izgradnje i korišćenja prostora. Aktivnosti u prostoru mogu se obavljati u meri koja omogućava unapređenje stanja i prezentaciju prirodnog dobra bez posledica po njegove primarne vrednosti. Isključuje se izgradnja osim planske i kontrolisane gradnje i uređenja prostora za potrebe:
turističko-rekreativnog korišćenja Parka prirode – izgradnja alpskog i nordijskog skijališta (koje se sastiji iz ski-staza, ski-poligona, ski-puteva, ski-ruta, ski-liftova, žičara, servisnih objekta skijališta, snežne i servisne mehanizacije, servisnih puteva, sopstvenih energetskih objekata, miniakumulacija i objekata za osnežavanje, protivpožarnih objekata, pristupnih puteva i parkinga na ulazima u skijalište, objekata za obavljanje delatnosti na skijalištu, objekata za predah skijaša i sanitarno-higijenske potrebe, prateće infrastrukturne mreže i drugo) i snoubord staza i parkova, realizacija golf i drugih sportsko-rekreativnih terena;
prezentacije zaštićenog prirodnog dobra – uređenje izletničkih, ribolovnih, planinarskih, jahačkih, biciklističkih i drugih staza, uz postavljanje informativnih punktova, markiranje staza, izgradnju manjih objekata za predah turista, posmatranje prirodnih vrednosti, edukativne funkcije (odmorišta, vidikovci, eko-učionice na otvorenom, nadstrešnice za sklanjanje od nevremena) koji se grade kao rustični objekti;
izgradnje i rekonstrukcije saobraćajne i tehničke infrastrukture radi povezivanja, opremanja i revitalizacije seoskih naselja, turističkog rizorta i turističkih centara i naselja lociranih u III zoni, kao i radi povezivanja alpskih i nordijskih skijališta;
rekonstrukcije postojećih objekata suprastrukture u funkciji elektroprivrede, vodoprivrede i šumarstva i gradnje i rekonstrukcije stambenih i poljoprivrednih objekata seoskih domaćinstava u okviru postojećih građevinskih parcela, uz obavezu kontrolisanog eliminisanja čvrstog otpada i obezbeđenja sanitarno bezbednog prikupljanja i eliminisanja otpadnih voda.
Korišćenje i uređenje poljoprivrednog i šumskog zemljišta biće zasnovano na rešenjima osnova zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog i šumskog zemljišta koje predviđaju skup mera na umerenom povećanju površina pod šumom i jačanju opšte korisnih funkcija šume. Korišćenje lokalnih izvorišta površinskih i podzemnih voda za potrebe vodosnabdevanja i flaširanja voda zahteva primenu mera uređenja i zaštite prostora prema Pravilniku o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08). Aktivnosti lova i ribolova se ograničavaju, sa naglaskom na gajenje i zaštitu lovnog i ribljeg fonda. Zabranjuje se formiranje deponija komunalnog otpada, formiranje novih grobalja, zakopavanje uginule stoke, ispuštanje opasnih i štetnih materija, kao i vršenje drugih radnji koje mogu ugroziti vrednosti Parka prirode. Eksploatacija mineralnih sirovina se smatra nepoželjnom, sa izuzetkom privremenih pozajmišta građevinskog i drugog kamena za lokalne potrebe. Prihvatljivost navedenih izuzetaka od zabrane izgradnje ili vršenja delatnosti i aktivnosti koje se ograničavaju, obavezno se proverava kroz stratešku procenu uticaja na životnu sredinu za rešenja koja su predmet Prostornog plana, odnosno kroz druge na zakonu zasnovane instrumete u fazi primene Prostornog plana i sprovođenja nove Uredbe o zaštiti Parka prirode Stara planina.
Režim zaštite III stepena
Na području Parka prirode sa režimom zaštite III stepena (904,93 km2) uspostavlja se režim sa selektivnim i kontrolisanim gazdovanjem prirodnim resursima, izgradnjom i korišćenjem prostora i aktivnostima u prostoru, uz uslov održanja visokog kvaliteta životne sredine, biološke i predeone raznovrsnosti. To je poljoprivredno-šumska i naseobinska zona, koja osim planskog uređenja i komunalnog opremanja postojećih naselja, podrazumeva i plansku izgradnju turističkog rizorta, turističkih centara i naselja i turističko-rekreativne infrastrukture (alpskog i nordijskog skijališta, snoubord staza i parkova, golf terena i drugih sportsko-rekreativnih terena) i druge tehničke infrastrukture, ograničeno korišćenje mineralnih sirovina, razvoj šumarstva, razvoj stočarstva i drugih grana poljoprivrede, lov i sportski ribolov i druge vidove održivog razvoja zasnovane na vodećim principima zaštite prirode i životne sredine, na dugoročnoj dobrobiti lokalne zajednice i revitalizaciji lokalnog stanovništva i naselja. U funkciji Parka prirode predviđeno je očuvanje i unapređenje staništa posebno značajnih divljih vrsta i njihovih zajednica, optimalno upravljanje populacijama tih vrsta, očuvanje i prezentacija reprezenata geo-nasleđa, očuvanje i skladno uređenje celina ambijentalnih vrednosti, uključujući takođe stara seoska naselja, objekte i oblike tradicionalnog graditeljstva, kao i života i kulturno-istorijske vrednosti.
U naseljima i lokacijama sa stambenim, turističkim i ekonomskim objektima, kod kojih se na bilo koji način mogu ugroziti izdanske i površinske vode, mora se obezbediti sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje ili odvoćenje otpadnih voda, što uslovljava: realizaciju kanalizacionih sistema i odgovarajućih PPOV odnosno, tamo gde to nije racionalno ni izvodljivo, izgradnju i uređenje nepropusnih septičkih jama, uz organizovanje službe koja će se starati o njihovom pražnjenju.
Razvojem i uređenjem saobrađajne infrastrukture obezbediće se uslovi za nesmetano odvijanje tranzitnog putničkog i robnog prometa, uz kontrolisan prevoz opasnih i štetnih materija, kao i drugih materija u količinama koje mogu trajno i u značajnom obimu da ugroze vrednosti Parka prirode. Duž državnih puteva II reda lokalnih i puteva kao i na građevinskom području turističkig rizorta, turističkih naselja i centara obezbediće se infrastruktura (vodonepropusne rigole i slično) i uređaji za prikupljanje, odvođenje i sanitarno prihvatljiv tretman zagađenih atmosferskih voda.
1.2. Zaštita i unapređenje kvaliteta životne sredine
Životna sredina na području Parka prirode dominantno je predstavljena uslovima, resursima i vrednostima prirode (sem u manjim, postojećim i planiranim antropogenizovanim prostorima, gde dominiraju izgrađeni sadržaji suprastrukture i infrastrukture), te je očuvanje i unapređenje njenog kvaliteta određeno prvenstveno odnosima prirodnih i antropogenih faktora, konkretno režimima očuvanja i korišćenja prirodnih resursa i vrednosti. Na ostalom području Prostornog plana – u turističkoj regiji van Parka prirode, životnu sredinu značajnije određuju antropogeni faktori građevinskih područja seoskih i gradskih naselja, infrastrukture i obradivih poljoprivrednih površina.
Integralna zaštita prirode i životne sredine na području Parka prirode i na ostalom području Prostornog plana, zasnivaće se na sledećim uslovima i rešenjima:
tretiranje zaštite prirode i životne sredine Parka prirode i ostalog područja Prostornog plana po odredbama Prostornog plana, na osnovu urbanističkih i inženjerskih planova i projekata njegove razrade, kao i na osnovu šumskih, lovnih, poljoprivrednih i drugih osnova, programa i drugih dokumenata urađenih na osnovu Prostornog plana ili u skladu sa Prostornim planom;
određivanje umerene koncentracije stacionarnih turista i turističke izgradnje na planinskom području Parka prirode (sem u slučaju turističkog rizorta), u korist naselja i lokaliteta u podplaninskom području, uz njihovo funkcionalno i fizičko povezivanje sa osnovnim turističkim i drugim sadržajima u Parku prirode (putem uključivanja lokalnog stanovništva u zaštitu Parka prirode, u turizam i drugo, odnosno izgradnjom saobraćajne, turističke i telekomunikacione infrastrukture);
formiranje kružnog saobraćajnog drumskog prstena na području Parka prirode i turističke regije, sa radijalnim vezama, uz uvođenje električnog šinskog i gondolskog saobraćaja, kao i organizacija sistema javnog prevoza radi smanjenja broja individualnih putničkih vozila u Parku prirode, odnosno radi obezbeđivanja ulaska dnevnih izletnika (posebno skijaša u skijališta) iz okruženja bez većeg opterećivanja Parka prirode;
formiranje jedinstvenog sistema upravljanja vodnim resursima na području Prostornog plana, prema Vodoprivrednoj osnovi područja, u skladu sa VOS;
izgradnja kanalizacije u naseljima na području Prostornog plana – kod gradova, mešovitih naselja, većih turističkih sela, planiranog turističkog rizorta i turističkih centara i turističkih naselja – sa kompletnom kanalizacionom mrežom i uređajima za prečišćavanje, a kod manjih sela i planiranih turističkih punktova sa malim kanalizacionim sistemima i izuzetno sa propisnim grupnim i pojedinačnim septičkim jamama;
ostvarivanje jedinstvenih sistema grejanja za sve koncentrisane komplekse novih lokaliteta na području Parka prirode; primena čiste energije, prvenstveno gasa, kao i geotermalne, solarne, električne i energije biogasa;
uvođenje integralnog upravljanja otpadom, reciklaže i energetskog korišćenja otpada u adekvatnim uređajima van područja Parka prirode (i van područja Prostornog plana);
uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine na području Prostornog plana (zemljišta, vode, vazduha i vegetacije);
preispitivanje visine nadoknada za komercijalno korišćenje prostora i prirode u Parku prirode kako bi se obezbedili veći prihodi za zaštitu Parka prirode i kompenzacija lokalnom stanovništvu za ograničenja u proizvodnji na privatnom zemljišu u Parku prirode (kao značajnog uslova integrisanja lokalnog stanovništva sa Parkom prirode, u smislu domaćinske zaštite i održivog korišćenja).
U skladu sa navedenim uslovima i rešenjima, kao i relevantnim odredbama Zakona o zaštiti životne sredine i PPRS u ovoj oblasti, na području Prostornog plana uspostavlja se sledeći zoning kategorija zaštite prirode i životne sredine:
u 3. kategoriji (ugrožavanje bukom, neprijatnim mirisima, industrijskim i komunalnim otpadom i saobraćajem) – Pirot kao srednji zagađivač;
u 4. kategoriji (ugožavanja od industrije, stočnih farmi, intenzivne poljoprivrede i magistralnog saobraćaja) – bliža okolina Pirota, Knjaževac kao mali zagađivač sa bližom okolinom i obuhvaćeni prostor Belog Timoka u gradu Zaječaru (magistralni saobraćajni koridor i poljoprivredno zemljište sa intenzivnim agrotehničkim tretmanom);
u 5. kategoriji (određeno opterećenje prostora koncentracijom turističke izgradnje i posete, poljoprivredom i lokalnim saobraćajem) – postojeća mešovita naselja i sela, kao i novi turistički lokaliteti sa saobraćajnom infrastrukturom (u okviru III stepena zaštite Parka prirode i na ostalom području Prostornog plana);
u 6. kategoriji (prostori sa prirodnom degradacijom i kontrolisanim antropo-opterećenjem) – Zavojsko jezero (vodeno ogledalo sa užom zonom zaštite), tereni sa izraženom erozijom, klizištima i drugo, kao i zaštićene okoline nepokretnih kulturnih dobara (u okviru III stepena zaštite Parka prirode);
u 7. kategoriji (prostori sa ograničenim privrednim aktivnostima) – slobodne površine, delom u III i na ukupnoj površini II stepena zaštite Parka prirode (sa zimskom turističkom ponudom i delom letnje turističke ponude u prostoru);
u 8. kategoriji (prostori strogo zaštićenih dobara) – površine i objekti prirodnih i kulturnih vrednosti u I stepenu zaštite Parka prirode.
1.3. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Nepokretna kulturna dobra na području Prostornog plana obuhvataju objekte i lokalitete spomenika kulture, prostornih kulturno-istorijskih celina, arheoloških nalazišta i ostalih objekata koji su proglašeni za NKD, nalaze se pod prethodnom zaštitom, evidentirani ili neevidentirani (tj. oni koji se evidentiraju ovim Prostornim planom). Zaštita dobara podrazumeva konzervaciju, restauraciju i revitalizaciju, uz njihovo fizičko integrisanje sa prirodom i prirodnim vrednostima u prirodno-kulturnim predelima posredstvom zaštićenih okolina dobara, kao i integrisanje u održivi razvoj područja stavljanjem u funkciju turizma i ukupnog socioekonomskog i kulturnog razvoja lokalne sredine. Najznačajnija nepokretna kulturna dobra stavljaju se pod režim zaštite I stepena, a ostala pod režime II i III stepena zaštite na području Parka prirode i turističke regije Stara planina.
U I stepen zaštite se na području Prostornog plana stavljaju sledeća najznačajnija NKD:
1) Spomenici kulture:
– spomenik kulture od izuzetnog značaja „Konak malog Riste”, stara gradska kuća iz 19. veka u Pirotu, čije kulturološko korišćenje je već valorizovano za Muzej Ponišavlja, kao autentična scenografija za filmove, a predviđene su i druge mogućnosti prezentacije (izložbe, kulturne manifestacije i drugo);
spomenik kulture od velikog značaja – „Bela mačka”, stara gradska kuća u Pirotu; predviđena je za revitalizaciju u funkciji kulture;
spomenik kulture od velikog značaja – tvrđava „Kale” u Pirotu, predviđena je za uređenje u funkciji kulture i zabave;
spomenik kulture od velikog značaja – manastir Sv. Đorđa iz 16. veka iznad Temske, opština Pirot;
spomenik kulture od velikog značaja – manastir Sv. Trojice iz 15. veka između Donje i Gornje Kamenice, opština Knjaževac;
spomenik kulture od velikog značaja – crkva Sv. Bogorodice iz 14. veka u Donjoj Kamenici, opština Knjaževac;
evidentirani spomenik kulture – pećinska crkvica Sv. Petra i Pavla iz 12. veka kod Rsovaca, opština Pirot;
evidentirani spomenik kulture – manastir Sv. Bogorodice iz 18. veka kod Vrela, opština Pirot;
evidentirani spomenik kulture – crkva Rođenja Hristovog iz 19. veka u Pirotu;
evidentirani spomenik kulture – Saborna crkva iz 19. veka u Pirotu;
evidentirani spomenik kulture – most na Temštici kod ušća u Nišavu, opština Pirot;
evidentirani spomenik kulture – crkva Sv. Đorđa iz 19. veka u Knjaževcu;
evidentirani spomenici kulture – ostaci Gurgusovačke kule, vila Xervin, stari vodotoranj i mostovi u Knjaževcu;
evidentirani spomenici kulture – crkve iz 19. veka u Balincu, Novom Koritu, Gabrovnici, Balta Berilovcu i Ćuštici, opština Knjaževac;
evidentirani spomenik kulture – manastir Rođenja Presvete Bogorodice u Suvodolu na teritoriji grada Zaječara;
neevidentirani spomenik kulture – potopljena crkva nekadašnjeg naselja Zavoj iz 16. veka, koja će biti rekonstruisana u okviru turističkog naselja „Zavojsko jezero” na južnoj obali Zavojskog jezera;
neevidentirane crkve i objekti narodnog graditeljstva u podplaninskim selima na teritorijama grada Zaječara, opština Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad.
2) Prostorne kulturno-istorijske celine:
celina pod prethodnom zaštitom – trgovinsko-zanatska čaršija „Pazar” u Pirotu;
evidentirana celina – trgovinsko-zanatski i pijačni prostor „Tijabara” u Pirotu;
evidentirana celina – stara čaršija u Knjaževcu;
neevidentirane celine – ambijentalne celine narodnog graditeljstva u podplaninskim selima Topli Do, Dojkinci i Rosomač u opštini Pirot, Senokos u opštini Dimitrovgrad i drugo.
U III stepenu zaštite NKD na području Prostornog plana biće:
1) zaštićene okoline nepokretnih kulturnih dobara u I stepenu zaštite;
2) evidentirani spomenici iz Balkanskih ratova, Prvog i Drugog svetskog rata;
3) arheološka nalazišta na praistorijskim lokalitetima Baranica i Gabrovnica na teritotiji opštine Knjaževac.
U III stepenu zaštite na području Prostornog plana biće sva ostala NKD, kao i sva naselja na području Parka prirode, uz primenu sledećih mera:
1) kompletna stara, neizmenjena i malo izmenjena planinska sela u opštinama Pirot, Knjaževac i Dimitrovgrad (Topli Do, Gostuša, Dojkinci, Rosomač, Balta Berilovac, Ćuštica, Crni Vrh, Kamenica, Senokos i drugo), kao i pojedinačne vrednosti crkava, zavetnih mesta, stambenih i privrednih objekata narodnog graditeljstva i ambijentalnih celina u ostalim selima, biće nakon bližeg istraživanja i evidentiranja restaurirana i rekonstruisana po pravilu „in sity” u pretežno izvornim oblicima eksterijera (u duhu regionalne odnosno tradicionalne arhitekture), uz komunalno opremanje, obezbeđivanje potrebnog komfora u enterijeru i moguće prenamene (kod stambenih i privrednih objekata), posebno u funkciji seoskog turizma;
2) moguće je i preseljenje objekata i grupacija na nove lokalitete u funkciji etno-sela i turističkih naselja (npr. u Arheo-etno park „Ravna” van područja Prostornog plana u opštini Knjaževac i drugo) ukoliko prethodna mera zaštite nije moguća ili je iz nekog drugog razloga neopravdana.
S obzirom na potrebu što ravnomernije zastupljenosti nepokretnih kulturnih dobara kao turističkih motiva, navedena dobra, po svojoj prostornoj distribuciji, imaju približno isti značaj za turističku ponudu kao i dobra u višem rangu kulturno-istorijskih vrednosti.
Izgradnja novih objekata i celina u planinskom prostoru (turističkih, poljoprivrednih i drugo) biće u duhu regionalne arhitekture, uz pažljivo uklapanje sa tradicionalnom arhitekturom starih planinskih sela, ako su lokaliteti novogradnje u sklopu ili u blizini starih sela.
Nepokretna kulturna dobra na području Prostornog plana iniciraju formiranje nekoliko itinerera – „kulturnih staza” na području i to: Pirot – Temska – Topli Do; Pirot – Rsovci – Visočka Ržana – Vrelo – Dojkinci; Knjaževac – Baranica – Gabrovnica; Donja i Gornja Kamenica – Kalna – Balta Berilovac – Crni Vrh; Knjaževac – Ravna; Dimitrovgrad – Senokos i drugo. Stara seoska naselja, objekti narodnog graditeljstva i ambijentalne celine kompletiraju turističke motive na ovim „kulturnim stazama” i otvaraju mogućnosti formiranja novih staza – posebno na motivima ostalih starih planinskih sela, zaseoka i bačija, revitalizacije kulture nomada Crnovunaca (Karakačana) u saradnji sa Republikom Bugarskom i drugo.
Zaštita poljoprivrednog zemljišta, održivi razvoj poljoprivrede i revitalizacija sela obezbediće se međusobnim usklađivanjem aktivnosti u oblastima:
upravljanja zemljištem radi poboljšanja stanja životne sredine i prirodnih predela, primenom odgovarajućih agroekoloških mera, kompatabilnih merama zaštite i unapređenja šuma, što će se odraziti na korekciju postojećih odnosa u načinu korišćenja poljoprivredog zemljišta i ukupnog prostora;
očuvanja i reintrodukcije izgubljenih ekstenzivnih/tradicionalnih proizvodnih sistema, uključujući nomadsko stočarstvo i farmsko uzgajanje autohtonih domaćih vrsta, rasa i sojeva domaćih životinja, kao i starih sorti ratarskih, povrtarskih, voćarskih i drugih poljoprivrednih kultura, prioritetno u funkciji očuvanja predela, posebno travnih zajednica u pašnim, pašno-kosnim i agrošumskim sistemima, a zatim daljeg valorizovanja tih sistema, davanjem prednosti u preradi i plasmanu, između ostalog, kroz razvoj agroturizma;
povećanja tržišne konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje, merama usmerenim na ukrupnjavanje i modernizaciju poljoprivrednih gazdinstava, unapređenja ljudskog potencijala i drugih resursnih, strukturnih, socioekonomskih i tehničko-tehnoloških uslova razvoja agrarnog sektora, kao i iskorišćavanjem lokalno specifičnih pogodnosti za proizvodnju hrane zaštićenog imena i geografskog porekla, odnosno u sistemu organske proizvodnje;
unapređivanja ekonomskih i socijalnih uslova življenja na selu, podrškom razvoju nepoljoprivrednih delatnosti i povećanja zaposlenosti seoskog stanovništva, promocije preduzetništva, osnivanja i razvoja mikro preduzeća, razvoja seoskog turizma, razvoja bazičnih usluga za seosku privredu i stanovništvo, obnove i razvoja seoske arhitekture, očuvanja kulturno-istorijskog nasleđa, pejzažnih i drugih, prostorno heterogenih, vrednosti ruralnih područja;
buđenja lokalne inicijative, otvaranjem realnih perspektiva za poboljšanje uslova življenja na selu.
2.1.1. Pravila zaštite i korišćenja
Očuvanje površina i poboljšanje fizičkih, hemijskih i bioloških svojstava poljoprivrednog zemljišta zasnivaće se na strogom poštovanju sledećih pravila:
ne dozvoljava se stambena i druga izgradnja na obradivom poljoprivrednom zemljištu prve, druge, treće, četvrte i pete katastarske klase, osim izuzetaka zabrane u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu („Službeni glasnik RS”, br. 62/06 i 65/08);
izgradnja na obradivom poljoprivrednom zemljištu koje je zakonom izuzeto iz zabrane korišćenja u nepoljoprivredne svrhe, dozvoljava se i kontroliše u skladu sa rešenjima, režimima i pravilima utvrđenim prostornim i urbanističkim planovima, posebno u rubnim pojasevima gradskih i turističkih centara;
oranice, bašte, voćnjaci, vinogradi i travne površine u dolinsko-kotlinskim predelima i na drugim lokacijama privlačnim za stanovanje, koje imaju, po pravilu, najpovoljniju bonitetnu strukturu zemljišta i relativno visok stepen izgrađenosti saobraćajne i komunalne infrastrukture, posebno se štite i tretiraju u planovima i politikama lokalnog razvoja, uz uvažavanje njihove poljoprivredne, ekološke, rekreativne i pejzažno-estetske funkcije;
u rubnim pojasevima gradskih naselja, odnosno industrijskih zona, obavezno je preduzimanje delotvornih mera za sprečavanje stihijskog smanjivanja produktivnih površina i prirodne plodnosti zemljišta, uz istovremeno obezbeđenje podrške racionalnijem i efikasnijem korišćenju, uređenju i privođenju neizgrađenog građevinskog zemljišta planiranoj industrijskoj ili drugoj komplementarnoj nameni (komunalne delatnosti, proizvodno zanatstvo, postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, uređenje komunalnih deponija, zelene i rekreativne površine i slično);
zauzimanje poljoprivrednog zemljišta za razvoj vodoprivredne infrastrukture mora se kompenzirati obezbeđenjem tehničkih uslova za racionalno korišćenje vode u biljnoj i stočarskoj proizvodnji, osnivanje ribnjaka i ostvarivanje drugih pozitivnih uticaja vode na biokapacitet ukupnog prostora;
zauzimanje poljoprivrednog zemljišta u turističke, rekreativne i druge svrhe koje doprinose punijoj ekonomskoj valorizaciji prirodnih i stvorenih potencijala prostora mora da ide zajedno sa povećanjem mogućnosti za zapošljavanje lokalnog stanovništva;
obavezno je sprečavanje negativnih uticaja poljoprivredne proizvodnje na stanje životne sredine i živog sveta, uspostavljanjem kontrole korišćenja mineralnih đubriva i sredstava za zaštitu bilja, uz istovremeno promovisanje metoda njihove integralne primene u procesima tehničko-tehnološkog unapređivanja poljoprivredne proizvodnje, kao i destimulisanjem intenzivnog korišćenja marginalnih zemljišta, odnosno očuvanjem međa, bara, zabrana i slično u atarima sa intenzivnom poljoprivrednom proizvodnjom i drugim merama zaštite biodiverziteta;
merama zaštite životne sredine moraju se eliminisati uticaji aerozagađenja i drugih štetnih agensa iz okruženja na plodnost poljoprivrednog zemljišta i zdravstveni kvalitet hrane;
obavezno je obezbeđivanje podrške očuvanju tradicionalnih agrarnih sadržaja ruralnih predela u svim planovima, programima i projektima zaštite lokaliteta/dobara od posebne prirodne, kulturno-istorijske i naučne vrednosti;
pašnjačka zona Stare planine, koja se prostire konsekvetnim pojasom planinske stepe, dužinom od oko 70 km i širinom 8-19 km, predstavlja prirodno dobro čije se unikatne vrednosti štite i čuvaju redovnim napasanjem stoke, u skladu s kapacitetima travnog biljnog pokrivača.
Polazeći od navedenih opštih pravila, a u skladu s pedološkim, bonitetnim, agroekološkim i socioekonomskim karakteristikama pojedinih atara/naselja s jedne strane i opštim društvenim interesima za očuvanjem posebnih prirodnih vrednosti područja Prostornog plana s druge, dugoročni planski period određuje sledeća rešenja u oblasti korišćenja, zaštite i uređenja poljoprivrednih površina:
u cilju zaustavljanja erozije i unapređenja biodiverziteta, ne samo u višim planinskim predelima već i u okolini seoskih naselja, neophodno je pošumljavanje oko 7.507 ha oranica najnižeg proizvodno-ekonomskog potencijala (7. i 8. katastarske klase) i 47 ha degradiranih voćnjaka u ugašenim planinskim selima, neophodno je i mestimično pošumljavanje pašnjačkih i šumskih kompleksa izloženih ili sklonih eroziji, odnosno niske produktivnosti i male biodiverzitetske vrednosti, a programi pošumljavanja operacionalizovaće se u okvirima kompleksnog uređenja poljoprivrednog i šumskog prostora, u međuodnosu sa terenima za sport i rekreaciju, naseljskom mrežom i infrastrukturnim sistemima, kao i kroz introdukciju kombinovanih poljoprivredno-šumarskih sistema gazdovanja u domaćinstvima s gazdinstvom;
radi uspostavljanja ravnoteže između načina korišćenja zemljišnih resursa i kreiranja novih mogućnosti zapošljavanja, potrebno je da se oko 408 ha planinskih pašnjaka nameni izgradnji turističkog rizorta, turističkih centara i naselja na novim lokacijama, u skladu sa planiranim razvojem turizma;
promene u poljoprivrednoj proizvodnji ne mogu se odvijati na račun prenamene prirodnih travnjaka u intenzivne kulture (tj. nije dozvoljeno pretvaranje livada i pašnjaka u oranice, voćnjake i vinograde);
pod uslovom primene odgovarajućih agrotehničkih mera, pre svega, u pogledu antierozione obrade zemljišta i strogo kontrolisanog korišćenja hemijskih sredstava, promene površina namenjenih proizvodnji pojedinih intenzivnih kultura ne podležu planskim ograničenjima, odnosno prioriteti u ovoj oblasti uslovljeni su tržišnim kretanjima, ekonomskim interesima i proizvodnim mogućnostima lokalnog stanovništva, pri čemu je potrebno da se obezbedi podrška očuvanju nasleđene strukture poljoprivredne proizvodnje, posebno očuvanju i revitalizaciji vinograda i voćnjaka, kao i povećanju useva leguminoza i drugih vrsta stočnog krmnog bilja na oranicama;
očuvanje i unapređivanje prirodnih travnjaka obezbediće se u sklopu celovitog rešavanja uslova za obnovu i razvoj stočarstva, uz uvažavanje tradicionalne upućenosti pojedih naselja, odnosno spoljnih stočara, na korišćenje određenih pašnjačkih serija s jedne strane i potreba za obezbeđenjem dodatnih količina krmiva za zimsku ishranu stoke nabavkama izvan područja Prostornog plana s druge; bez preduzimanja mera za povećanje kapaciteta livada i pašnjaka ne može se obezbediti dugoročno očuvanje specifičnih agroekoloških dobara Stare planine, a to podrazumeva i obezbeđenje stalne podrške kroz subvencije za redovno košenje i/ili napasanje stoke, kako bi se sprečila biološka degradacija travnog biljnog pokrivača, sukcesijom korovskih biljaka, suženog biodiverziteta i male ekonomske vrednosti; u tim okvirima je obavezno poštovanje sledećih, posebnih pravila zaštite prirodnih vrednosti Parka prirode:
prirodni pašnjaci i druga agroekološka dobra na terenima pod režimom I stepena zaštite, bezuslovno se isključuju iz svih oblika redovnog korišćenja za poljoprivrednu proizvodnju, uz istovremeno preduzimanje mera za izolovanje ovih lokaliteta od indirektnih uticaja poljoprivrede iz okruženja, primenom kombinovanih restriktivnih i obrazovno-motivacionih mera, u skladu sa planiranom zaštitom prirodnih vrednosti i resursa Stare planine; posebnim programima utvrdiće se striktno definisani i strogo kontrolisani uslovi mestimičnog i povremenog napasanja stoke, odnosno košenja i izvoza sena, isključivo u funkciji očuvanja izvornih biocenoza i povećanja regenerativne moći endemskih biljnih zajednica;
poljoprivredno korišćenje biomase travnih ekosistema pod režimom II stepena zaštite biće diferencirano prema njihovim genetskim, geobotaničkim, fitocenološkim, reljefnim, pedološkim, erozionim i predeonim osobinama, uz istovremeno uspostavljanje sistema ocene i praćenja stanja staništa retkih i ugroženih biljnih i životinskih vrsta, radi uvođenja/ukidanja privremene zabrane ispaše i primene drugih mera zaštite i popravke; u tim okvirima posebna pažnja pokloniće se otklanjanju limitirajućeg uticaja izostajanja ispaše/kosidbe na očuvanje površina, kvaliteta i florističkih posebnosti mezofilnih kotlinskih livada, pašnjaka i kserofilnih kosanica nastalih u pojasu bukovih, odnosno četinarskih šuma i planinskih pašnjaka formiranih u pravom pojasu planinske stepske vegetacije; posebnim programima utvrdiće se potreba pošumljavanja dela livada i pašnjaka male biološke raznovrsnosti, odnosno ugroženih procesima erozije;
korišćenje, zaštita i unapređivanje livada i pašnjaka pod režimom III stepena zaštite zasnivaće se na primeni mera kojima se ne narušavaju biodiverzitet i specifične odlike autohtonih biljnih zajednica, uz istovremeno utvrđivanje dve vrste graničnih kapaciteta za razvoj stočarstva, nužnog/minimalnog i optimalnog broja stoke na ispaši, odnosno učestalosti i vremena kosidbe po pojedinačnim lokalitetima; u okviru ove zone posebnim programima utvrdiće se lokacije za introdukciju kombinovanih poljoprivredno-šumarskih sistema gazdovanja, pošumljavanjem livada i pašnjaka male biološke raznovrsnosti, odnosno ugroženih procesima erozije;
očuvanje prirodne plodnosti skromno zastupljenh oraničnih površina, koje su dominantnim delom locirane u nižim predelima, zasnivaće se na vođenju računa o funkcionalnoj zavisnosti između razvoja ratarske i stočarske proizvodnje, što posrednim putem doprinosi i antierozionoj zaštiti; podsticaće se intenziviranje proizvodnje stočnog krmnog bilja na oranicama, uz zadržavanje proizvodnje žita u strukturi useva na minimumu zahteva pravilnog plodoreda, čime se obezbeđuje i rentabilna proizvodnja krompira i drugih povrtarskih kultura, bez prekomernog korišćenja mineralnih đubriva i sredstava za zaštitu bilja; posebno će se voditi računa o zadržavanju određenih površina za ratarsko-povrtarsku proizvodnju u planinskim predelima sa, po pravilu, slabim zemljištima, kao nužnom uslovu za opstanak stalne nastanjenosti; gotovo da nema planinskog zaseoka u kome ne postoje parcele dubljih zemljišta, pogodnih za gajenje krompira, odgovarajućih sorti jarih žita i krmnog bilja, pod uslovom primene adekvatnih mera antierozione obrade, uvođenja pravilnog plodoreda i bogatog organskog prihranjivanja biljaka;
obnova, unapređivanje i širenje površina pod voćnjacima zasnivaće se na obezbeđenju uslova za dobijanje oznake geografskog porekla širokog asortimana kvalitetnog svežeg voća i prerađevina od voća, uz posebnu podršku proizvodnji starih domaćih sorti, koje su otporne na bolesti i štetočine; merama investiciono-kreditne i poreske politike i obezbeđenjem stručne pomoći za izradu odgovarajuće tehničke i finansijske dokumentacije, podsticaće se unošenje autohtonog i starog sortimenta voća u obnovu degradiranih voćnjaka i osnivanje novih zasada na oranicama koje nisu pogodne za intenzivno obrađivanje, uz ovoćavanje predela autohtonim divljim voćem van zasada gajenja, kao i izgradnja malih preradnih kapaciteta na izvorištima sirovina;
obnova, unapređivanje i širenje površina pod vinogradima zasnivaće se na negovanju viševekovne tradicije Timočkog, odnosno Nišavskog vinogradarskog rejona u proizvodnji kvalitetnih vina, uz promovisanje sistema integralne proizvodnje grožđa i vina, s osloncem na gajenje autohtonog i starog sortimenta vinove loze, u sprezi s razvojem „vinskog turizma”;
posebnim programima obezbediće se podrška unapređenju i širenju prakse gajenja lekovitog i aromatičnog bilja, zasnovanog na autohtonom genofondu;
podrška iskorišćavanju lokalnih pogodnosti za primenu organskih metoda proizvodnje hrane zasnivaće se na obezbeđenju dugoročnih garancija lokalnom stanovništvu za isplativi plasman tih proizvoda;
u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu, zaštita od erozija i bujica obezbediće se utvrđivanjem odgovarajućih protiverozionih mera na nivou lokalne samouprave; slično tome, druge mere zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta utvrđene ovim Prostornim planom se, takođe, detaljnije razrađuju opštinskim poljoprivrednim osnovama, odnosno zajedničkim poljoprivrednim osnovama opština čije su teritorije manjim ili većim delom uključene u područje Prostornog plana, ukoliko se po tom pitanju postigne saglasnost odgovarajućih jedinica lokalne samouprave.
Postojeća i dugoročna planska struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta po rejonima, prikazani su na Tabeli 7, dok je detaljna struktura poljoprivrednog zemljišta po katstarskim opštinama prikazana u Analitičko-dokumentacionoj osnovi Prostornog plana.
Tabela 7: Stanje i plan korišćenja poljoprivrednog zemljišta 2006. i 2023. godine (u ha)
Red. br. Područje / Ruralni rejon / KO Godina Način korišćenja/kulture Šume Neplo-dno Ukupna površina Globalna struktura u % Oranice Višego-dišnji zasadi Trajni travnjaci Ukupno Zaje-čar Sliv Van slivova Vodoakumlacija Zavoj Toplodolska Reka ZAJEČAR – – 98 – 0,98 Vratarnica – – 82 – 0,82 Mali Izvor – – 12 – 0,12 Selačka – – 4 – 0,04 KNjAŽEVAC – – 3.447 733 41,80 Balta Berilovac – – 33 – 0,33 Vrtovac – – 85 – 0,85 Gabrovnica – – 200 – 2,00 Gornja Kamenica – – 133 – 1,33 Donja Kamenica – – – 197 1,97 Žukovac – – – 36 0,36 Inovo – – – 17 0,17 Kalna – – – 109 1,09 Lokva – – – 19 0,19 Novo Korito – – 244 – 2,44 Ošljane – – 115 – 1,15 Petruša – – – 12 0,12 Stanjinac – – – 176 1,76 Trgovište – – – 9 0,09 Štitarac – – – 3 0,03 Štrbac – – – 81 0,81 Aldina Reka – – 268 – 2,68 Aldinac – – 251 – 2,51 Janja – – 48 – 0,48 Ravno Bučje – – 69 – 0,69 Repušnica – – 162 – 1,62 Tatrasnica – – 271 – 2,71 Ćuštica – – 348 – 3,48 Crni Vrh – – 316 — 3,16 Gornja Sokolovica – – – 16 0,16 Gradište – – – 92 0,92 Dejanovac – – 201 2,01 Drvnik – – – 74 0,74 Kandalica – – – 7 0,07 Papratna – – 128 – 1,28 Pričevac – – 164 – 1,64 Radičevac – – 235 – 2,35 Staro Korito – – – 55 0,55 Šarbanovac – – – 6 0,06 PIROT 1895 140 719 297 30,51 Gradašnica – – – 6 0,06 Mirkovci – – – 14 0,14 Oreovica – – – 16 0,16 Pirot van varoši – – – 5 0,05 Rudinje – – – 102 1,02 Temska – – 161 – 1,61 Cerova – – – 42 0,42 Šugrin – – – 112 1,12 Basara – – – 20 0,20 Bela 90 – – – 0,90 Brlog 30 – – – 0,30 Velika Lukanja 90 – – – 0,90 Visočka Ržana 80 – – – 0,80 Gostuša 477 – – – 4,77 Dobri Do – – 229 – 2,29 Dojkinci 217 – – – 2,17 Zavoj – 28 – – 0,28 Zaskovci – – 131 – 1,31 Jelovica 63 – – – 0,63 Koprivštica 113 – – – 1,13 Mala Lukanja 39 – – – 0,39 Pakleštica 113 – – – 1,13 Pokrevenik 361 – 198 – 5,59 Rosomač 102 – – – 1,02 Rsovci 85 – – – 0,85 Slavinja 15 – – – 0,15 Topli Do – 112 – – 1,12 DIMITROVGRAD 229 – – – 2,29 Baljev Dol 10 – – – 0,10 Braćevci 12 – – – 0,12 Vlkovija 29 – – – 0,29 Gornji Krivodol 34 – – – 0,34 Donji Krivodol 14 – – – 0,14 Izatovci 32 – – – 0,32 Kamenica 59 – – – 0,59 Senokos 39 – – – 0,39 Ukupno 2104 140 4.088 1226 75,6
Tabela 10: Plan pošumljavanja na području Parka prirode
Grad, opštine i KO Područje Parka Prirode (u ha) Van područja Parka prirode (u ha) Ukupno(u km2) zona režima zaštite II stepena zona režima zaštite III stepena ZAJEČAR 4 94 – 0,98 Vratarnica – 82 – 0,82 Mali Izvor – 12 – 0,12 Selačka 4 – – 0,04 KNjAŽEVAC 297 2974 909 41,80 Balta Berilovac – 33 – 0,33 Vrtovac – 85 – 0,85 Gabrovnica – 200 – 2,00 Gornja Kamenica 40 93 – 1,33 Donja Kamenica – – 197 1,97 Žukovac – – 36 0,36 Inovo – – 17 0,17 Kalna – – 109 1,09 Lokva – – 19 0,19 Novo Korito 10 234 – 2,44 Ošljane – 115 – 1,15 Petruša – – 12 0,12 Stanjinac – 176 1,76 Trgovište – – 9 0,09 Štitarac – – 3 0,03 Štrbac – – 81 0,81 Aldina Reka 28 240 – 2,68 Aldinac – 251 – 2,51 Janja – 48 – 0,48 Ravno Bučje – 69 – 0,69 Repušnica – 162 – 1,62 Tatrasnica – 271 – 2,71 Ćuštica – 348 – 3,48 Crni Vrh – 316 — 3,16 Gornja Sokolovica – – 16 0,16 Gradište – – 92 0,92 Dejanovac – 201 – 2,01 Drvnik – – 74 0,74 Kandalica – – 7 0,07 Papratna 116 12 – 1,28 Pričevac 103 61 – 1,64 Radičevac – 235 – 2,35 Staro Korito – – 55 0,55 Šarbanovac – – 6 0,06 PIROT 276 2458 317 30,51 Gradašnica – – 6 0,06 Mirkovci – – 14 0,14 Oreovica – – 16 0,16 Pirot van varoši – – 5 0,05 Rudinje – – 102 1,02 Temska 63 98 – 1,61 Cerova – – 42 0,42 Šugrin – – 112 1,12 Basara – – 20 0,20 Bela – 90 – 0,90 Brlog 16 14 – 0,30 Velika Lukanja – 90 – 0,90 Visočka Ržana 17 63 – 0,80 Gostuša – 477 – 4,77 Dobri Do – 229 – 2,29 Dojkinci – 217 – 2,17 Zavoj – 28 – 0,28 Zaskovci – 131 – 1,31 Jelovica 38 25 – 0,63 Koprivštica – 113 – 1,13 Mala Lukanja – 39 – 0,39 Pakleštica 14 99 – 1,13 Pokrevenik – 559 – 5,59 Rosomač – 102 – 1,02 Rsovci 1 84 – 0,85 Slavinja 15 – – 0,15 Topli Do 112 – – 1,12 DIMITROVGRAD 14 215 – 2,29 Baljev Dol – 10 – 0,10 Braćevci 12 – – 0,12 Vlkovija – 29 – 0,29 Gornji Krivodol – 34 – 0,34 Donji Krivodol – 14 – 0,14 Izatovci 2 30 – 0,32 Kamenica – 59 – 0,59 Senokos – 39 – 0,39 UKUPNO 591 5.741 1.226 75,6
U ostvarivanju planiranog unapređenja stanja postojećih šuma i povećanja površina pod šumama primenjivaće se sledeće mere gazdovanja šumama:
unapređivanje stanja postojećih šuma:
prevođenjem neuređenih prebirnih tipova u uređene prebirne šume na 524 ha u državnim šumama;
uvećanjem obraslosti, posebno visokih šuma bukve na 6.484 ha u državnim šumama;
obnavljanjem autohtonih vrsta drveća u kulturama četinara, posebno na boljim staništima na 1.000 ha u državnim šumama;
direktnom konverzijom izdanačkih šuma u visoke i odgovarajuće uzgojne oblike, na lošijim staništima istom ili drugom odgovarajućom vrstom na 293 ha;
indirektnom konverzijom zrelih izdanačkih i visokih devastiranih šuma na boljim staništima u visoki uzgojni oblik na 660 ha;
sprovođenjem mera intezivne nege, posebno u visokim očuvanim mladim i srednjedobnim sastojinama i kvalitetnijim izdanačkim šumama na 10.932 ha, i kulturama i veštački podignutim sastojinama četinara na površini od 2.000 ha;
sprovođenje mera preventivne i represivne zaštite šuma i svih ostalih zaštićenih objekata prirode na svim šumskim površinama, kao i druge aktivnosti (popunjavanje na 566 ha, okopavanje na 649 ha, čišćenje na 1.718 ha, oplodna seča na 3.146 ha i prebirna seča na 1.058 ha;
uvećanje stepena šumovitosti sa sadašnjim 39,5% (ili 612,5 km2), na optimalnih 45% (ili 688,04 km2), pošumljavanjem 75,6 km2 na šumskom zemljištu pretežno VII i delom VI i VIII bonitetne klase, odnosno poljoprivrednom zemljištu najnižeg proizvodno-ekonomskog potencijala, posebno na terenima sa većim nagibom;
ukupnim korišćenjem (sečom) šume u minimalnoj količini od oko 50.000 m3 drvne mase godišnje, u skladu sa prosečnim prirastom;
presecanje infrastrukturnih koridora (sečom šume) i kompezaciono podizanje novih šuma u skladu sa razvojem turističko-rekreativne infrastrukture (troškovi izvođenja ovih radova opterećivaće ukupne investicije izgradnje skijališta, u odgovarajućem procentu);
uvođenje malopovršiskog sistema gazdovanja kako bi se usaglasile uzgojne i ekološke, odnosno olakšale planske komponente gazdovanja;
kontrolisano korišćenje šumskih plodova i lekovitog bilja.
2.2.2. Antierozivna zaštita
Antierozivna zaštita ostvariće se primenom bioloških mera (pošumljavanje i zatravljivanje), biotehničkih mera (pleteri i zidići protiv spiranja) i tehničkih mera (gabionske pregrade i pragovi u cilju stabilizacije terena i zaustavljanja vučenog nanosa) uređenja na prostranim površinama i lokalitetima koje ugrožava srednja, ekscesivna i jaka erozija:
na delu sliva vodoakumulacije „Zavoj” i Visočice u cilju očuvanje njene zapremine od zasipanja, i to pretežno na:
zapadnoj strani neposrednog sliva vodoakumulacije „Zavoj”;
severnoj i severozapadnoj (levoj) dolinskoj strani Dojkinačke reke;
na delu sliva Toplodolske reke i Temštice i to pretežno na južnoj i jugoistočnoj (desnoj) dolinskoj strani (II kategorija erozije);
na slivovima desnih pritoka Trgoviškog Timoka i to:
izvorišnih čelenki Crnovrške i Ćuštičke reke;
sliva Aldinačke, Koritske, Žukovske, Ravnobučijanske i Janjske reke (žarišta I kategorije erozije);
Antierozivna zaštita obuhvataće i primenu mera uređenja na površinama u okviru sektora planiranog skijališta „Stara planina” koje obuhvataju:
redovno održavanje skijaških staza (naročito na mestima ukrštanja sa vodotocima) i zaštitu mini-akumulacija i mikrovodozahvata čija je namena obezbeđenje tehničke vode za proizvodnju veštačkog snega;
očuvanje parterne vegetacije, uz obavezno zatravljivanje proseka na deonicama gde je potrebno delimično prosecanje šume;
kompenzaciju prosečene šume pošumljavanjem slobodnih površina koje nisu u funkciji skijališta;
izbegavanje zemljanih radova, a u slučaju neophodnih intervencija primenu sanacionih antierozivnih radova i biološke rekultivacije terena.
2.2.3. Razvoj lovstva i gazdovanje lovištima
Prostornim planom zahvaćene su, u celini ili delovima, površine osam lovišta čiji su korisnici JP „Srbijašume” i Lovački savez Srbije i to na području opštine: Pirot – lovačka udruženja (u daljem tekstu LU) „Ponišavlje” i „Stara planina Pirot”; Dimitrovgrad – LU „Vidlič”; Knjaževac – LU „Midzor-Babin zub” i „Stara planina I”; Zaječar – LU „Vrška čuka”, „Studena” i „Mali Izvor”.
Razvoj lovstva i upravljanje lovištima sprovodiće se:
očuvanjem raznovrsnosti lovne faune;
organizacijom stručne službe za praćenje i usmeravanje razvoja populacije osnovnih vrsta divljači;
izradom i održavanjem lovno-uzgojnih i lovno-tehničkih objekata;
gajenjem, naseljavanjem i zaštititom divljači u lovištu;
usklađivanjem lovne i ostalih delatnosti u lovištu;
sanitarnim odstrelom divljači, a po popravci stanja i organizovanom lovu osnovnih vrsta;
organizovanjem lovnog turizma i edukacijom lovnih stručnjaka i lovaca u cilju zaštite i uzgoja divljači;
drugim merama koje u oblasti lovstva propisuju utvrđeni režimi zaštite.
Prema postojećim lovnim osnovama (planovima gazdovanja lovištima) u lovištima su zastupljene sledeće vrste divljači od kojih su:
trajno zaštićene: vidra, hermelin, lasica, sova, orao, soko, jastreb (osim jasteba kokošara), čaplja(osim sive čaplje), roda i tetreb;
lovostajem zaštićene: srna (oko 3.200), jelen (oko 50); divlja svinja (oko 1.200), zec, sivi puh, jazavac, kuna belica, kuna zlatica, divlji golub, grlica, gugutka, jastreb kokošar, šumska šljuka, kreja, gačac, ronci i drugo;
van režima zaštite: lisica, vuk, divlja mačka, tvor, siva vrana, svrake i drugo.
3.1. Vidovi turizma i turističko zoniranje
Prema prirodnim potencijalima u Parku prirode i turističkoj regiji Stara planina dominantni vid turizma biće stacionarni i izletnički planinski turizam sa glavnim aktivnostima u zimskim sportovima i rekreaciji – alpskom skijanju i aktivnostima ostalih zimskih sportova (nordijsko i turno skijanje, snoubord staze, parkovi i poligoni, skijering, klizanje i drugo). Kako racionalnost privređivanja u planinskom turizmu podrazumeva celogodišnje korišćenje kapaciteta ponude za koje ovde ima dovoljno potencijala, predviđeni su i brojni vidovi turizma u letnjem periodu i to sportsko-rekreativni na vodama jezera i reka (uključujući i sportski ribolov) i na planinskim lokalitetima i izletničkim i planinarskim itinererima uz delimično korišćenje žičara.
Pretežno u letnjem i delom u zimskom periodu predviđeni su još kulturološki turizam (ekološki, kulturno-istorijski i etnološki), seoski turizam, lovni turizam, zdravstveni turizam (na motivima vazdušnih banja i postojećih termomineralnih izvora), a u Pirotu i delom u Knjaževcu (kao i u Dimitrovgradu van područja Prostornog plana) – gradski turizam (poslovni, kongresni, manifestacioni i drugo) i tranzitni turizam.
Sadržaji turizma, rekreacije i sporta u Parku prirode i turističkoj regiji Stara planina biće zonirani i organizovani u dve osnovne visinske zone planinskoj i podplaninskoj. Planinsku zonu predstavljaće viši planinski pojas sa dominantnom, planinskom ponudom u prostoru i novim turističkim smeštajem u neposrednom kontaktu sa tom ponudom (na ulazima u alpska i nordijska skijališta sa polazišta žičara, polazištima planinarskih i planinskih izletničkih staza i drugim planinskim sadržajima ponude u prostoru). Podplaninsku zonu činiće niže podnožje planine i njegovo šire okruženje u sklopu područja Prostornog plana, sa brdskim i nizijskim sadržajima ponude u prostoru (jezero, gradska izletišta i drugo) i smeštajem u postojećim seoskim i mešovitim naseljima i gradskim centrima.
3.2. Sadržaji turizma, rekreacije i sporta u planinskoj zoni
Sadržaji turizma, rekreacije i sporta u okviru planinske zone Parka prirode i turističke regije Stara planina biće namenjeni posetiocima sa motivima tražnje za komercijalnom zimskom i letnjom ponudom planinskog sportsko-rekreativnog turizma, ekološkog i drugih vidova kulturološkog turizma, u okviru turističke ponude u prostoru i ponude turističkog rizorta, turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova. Sadržaji turističke ponude u prostoru obuhvatiće komplekse i objekate u sklopu posebne – turističke infrastrukture (alpska i nordijska skijališta, snoubord staze i parkovi, letnje sportsko-rekreativne poligone, izletničke i planinarske staze, golf terene i drugo). Turistički rizort, turistički centri, naselja i punktovi, srazmerno veličini i standardu, obuhvataće: turistički smeštaj, sportsko-rekreativne objekte i objekte javnih servisa i službi.
Planski kriterijumi i opredeljenja za realizaciju sadržaja komercijalnog planinskog turizma u planinskoj zoni području Parka prirode i turističke regije Stara planina jesu:
ostvarivanje visokog standarda turističke ponude u prostoru (savremena alpska/snoubord i nordijska skijališta, letnji sportsko-rekreativni poligoni, izletničke i planinarske staze i drugo), istovremeno u funkciji razvoja turizma i prezentacije Parka prirode;
organizovanje aktivnosti i uređenje prostora Parka prirode za specifične vidove ekološke, etnološke i spomeničke ponude u prostoru (ekološki i etno- istraživački punktovi, tematske izletničke staze – prirodnjačke, etnološke, spomeničke i drugo);
opredeljenje za disperzan raspored turističkog smeštaja (sa izuzetkom koncentrisanog turističkog rizorta na planinskoj lokaciji Jabučko ravnište/Leskova, po Uredbi i Zaključku) zavisno od: raspoloživih prostora za izgradnju u neposrednom kontaktu sa ponudom u prostoru planinske zone (posebno sa skijalištem); režima zaštite Parka prirode; mogućnosti racionalnog vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda, i mogućnosti racionalnog saobraćajnog pristupa;
podizanje standarda postojećih i izgradnja novih objekata visokih standarda turističkog smeštaja (hoteli, apartmani i pansioni, uz obavezno pretvaranje postojećih vikend kuća u komforne apartmane i pansione, odnosno uz zaustavljanje dalje izgradnje vikend objekata dosadašnje namene);
izgradnja novih objekata visokih standarda rekreacije i sporta, javnih službi i servisa, u okviru celogodišnje ponude turističkog rizorta, turističkih centara i naselja, od istovremenog značaja za turizam, funkcionisanje Parka prirode i planinskih sela;
ostvarivanje racionalne iskorišćenosti turističkih kapaciteta na godišnjem nivou, kroz formiranje adekvatnog asortimana ponude i intenzivnu obradu tržišta tražnje;
saobraćajno i funkcionalno povezivanje turističke ponude planinske zone sa emitivnim područjem i sa turističkom ponudom podplaninske turističke zone (pretežno letnjom);
edukacija svih korisnika prostora o održivom razvoju, zaštiti i korišćenju Parka prirode i turističke regije, odnosno podizanje svesti i lokalnih stanovnika i posetilaca o razvojnim turističkim i drugim resursima i vrednostima područja Prostornog plana.
3.2.1. Turistička ponuda u prostoru planinske zone
Zimska ponuda u prostoru planinske zone
Dominantnu ponudu u prostoru planinske turističke zone područja Prostornog plana predstavljaće zimska ponuda u prostoru. Glavninu zimske ponude u prostoru činiće jedinstveni sistem alpskog skijališta Stare planine prema čijem kapacitetu se određuje turistički kapacitet planinske zone meren brojem jednovremenih skijaša. Za ovaj sistem alpskog skijališta urađeno je generalno rešenje, po kome je postavljen osnovni prostorni raspored žičara i alpskih ski-staza, zavisno od prirodnih uslova na planini, kao i na osnovu valorizacije prostora za smeštaj u turističkom rizortu, turističkim centrima, naseljima i punktovima. U izradi generalnog rešenja vođeno je računa o ekonomskoj i tehničkoj opravdanosti sistema skijališta (posebno žičara), kao i o zaštiti najznačajnijih prirodnih vrednosti i o ekološkom kapacitetu prostora Parka prirode (isključivo van zona I stepena zaštite, ograničeno i pažljivo u II stepenu zaštite). U generalnom rešenju skijališta prikazane su samo glavne žičare (sve žičare ulaza u skijalište i žičare koje omogućavaju jedinstven sistem skijališta), kao i glavne ski-staze, prema čemu su obračunati pokazatelji minimalnog kapaciteta skijališta merenog brojem jednovremenih skijaša. Ostale žičare i ski-staze rešavaće se detaljnijim planovima pojedinačnih segmenata skijališta (što je urađeno za turistički rizort u Programu razvoja planinskog turizma na području Stare planine/Master planu) u kojima će biti utvrđeni maksimalni, granični kapaciteti jednovremenih skijaša, u okviru maksimalnog, graničnog kapaciteta Stare planine orijentaciono naznačenog u Prostornom planu (kao zbira orijentacionih graničnih kapaciteta po planiranim segmentima/sektorima skijališta). Minimalna dužina alpskih ski-staza odnosi se na glavne staze vezane za glavne žičare, a orijentaciono data maksimalna dužina ski-staza odnosi se na ukupne moguće staze vezane za sve žičare (glavne žičare plus ostale žičare, uglavnom ski-liftove na samom skijalištu).
Po generalnom rešenju alpskog skijališta, u visokoplaninskoj zoni Stare planine u okviru opština Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad izdvojeno je 6 segmenata/sektora alpskih skijališta i to:
sektor „Golema Reka” na teritoriji opštine Knjaževac (sliv Crnovrške reke), kapaciteta od min. 9.500 do orijentaciono maks. 15.700 jednovremenih skijaša, sa 10 glavnih žičara – jednom kabinskom žičarom (od novog lokaliteta „Golema Reka” do Tupanara) i devet drugih žičara (ukupne visinske razlike od oko 6.400 m) i od min. 30 km do orijentaciono maks. 63 km alpskih ski-staza; u okviru ovog sektora je veći deo skijališta turističkog rizorta Jabučko ravnište/Leskova;
sektor „Topli Do” na teritoriji opštine Pirot (sliv Toplodolske reke), kapaciteta od min. 8.000 do orijentaciono maks. 13.400 jednovremenih skijaša, sa devet glavnih žičara – jednom kabinskom žičarom (od Toplog Dola do Midzora) i osam drugih žičara (ukupne visinske razlike od oko 5.700 m) i od min. 25 km do orijentaciono maks. 54 km alpskih ski-staza; u okviru ovog sektora je manji deo skijališta turističkog rizorta Jabučko ravnište/Leskova;
sektor „Mramor/Gostuša” na teritoriji opštine Pirot (slivovi Toplodolske i Gostuške reke) kapaciteta od min. 4.800 do orijentaciono maks. 8.000 jednovremenih skijaša, sa šest glavnih žičara (ukupne visinske razlike od oko 3.000 m) i od min. 19 km do orijentaciono maks. 32 km alpskih ski-staza;
sektor „Dojkinci/Kopren” na teritoriji opštine Pirot (slivovi Dojkinačke i Jelovičke reke) kapaciteta od min. 5.900 do orijentaciono maks. 9.800 jednovremenih skijaša, sa sedam glavnih žičara (ukupne visinske razlike od oko 3.500 m) i od min. 20 km do orijentaciono maks. 39 km alpskih ski-staza;
sektor „Jelovica/Rosomač” na teritoriji opštine Pirot (slivovi Jelovičke i Rosomačke reke) kapaciteta od min. 7.000 do orijentaciono maks. 11.600 jednovremenih skijaša, sa 10 glavnih žičara (ukupne visinske razlike od oko 4.300 m) i od min. 21 km do orijentaciono maks. 46 km alpskih ski-staza;
sektor „Senokos/Srebrna glava” na teritoriji opštine Dimitrovgrad (sliv Kameničke reke) kapaciteta od min. 6.000 do orijentaciono maks. 10.000 jednovremenih skijaša, sa sedam glavnih žičara – jednom kabinskom žičarom (od lokaliteta „Senokos 1” do uzvišenja Crni vrh) i šest drugih žičara (ukupne visinske razlike od oko 4.000 m) i od min. 28 km do orijentaciono maks. 40 km alpskih ski-staza; na osnovu odgovarajućih međudržavnih dogovora, predviđeno je povezivanje ovog sektora skijališta sa sektorom skijališta susednog turističkog centra „Berkovski Balkan-Kom” koji se realizuje u Republici Bugarskoj.
Bilans skijališta po sektorima prikazan je u Tabeli 11.
Tabela 11. Bilans skijališta minimalnog kapaciteta po sektorima
R.b. Sektor Broj glavnih žičara Ukupna visinskarazlika glavnih žičara (m) Minimalna dužinaalpskihski-staza (km) Minimalnapovršina podalpskimski-stazama (ha) Minimalni broj jednovremenih skijaša kabinske ostale alpskih nordijsih ukupno „Golema Reka” * 1 9 6.400 30 150 9.500 – 9.500 „Topli Do ” * 1 8 5.700 25 125 8.000 – 8.000 „Mramor/Gostuš” – 6 3.000 19 95 4.800 1000 5.800 „Dojkinci/Kopren” – 7 3.500 20 100 5.900 1000 6.900 „Jelovica/Rosomač” – 10 4.300 21 105 7.000 – 7.000 „Senokos/Srebr. glava „ 1 6 4.000 28 140 6.000 – 6.000 3 46 26.900 143 715 41.200 2.000 43.200
* Minimalni broj jednovremenih skijaša povećaće se u sektoru 1. za 17.361 skijaša (ukupno 26.861 skijaša) i u sektoru 2. za 5.000 skijaša (ukupno 13.000 skijaša) odnosno za 22.361 skijaša turističkog rizorta Jabučko ravnište, što predstavlja minimum/optimum kapacitet alpskog skijališta. Izraz minimum/optimum upotrebljen je za broj jednovremenih skijaša koji gravitiraju turističkom rizortu Jabučko ravnište u okviru sektora skijališta Golema reka i Toli Do, za razliku od minimalnog broja jednovremenih skijaša po generalnom rešenju alpskog skijališta u Prostornom planu (17.500) i optimalnog broja po Master planu (26.861).
Na Vidliču u opštini Pirot predviđen je manji sektor alpskog skijališta u sklopu gradskog izletišta Pirota „Basarski kamen” koji nije uključen u kapacitet zimske ponude u prostoru planinske zone, iako se nalazi u planinskom prostoru, jer funkcionalno pripada podplaninskoj zoni. Kapacitet ovog skijališta je od min. 2.000 do orijentaciono maks. 3.500 jednovremenih skijaša, sa pet glavnih žičara i od min. 15 km do orijentaciono maks. 25 km alpskih ski-staza.
Ukupan minimalni kapacitet svih šest sektora alpskog skijališta planinske turističke zone iznosiće 41.200 jednovremenih skijaša bez čekanja na žičarama (od čega 9.500 na teritoriji opštine Knjaževac, 25.700 na teritoriji opštine Pirot i 6.000 na teritoriji opštine Dimitrovgrad). Orijentaciono, maksimalni broj jednovremenih skijaša procenjen je na oko 68.500 (sa izgradnjom svih žičara i staza i sa čekanjem na žičarama okvirno do 15 minuta), kao granični kapacitet skijališta Stare planine, s tim što orijentacioni maksimalni kapaciteti skijališta kod nekih sektora mogu biti i veći od onih koji su naznačni u Prostornom planu, ukoliko se detaljnom razradom dokaže ekonomska opravdanost i ekološka prihvatljivost povećanog opterećenja prostora. Na svih šest sektora planirano je min. 49 glavnih žičara (tri kabinske i 46 drugih) sa min. 143 km alpskih ski-staza. Minimalan broj jednovremenih alpskih skijaša (41.200 skijaša) uvećan za broj skijaša turističkog rizorta Jabučko ravnište (22.361 skijaš) predstavlja minimum/optimum kapaciteta alpskog skijališta i iznosi 63.561 jednovremenih skijaša.
Poligoni/ski-stadioni za nordijsko i turno skijanje predviđeni su na sledećim lokalitetima „Vrtibog” (severno od Gostuše u okviru sektora 3. alpskog skijališta na teritorijama KO Gostuša i KO Pakleštica, opština Pirot) i „Ponor” (severno od Dojkinaca u okviru sektora 4. alpskog skijališta, na teritorijama KO Dojkinci i KO Brlog, opština Pirot). Okvirni minimalni kapaciteti skijališta su po 1.000 jednovremenih nordijskih skijaša, ukupno 2.000 skijaša. Svaki poligon sadrži glavni terminal, rekreativne i sportske nordijske staze različitih dužina, sa odgovarajućom pratećom opremom. Za ovu aktivnost zimskih sportova urađeno je generalno rešenje, po kome su prikazani samo poligoni-ski stadioni nordijskog skijanja, a ne i nordijske staze (koje su predmet urbanističkih planova pojedinačnih segmenata skijališta).
Sva skijališta planirana su isključivo van zona I stepena zaštite Parka prirode, odnosno u zonama II i III stepena zaštite, a najveći deo površine skijališta zauzimaju ski-staze. Bilans ski-staza po sektorima skijalšta u odnosu na režime zaštite prikazan je u Tabeli12.
Tabela 12. Bilans ski-staza minimalnog kapaciteta po sektorima alpskog skijališta u odnosu na režime zaštite Parka prirode
R.b. Sektor Minimalna dužina ski staza (km) Minimalna površina pod ski stazama (ha) u II stepenu zaštite u IIIstepenu zaštite ukupno u IIstepenu zaštite u IIIstepenu zaštite ukupno „Golema Reka ” 19 11 30 95 55 150 „Topli Do ” 9 16 25 45 80 125 „Mramor/Gostuša ” 4 15 19 20 75 95 „Dojkinci/Kopren ” 5 15 20 25 75 100 „Jelovica/Rosomač ” 14 7 21 70 35 105 „Senokos/Srebrna glava” 19 9 28 95 45 140 UKUPNO 70 73 143 350 365 715 7 „Vidlič” * 0.85 10.8 15 4.25 54 75
*U okviru skijališta „Vidlič” ostatak do maks. 25 km staza nalazi se van Parka prirode
Prostornim planom su definisane osnovne:
smernice za utvrđivanje javnog skijališta, odnosno prostora pogodnog za uređenjene javnog skijališta na Staroj planini kao visokoplaninskom području od posebnog (međunarodnog i nacionalnog) značaja za razvoj alpskog skijanja i drugih zimskih sportova i planinskog turizma u Republici Srbiji;
pravila za izgradnju, uređenje i korišćenje javnog i ostalih skijališta (alpskog/snoubord skijališta, nordijskih i turno skijališta, poligona za kreatnje na utabanom snegu i drugo) tokom planske razrade, u odnosu na:
prirodne vrednosti i uslove (zone zaštite Parka prirode, hipsometrija, ekspozicije, nagibi, morfometrijski oblici, teren, šuma i vodotoci);
fizičko-tehničke uslove (profili trasa žičara i ski-staza; izgradnja, korišćenje i održavanje ski-staza i žičara, tehničke baze skijališta, instalacije za veštački sneg i drugo).
Osnovne smernice – planski okviri za utvrđivanje javnih skijališta, odnosno prostora pogodnih za uređenjene javnih skijališta na Staroj planini, koje su definisane ovim Prostornim planom su:
usklađena prostorna rešenja kao optimalni kompromis između režima zaštite prirode i koncepta izgradnje turističko-rekreativne infrastrukture (javnih skijališta) i turističkih lokaliteta na području Parka prirode i turističke regije Stara planina;
usklađena prostorna rešenja turističkih lokaliteta (turističkog rizorta, turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova, u pogledu pogodnosti za izgradnju, saobraćajni pristup, vodosnabdevanje i kanalisanje otpadnih voda) i prostora pogodnih za uređenje javnih skijališta;
generalna rešenja skijališta u okviru:
šest osnovnih sektora alpskih skijališta („Golema Reka”, „Topli Do”, „Mramor/Gostuša”, „Dojkinci/Kopren”, „Jelovica/Rosomač” i „Senokos/Srebrna glava”) i jednog manjeg sektora alpskog skijališta („Vidlič”), sa opisima skijališta, granicama sektora skijališta, glavnim žičarama, glavnim ski-stazama i površinama ski-staza i sa kartografskim prikazom na referalnim kartama Prostornog plana; i
dva poligona/ski-stadiona za nordijsko i turno skijanje („Vrtibog” u okviru sektora „Mramor/Gostuša” alpskog skijališta i „Ponor” u okviru sektora „Dojkinci/Kopren” alpskog skijališta) sa opisima, orijentacionim granicama i minimalnim kapacitetom skijališta, kao i sa kartografskim prikazom na referalnim kartama Prostornog plana;
bilans skijališta po sektorima (minimalni broj glavnih žičara i njihova ukupna visinska razlika, minimalna dužina alpskih ski-staza, minimalna površina pod alpskim ski-stazama, kao i minimalni kapaciteti skijališta po broju jednovremenih alpskih i nordijskih skijaša);
bilans ski-staza po sektorima alpskog skijališta u odnosu na režime zaštite Parka prirode (minimalna dužina i površina ski-staza u II i III stepenu zaštite);
procena opravdanosti planiranih aktivnosti i objekata u funkciji turizma (videti detaljnije podpoglavlje III-4, deo 4.4).
Prostori za javna skijališta (kao i prostori za turistički rizort, turističke centre, turistička naselja i turističke punktove) utvrđeni Prostornim planom privešće se nameni tek na osnovu izrade i donošenja odgovarajućih dokumenata razrade Prostornog plana – planova generalne regulacije i/ili planova detaljne rgulacije, sa planovima parcelacije.
Letnja ponuda u prostoru planinske zone
Vidovi turizma u planinskoj zoni Stare planine u letnjem periodu biće brojniji i raznovrsniji, ali zbog konkurencije sličnih i drugačijih niskoplaninskih, brdskih i dolinskih destinacija privlačiće manje posetilaca nego zimski turizam. Iako malobrojniji, turisti u letnjem periodu koristiće prirodnu sredinu Parka prirode na znatno širem prostoru i zato je mogu ugroziti više nego u zimskom periodu.
Glavni sadržaji letnje ponude u prostoru planinske zone koji motivišu turiste predviđeni su na letnjim sportsko-reakreativnim poligonima/stadionima (na lokacijama zimskih nordijskih ski-stadiona). Najveći letnji sportsko-rekreativni poligon/stadion (kapaciteta od 3.000 jednovremenih korisnika) predviđen je na Vrtibogu u blizini turističkog centra „Mramor”, a iza njega je poligon/stadion na Ponoru iznad turističkog naselja „Dojkinci 1” (kapaciteta od 2.000 jednovremenih korisnika). Poligoni će sadržati otvorene terene za fudbal, atletiku i male sportove, kuglanu, manjež, trim staze, terminal izletničkih i planinarskih staza, dečija igrališta, zabavni park, golf terene i drugo (sa organizovanim korišćenjem i edukacijom od strane raznovrsnih privatnih klubova).
U gornjim slivovima Crnovrške i Goleme reke u opštini Knjaževac, Toplodolske, Dojkinačke, Jelovičke i Rosomačke reke u opštini Pirot i Kameničke reke u opštini Dimitrovgrad, predviđene su brojne staze za sportski ribolov, planinarenje, izlete (pešice, na konju ili planinskom biciklu), bivakovanje u prirodi, paraglajding, zmajarenje i drugo Posebni motivi biće prirodne vrednosti i lepote Parka prirode, čija prezentacija će se ostvarivati na „stazama prirode”, kombinovanim sa brojnim izletničkim i planinarskim itinererima, sa logorištima planinara, izviđača i drugo, na osnovu programa sportsko-rekreativnog, ekološkog, zdravstveno-rekreativnog i drugih vidova turizma.
Na Staroj planini i Vidliču predviđena su lovišta na visoku i nisku divljač u skladu sa režimima zaštite Parka prirode.
3.2.2. Kapacitet skijališta i smeštaja
Kapacitet turističkog smeštaja na području Prostornog plana obračunat je na bazi kapaciteta alpskog/snoubord skijališta, koji određuje dominantnu posetu planini u zimskoj sezoni, uz optimalnu ekonomsku racionalnost zimske ponude. Istovremeno, ovako obračunat kapacitet smeštaja treba da ostvari bar minimalnu racionalnost poslovanja u letnjoj sezoni kada je poseta manjeg obima.
Optimalan broj stacionarnih alpskih skijaša/snoubordera (smeštenih u turističkim ležajima na celom području Prostornog plana) obračunat je na osnovu minimalnog kapaciteta alpskog skijališta u broju jednovremenih skijaša. U strukturi minimalnog broja jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera računa se sa 70% stacioniranih na celom području Prostornog plana i sa 30% dnevnih izletnika iz okruženja područja Prostornog plana. U strukturi planiranih optimalnih smeštajnih kapaciteta računa se sa 70% alpskih skijaša/snoubordera (stacionarnih) i 30% nordijskih skijaša i neskijaša, tako da je broj ležaja na području Prostornog plana jednak minimalnom kapacitetu jednovremenih alpskih skijaša u planinskoj zoni, tj. 41.200 (od čega 9.500 na teritoriji opštine Knjaževac, 25.700 na teritoriji opštine Pirot i 6.000 na teritoriji opštine Dimitrovgrad). Smeštajni kapacitet se može povećati najviše do maksimalnog graničnog kapaciteta orijentaciono naznačenog u Prostornom planu (68.500) ako se detaljnom razradom pojedinih sektora skijališta i lokaliteta smeštaja dokaže ekonomsko-tehnička opravdanost i prostorno-ekološka prihvatljivost povećanja kapaciteta (u odnosu na režime zaštite Parka prirode, prostornu povezanost smeštaja sa skijalištem, mogućnosti racionalne saobraćajne pristupačnosti, vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda).
Povećanje kapaciteta skijališta od minimalnog ka maksimalnom biće uslovljeno i praćeno povećanjem broja skijaša – dnevnih izletnika iz okruženja područja Prostornog plana i povećanjem smeštaja, po pravilu u potplaninskoj zoni (prvenstveno u gradskim centrima Pirot i Knjaževac, kao i u ostalim postojećim naseljima podplaninske zone), a izuzetno i na pojedinim lokalitetima u planinskoj zoni (turistički rizort Jabučko ravnište po Programu razvoja planinskog turizma na području Stare planine/Master planu). Ukupan planirani minimalni broj ležaja od 41.200, bez kapaciteta turističkog rizorta Jabučko ravnište/Leskova, raspoređen je načelno sa po oko 50% u planinskoj zoni i podplaninskoj zoni područja Prostornog plana. U planinskoj zoni turistički ležaji minimalnog kapaciteta su raspoređeni u četiri turistička centra kapaciteta do 3.200 ležaja (po jedan u opštinama Knjaževac i Dimitrovgrad i dva u opštini Pirot), u devet turističkih naselja kapaciteta 500 do 1.500 ležaja (dva u opštini Knjaževac, šest u opštini Pirot i jedan u opštini Dimitrovgrad) i u pet turističkih punktova kapaciteta manjeg od 500 ležaja (tri u opštini Knjaževac i dva u opštini Pirot). U potplaninskoj zoni turistički ležaji su raspoređeni u tri opštinska centra (Knjaževac i Pirot na području Prostornog plana, Dimitrovgrad van područja Prostornog plana), dva mešovita naselja – sekundarna opštinska centra (po jedan u opštini Knjaževac i Pirot) i 12 tradicionalnih podplaninskih naselja – budućih turističkih sela u kontaktu sa planiranom ponudom u prostoru (četiri u opštini Knjaževac, šest u opštini Pirot i dva u opštini Dimitrovgrad). Raspored minimalnog broja ležaja po zonama prikazan je u Tabeli 13.
Tabela 13: Raspored minimalnog broja turističkih ležaja po zonama i opštinama
Opština Broj ležaja planinskazona % podplaninskazona % ukupno % Knjaževac 5.150 54 4.350 46 9.500 23 Pirot 12.200 47 13.500 53 25.700 62 Dimitrovgrad 3.600 60 2.400 40 6.000 15 UKUPNO 20.950 51 20.250 49 41.200 100
Minimalan broj turističkih ležajeva (41.200 ležaj) uvećan za broj ležajeva turističkog rizorta Jabučko ravnište iznosi oko 63.561 turističkih ležajeva. Minimalni broj ležaja sa dodatkom turističkog rizorta nije mogao da bude označen ni kao minimum (jer je veći), ni kao maksimum (jer je manji od mogućeg maksimuma na području Prostornog plana od 68.500 ležaja), ni kao optimum (zbog veličine rizorta), te je upotrebljen izraz maksimum/optimum. Uključujući turistički rizort Jabučko ravnište, sa ukupno 22.861 ležaj (na lokalitetu Jabučko ravnište/Debeli Rt 18.576 ležaja i na lokalitetu Leskova 4.285 ležaja), u planinskoj zoni predviđeno je ukupno 43.311 ležaja, a u podplaninskoj zoni ukupno 20.250 ležaja, odnosno na području Prostornog plana predviđeno je ukupno 63.561 ležaj (što je manje od maksimalnog, graničnog kapaciteta skijališta sa 68.500 ležaja). Tristički ležaji planinske zone maksimum/optimum kapaciteta biće raspoređeni u turističkom rizortu Jabučko ravnište (21.450 na teritoriji opštine Knjaževac i 1.411 na teritoriji opštine Pirot), u četiri turistička centra (po jedan u opštinama Knjaževac i Dimitrovgrad i dva u opštini Pirot, ukupno 10.700 ležaja), u osam turističkih naselja (jedan u opštini Knjaževac, šest u opštini Pirot i jedan u opštini Dimitrovgrad, ukupno 8.250 ležaja) i u pet turističkih punktova (tri u opštini Knjaževac i dva u opštini Pirot, ukupno 1.500 ležaja). Prethodno navedeni raspored turističkih ležaja u podplaninskoj zoni se zadržava. Raspored maksimum/optimum broja ležaja po zonama prikazan je u Tabeli 13a.
Tabela 13a: Raspored maksimum/optimum broja turističkih ležaja po zonama i opštinama
Opština Broj ležaja planinskazona % podplaninskazona % ukupno % Knjaževac 26.100 86 4.350 14 30.450 48 Pirot 13.611 50 13.500 50 27.111 43 Dimitrovgrad 3.600 60 2.400 40 6.000 9 UKUPNO 43.311 68 20.250 32 63.561 100
Za planirani maksimum/optimum turističkih ležaja od 63.561 predviđeno je alpsko skijalište minimum/optimum kapaciteta od 63.561 jednovremenog skijaša i to kapacitet neposredno vezan za turistički rizort od najmanje 23.061 jednovremenih skijaša u okviru sektora 1. i 2. alpskog skijališta i kapacitet od najmanje 40.500 jednovremenih skijaša vezan za turističke centre, naselja i punktove u okviru sektora 1, 2, 3, 4, 5. i 6. alpskog skijališta.
Od 100% dnevnih izletnika u planinskoj zoni iz okruženja područja Prostornog plana u zimskoj sezoni, 80% su alpski skijaši/snouborderi, a 20% nordijski skijaši i neskijaši. Do skijališta, turističkog rizorta, turističkih centara, naselja i punktova planinske zone dolazi 90% dnevnih izletnika iz okruženja područja Prostornog plana (10% se zadržava u naseljima podplaninske zone) i 90% stacioniranih turista u gradovima i naseljima podplaninske zone (svi stacionarni alpski skijaši/snouborderi, uz još 10% nordijskih skijaša i neskijaša, dok u gradovima i naseljima podplaninske zone ostaje 10% stacionarnih turista-neskijaša).
Ukupan broj dnevnih izletnika u planinskoj zoni iz okruženja područja Prostornog plana zasnovan na minimum/optimum kapacitetu alpskog skijališta od 63.561 jednovremenog alpskog skijaša/snoubordera iznosi 21.452 (od čega 19.068 alpskih skijaša/snoubordera i 2.384 nordijskih skijaša i neskijaša), a sa dnevnim izletnicima iz potplaninske zone ukupno 39.677.
3.2.3. Turistički rizort, turistički centri, naselja i punktovi u planinskoj zoni
Na osnovu rasporeda i kapaciteta sistema alpskog skijališta, na osnovu valorizacije pogodnosti terena za izgradnju neposredno u podnožju tog skijališta, kao i na osnovu mogućnosti racionalnog saobraćajnog pristupa, racionalnog vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda, određene su lokacije turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova u okviru planinske zone, sa pokazateljima smeštaja, dnevnih izletnika, službenih ležaja, zaposlenih, obuhvata lokacije i gustine naseljenosti, obuhvaćenih jednovremenih skijaša, kao i sportsko-rekreativnih sadržaja i javnih službi. Koncept turističkog rizorta po karakteru, kvalitetu, kvantitetu i položaju dominantno je zasnovan na savremenim tržišnim kriterijumima tražnje, konkurentnosti i marketinga turističke ponude, u kontekstu aktualnih trendova razvoja planinskog turizma, i posebno interesovanja inostranih ali i domaćih investitora za ulaganja u Republici Srbiji. U skladu s tim, lokacije turističkog rizorta na Jabučkom ravništu i Leskovi određene su pretežno na osnovu valorizacije izraženih pogodnosti za izgradnju (prostrane planinske lokacije na kojima se računa sa racionalnim pribavljanjem zemljišta), na osnovu većim delom izgrađenog saobraćajnog pristupa, formiranog obližnjeg skijališta Konjarnik-Babin zub sa četvorosedom žičarom i ski-liftom i izgrađenosti dela elektroenergetske infrastrukture. Racionalnost vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda, kao ni direktna, neposredna oslonjenost na kvalitetno alpsko skijalište nisu tretirani kao kriterijumi za izbor lokacije, koncipiranje sadržaja i dimenzionisanje kapaciteta turističkog rizorta.
Sadržajima turističkog rizorta, turističkih centara, naselja i punktova planinske zone obuhvaćeni su svi stacionarni gosti i dnevni izletnici, kojima se kroz aktivnosti turizma, rekreacije i sporta, ili paralelno sa njima, prezentuju i vrednosti Parka prirode (numeracija planiranih turističkih lokaliteta ne vezuje se za redosled njihove realizacije).
Lokacije turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova u okviru planinske zone nalaze se u neposrednom, direktnom kontaktu sa skijalištem (u njegovom podnožju), ali van prostora pogodnih za uređenje javnog skijališta. Lokacije turističkog rizorta nisu u direktnom kontaktu sa planiranim kvalitetnim alpskim skijalištem već se sa njim povezuju sistemom žičara i dužih pomoćnih ski-staza na ravnom ili blago nagnutom terenu prisojnih ekspozicija (što zahteva često veštačko zasneživanje ovih staza).
Turistički rizort
Turistički rizort Jabučko ravnište na zaravnima Jabučko ravnište, Debeli Rt i Leskova (1.240-1.500 m n.v.) u okviru KO Crni Vrh i Ćuštica (opština Knjaževac) i KO Zaskovci (opština Pirot), na osnovu Uredbe i Zaključka, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 22.861 (na teritoriji opštine Knjaževac 21.450 i na teritoriji opštine Pirot 1.411 ležaja), od toga Jabučko ravnište (sa Debelim Rtom) 18.576 i Leskova 4.285 i to: 13.943 za alpske skijaše/snoubordere (61%) i 8.918 za nordijske skijaše i neskijaše (39%), sa sledećom strukturom: destinacijski hotel 1.901 ležaj (8,31%); smeštaj u „selu”/ „kondotelima” 8.748 ležaja (38,27%); porodični mini-hoteli 1.161 ležaj (5,08%); B+B pansioni 645 ležaja (2,82%); kuće za nekoliko porodica 2.245 ležaja (9,82%); „šalei” za jednu porodicu 1.038 ležaja (4,54%); apartmanske jedinice 7.123 ležaja (31,16%);
– dnevnih izletnika 8.927 u zimskoj sezoni i 6.000 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 1.143;
– zaposlenih – 8.000;
– na građevinskom zemljištu (isključivo u zoni III stepena zaštite Parka prirode) lokaliteta Jabučko ravnište i Debeli Rt (smeštaj, sportsko-rekreativni i javni sadržaji, parking, svega 84,8 ha) i lokaliteta Leskova (smeštaj, sportsko-rekreativni i javni sadržaji, parking, svega 21,1 ha) ukupne površine od 105,9 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 216 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima maksimalno oko 367 korisnika po hektaru;
– turistički rizort se sa minimum/optimum kapacitetom od 23.061 jednovremenog skijaša naslanja na sektor 1. alpskog skijališta „Golema reka” i sektor 2. alpskog skijališta „Topli Do” sa 32 žičare.
U datoj strukturi turističkog smeštaja turističkog rizorta dominiraće smeštaj u „selu”/ „kondotelima” i turističkim apartmanima, kao sadržajima optimalne ekonomske racionalnosti u pogledu izgradnje i korišćenja, što je, između ostalog, uslovljeno i bliskim prisustvom kompletnih trgovinskih sadržaja za snabdevanje hranom, pićem i ostalim potrebama.
Dnevni izletnici u zimskoj sezoni obračunati su na bazi minimum/optimum kapaciteta skijališta i potiču iz okruženja područja Prostornog plana i iz potplaninske zone. Čini ih jednovremeni broj alpskih skijaša/snoubordera, kao i nordijskih skijaša, umanjen za ukupne alpske skijaše/snoubordere smeštene u turističkom rizortu i uvećan za još 10% nordijskih skijaša i neskijaša iz podplaninske zone i okruženja područja Prostornog plana (budući da se računa sa 10% dnevnih izletnika iz okruženja područja Prostornog plana i sa 10% smeštenih u potplaninskoj zoni koji ne izlaze na dnevni izlet u planinsku zonu). Dnevni izletnici u letnjoj sezoni su procenjeni sa oko dve trećine od zimskih izletnika.
Službeni ležaji zaposlenih računati su sa 5% od turističkih ležaja. Broj zaposlenih obračunat je po prosečnom normativu 30% od broja ukupnih ležaja, uz dodatak procenjenog broja zaposlenih u okviru ponude u prostoru, u sportsko-rekreativnim i javnim sadržajima rizorta. Od ukupnog broja zaposlenih, načelno se računa sa 50% stalnih i 50% sezonskih.
Rizort ima ulaze u skijališta za sve alpske skijaše/snoubordere smeštene u okviru rizorta, dok su za skijaše/snoubordere – dnevne izletnike predviđeni posebni ulazi van smeštajnog kompleksa rizorta i u okviru okolnih turističkih centara, naselja i punktova (u turističkim centrima „Golema Reka” i „Topli Do 2”, u turističkim naseljima „Konjarnik-Babin Zub” i „Rakitska Gora” i turističkim punktovima „Mirica”, „Kozarnica”, „Gravaljosa 1” i „Topli Do 1”.
Od sportsko-rekreativnih sadržaja u turističkom rizortu su predviđeni: posebni letnji rekreativno-zabavni kompleksi na lokalitetu Jabučko ravnište sa bazenima i akvaganima za odrasle i decu, sa terenima za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka) i tenis, terenima za zabavu odraslih i dece (kuglana, mini-golf, dečija igrališta i drugo); u zimskom periodu planirani su tereni i bebi-liftovi za škole skijanja, spust na gumama, dečija sankališta, klizališta za decu i odrasle, solarijumi, saune i drugo; za celogodišnje korišćenje planirane su sportska hala sa gledalištem kapaciteta od 5.000 mesta i ledena hala sa gledalištem od 3.000 mesta; u sklopu kompleksa predviđena su polazište/terminali i tranzitni punktovi žičara, alpskih, snoubord i nordijskih ski-staza (u zimskom periodu), odnosno izletničkih i planinarskih staza (u letnjem periodu).
Od javnih službi i usluga u okviru turističkog rizorta predviđeni su: posebne službe – gorska služba spasavanja, protivpožarna služba, služba za održavanje puteva; saobraćaj – autobuska stanica, centralne javne garaže i parkinzi, organizovani javni prevoz; zanatski servisi – tehnička baza skijališta (radionice, magacini, garaže), autoservis i benzinska pumpa, servisi sportske opreme, prateći servisi smeštaja i ugostiteljstva, servisi održavanja objekata i komunalne opreme i drugo; zdravstvo – kompletan dom zdravlja i apoteke; socijalno staranje – obdanište; kultura i zabava – glavni Vizitor centar Parka prirode, dom kulture sa pozorišnom scenom, bibliotekom, diskotekom i drugo; administracija – centralna recepcija rizorta, putničko-turističke agencije, banke sa menjačnicama, pošta, stanica milicije i drugo, uz kompletne sadržaje trgovine, ugostiteljstva i drugo.
Turistički rizort predviđen je kao polivalentni, integralni planinski kompleks sa programskim naglaskom na ekskluzivnom, visoko komercijalnom turizmu. Sadržaji rekreacije i sporta, javnih službi i usluga, kao i saobraćajne i tehničke infrastrukture, predviđeni su takođe u visokom standardu. Posebnu specifičnost rizortu će dati planirani sportsko-rekreativni, rekreativno-zabavni i kulturni sadržaji posebno glavnog Vizitor centra Parka prirode u funkciji raznovrsnih oblika istraživanja i prezentacije i popularizacije prirodnih i stvorenih vrednosti kao i različitih tematskih sadržaja Parka prirode, u čemu osnovnu nadležnost ima staraoc Parka prirode JP „Srbijašume”. Lokacije i tematski sadržaji Vizitor centara odrediće se prilikom izrade odgovarajućih urbanističkih planova u skladu sa zakonom.
Turistički centri
Turistički centri, sa prikazom osnovnih pokazatelja, su:
Turistički centar „Golema Reka” u dolini Goleme reke na teritoriji KO Crni Vrh u opštini Knjaževac, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
turističkih ležaja ukupno 3.200, od toga 2.240 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 960 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), od toga načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima i drugim vidovima smeštaja;
dnevnih izletnika 1.530 u zimskoj i 1.000 u letnjoj sezoni;
službenih ležaja – 160;
zaposlenih – ukupno 660;
na građevinskom zemljištu kompleksa Golema reka (smeštaj, sportsko-rekreativni i javni sadržaji, parking) od 40 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 80 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 135 korisnika po hektaru;
kompleks centra se sa minimalnim kapacitetom od 3.600 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 1. alpskog skijališta „Golema Reka” sa polazištima dve glavne žičare (od toga sa jednom kabinskom do Tupanara), potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turistički centar „Topli Do 2” u dolini gornjeg toka Toplodolske reke na teritoriji KO Topli Do u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
turističkih ležaja ukupno 3.000, od toga 2.100 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 900 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), od toga načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima i drugim vidovima smeštaja;
dnevnih izletnika 2.140 u zimskoj i 1.400 u letnjoj sezoni;
službenih ležaja – 150;
zaposlenih – ukupno 600;
na građevinskom zemljištu kompleksa od 40 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od 75 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 144 korisnika po hektaru;
kompleks se sa minimalnim kapacitetom od 4.000 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 2. alpskog skijališta „Topli Do”, sa polazištima dve glavne žičare (jedne prema Midzoru i druge prema Mramoru) i ishodištima alpskih ski-staza;
Turistički centar „Mramor” ispod Mramora na teritoriji KO Gostuša u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 2.000, od toga 1.400 za alpske skijaše/snoubordere (70%), 400 za nordijske skijaše (20%) i 200 za neskijaše (10%), od toga načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima i drugim vidovima smeštaja;
– dnevnih izletnika ukupno 2.720 u zimskoj sezoni (2.000 alpskih skijaša/snoubordera, 600 nordijskih skijaša i 120 neskijaša) i 1.800 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 100
– zaposlenih – ukupno 420;
– na građevinskom zemljištu kompleksa od 20 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima 257 korisnika po hektaru;
– kompleks se sa minimalnim kapacitetom od 3.400 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 3. alpskog skijališta „Mramor/Gostuša”, sa polazištima jedne glavne žičare (prema Midzoru) i ishodištima dve glavne žičare, uz druge žičare, kao i sa ishodištima i polazištima alpskih ski-staza; jugoistočno od kompleksa u njegovoj blizini planiran je nordijski poligon/ski-stadion, odnosno letnji sportsko-rekreativni poligon/stadion „Vrtibog”;
Turistički centar „Senokos 2” u dolini gornjeg toka Kameničke reke na teritoriji KO Senokos u opštini Dimitrovgrad, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
turističkih ležaja ukupno 2.500, od toga 1.750 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 750 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), od toga načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima i drugim vidovima smeštaja;
dnevnih izletnika ukupno 2.530 u zimskoj sezoni i 1.700 u letnjoj sezoni;
službenih ležaja – 125;
zaposlenih – ukupno 500;
na građevinskom zemljištu kompleksa od 25 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima 221 korisnik po hektaru;
kompleks centra se sa minimalnim kapacitetom od 4.000 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 6. alpskog skijališta „Senokos/Srebrna glava”, sa polazištima tri glavne žičare (od toga jedne kabinske prema Crnom vrhu) uz druge žičare, kao i sa ishodištima alpskih ski-staza.
U načelno datoj strukturi turističkog smeštaja turističkih centara dominiraće turistički apartmani (smeštaj sa dnevnim boravkom i pripremom hrane) kao sadržaji optimalne ekonomske racionalnosti u pogledu izgradnje i korišćenja što je između ostalog, uslovljeno i bliskim prisustvom trgovinskih sadržaja za snabdevanje hranom, pićem i ostalim potrebama.
Dnevni izletnici u zimskoj sezoni obračunati su na bazi minimalnog kapaciteta skijališta i potiču iz okruženja područja Prostornog plana i iz potplaninske zone. Čini ih jednovremeni broj alpskih skijaša, kao i nordijskih skijaša, umanjen za ukupne skijaše smeštene u turističkom centru i uvećan za još 10% nordijskih skijaša i neskijaša iz podplaninske zone i okruženja područja Prostornog plana (budući da se računa sa 10% dnevnih izletnika iz okruženja područja Prostornog plana i sa 10% smeštenih u potplaninskoj zoni koji ne izlaze na dnevni izlet u planinsku zonu). Dnevni izletnici u letnjoj sezoni su procenjeni sa oko dve trećine od zimskih izletnika.
Službeni ležaji zaposlenih računati su sa 5% od turističkih ležaja. Broj zaposlenih obračunat je po sledećim normativima: 30% od broja ležaja u hotelima, 20% od broja ležaja u turističkim apartmanima i 10% od broja ležaja u pansionima, uz dodatak procenjenog broja zaposlenih u okviru ponude u prostoru, u sportsko-rekreativnim i javnim sadržajima centara. Od ukupnog broja zaposlenih, načelno se računa sa 50% stalnih i 50% sezonskih.
Svi centri predstavljaju značajne ulaze u skijališta, kako za sve alpske skijaše/snoubordere smeštene u centru, tako i za deo alpskih skijaša/snoubordera – dnevnih izletnika, te je za svaki centar obračunat kapacitet jednovremenih skijaša koji se očekuju na ulazu u skijalište.
Od sportsko-rekreativnih sadržaja u svim centrima su po pravilu predviđeni: tereni za male sportove (mali fudbal, rukomet, košarka, odbojka) i tenis, tereni za zabavu odraslih i dece (roler poligon, kuglana, mini-golf, dečija igrališta i drugo) u letnjem periodu; tereni i bebi-liftovi za škole skijanja, dečija sankališta i klizališta za decu i odrasle u zimskom periodu; celogodišnji manjež i terminal letnjih jahačkih tura i drugo; u neposrednom okruženju kompleksa centara predviđena je po jedna manja smučarska skakaonica i po mogućstvu po jedna višenamenska mala vodoakumulacija sa akva-programom; u sklopu kompleksa predviđeno je polazište/terminal ili tranzitni punkt izletničkih i planinarskih staza (u letnjem periodu). Turistički centar „Mramor” koristiće i sportsko-rekreativne sadržaje ponude u prostoru obližnjeg letnjeg sportsko-rekreativnog stadiona, odnosno zimskog nordijskog ski-stadiona „Vrtibog”, do koga će biti ostvarena veza žičarom sedežnicom za celogodišnje korišćenje.
Od javnih službi i usluga u svim centrima predviđeni su: posebne službe – gorska služba spasavanja, protivpožarna služba i služba za održavanje puteva; saobraćaj – autobuska stanica, centralne garaže i parkinzi; zanatski servisi – tehnička baza skijališta (radionice, magacini, garaže), autoservis, servis sportske opreme i drugo; zdravstvo – zdravstvena stanica sa jedinicom za izdavanje lekova; kultura i zabava – Vizitor centar Parka prirode, polivalentna sala za kulturne i zabavne manifestacije, rekreaciju i sport, biblioteka, diskoteka i drugo; administracija – recepcija centra, putničko-turistička agencija, banka sa menjačnicom, pošta, odeljenje milicije i drugo, uz trgovinu, ugostiteljstvo i drugo.
Turistički centri predviđeni su kao polivalentni planinski centri sa programskim naglaskom na ekskluzivnom, visoko komercijalnom turizmu. Sadržaji rekreacije i sporta, javnih službi i usluga, kao i saobraćajne i tehničke infrastrukture, predviđeni su takođe u visokom standardu. Posebnu specifičnost centrima će dati Vizitor centar Parka prirode u funkciji raznovrsnih oblika istraživanja i prezentacije vrednosti Parka prirode.
Turistička naselja
Turistička naselja, sa prikazom osnovnih pokazatelja, su:
Turističko naselje „Konjarnik – Babin Zub” na teritoriji KO Crni Vrh u opštini Knjaževac, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 550 (400 na lokalitetu „Konjarnik” i 150 na lokalitetu „Babin Zub”), od toga 385 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 165 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima, 20% u pansionima i 10% u planinarskom domu;
– dnevnih izletnika 920 u zimskoj i 500 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 28;
– zaposlenih – ukupno 140;
– na građevinskom zemljištu od 5,5 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 293 korisnika po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 1.200 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 1. alpskog skijališta „Golema Reka” sa polazištem jedne glavne žičare (postojeći četvorosed), potrebnim brojem ostalih žičara (od kojih je izgrađen jedan ski-lift)i ishodištima alpskih ski-staza;
Turističko naselje „Rakitska Gora” na teritoriji KO Topli Do u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 1.300, od toga 910 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 390 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima;
– dnevnih izletnika 1.450 u zimskoj i 700 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 65;
– zaposlenih – ukupno 270;
– na građevinskom zemljištu od 20 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 65 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 151 korisnik po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 2.200 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 2. alpskog skijališta „Topli Do” sa polazištem dve glavne žičare prema Babinom zubu i Žarkovoj čuki, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turističko naselje „Dojkinci 1” u dolini Dojkinačke reke uzvodno u blizini istoimenog sela na teritoriji KO Dojkinci u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 500, od toga 350 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 100 za nordijske skijaše (20%) i 50 za neskijaše (10%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 2.450 u zimskoj sezoni (1.450 alpskih skijaša/snoubordera, 900 nordijskih skijaša i 100 neskijaša) i 1.200 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 25;
– zaposlenih – ukupno 90;
– na građevinskom zemljištu kompleksa od 5 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 608 korisnika po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 1.800 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera, naslanja na sektor 4. alpskog skijališta „Dojkinci/Kopren” sa polazištem jedne glavne žičare sedežnice prema poligonu „Ponor”, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza; severno od naselja planiran je nordijski poligon/stadion i letnji sportsko-rekreativni poligon/stadion „Ponor”;
Turističko naselje „Dojkinci 2” u dolini gornjeg toka Dojkinačke reke (uzvodno od naselja „Dojkinci 1”) na teritoriji KO Dojkinci u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 1.300, od toga 910 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 390 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 20% u hotelima, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima;
– dnevnih izletnika 3.590 u zimskoj i 1.800 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 65;
– zaposlenih – ukupno 260;
– na građevinskom zemljištu od 13 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 396 korisnika po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 4.100 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 4. alpskog skijališta „Dojkinci/Kopren” sa polazištima tri glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turističko naselje „Vrelo – Jelovica” na ušću Dojkinačke i Jelovičke reke i u dolini donjeg toka Jelovičke reke ispod sela Jelovica, na teritoriji KO Brlog i KO Jelovica u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 1.500, od toga 1.050 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 450 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 850 u zimskoj i 1.700 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 75;
– zaposlenih – ukupno 250;
– na građevinskom zemljištu od ukupno 20 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 75 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 173 korisnika po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 1.800 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 5. alpskog skijališta „Jelovica/Rosomač” sa polazištem jedne glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turističko naselje „Jelovica 1” u dolini Jelovičke reke uzvodno od istoimenog sela na teritoriji KO Jelovica u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 500, od toga 350 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 150 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 2.080 u zimskoj i 1.000 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 25;
– zaposlenih – ukupno 90;
– na građevinskom zemljištu kompleksa od 5 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 534 korisnika po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 2.200 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 5. alpskog skijališta „Jelovica/Rosomač” sa polazištem dve glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turističko naselje „Rosomač 1” u dolini Rosomačke reke uzvodno od istoimenog sela na teritoriji KO Rosomač u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 1.500, od toga 1.050 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 450 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 2.190 u zimskoj i 1.100 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 75;
– zaposlenih – ukupno 250;
– na građevinskom zemljištu od ukupno 15 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 263 korisnika po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 3.000 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 5. alpskog skijališta „Jelovica/Rosomač” sa polazištem jedne glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turističko naselje „Senokos 1” istočno uz istoimeno selo na teritoriji KO Senokos u opštini Dimitrovgrad, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 1.100, od toga 770 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 330 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 1.380 u zimskoj i 700 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 55;
– zaposlenih – ukupno 180;
– na građevinskom zemljištu od ukupno 11 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 100 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 242 korisnika po hektaru;
– naselje se sa minimalnim kapacitetom od 2.000 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 6. alpskog skijališta „Senokos/Srebrna glava” sa polazištem jedne glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza.
U načelno datoj strukturi turističkog smeštaja, kod tri turistička naselja dominiraće turistički apartmani, uz manje učešće pansiona i još manje učešće hotela i ostalih sadržaja. Kod pet turističkih naselja turistički apartmani i pansioni planirani su ravnopravno, po pravilu bez značajnijih sadržaja druge vrste (iako su i oni mogući). Naselje „Konjarnik – Babin Zub” predviđeno je na dva bliska lokaliteta – na donjem lokalitetu Konjarnik sa ulazom u skijalište i smeštajem u apartmanima i pansionima i na gornjem lokalitetu Babin zub sa postojećim hotelom i planinarskim domom. Naselje „Vrelo-Jelovica” predviđeno je na linearnom lokalitetu postojećeg vikend naselja od ušća Dojkinačke i Jelovičke reke do sela Jelovica (uz transformaciju vikend smeštaja u apartmane i pansione i formiranje ulaza u alpsko skijalište).
Dnevni izletnici u zimskoj sezoni obračunati su po istom principu kao kod turističkih centara. Dnevni izletnici u letnjoj sezoni su procenjeni sa oko polovinu dnevnih izletnika u zimskoj sezoni, sem u izrazito letnjem naselju „Vrelo-Jelovica”, gde je u letnjoj sezoni predviđen duplo veći broj dnevnih izletnika nego u zimskoj sezoni.
Službeni ležaji zaposlenih i zaposleni obračunati su po istom principu kao i kod turističkih centara.
Sva turistička naselja predstavljaju ulaze u skijališta.
Od sportsko-rekreativnih sadržaja u većim turističkim naseljima su po pravilu predviđeni: tereni za male sportove (rukomet/mali fudbal, košarka i odbojka), kuglana, dečija igrališta, trim staza, kao i terminalni i/ili tranzitni punkt izletničkih i planinarskih staza u letnjem periodu; poligon škole skijanja, klizalište, sankalište za decu, polazišta žičara i ishodište alpskih ski-staza u zimskom peridu. U manjim naseljima po pravilu su predviđeni samo terminalni i/ili tranzitni punkt izletničkih i planinarskih staza, polazišta žičara i ishodište alpskih ski-staza. Naselja „Dojkinci 1” i „Dojkinci 2” (kao i selo Dojkinci) koristiće sportsko-rekreativne sadržaje letnjeg sportsko-rekreativnog stadiona i zimskog nordijskog ski-stadiona „Ponor”, koji će sa naseljem „Dojkinci 1” biti povezan žičarom sedežnicom za celogodišnje korišćenje.
Od javnih službi i usluga u svim naseljima predviđeni su odgovarajući kapaciteti sledećih sadržaja: autobuska postaja, garaže i parkinzi; tehnički servis skijališta, servis sportske opreme; restorani, kafe-čajxinice, trgovina i drugo (osim naselja „Vrelo – Jelovica” koje će u funkciji turizma imati kamp, a u funkciji opsluživanja susednih sela sadržati još ambulantu, dom kulture, ispostavu banke, poštu, odeljenje milicije i drugo).
Sva turistička naselja predviđena su, po pravilu, kao nove standardne turističke naseobine sa ulazom u alpsko skijalište. Izuzetak je naselje „Vrelo – Jelovica” (sa izraženim javnim službama i uslugama u funkciji prelaznog centra za okolna tradicionalna i nova naselja).
Turistički punktovi
Turistički punktovi, sa prikazom osnovnih pokazatelja, su:
Turistički punkt „Gravaljosa 1” (uz istoimeni zaseok sela Crni Vrh) na teritoriji KO Crni Vrh u opštini Knjaževac, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 300, od toga 210 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 90 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 660 u zimskoj i 200 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 15;
– zaposlenih – ukupno 60;
– na građevinskom zemljištu punkta od 4 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 75 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 255 korisnika po hektaru;
– punkt se sa minimalnim kapacitetom od 800 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 1. alpskog skijališta „Golema Reka” sa polazištem jedne glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turistički punkt „Mirica” u gornjem toku Goleme reke na teritoriji KO Crni Vrh u opštini Knjaževac, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 300, od toga 210 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 90 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 80% u turističkim apartmanima i 20% u rekonstruisanoj karauli;
– dnevnih izletnika 1.340 u zimskoj i 450 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 15;
– zaposlenih – ukupno 80;
– na građevinskom zemljištu punkta od 4 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 75 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 430 korisnika po hektaru;
– punkt se sa minimalnim kapacitetom od 1.400 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 1. alpskog skijališta „Golema Reka”, sa polazištima dve glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turistički punkt „Kozarnica” (uz selo Crni Vrh) u dolini Kozarničke reke na teritoriji KO Crni Vrh u opštini Knjaževac, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 300, od toga 210 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 90 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 1.790 u zimskoj i 350 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 15;
– zaposlenih – ukupno 60;
– na građevinskom zemljištu punkta od 4 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 75 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 537 korisnika po hektaru;
– punkt se sa minimalnim kapacitetom od 1.800 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 1. alpskog skijališta „Golema Reka”, sa polazištima dve glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza;
Turistički punkt „Topli Do 1” (uz selo Topli Do) u Toplodolskoj reci uzvodno, na teritoriji KO Topli Do u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 300, od toga 210 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 90 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 1.790 u zimskoj i 450 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 15;
– zaposlenih – ukupno 70;
– na građevinskom zemljištu punkta od 4 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 75 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 540 korisnika po hektaru;
– punkt se sa minimalnim kapacitetom od 1.800 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 2. alpskog skijališta „Topli Do”, sa polazištem jedne glavne žičare (kabinska žičara prema Midzoru) i potrebnim brojem drugih žičara, kao i sa ishodištima alpskih ski-staza;
Turistički punkt „Gostuša 1” u dolini gornjeg toka Gostuške reke iznad istoimenog sela, na teritoriji KO Gostuša u opštini Pirot, utvrđuje se sa sledećim kapacitetima i sadržajima:
– turističkih ležaja ukupno 300, od toga 210 za alpske skijaše/snoubordere (70%) i 90 za nordijske skijaše i neskijaše (30%), načelno 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansionima;
– dnevnih izletnika 1.340 u zimskoj i 450 u letnjoj sezoni;
– službenih ležaja – 15;
– zaposlenih – ukupno 60;
– na građevinskom zemljištu punkta od 4 ha planirana je bruto gustina naseljenosti od oko 75 stacionarnih korisnika po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 425 korisnika po hektaru;
– punkt se sa minimalnim kapacitetom od 1.400 jednovremenih alpskih skijaša/snoubordera naslanja na sektor 3. alpskog skijališta „Mramor/Gostuša”, sa polazištem jedne glavne žičare, potrebnim brojem ostalih žičara i ishodištima alpskih ski-staza.
U načelno datoj strukturi turističkog smeštaja, kod četiri turistička punkta turistički apartmani i pansioni planirani su ravnopravno. Na punktu „Mirica” u okviru dve bliske lokacije predviđen je samo apartmanski smeštaj i to 240 ležaja uz polazište žičara i 60 ležaja u rekonstruisanoj karauli (za gorsku službu spasavanja, mlade istraživače, izviđače i drugo).
Dnevni izletnici u zimskoj sezoni obračunati su po istom principu kao kod turističkih centara i turističkih naselja. Dnevni izletnici u letnjoj sezoni su procenjeni sa petinom – trećinom dnevnih izletnika u zimskoj sezoni, zavisno od atraktivnosti letnje ponude.
Službeni ležaji zaposlenih računati su po istom principu kao kod turističkih centara i turističkih naselja.
Svi turistički punktovi predstavljaju ulaze u skijališta.
Od sportsko-rekreativnih sadržaja u turističkim punktovima po pravilu su predviđeni samo terminalni i/ili tranzitni punkt izletničkih i planinarskih staza, polazišta žičara i ishodište alpskih ski-staza.
Od javnih službi i usluga u svim punktovima predviđeni su odgovarajući kapaciteti sledećih sadržaja: autobuska postaja, garaže i parkinzi; tehnički servis skijališta, servis sportske opreme; restoran, kafe-čajxinica, trgovina i drugo.
3.3. Sadržaji turizma, rekreacije i sporta u podplaninskoj zoni
Sadržaji turizma, rekreacije i sporta u okviru podplaninske zone Parka prirode i turističke regije Stara planina namenjeni su posetiocima sa motivima tražnje za komercijalnom zimskom i letnjom turističkom ponudom planinske zone (sa smeštajem u podplaninskoj zoni i izletničkim korišćenjem turističke ponude u prostoru i ponude turističkih centara, naselja i punktova planinske zone i sa motivima tražnje pretežno za socijalno-komercijalnom letnjom ponudom niskoplaninskog, brdskog i vodnog sportsko-rekreativnog turizma, ekološkog, etnološkog i spomeničkog turizma, seoskog i gradskog turizma u potplaninskoj zoni (u izletničkom korišćenju turističke ponude u prostoru i stacionarnom korišćenju ponude podplaninskih turističkih naselja/punktova, turističkih gradova, mešovitih naselja, turističkih sela i sela sa turističkom funkcijom).
Turistička ponuda u prostoru podplaninske zone obuhvata Zavojsko jezero sa akvatičkim sadržajima na jezeru i u podbranskom delu, veće vodotoke sa ribolovnim stazama, izletničke staze (sportsko-rekreativne, prirodnjačke, spomeničke, etnološke i drugo, za kretanje pešaka, jahača, planinskih bicikala i xipova), lovišta sa lovnim stazama i objektima i gradska izletišta (sa zimskom i letnjom infrastrukturom). Turistička naselja/punktovi, turistički gradovi, mešovita naselja, turistička sela i sela u funkciji turizma u podplaninskoj zoni obuhvataju odgovarajuće sadržaje turističkog smeštaja, kao i sportsko-rekreativne sadržaje i sadržaje javnih službi i usluga (u funkciji turizma, lokalnog stanovništva i Parka prirode).
Planski kriterijumi i opredeljenja za realizaciju sadržaja turizma na podplaninskom području Parka prirode i turističke regije Stara planina su:
opredeljenje za disperzan turistički smeštaj u tradicionalnim naseljima podplaninske zone, uz nov smeštaj na Zavojskom jezeru i u gradskim izletištima;
saobraćajno i funkcionalno povezivanje sa turističkom ponudom planinske turističke zone; prednost razvoju turizma u podplaninskoj zoni daje se ponudi u prostoru i naseljima koji se nalaze u neposrednom gravitacionom području planinske turističke zone sa dominantnim motivima turističke tražnje (pogodni prostori i naselja na glavnim pristupima najatraktivnijim delovima visokoplaninskog područja Stare planine);
ostvarivanje raznovrsne i standardne turističke ponude u prostoru (posebno na Zavojskom jezeru i vodotocima, na sportsko-rekreativnim izletničkim stazama i u lovu), istovremeno u funkciji razvoja turizma i prezentacije Parka prirode;
organizovanje aktivnosti i uređenje prostora podplaninskog dela Parka prirode za specifične vidove kulturološke ponude u prostoru (ekološke, etnološke, spomeničke) u oblastima istraživanja, edukacije i prezentacije vrednosti, uz specificiranje delova ili celih turističkih kompleksa za takve vidove ponude (etno-sela, istraživački punktovi, prirodnjačke, etno i spomeničke tematske staze i drugo);
prilagođavanje i podizanje standarda postojećih objekata rekonstrukcijom i dogradnjom, kao i izgradnja novih standardnih objekata turističkog smeštaja (hoteli, apartmani i pansioni, kao i privatni smeštaj, uz obavezno pretvaranje postojećih vikend kuća u apartmane i pansione, odnosno uz zaustavljanje dalje izgradnje vikend objekata);
podizanje standarda postojećih i izgradnja novih standardnih objekata rekreacije i sporta, javnih službi i usluga, od istovremenog značaja za turizam, funkcionisanje Parka prirode i postojećih naselja;
povećanje mogućnosti iskorišćavanja turističkih kapaciteta kroz proširivanje asortimana ponude i intenzivnu obradu tržišta tražnje;
edukacija svih korisnika prostora o održivom razvoju, zaštiti i korišćenju Parka prirode, odnosno podizanje svesti posetilaca i lokalnih stanovnika o razvojnim turističkim i drugim resursima i vrednostima područja Prostornog plana.
3.3.1. Turistička ponuda u prostoru podplaninske zone
Pretežno letnja turistička ponuda u prostoru podplaninske zone koja gravitira planiranoj ponudi planinske turističke zone imaće sledeće sadržaje:
Zavojsko jezero. Na ovom najznačajnijem objektu letnje, odnosno ukupne turističke ponude podplaninske zone, predviđeni su sledeći sadržaji: rekreacija i sport na obalama jezera (kupanje, plivanje, veslanje, jedrenje, skijanje na vodi uz upotrebu žičara na električni pogon, ronjenje i sportski ribolov iz čamca na vesla i sa ribolovnih staza oko jezera, organizovani od strane odgovarajućih klubova, sa ukupnim kapacitetom od 8.000 jednovremenih dnevnih izletnika) i akva-siti u podbranskom kompleksu jezera (kupanje, plivanje, rekreativno-zabavni program akvagana, kanu-spusta i drugo, organizovani od strane odgovarajućih klubova, sa ukupnim kapacitetom od 2.000 jednovremenih dnevnih izletnika). Ovi osnovni akva-sadržaji ponude u prostoru biće praćeni sportsko-rekreativnim sadržajima na suvom (plaže uz jezero, tereni za male sportove (rukomet/mali fudbal, košarka, odbojka, odbojka na pesku) i tenis, kuglana i dečija igrališta – uz obalu jezera i u sastavu akva-sitija, trim-staze uz obalu jezera i drugo.
Veći vodotoci. Na tokovima Crnovrške reke, Toplodolske reke, Temštice, Visočice, Dojkinačke, Jelovičke, Rosomačke i Kameničke reke predviđene su ribolovne staze i punktovi u funkciji sportskog ribolova na salmonide, kao i punktovi u funkciji rekreacije, istraživanja i prezentacije Parka prirode, u skladu sa režimima zaštite Parka prirode. Na tokovima Nišave, Trgoviškog Timoka i Belog Timoka (na području Prostornog plana i van područja Prostornog plana) predviđene su ribolovne staze i punktovi u funkciji sportskog ribolova.
Izletničke staze. I na podplaninskom području Parka prirode i turističke regije Stara planina predviđene su brojne izletničke staze za kretanje pešaka, jahača, planinskih biciklista i delom xipova, u skladu sa režimima zaštite Parka prirode. Ove staze su pretežno transverzalne (iz doline uz vodotoke i obronke prema planinskoj turističkoj zoni) i delom longitudinalne (duž podnožja planine) i biće diferencirane po tematici na: pretežno sportsko-rekreativne, ekološke/prirodnjačke (za obilaženje prirodnih vrednosti Parka prirode), etnološke/spomeničke (za obilaženje kulturno-istorijskih vrednosti Parka prirode i njegovog okruženja) i kombinovane (rekreativno-kulturološke).
Lovišta. Glavnina lovišta Stare planine nalaze se u podplaninskoj zoni, u zoni III stepena zaštite Parka prirode, bez značajnijih ograničenja režimima Parka prirode. Veći lovni prostori su zastupljeni pretežno u nižem, severozapadnom delu planine na teritorijama grada Zaječara i opštine Knjaževac. Lovišta su diferencirana na ona kojima gazduje JP „Srbijašume” (na državnom šumskom području) i na ona kojima upravljaju lovačka udrženja (na ostalim prostorima). Lovišta su aktivna u jesenjoj i u delu zimske sezone, odnosno u periodima i prostorima koji se samo delimično poklapaju sa zimskom i letnjom turističkom sezonom. Za komercijalizaciju lova predviđeni su najpogodniji prostori podplaninskih lovišta, u neograđenim i ograđenim prostorima.
Ponuda u prostoru gradskih izletišta. Već afirmisano izletište grada Pirota „Basarski kamen” na Vidliču (u okviru KO Izvor, KO Dobri Do i KO Basara), predviđeno je za zaokruživanje kao kompleks celogodišnje izletničke ponude, sa alpskim skijalištem kapaciteta od min. 2.000 jednovremenih skijaša, zatvorenim i otvorenim objektima za male sportove, otvorenim bazenom i trim-stazama. Kapacitet jednovremenih dnevnih izletnika u zimskom i letnjem periodu biće najmanje po 2.000. Najznačajnije dnevno letnje izletište Pirota biće regionalni zabavno-rekreativni i sportski akva-siti u okviru retencionog jezera hidroakumulacija „Pirot”, gradskog kupališta i Nišave (bazeni za odrasle i decu sa akvaganima, kanali za kanue, zabavni park, dečija igrališta i drugo), sa kapacitetom od 5.000 jednovremenih korisnika. Letnje izletište Pirota na području Prostornog plana biće i Dag Banjica sa termomineralnim izvorima i pratećim sadržajima u okviru KO Gradašnica, kao i Krupačko jezero (van područja Prostornog plana), oba uz uslov uređenja. Za Knjaževac će se urediti već afirmisana izletišta Rgoška Banja (Banjica) sa termo-mineralnim izvorima, olimpijskim bazenom i pratećim sadržajima i Baranica sa rekreativnim i ugostiteljskim sadržajima na Trgoviškom Timoku (KO Trgovište), oba sa pretežno letnjom turističkom ponudom.
3.3.2. Turistička ponuda novih i tradicionalnih naselja podplaninske zone
Podplaninska turistička naselja i punktovi
Podplaninska turistička naselja i punktovi predstavljaju sadržaje u podplaninskoj zoni, koji su započeti na Zavojskom jezeru (vikend naselje) i na Basarskom kamenu (hotel „Tigar”), odnosno predviđeni u Dag Banjici, sve na teritoriji opštine Pirot, kao i u Rgoškoj Banji (započeti banjski sadržaji, postojeći olimpijski bazen i drugo) na teritoriji opštine Knjaževac. Pokazatelji ovih naselja i punktova jesu:
Podplaninsko turističko naselje „Zavojsko jezero” na južnoj obali istoimenog jezera kod brane utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 1.500 ležaja, orijentaciono 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansinima;
– 300 zaposlenih;
– osnovni sadržaji javnih službi i usluga.
Podplaninsko turističko naselje „Zavoj” uz akva-siti ispod brane Zavojskog jezera utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 500 ležaja, orijentaciono 50% u turističkim apartmanima i 50% u pansinima;
– 150 zaposlenih;
– osnovni sadržaji javnih službi i usluga.
Turističko-izletnički punkt „Basarski kamen” na Vidliču utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 300 ležaja, orijentaciono 40% u hotelu, 30% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima;
– 90 zaposlenih;
– osnovni sadržaji javnih službi i usluga.
Izletničko turističko naselje Rgoška Banja kod Knjaževca (u sastavu kapaciteta gradskog naselja Knjaževac).
Izletničko naselje Dag Banjica kod Pirota (u sastavu kapaciteta gradskog naselja Pirot).
U načelno datoj strukturi turističkog smeštaja, turistički apartmani i pansioni kod turističkih naselja planirani su ravnopravno, po pravilu bez značajnijih smeštajnih sadržaja druge vrste (iako su i oni mogući), dok kod turističkog punkta nešto prednjače hotelski ležajevi. Naselje „Zavojsko jezero” predviđeno je na lokalitetu postojećeg vikend naselja na južnoj obali jezera kod brane (uz transformaciju vikend kuća u apartmane i pansione), a u funkciji turizma sadržaće i kamp. Turističko-izletnički punkt „Basarski kamen” razvijaće se oko formiranog jezgra (hotel sa malim skijalištem i sportskim terenima). Naselja Rgoška Banja i Dag Banjica formiraju se oko termo-mineralnih izvora.
Broj zaposlenih obračunat je po istom principu kao kod planinskih turističkih centara, naselja i punktova.
Lokaliteti koriste sportsko-rekreativne sadržaje u sklopu ponude u prostoru na Zavojskom jezeru i na Vidliču, odnosno sopstvene i sportsko-rekreativne sadržaje Pirota i Knjaževca.
Od javnih službi i usluga u svim naseljima predviđeni su odgovarajući kapaciteti sledećih sadržaja: autobuske postaje, garaže i parkinzi; na turističko-izletničkom punktu „Basarski kamen” tehnički servis skijališta; servisi sportske opreme; restorani, kafei, trgovina i drugo.
Gradovi
Gradovi u podplaninskoj zoni na području Prostornog plana (uz Dimitrovgrad van područja Prostornog plana) predviđeni su sa sledećim turističkim kapacitetima:
Pirot kao regionalni centar, gradski turistički centar II stepena i centar turističke regije Stara planina (po PPRS), okružni i opštinski centar (uključujući i Dag Banjicu), utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 42.000 stalnih stanovnika;
– 3.000 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u hotelima, 30% u turističkim apartmanima, 20% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 600 zaposlenih u turizmu (van javnih službi i usluga);
– prateći sportsko-rekreativni sadržaji i sadržaji javnih službi i usluga, kao i kamp pored gradskog kupališta u Pirotu.
Knjaževac kao razvijeni gradski centar (po PPRS), opštinski centar i grad sa turističkim funkcijama (uključujući i Rgošku Banju), utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 20.000 stalnih stanovnika;
– 1.000 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u hotelima, 30% u turističkim apartmanima, 20% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 200 zaposlenih u turizmu (van javnih službi i usluga);
– prateći sportsko-rekreativni sadržaji i sadržaji javnih službi i usluga.
Dimitrovgrad kao gradski centar (po PPRS), opštinski centar i grad sa turističkim funkcijama (van područja Prostornog plana), utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 8.000 stalnih stanovnika;
– 500 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u hotelima, 30% u turističkim apartmanima, 20% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 100 zaposlenih u turizmu (van javnih službi i usluga);
– prateći sportsko-rekreativni sadržaji i sadržaji javnih službi i usluga.
Mešovita naselja
Mešovita naselja u podplaninskoj zoni na području Prostornog plana predviđena su sa sledećim turističkim kapacitetima:
Kalna kao sekundarni centar opštine Knjaževac utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 500 stalnih stanovnika;
– 500 turističkih ležaja, orijentaciono 20% u hotelima, 40% u turističkim apartmanima, 20% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 120 zaposlenih u turizmu (van javnih službi i usluga);
– prateći sportsko-rekreativni sadržaji i sadržaji javnih službi i usluga.
Temska kao sekundarni centar opštine Pirot utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 500 stalnih stanovnika;
– 1.500 turističkih ležaja, orijentaciono 20% u hotelima, 40% u turističkim apartmanima, 20% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 300 zaposlenih u turizmu (van javnih službi i usluga).
Turistička sela
Turistička sela su podplaninska tradicionalna naselja, čiji razvoj je dominantno uslovljen turizmom. To su:
Crni Vrh sa zaseokom Gravaljosa na teritoriji KO Crni Vrh u opštini Knjaževac utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 400 stalnih stanovnika;
– 1.500 turističkih ležaja, orijentaciono 50% u turističkim apartmanima, 30% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 240 zaposlenih u turizmu.
Ćuštica na teritoriji KO Ćuštica u opštini Knjaževac utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 300 stalnih stanovnika;
– 400 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 60 zaposlenih u turizmu.
Balta Berilovac na teritoriji KO Balta Berilovac, kao centar zajednice sela u opštini Knjaževac, utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 400 stalnih stanovnika;
– 400 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 60 zaposlenih u turizmu.
Vrtovac/Inovo na teritorijama KO Vrtovac i KO Inovo u opštini Knjaževac utvrđuju se zbirno sa sledećim pokazateljima:
– 300 stalnih stanovnika;
– 300 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 45 zaposlenih u turizmu.
Topli Do na teritoriji KO Topli Do u opštini Pirot utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 300 stalnih stanovnika;
– 1.000 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 150 zaposlenih u turizmu.
Gostuša na teritoriji KO Gostuša kao centar zajednice sela u opštini Pirot utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 300 stalnih stanovnika;
– 500 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 75 zaposlenih u turizmu.
Dojkinci na teritoriji KO Dojkinci u opštini Pirot utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 400 stalnih stanovnika;
– 1.500 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 220 zaposlenih u turizmu.
Jelovica na teritoriji KO Jelovica u opštini Pirot utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 200 stalnih stanovnika;
– 500 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 75 zaposlenih u turizmu.
Rosomač na teritoriji KO Rosomač u opštini Pirot utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 300 stalnih stanovnika;
– 1.000 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 150 zaposlenih u turizmu.
Visočka Ržana na teritoriji KO Visočka Ržana kao centar zajednice sela u opštini Pirot utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 300 stalnih stanovnika;
– 1.000 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 150 zaposlenih u turizmu.
Senokos na teritoriji KO Senokos u opštini Dimitrovgrad utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 200 stalnih stanovnika;
– 1.000 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 150 zaposlenih u turizmu.
Kamenica na teritoriji KO Kamenica u opštini Dimitrovgrad utvrđuje se sa sledećim pokazateljima:
– 150 stalnih stanovnika;
– 500 turističkih ležaja, orijentaciono 30% u turističkim apartmanima, 50% u pansionima i 20% u privatnom smeštaju;
– 75 zaposlenih u turizmu.
Sela u funkciji turizma
Među ostalim selima podplaninske zone, jedan broj vezivaće svoj budući razvoj i za turizam, kao značajnu komplementarnu delatnost (kroz seoski odnosno agro-turizam, lovni i etno-turizam). To su:
– u opštini Knjaževac – sa ukupno 600 turističkih ležaja, od čega 250 ležaja obračunatih u funkciji skijališta kome podplaninska zona neposredno gravitira (Gornja Kamenica, Janja i drugo) i 350 ležaja u ostalim naseljima van skijališta (Ravno Bućje, Radićevac, Novo Korito i drugo);
– u opštini Pirot – sa ukupno 2.000 turističkih ležaja, od čega 1.200 ležaja obračunatih u funkciji skijališta kome podplaninska zona neposredno gravitira (sela Rsovci, Brlog, Bela i drugo) i 800 ležaja u ostalim naseljima van skijališta (Cerova, Mirkovci i drugo);
– u opštini Dimitrovgrad – sa ukupno 700 turističkih ležaja, od čega 400 ležaja obračunatih u funkciji skijališta kome podplaninska zona neposredno gravitira (sela Izatovci kao centar zajednice sela, Braćevci i drugo) i 300 ležaja u ostalim naseljima van skijališta (Baljevdol, Gornji Krivodol, Donji Krivodol i drugo);
– u gradu Zaječaru – Selačka i Mali Izvor sa ukupno 400 ležaja.
Broj stalnih stanovnika za gradove, mešovita naselja i turistička sela utvrđen je u okviru projekcije stanovništva (prema Strategiji zaštite, razvoja i uređenja Parka prirode i turističke regije Stara planina, finalna verzija).
Brojem ležaja u gradovima i mešovitim naseljima obuhvaćeni su hoteli, apartmani, pansioni i privatni smeštaj, u turističkim selima apartmani, pansioni i privatni smeštaj, a u selima sa turističkim funkcijama pansioni i privatni smeštaj.
Broj zaposlenih obračunat je kao i kod ostalih turističkih naselja (van zaposlenosti u javnim službama i uslugama).
Pored svojih, gradovi i mešovita naselja, a posebno turistička sela, koristiće i sportsko-rekreativne sadržaje bližih poligona i punktova ponude u prostoru, kao i podplaninskih turističkih naselja, a podplaninska sela i sadržaje bližih planinskih turističkih centara i turističkih naselja.
Od javnih službi i usluga u svim tradicionalnim naseljima predviđeni su zajednički sadržaji odgovarajućih kapaciteta za potrebe lokalnih stanovnika i turista. Za potrebe turista, nešto veći naglasak daće se na sadržaje zdravstva, kulture, administracije, ugostiteljstva, trgovine, saobraćaja i servisa sportske opreme.
3.4. Rekapitulacija kapaciteta turističke ponude
Rekapitulacija planiranih kapaciteta turističke ponude Parka prirode i turističke regije Stara planina po zonama – planinskoj i podplaninskoj data je u tabelama 14 i 15.
Tabela 14: Rekapitulacija kapaciteta turističke ponude u planinskoj zoni *
Broj ležaja po korisnicama Broj dnevnihizletnika po sezoni Broj služb.ležaja Brojzaposlenih Broj jednovremenih skijaša ukupno alpski skijaši nordijski skijašii neskijaši zima leto alpski nord- ijski Turistički rizort 22861 13943 8918 8927 6000 1143 8000 23061 Turistički centri Golema Reka** 3200 2240 960 1530 1000 160 660 3600 Topli Do 2** 3000 2100 900 2140 1400 150 600 4000 Mramor 2000 1400 600 2720 1800 100 420 3400 1000 Senokos 2 2500 1750 750 2530 1700 125 500 4000 Ukupno 10700 7490 3210 8920 5900 535 2180 15000 1000 Turistička naselja Konjarnik-Babin Zub** 550 385 165 920 500 28 140 1200 Rakitska Gora** 1300 910 390 1450 700 65 270 2200 Dojkinci 1 500 350 150 2450 1200 25 90 1800 1000 Dojkinci 2 1300 910 390 3590 1800 65 260 4100 Vrelo – Jelovica 1500 1050 450 850 1700 75 250 1800 Jelovica 1 500 350 150 2080 1000 25 90 2200 Rosomač 1 1500 1050 450 2190 1100 75 250 3000 Senokos 1 1100 770 330 1380 700 55 180 2000 Ukupno 8250 5775 2475 14910 8700 413 1530 18300 1000 Turistički punktovi 1.Gravaljosa 1** 300 210 90 660 200 15 60 800 2.Mirica** 300 210 90 1340 450 15 80 1400 3.Kozarnica** 300 210 90 1790 350 15 60 1800 4.Topli Do 1** 300 210 90 1790 450 15 70 1800 5.Gostuša 1 300 210 90 1340 450 15 60 1400 Ukupno 1500 1050 450 6920 1900 75 330 7200 SVEGA 43311 28258 15053 39677 22500 2166 12040 63561 2000
* numeracija turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova ne vezuje se za redosled njihove realizacije
** lokaliteti u širem prostornom obuhvatu turističkog rizorta
Tabela 15: Rekapitulacija kapaciteta turističke ponude u podplaninskoj zoni*
Broj stalnihstanovnika Broj ležaja Broj zaposlenih Turistička naselja/punktovi „Zavojsko jezero” – 1500 300 Podbranski naselje „Zavoj” – 500 150 Turističko Izletnički punkt „Basarski kamen” – 300 90 Ukupno – 2300 540 Gradovi Pirot (sa Dag Banjicom) 42000 3000 600 Knjaževac (sa Rgoškom Banjom) 20000 1000 200 Dimitrovgrad 8000 500 100 Ukupno 70000 4500 900 Mešovita naselja Kalna 500 500 120 Temska 500 1500 300 Ukupno 1000 2000 420 Turistička sela Crni Vrh sa zaseokom Gravaljosa** 400 1500 240 Ćuštica** 300 400 60 Balta Berilovac 400 400 60 Vrtovac/Inovo 300 300 45 Topli Do** 300 1000 150 Gostuša 300 500 75 Dojkinci 400 1500 220 Jelovica 200 500 75 Rosomač 300 1000 150 Visočka Ržana 300 1000 150 Senokos 200 1000 150 Kamenica 150 500 75 Ukupno 3550 9600 1450 Sela u funkciji turizma (u blizini skijališta) u opštini Knjaževac (Gornja Kamenica, Janja i drugo) 250 31 u opštini Pirot (Rsovci, Brlog, Bela i drugo) 1200 150 u opštini Dimitrovgrad (Izatovci, Braćevci i drugo) 400 50 Ukupno 1850 231 SVEGA 20250 3541 Sela u funkciji turizma (van skijališta)- Selačka i Mali Izvor (u gradu Zaječaru) – Cerova, Mirkovci i drugo (u opštini Pirot)- Baljevdol, Gornji Krivodol, Donji Krivodol i drugo (u opštini Dimitrovgrad)- Ravno Bučje, Radičevac, Novo Korito i drugo (u opštini Knjaževac) 400800300350 501004045
* numeracija turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova ne vezuje se za redosled njihove realizacije
** sela u širem prostornom obuhvatu turističkog rizorta
3.5. Pravila izgradnje, uređenja, zaštite i korišćenja turističkih prostora
3.5.1. Pravila izgradnje, uređenja, zaštite i korišćenja ponude u prostoru
Zimska ponuda u prostoru
Pravila za zimsku ponudu u prostoru odnose se na alpska skijališta (sa snoubord stazama i parkovima), nordijska i turna skijališta, poligone za kretanje na utabanom snegu (skijering, vožnja sankama sa zapregom, veliko sankalište i drugo) i zimski lov, kao aktivnosti na snegu u planinskoj zoni van smeštajnih aglomeracija (uključujući i skijalište gradskog izletišta „Basarski kamen” koje funkcionalno pripada podplaninskoj zoni).
U planskoj razradi, izgradnji, uređenju i korišćenju alpskog skijališta (sa snoubord stazama i parkovima) kao dominantne zimske ponude u prostoru visokoplaninskog prostora Stare planine biće valorizovani sledeći prirodni uslovi:
Zaštita prirodnih vrednosti Parka prirode. Skijalište se postavlja u zonama II i III stepena zaštite, obavezno van zona I stepena zaštite Parka prirode.
Hipsometrija i ekspozicije. Polazišta žičara i ishodišta ski-staza postavljaju se, po kriterijumima kvalitetnog i dugotrajnijeg snega, na sledećim nadmorskim visinama: 1.100 m n.v. na severnoj ekspoziciji (izuzetno do 900 m n.v.), 1.400 m n.v. na južnoj ekspoziciji, 1.300 m n.v. na zapadnoj ekspoziciji i 1.200 m n.v. na istočnoj ekspoziciji. Prednost se daje severnoj i istočnoj ekspoziciji (za sportske i dobre rekreativne skijaše), dok su zapadne i južne (sunčanije) ekspozicije namenjene pretežno početnicima i ski-školama. Biraju se tereni sa većim visinskim razlikama, po pravilu više od 200 m, uz uslov značajnog učešća razlika preko 500 m.
Nagibi. Za trase ski-staza biraju se nagibi od 15-45% (izuzetno, na kraćim deonicama do 60%, što je granični nagib za kretanje tabača) , a za staze ski-liftova do 30% (izuzetno do 45% na kraćim deonicama).
Šuma i teren. Za trase ski-staza i žičara biraju se po mogućstvu tereni bez šume, a u šumi tereni sa čistinama i manje kvalitetnom šumskom vegetacijom. Po pravilu se obilaze stenoviti, nestabilni i erodirani tereni, već se prednost daje pašnjačkim i livadskim terenima, na kojima nisu potrebne značajnije intervencije (što doprinosi jeftinijoj pripremi trasa ski-staza i žičara).
Morfometrijski oblici i vodotoci. Pri trasiranju ski i snoubord staza i staza ski-liftova biraju se prvenstveno morfometrijski oblici uvala (levkova), a zatim grebena, uz optimalno obilaženje „obešenih” kosina (nepogodnih za skijanje bez značajnijih zemljanih radova). Trase se ne postavljaju po vodotocima, već na njihovim obalama, a na neophodnom presecanju vodotoka predviđeni su odgovarajući premosti.
U planskoj razradi, izgradnji, uređenju i korišćenju alpskog skijališta (sa snoubord stazama i parkovima) biće valorizovani sledeći fizičko-tehnički uslovi:
Za žičare su predviđeni sledeći profili trasa: za kabinske žičare i četvorosede 15 m nepošumljenog terena i 30 m proseke kroz šumu; za dvosede 12 m nepošumljenog terena i 20 m proseka kroz šumu i za ski-liftove 10 m nepošumljenog terena i 15 m proseka kroz šumu. Lokacije polaznih stanica, međustanica i izlaznih stanica zahtevaju zaravnjene prostore odgovarajućih površina za objekte i manipulativne prostore polazišta/ishodišta ski-staza (od 500 m2 za ski-liftove do 2.000 m2 za kabinske žičare).
Za ski i snoubord staze su predviđeni sledeći profili trasa za: glavne staze (od ishodišta do polazišta pripadajuće žičare) minimum 50 m van šume (a kroz šumu minimum 40 m), odnosno strme staze (na nagibu terena preko 50%) minimum 60 m i vezne staze (kojima se glavne staze povezuju u jedinstveni sistem skijališta) najmanje 12 m (sa mogućnošću proširenjima profila glavnih i veznih staza na pogodnim terenima van šume prema potrebi i morfometrijskim pogodnostima terena). Profil staze ski-lifta je 3 m (u okviru koridora za ski-liftove).
Pri izgradnji žičara predviđene su minimalne intervencije na terenu, sa dominantnom upotrebom helikoptera za nalivanje temeljnih stopa i montažu stubova i opreme (umesto obimnih operativnih puteva kojima se devastiraju šuma i teren, čija sanacija najčešće izostaje). U izgradnji ski-staza i staza ski-liftova, kao i polazišta/ishodišta ovih staza, takođe su predviđene male intervencije u terenu, uz optimalne zemljane radove i obaveznu revitalizaciju terena (drenaža, zaštita od erozije izradom kanala „riblja kost”, zatravljivanje ogoljenih deonica autohtonom travnom vegetacijom i drugo).
Pri izgradnji žičara i ski-staza predviđena je primena načela zaštite prirode i prirodnih vrednosti i tehnoekonomski najpovoljnijeg rešenja.
Tokom korišćenja žičara i staza predviđeno je njihovo propisno održavanje. Za održavanje vazdušnih žičara i spasavanje skijaša u slučaju akcidenta na tim žičarama predviđene su pristupne trase za specijalne male tabače (održavanje i spasavanje kod ski-liftova obezbeđeno je preko staza ski-liftova). Tokom korišćenja ski-staza i njihovih polazišta/ishodišta predviđeno je njihovo zimsko održavanje – tabačima, topovima za sneg i slično, kao i letnje održavanje – regulisanje oticaja vode, zatravljivanje ogolelih površina i drugo
Na svim značajnijim ulazima u alpsko skijalište predviđene su tehničke baze skijališta, sa servisnim radionicama, magacinima i garažama tabača i drugih vozila, u funkciji održavanja žičara i ski-staza.
Za održavanje snega na alpskom skijalištu predviđena je izgradnja instalacija za veštački sneg. U tom smislu, u podnožju skijališta predviđene su male vodoakumulacije iz kojih se voda pumpama potiskuje do baterija snežnih topova za obnavljanje snega na ski-stazama i stazama ski-liftova.
U planskoj razradi i uređenju nordijskih i turno skijališta, kao značajnog segmenta zimske ponude u prostoru planinske zone, valorizuju se sledeći prirodni uslovi: zaštita prirodnih vrednosti Parka prirode (lociranje skijališta u zonama II i III stepena zaštite, obavezno van I stepena zaštite); hipsometrija (korišćenje terena do visine od 1.650 m n.v.); morfometrijski oblici i nagibi (korišćenje pretežno zaravnjenih planinskih platoa sa nagibima trasa staza do 20%); šuma i teren (korišćenje terena pod šumom i van šume, pod pašnjacima i livadama, bez prirodnih prepreka na trasama).
Za trase staza predviđen je profil od 3 m (2h1,5 m – za dva skijaša), kao i odgovarajuće ravne površine terminala (start/cilj).
Dva planirana nordijska poligona/ski-stadiona u planinskoj zoni ( „Vrtibog” i „Ponor”) predviđena su sa jedinstvenim terminalima i mrežom staza na kojima je moguće ostvariti različite dužine za takmičenje u nordijskom trčanju i biatlonu i za rekreaciju (kružne staze sa dužinama od 3, 5, 10, 15, 20 i 50 km). Do pligona „Vrtibog” predviđen je drumski pristup i pristup žičarom sedežnicom (iz turističkog centra „Mramor”), a do pligona „Ponor” pristup žičarom sedežnicom (iz turističkog naselja „Dojkinci 1”).
Turno skijanje (kombinovano alpsko-nordijsko skijanje uz upotrebu posebne skijaške opreme) predviđeno je na nordijskim stazama nordijskih poligona/ski-stadiona i na alpskim ski-stazama i žičarama dva sektora alpskog skijališta (3. „Mramor- Gostuša” i 4. „Dojkinci/Kopren”).
Izgradnja nordijskih ski-staza predviđena je bez devastacije šume i terena, uz maksimalno korišćenje postojećih šumskih puteva i staza, te za njihovo korišćenje i održavanje nisu potrebni posebni uslovi.
Poligoni za kretanje na utabanom snegu predstavljaju deo zimske ponude u prostoru planinske zone koja obuhvata: skijering (vuča skijaša konjima i motornim sankama), vožnja motornim sankama, vožnja sankama sa zapregom, veliko sankalište i drugo Ovi poligoni predviđeni su u sastavu nordijskih poligona/ski-stadiona i u bližoj okolini turističkih centara, u kojima su tada i njihovi terminali/polazišta. Izgradnja ovih poligona takođe je predviđena bez devastacije šume i terena, uz korišćenje odgovarajućih prirodno zaravnjenih površina (za skijering i vožnju zapregom) i nagnutih terena (za sankalište), kao i postojećih šumskih puteva i staza.
Zimski lov (deo lovnih aktivnosti koje se preklapaju sa zimskom turističkom sezonom) predviđen je na lovnim terenima planinske i podplaninske zone, van kompleksa alpskih i nordijskih skijališta i ostalih snežnih poligona, uz korišćenje postojećih šumskih puteva i staza. U okviru lovišta izdvojeni su zaštićeni rezervati za divljač, a uređenje lovišta (čeke, hranilišta, lovačke kuće i drugo) ne sadrži elemente ugrožavanja prirode.
Letnja ponuda u prostoru
Pravila za letnju ponudu u prostoru planinske i podplaninske zone odnose se na planinarske, izletničko planinarske i izletničke staze sa pratećim sadržajima, na letnje sportsko-rekreativne poligone, punktove i staze, kao i na letnja lovišta.
Planinarske, izletničko-planinarske i izletničke staze sa pratećim sadržajima su sportsko-rekreativni sadržaji namenjeni kretanju pešaka, jahača i planinskih bicikla u planinskoj i podplaninskoj zoni (a koristiće ih još i paraglajderisti, zmajari, lovci i drugo). Biće formirani zavisno od prirodnih uslova reljefa (posebno hipsometrije, nagiba i morfometrijskih oblika), planinske klime, hidrografije i vegetacije, odnosno od prirodnih vrednosti i lepota sa planinskih vidikovaca, kao i od kulturnih vrednosti naselja i vannaseljskih kulturnih dobara. Staze se po kriterijumima reljefa dele na grebenske (po grebenima razvođa) i dolinske (duž vodotoka). Po motivima kretanja dele se na sportsko-rekreativne/zabavne, prirodnjačko-ekološke i kulturno-etnološke. Njihovi terminali su u turističkim centrima i turističkim naseljima planinske zone, odnosno u turističkim naseljima i tradicionalnim turističkim naseljima podplaninske zone.
Najkraće i najlakše su izletničke staze pretežno na motivima rekreacije i zabave (u bližoj okolini turističkih centara i naselja planinske i podplaninske zone), duže i teže su izletničko-planinarske staze na sportsko-rekreativnim i kulturološkim motivima i najduže i najteže su planinarske staze na sportskim i prirodnjačkim motivima. Za staze se maksimalno koriste postojeći šumski putevi i staze, kao i trase alpskih i nordijskih ski-staza i drugo, uz uspostavljanje novih trasa, bez ugrožavanja terena i šume. Na stazama su predviđene odgovarajuće planinarske i izletničke markacije. Pri umrežavanju izletničko-planinarskih staza, kao veze će se koristiti i određene kabinske žičare i žičare sedežnice alpskog skijališta.
Na određenim distancama izletničko-planinarskih i izletničkih staza predviđeni su prateći objekti naturalno uređenih vidikovaca (otvorena odmorišta), skloništa (natkriveni prostori za sklanjanje ljudi i konja od nevremena), bivakovaca (zatvorenih, skromnih prostora za noćenje sa elementarnim sanitarnim uslovima i vatrištem, po pravilu uz postojeći izvor i sa skloništem za konje), logorišta (za planinare pod šatorima, takođe sa elementarnim sanitarnim uslovima i vatrištem, po pravilu uz postojeći izvor) kao i objekti za posmatranje prirodnih vrednosti, edukativne funkcije sa osnovnim sanitarnim uslovima.
Letnji sportsko-rekreativni poligoni/stadioni, staze i punktovi biće organizovani u blizini turističkog rizorta, turističkih centara, turističkih naselja i turističkih sela, a odnose se na veće komplekse i manje lokalitete za odmor, zabavu, rekreaciju i sport, na rekreativne biciklističke, jahačke, pešačke, izletničke, planinarske i trim staze i puteve, ribolovne staze, golf terene i drugo.
Dva letnja sportsko-rekreativna poligona/stadiona na lokacijama zimskih nordijskih ski-stadiona biće naturalno uređeni kao otvoreni sportski tereni za fudbal, atletiku i male sportove, kuglanu, manjež, trim staze, terminal izletničkih i planinarskih staza i drugo, dečija igrališta, zabavni park i drugo (sa korišćenjem u organizaciji privatnih klubova za sport, sportsku edukaciju i rekreaciju). Uz uređene otvorene sportske terene predviđeni su samo osnovni prateći sadržaji (svlačionice, sanitarni čvorovi, servis sportske opreme, restoran). Planirane žičare sedežnice do poligona funkcionisaće i u letnjem periodu. Uređenje poligona podrazumevaće pažljiv odnos prema Parku prirode (bez veće seče šume i ugrožavanja tla i prirodnih vodotoka).
Glavni vodni poligon na vodenom ogledalu i obalama Zavojskog jezera biće takođe naturalno uređen delom kao plaža (na pogodnim delovima obale) sa sportsko-rekretivnim objektima u zaleđu (tereni za male sportove, dečija igrališta i drugo) i delom kao sadržaji sportova na vodi sa takmičarskim, rekreativnim i edukativnim objektima (sve u organizaciji privatnih klubova). Zbog oscilacije nivoa jezera, kontakt sa vodom za ljude i opremu ostvariće se preko splavova. Na plaži i uz sadržaje sportova na vodi predviđeni su samo neophodni manji prateći objekti (sanitarni objekti, ugostiteljski objekti, servis sportske opreme), pod uslovom da budu priključeni na kanalizacioni kolektor, da imaju kontrolisano eliminisanje čvrstog otpada i da ne budu locirani bliže od 50 m od obale. Na ostalim delovima obale u užoj zoni zaštite jezera moguća je rekonstrukcija i izgradnja pratećih objekata (kao i legalizacija postojećih vikend objekata) u skladu sa zakonom.
Drugi, podbranski vodni poligon biće uređen kao zabavno-rekreativni i sportski akva-siti sa otvorenim sadržajima sportova i rekreacije na vodi (iz preliva Zavojskog jezera). Uz bazene, akvagane, kanale za kanue i drugo biće uređene plaže i tereni za male sportove, kao i neophodni prateći objekti (sanitarni objekti, ugostiteljski objekti, servis opreme), sa propisnom sanitacijom. Svi sadržaji biće građeni i uređeni naturalno, uz korišćenje prirodnih formi i materijala.
Akva-siti u sklopu retencionog jezera hidroakumulacije „Pirot”, gradskog kupališta i Nišave u Pirotu biće uređen kao regionalni zabavno-rekreativni i sportski kompleks, usklađen sa režimom rada hidroelektrane i režimom reke Nišave (sa manjim delom bez oscilacije nivoa vode i sa solarnim dogrevanjem, odnosno sa splavovima i pontonima na većem delu sa oscilacijom nivoa vode). Tereni za male sportove, decu i drugo i prateći sadržaji akva-sitija (parkinzi, servisi, ugostiteljstvo, trgovina sportske opreme) biće uređeni za zajedničko korišćenje od strane gradskog stanovništva, stacionarnih turista, turista izletnika i tranzitnih turista.
Pojedinačne staze i punktovi sa motivima sportskog ribolova (ribolovne staze) duž obale Zavojskog jezera i većih vodotoka biće naturalno uređeni kao mirne pešačke staze sa mestimičnim objektima skloništa (nadstrešnice od nevremena), uz moguću izgradnju i skromnih bivakovaca (za skromno noćenje, sa vatrištem).
Sportsko-rekreativne trim -staze u okolini većih lokaliteta turističkog smeštaja biće takođe naturalno uređene, sa odmorištima na pogodnim lokacijama (vidikovac, izvor i slično).
Letnji lov (lovne aktivnosti koje se delom preklapaju sa letnjom turističkom sezonom) predviđen je na lovnim terenima planinske i podplaninske zone, van izletničkih i planinarskih staza, van sportsko-rekretaivnih poligona, punktova i staza, uz korišćenje postojećih šumskih puteva i staza. U okviru lovišta izdvojeni su zaštićeni rezervati za divljač, a uređenje lovišta (čeke, lovačke kuće i drugo) podrazumeva upotrebu naturalnih materijala i formi koji ne ugrožavaju prirodu.
3.5.2. Pravila izgradnje, uređenja, zaštite i korišćenja turističkog rizorta turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova planinske zone
Zbog prirodnih uslova reljefa i hidrografije koji su omogućili i uslovili šemu alpskog skijališta kao glavnog segmenta turističke ponude Stare planine, a time i raspored ulaza u skijalište, kao i zbog nedostatka većih lokacija za smeštajne kapacitete neposredno uz ulaze u skijalište, koncipirana je disperzna mreža smeštaja u više turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova (izuzev u slučaju turističkog rizorta Jabučko ravnište/Leskova). Kapaciteti smeštaja kod turističkih centara, naselja i punktova su od 300 do 3.200 ležaja, zavisno od kapaciteta dela skijališta koje pokrivaju i od mogućnosti racionalnog vodosnabdevanja iz planinskih vodotoka i izvora (uz činjenicu da imaju mogućnosti racionalnog saobraćajnog pristupa i kanalisanja otpadnih voda). Kapacitet smeštaja u turističkom rizortu Jabučko ravnište (22.861 ležaj) veći je od ukupnog smeštaja u ostalom delu planinske zone (20.450 ležaja) i utvrđen je na osnovu uvažavanja kapaciteta glavnog alpskog skijališta (Golema reka, Midzor, Rakitska gora) na koji se oslanja rizort i bez vrednovanja racionalnosti tehničkih sistema vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda.
Za lokacije turističkih centara, turističkih naselja i turističkih punktova izabrani su tereni neposredno ispod alpskih skijališta, sa ulazima u ta skijališta (na polazištima glavnih žičara, a kod „Mramora” i na polazištima ski-staza). Od četiri turistička centra, tri su su u zaklonjenom planinskom podnožju ( „Topli Do” i „Senokos 2” na visinama oko 1.100 m n.v. i „Golema Reka” na visini 1.100-1.200 m n.v.), a jedan je u ambijentu planinskog pojasa ( „Mramor” na visini oko 1.600 m n.v.). Od turističkih naselja i punktova samo se deo turističkog naselja „Konjarnik-Babin Zub” (hotel i planinarski dom na Babinom zubu, 1.570 m n.v.) nalazi u planinskom pojasu, dok su svi ostali lokaliteti u podnožju planine. Turistički rizort Jabučko ravniše/Leskova lociran je manjim delom na 1.240 m n.v. (Leskova) i većim delom na visinama 1.400-1.500 m n.v. (Debeli Rt i Jabučko ravnište), dakle pretežno u ambijentu planinskog pojasa.
Tereni svih lokacija su prirodno pogodni po odlikama inženjerijske geologije (stabilni za izgradnju), reljefa (zaravnjeni ili nagiba do 15%), klime (osunčani, zaklonjeni od vetra i slično), hidrografije (najčešće uz vodotoke, sem planinskih lokacija turističkog rizorta Jabučko ravnište i turističkog centra „Mramor”), vegetacije (na livadama i pašnjacima, okruženi šumom).
Lokacije turističkih centara, naselja i punktova su takvih veličina da omogućavaju bruto gustine izgrađenosti i to: za turističke centre u rasponu od 75 do 100 turističkih ležaja po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima od 135 do 257 korisnika po hektaru; za turistička naselja u rasponu od 65 do 100 turističkih ležaja po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima od 130 do 608 korisnika po hektaru; i za turističke punktove oko 75 turističkih ležaja po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima od 255 do 540 korisnika po hektaru. Lokacije turističkog rizorta, iako prostrane, zbog planiranog kapaciteta i ograničenja režimom zone II stepena zaštite Parka prirode u kojoj nije dozvoljena izgradnja sadržaja suprastrukture (na glavnoj lokaciji Jabučko ravnište) zahtevaju povećane bruto gustine obrađenosti i to: za stacionarne goste 216 ležaja po hektaru, a sa dnevnim izletnicim i zaposlenim 367 korisnika po hektaru.
U turističkom smeštaju kod turističkih centara, naselja i punktova, turistički apartmani imaće najmanje 3*, hoteli po pravilu 4* i više i turistički pansioni najmanje 2*. Kod turističkog rizorta destinacijski hotel imaće najmanje 4*, a ostali sadržaji smeštaja (smeštaj u „selu”/ „kondotelima”, porodični mini-hoteli, B+B pansioni, kuće za nekoliko porodica, „šalei” za jednu porodicu i apartmanske jedinice) 3*, odnosno najmanje 2*. Svi objekti smeštaja biće po pravilu sitnije strukture, sa stepenom razuđenosti osnova koji omogućava racionalnu energetiku objekata. Dozvoljena spratnost objekata je podrum (suteren)+prizemlje (visoko prizemlje)+tri sprata (dva sprata i dva potkrovlja), maksimalne visine do 20 m (mereno od više kote terena).
Arhitektura svih objekata i mikro-ambijenata enterijera realizovaće se funkcionalno u skladu sa dobrim uzorima planinskih turističkih centara, a oblikovno u skladu sa motivima etno-arhitekture Stare planine.
Zimski i letnji, otvoreni i zatvoreni sportsko-rekreativni sadržaji izgradiće se i urediti uz korišćenje naturalnih oblika i materijala. Kod turističkog rizorta dominiraće sportska hala i ledena hala (sa solarijumima, saunama i drugo) za celogodišnje korišćenje. Deo terena za male sportove biće izgrađen za dvonamensko korišćenje (preko leta rukomet/mali fudbal, preko zime klizalište).
Među sadržajima javnih službi i servisa u turističkom rizortu će dominirati glavni Vizitor centar Parka prirode, dom kulture i dom zdravlja, a u turističkim centrima Vizitor centar Parka prirode (namenjeni za prezentaciju vrednosti Parka prirode, muzej Parka prirode, prezentacija rekreativne ponude u prostoru, programi edukacije, istraživački punkt, prodavnica suvenira i karata, internet centar, punkt uprave Parka prirode i drugo) i polivalentna sala za kulturne i zabavne manifestacije, rekreaciju i sport. Osim za ove objekta, i za ostale javne objekte turističkog rizorta, turističkih centara, naselja i punktova biće odgovarajućim urbanističkim planovima utvrđeno javno građevinsko zemljište. Za bezbednost skijaša i ostalih turista u planinskoj zoni, u sastavu turističkog rizorta i turističkih centara (takođe na javnom građevinskom zemljištu) predviđeni su i: gorska služba spasavanja, protivpožarna služba, odeljenje milicije i drugo
Razvoj turističkih centara, naselja i punktova uslovljen je ostvarivanjem iskorišćenosti turističkih kapaciteta od najmanje 240 dana i 60% zauzetosti na godišnjem nivou, kroz formiranje adekvatnog asortimana ponude i intenzivnu obradu tržišta tražnje.
3.5.3. Pravila izgradnje, uređenja, zaštite i korišćenja podplaninskih turističkih naselja/punktova, turističkih gradova, mešovitih naselja, turističkih sela i sela u funkciji turizma podplaninske zone
Za lokacije podplaninskih turističkih naselja/punktova izabrani su tereni u neposrednom kontaktu sa ponudom u prostoru Zavojskog jezera (letnja ponuda sportova i rekreacije na vodi), Basarskog kamena (pretežno zimska ponuda alpskog skijališta, uz letnju ponudu) i prigradskih banja Pirota i Knjaževca (pretežno letnja balneološka ponuda).
Tereni podplaninskih turističkih naselja/punktova su prirodno pogodni po odlikama inženjerijske geologije (stabilni za izgradnju), reljefa (zaravnjeni ili nagiba do 15%), klime (osunčani, zaklonjeni od vetra i slično), hidrografije (uz jezero i vodotoke) vegetacije (na livadama i pašnjacima, okruženi šumom). U tehničkom pogledu, osnovni kriterijumi za izbor lokacija su u pogodnostima postojećeg ili planiranog saobraćajnog pristupa, u racionalnom vodosnabdevanju i racionalnom kanalisanju otpadnih voda u skladu sa režimima zaštite Parka prirode.
Lokacije podplaninskih turističkih naselja/punktova su takvih veličina da omogućavaju bruto gustine izgrađenosti u rasponu od 75 do 100 turističkih ležaja po hektaru, a sa dnevnim izletnicima i zaposlenima do 500 korisnika po hektaru.
U turističkom smeštaju podplaninskih turističkih naselja/punktova turistički apartmani imaće najmanje 3*, hoteli po pravilu 4* i turistički pansioni najmanje 2*. Arhitektura objekata i mikro-ambijenata enterijera realizovaće se funkcionalno u skladu sa dobrim uzorima turističkih naselja, a oblikovno u skladu sa motivima etno-arhitekture podnožja Stare planine.
Sportsko-rekreativni sadržaji podplaninskih turističkih naselja/punktova urediće se uz korišćenje naturalnih oblika i materijala. Deo terena za male sportove kod turističkog punkta „Basarski kamen” biće izgrađen za dvonamensko korišćenje (preko leta rukomet/mali fudbal, preko zime klizalište).
Za javne objekte podplaninskih turističkih naselja/punktova biće odgovarajućim urbanističkim planovima utvrđeno javno građevinsko zemljište.
Izgradnja turističkog smeštaja u Pirotu, Knjaževcu i Dimitrovgradu, za stacionarni turizam u funkciji ponude turističke regije Stara planina i gradske ponude, za tranzitni turizam i poslovni turizam, biće primerena propisanim standardima smeštaja i dobrim primerima gradske arhitekture ovih naselja. Sportsko-rekreativni sadržaji i deo sadržaja javnih službi i usluga (zdravstvo, kultura, administracija, ugostiteljstvo, trgovina i deo servisa) biće po obimu i standardu primereni istovremeno potrebama lokalnih stanovnika i turista. U tranzitnim pojasevima gradova predvideće se odgovarajući sadržaji smeštaja, službi i usluga za potrebe tranzitnih turista. Banje u okolini Knjaževca (Rgoška Banja) i Pirota (Dag Banjica) biće uređene kao specifična naselja sa turističkim/banjskim smeštajem, banjskim/balneološkim sadržajima i neophodnim sportsko-rekreativnim i javnim pratećim sadržajima, u očuvanom prirodnom ambijentu sa prilagođenom izgradnjom manjih gustina.
Mešovita naselja i planirana turistička sela sačuvaće svoju izvornu matricu i ambijent eksterijera. Postojeći objekti biće rekonstruisani uz zadržavanje spoljnog lika (sa sanitacijom i osavremenjivanjem enterijera za postizanje propisanog receptivnog standarda). Novi objekti gradiće se po savremenim receptivnim standardima, takođe u meri i stilu etno-arhitekture, sa eksterijerom karakterističnih etno-ambijenata. Gustina naseljenosti naselja biće u rasponu od 40 do 60 stanovnika po hektaru. Sportsko-rekreativni sadržaji i sadržaji javnih službi i usluga biće izraženije zastupljeni samo u mešovitim naseljima, dok će se kod turističkih sela u većoj meri koristiti sadržaji u sklopu obližnjih novih turističkih centara i turističkih naselja. Kod ostalih sela u funkciji turizma nema posebnih uslova za izgradnju, uređenje i korišćenje prostora, izuzev propisanih standarda za prihvat gostiju u pansionima i privatnom smeštaju.
4.1. Projekcija razvoja i razmeštaja stanovništva
Dugoročna projekcija broja stanovnika na području Prostornog plana rađena je za period od 2006. do 2023. godine. Projekcije stanovništva bazirane su na analizi trendova iz predhodnog perioda s jedne strane, sa intervencijama u naseljima gde se očekuje povećanje broja stanovnika sprovođenjem planskih mera, aktiviranjem turizma i komplementarnih delatnosti s druge.
Planska projekcija broja stanovnika, zasniva se na sledećim polazištima:
– blagom porastu ukupnog stanovništva;
– stagnaciji i blagom opadanju stanovništva u opštinskim centrima i njihovoj najbližoj okolini;
– stagnaciji stanovništva u seoskim naseljima uz porast stanovništva u centrimamreže naselja (sekundarni opštinski centri i centri zajednice sela);
– porastu stanovništva u planinskim naseljima sa funkcijom razvojnog centra (centri zajednica sela i turistička sela);
– opadanju stanovništva u ostalim planinskim selima;
– razvoju turizma i komplementarnih aktivnosti na planini s osloncem na zaposlene koji su većim delom smešteni u selima bližim turističkom rizortu i turističkim centrima i naseljima;
– hijerarhiji centara u mreži naselja: opštinski centar, sekundarni opštinski centri (minimum 500 stanovnika 2023. godine, optimalno u dugoročnom periodu 1.000 stanovnika), centar zajednice sela (minimum 200 stanovnika 2023. godine, optimalno u dugoročnom periodu 500 stanovnika), turističko selo (minimum 100 stanovnika 2023. godine, optimalno u dugoročnom periodu 300 stanovnika).
Polazište za projekciju demografskog razvoja bio je Popis 2002. godine, kada je na ovom području živelo 73.679 stanovnika. Projekcija broja stanovništva koja uključjuje planske pretpostavke aktiviranja turizma i komplementarnih delatnosti, samim tim i potrebu angažovanja većeg broja radno sposobnog stanovništva, predviđa da se nepovoljni pravci demografskih promena ne mogu u potpunosti zaustaviti, ali se mogu ublažiti. Razvojni programi koji vode stvaranju uslova za privređivanje i boljim uslovima življenja uticaće, posebno u drugoj polovini planskog perioda do 2023. godine, na stabilizaciju i poboljšanje demografske situacije u naseljima, odnosno povećanje ukupnog broja stanovnika na području Prostornog plana, sa 73.679 na oko 75.954 stanovnika (Tabela 16).
Tabela 16: Projekcije broja stanovnika na području Prostornog plana
Deo opštine i grada u obuhvatuProstornog plana Popis 2002*. Prognoza stanovništva I n d e k s 2002. 2005. 2010. 2015. 2023. Zimska-skijanje i drugo 4-6 meseci(XII-IV,V) 120-180 dana 60 Jednovremeni skijaši skijaša/dana Letnji programi 4-5 meseci(VI-IX,X) 90-120 dana 30 Jednovremeni korisnici korisnik/dana Turistički smeštaj 9 meseci(XII-X) oko 240 dana 40-60-70dom-apart-hotel ležajeva posetilaca/noćenja
Globalna analiza ukupne potrošnje-prometa prezentirana je na bazi ukupne prosečne potrošnje po posetiocu, odnosno po ekonomskim efekatima segmenata turističke ponude tokom eksploataciji. Ekonomski efekti nastali realizacijom projekta turističke regije Stara planina od oko 60.000 stacionarnih korisnika (ležaja) obezbeđuju zapošljavanje oko 16.000 radnika. Na ovaj broj stacionarnih gostiju dolazi još oko 40.000 izletnika. Bruto promet nastao radom turističkog rizorta, planinskih centara, naselja i punktova kao i podplaninskih kapaciteta moguće je sagledati iz realnog trajanja turističke sezone koja bi iznosila oko 120 dana zimi, u okviru kojih je i mogućih 70 izletničkih dana i 120 dana leti sa 80 mogućih izletničkih dana. Pri iskorišćenosti 70% svih kapaciteta u toku godine moguće je ostvariti bruto prihod od oko 420.000.000 evra godišnje, odnosno neto prihod od oko 27.600.000 evra.
Prema prethodnim pokazateljima ekonomski efekti nastali realizacijom manjeg planinskog turističkog centra od oko 3.000 stacionarnih korisnika (kao npr. Goleme reke u opštini Knjaževac) obezbedili bi zapošljavanje 600 radnika uz ostvarenje bruto prihoda od oko 21.000.000 evra, odnosno neto prihoda od oko 1.380.000 evra godišnje.
Tabela 18: Analiza ekonomskih efekata po segmentima ponude
Turistička ponuda Broj korisnika/usluga Iznos po korisniku/usluzi Prosečan prihod po danu Zimsko-skijanje i drugo karte za žičare,ugostititeljstvo iostalo(ski-škole, oprema i tako dalje) prosečna cena po osobi/danu 10 evra (ski-pas) Letnji programi karte za žičare, organizacija programa, ugostiteljstvo i tako dalje prosečna cena po osobi/danu 10 evra(izletnički dan) Turistički smeštaj hoteli, apartmani, domaćinstva prosečna ukupna potrošnja po osobi/danu bez segmenta zimske i letnje ponude 25 evra (pansion dan)
Procena potrebnih investicionih ulaganja zavisi od nivoa razrade projektne dokumentacije i određuje se na bazi kapaciteta i ukupne površine svih objekata koji iz toga proizlaze.
Tabela 19: Struktura pojedinih investicija
Ponuda Opis Standard Investicija (u eurima) Turistički smeštaj hotelapartmandomaćinstavo 23 m2 po ležaju15 m2 po ležaju8 m2 po ležaju 25.000 po ležaju ili 1.100/ m2 15.000 po ležaju ili 1.000/m2 4.500 po ležaju ili 560/m2 Skijalište žičare (prosek)stazetehnička baza dužina ili visinska raz.dužinaprema km staza 1. 500.000/km ili oko 4.000/m vis. razlike600.000/km staze5.000.000/100km staza Letnji programi ponuda u prostoru izletničke staze i ostali programi akva-siti 1.500 po korisniku3.000 po korisniku
Ekonomski efekti eksploatacije analizirani su teoretski i orijentaciono, ali uz primenu inostranih normativa za izračunavanje roka vraćanja uloženih sredstava kojim se utvrđuje opravdanost ulaganja. Na osnovu okvirnih indikacija ekonomskih efekata eksploatacije može se zaključiti da orijentacioni rok vraćanja sredstava uloženih u razvoj planinskog turističkog centra iznosi za skijalište oko osam i po godina, letnju ponudu u prostoru oko četiri i smeštajne kapacitete od dve i po do 11 godina u zavisnosti od vrste. Najbrže se vraćaju sredstava uložena u investicije razvoja programa letnje ponude u prostoru, skijališta i smeštajanih kapaciteta u domaćinstvima i apartmanima dok se najsporije vraćaju sredstva uložena u razvoj hotela. Iako je vreme vraćanja sredstava prihvatljivo s obzirom na veličinu investicije, u konkretnoj situaciji će se korigovati u zavisiti od uslova obezbeđenja investicionih sredstava i efikasnosti realizacije plana.
Tabela 20: Globalni ekonomski efekti eksploatacije planinskog turističkog centra
Investicije Visina investicije u % %kapaciteta po objektima % sredstva Vreme povraćaja investicije u godinama reprodukcijeprema investiciji neto dobitiprema investiciji Skijalište-ukupno-žičare-staze-baza i oprema 31281,251,25 – 3,7 2,5 8,5 Letnji programi-ponuda u prostoru-akva-siti 41,52,5 – 0,40,6 0,350,4 44,4 Smeštaj-ukupno-hotel-apartman-domaćinstva 51142512 103060 1,34,74,7 0,63,74,1 115,22,6 Interni saobraćaj 14 Ukupno 100
Finansijski aspekti razvoja turističke regije Stara planina mogu se posmatrati i na osnovu procene ulaganja u zaštitu, ali i prihoda od posete/korišćenja Parka prirode. Na osnovu proseka izdvajanja za zaštićena planinska područja u EU koje iznosi oko 2.000 evra/km2, može se proceniti da bi izdvajanje za zaštitu Parka prirode moglo iznositi oko 2.300.000 evra godišnje. Izvori finansiranja bi većim delom bili iz budzeta odnosno od prihoda/taksi za boravak ili korišćenje resursa u Parku prirode. Takođe dodatni prihodi se mogu obezbediti na osnovu koncesija na korišćenje voda, pašnjaka, skijališta, licenci poslovanja, od donacija i drugo.
Radi potpune analize projekta razvoja turizma na Staroj planini neophodno je analizirati opravdanost i pozicioniranje projekta u cilju ravnomernog regionalnog razvoja.
Za projekat razvoja turizma na Staroj planini važan je segment domaćeg, a posebno inostranog tržišta tražnje i to za uslugama planinskog turizma i nekretninama u planinskim centrima. Takođe za projekat razvoja, uređenja i zaštite područja Stare planine neophodno je kritički sagledati iskustva zemalja sa višim stepenom razvoja planinskih područja uz njihovo specificiranje prema konkretnim lokalnim i regionalnim uslovima.
Planinski turizam, prvenstveno zimski, predstavlja jedan od najbrže rastućih tršižnih segmenata u turizmu, kao rezultat ulaska najširih slojeva stanovništva, posebno mladih u ovaj oblik turističke rekreacije. Nakon više godina smanjene tražnje za planinskim turizmom u Evropi se beleži porast, što ilustruje podatak da se danas preko 50% prihoda od kopnenog turizma ostvari u planinskim podrujčima. Razvoj turizma uticao je na veliki broj posetilaca u planinskim područjima, što je prouzrokovalo povećan pritisak na životnu sredinu, ali i stvaranje novih poslova koji su uticali na sprečavanje migracije iz planinskih oblasti i pozitivne promene demografskih trendova. Prognoza je da će se u narednih dvadesetak godina tražnja za planinskim turizmom udvostručiti, što se posebno odnosi na zemlje jugoistočne Evrope. Primeri razvoja planinskih turističkih destinacija (Tabela 20a), ukazuju da internacionalni interes turističkog tržišta zavisi od: imidza centralne desinacije i ponude u prostoru u zimskoj i letnjoj sezoni; ukupnog utiska o kvalitetu upravljanja destinacijom i osećaja sigurnosti; raspoloživosti snega (prirodnog ili veštačkog) za skijanje najmanje 100 dana; kapaciteta skijališta minimum šest do osam hiljada jednovremenih skijaša, visinskih razlika i raznovrsnosti staza; dostupnosti automobilom maksimum četiri do pet sati vožnje; dostupnosti avionom do dva sata leta; kvaliteta hotelskog i apartmanskog smeštaj (kapaciteta 2.000-4.000 ležajeva u okviru manjeg centra, 4.000-8.000 stacionarnih korisnika u okviru srednjeg centra, koji se smatraju za optimalne, 10. 000-15.000 ležajeva u okviru velikog centra i preko 15.000 ležajeva u okviru mega centara ili rizorta); mogućnosti infrastrukturnog opremanja (naročito vodosnabdevanja i odvođenja otpadnih voda); drugo.
Tabela 20a: Primeri referentnih planinskih turističkih centara
Zemlja Naziv planinskog centra – m.n.v. Brojležaja Broj stanovnika Br. žičara/staza km Maks.altituda staza- m Nivo staza u % poč-sred-teš SAD Sun Valley- 1.753 6.000 1654 19/150 1.036 36-42-22 CAN Whistler (3 nas.)- 680 40.000 10.000 31/200 1.609 20-55-25 CAN Sun Peaks- 1.255 2.500 250 6/61 900 15-60-25 CH Crans-Montana- 1500 37.317 7.000 28/140 1.500 38-50-12 CH Davos- 1.560 23.824 13.000 57/305 2.034 20-44-39 CH Verbier- 1.500 15.200 2.500 36/190 1.830 33-42-25 CH St. Moritz- 1.856 13.200 5.589 56/350 1.553 20-70-10 CH Zermatt- 1.620 12.653 5.634 63/313 2.260 22-60-18 CH Saas Fee- 1.800 7. 090 1.672 22/145 1.800 25-50-25 CH Wengen- 1.274 5.278 1.405 44/110 1.125 20-60-20 CH Gstaad-1.050 3.190 7.199 21/90 1.100 20-50-30 CH Arolla- 2.000 1. 864 50 6/47 1.000 25-50-25 CH Evelone- 1.380 983 950 8/42 1.273 60-30-10 BUG Bansko- 925 15.000 9.000 11/65 1.675 35-40-25 BUG Borovec- 1.300-1.600 10.000 1.500 9/40 1.210 30-60-10 F Tignes-1.600-2.100 9.000 2.000 43/150 1.810 10-65-25 F Chamonix- 1.042 6.100 5.900 46/157 2.800 20-67-13 A Saalbach- 1.095 17.500 3.000 55/200 1.003 46-49-5 A Kitzbuhel- 800 8.700 8.600 56/168 1.200 30-40-30 A Schladming -749 3.500 4.800 81/175 1.243 28-61-11 A Bad Kleinkirchheim-1.100 7.200 2.000 26/100 1.364 11-78-11
Izvori: Sity of Sun Valleu, 2005 Comprehensive Plan, Citu Counsil, www.sunvalley.govoffice.com, www.bulgariaski.com/borovets, www.ski-i.com, www.totalski.com/totalski/Whistler, www.gobc.ca/sun-peaks travel/travelinfo, www.myswitzerland.com/en/infra, www.bluebookski.com/Austria_Ski_Resorts, www.escapetobulgaria.com/Town8/Bansko.html
Drugo važno tržište povezano sa razvojem planinskih područja je tržište nekretnina u planinskim turističkim naseljima i centrima. Nekretnine su, uz turističku infrastrukturu i celogodišnju ponudu, važna investiciona poluga razvoja planinskih centara. Ovakav pristup razvoju potvrđuju različita iskustva tradicionalnih i novih planinskih centara na području Alpa, kao i SAD i Kanade gde je u poslednjih dvadeset godina 70% investicija povezano sa određenim tipovima ulaganja u nekretnine. Preduslov za razvoj tržišta nekretnina je plansko opremanje građevinskog zemljišta infrastrukturom i javnim objektima u turističkom naseljima. Različite forme upravljanja nekretninama su usmerene na regulaciju korišćenja kapaciteta i imaju za cilj oživljavanje planinskih centara i nihovo poslovanje tokom cele godine. Zbog razlika u regionalnim specifičnostima zemalja i pristupu planiranju dosadašnji razvoj planinskih centara imao je različite koncepte.
Tržište planinskog turizma alpskih zemalja imalo je različit pristup u zavisnosti od generacije ili faza razvoja planinskih centara. Prva faza razvoja planinskih centara, nastala krajem 19. i početkom 20. veka, proizišla iz tradicionalnih seoskih i mešovitih naselja u podnožju Alpa, u kojima je došlo do transformacije ruralne ekonomije u turističku ekonomiju (primeri Courmayeur u Italiji, Chamonix, La Clusaz, Megeve u Francuskoj i drugo), nije se u početku bazirala na tržištu nekretninama. Međutim u kasnijim fazama razvoja planinskih centara i alpske zemlje su svoje planinske centre u većoj ili manjoj meri otvarale za razvoj nekretnina, ali sa znatno većom eksternom kontrolom gradnje. Aktiviranje razvoja u Alpima rezultiralo je izgradnjom kompleksnih i po ponudi visoko atraktivnih turističkih centara, u okviru tradicionalnih naselja ili u sprezi sa njima na višim planinskim prostorima, infrastrukturno opremljenih po najvišim standardima, uz strogo vođenje računa o kapacitetu prostora i zaštiti životne sredine, s obzirom da se većina planinskih centara nalazi u granicama zaštićenih prirodnih dobara. U planinskim područjima Evrope dominiraju srednji i mali centri koji pokrivaju oko 80% tržišta tražnje za planinskim turizmom (primeri su Wengen sa 5.278 ležajeva i 1.405 stalnih stanovnika u Švajcarskoj, Chamonix sa 6.100 ležajeva i 5.900 stalnih stanovnika u Francuskoj, Kitzbuhel sa 8.700 ležajeva i 8.600 stalnih stanovnika i Schladming sa 3.500 ležajeva i 4.800 stalnih stanovnika u Austriji), dok je velikih centara nekoliko i po pravilu u visokorazvijenim zemljama (primeri su Crans-Montana sa 37.317 ležajeva i 7.000 stalnih stanovnika, Davos sa 23.824 ležaja i 13.000 stanovnika, Verbier sa 15.200 ležajeva i 2.500 stalnih stanovnika u Švajcarskoj), a ređe za nove destinacije (primer predstavlja Banjsko u Bugarskoj sa oko 15.000 ležajeva i 9.000 stalnih stanovnika). Nove zimske destinacije u jugoistočnoj i istočnoj Evropi, takođe su orijentisane na razvoj nekretnina, što je u većini slučjeva bilo zasnovano na iskustvima alpskih zemalja, dok je u pojedinim primerima zbog znatno liberalnijeg pristupa gradnji i nepoštovanja lokalnih i regionalnih specifičnosti rezultiralo smanjenju atraktivnosti i imidza planinskih centara.
U SAD i Kanadi razvoj planinskog turizma imao je drugačiji koncept koji nije bio iniciran i uslovljen tradicionalnim planinskim naseljima i koji se mogao realizovati u prostoru gde je površina planinskih područja mnogostruko veća nego u Evropi, što je omogućilo uslovno razdvajanje onih planinskih područja u kojima potpuno dominira koncept stroge zaštite i prezentacije prirode odnosno delova planinskih područja sa intezivnim razvojem u kojima su locirani turistički centri. Zaštita prirode je važna dimenzija i kod razvoja ovih područja, ali ne i presudna za odluku o iniciranju razvoja, a naročito za implementaciju koja je u načelu više vođena ekonomskim kriterijumima. Zaštiti se veća pažnja poklanjana nakon realizacije centara, pri čemu je priroda doživljavala vidnu transformaciju i to naročito u pogledu projektovanja urbanih struktura planinskih centara i dizajniranja ski-staza, koje nije vođeno kriterijumom optimalne zaštite šumskih površina. Nezavisno od toga da li su turistički centri planirani na državnom ili privatnom zemljištu, primenjuju se zakoni i planovi, kojima se obavezno reguliše gradnja i zoniranje aktivnosti. U SAD sistem upravljanja je strožiji kad je u pitanju državno zemljište zbog posebnih ingerencija Šumskog servisa (US Forestru Service-USFS), Biroa za upravljanje zemljištem (US Bureau of Land Management-USBLM), Federalne agencije za nacionalne parkove kao i nekih drugih agencija. U Kanadi razvoj planinskih područja se reguliše strategijom Integralnog upravljanja resursima (Integrated Resource Management-IRM) na osnovu koje se rade Planovi integralnog razvoja i zaštite (Integrated Resource Plan-IRP). U planinskim područjima Severne Amerike dominiraju srednji i mali centri (primer Sun Valley sa 6.000 ležajeva i 1.654 stalnih stanovnika u SAD, Sun Peaks sa 2.500 ležajeva i 250 stalnih stanovnika u Kanadi i drugo), dok je velikih centara samo nekoliko (primer rizorta Whistler u Kanadi, gde je u okviru tri naselja smešteno 40.000 ležajeva i 10.000 stalnih stanovnika). Kapacitet skijališta u većini centara nije proporcionalan stacionarnom kapacitetu, odnosno mnogo je veći od njega, zbog velikog broja dnevnih izletnika iz urbanih područja koja se nalaze u neposrednoj blizini skijaških oblasti (npr. više desetina centara oko Vankuvera, Toronta, Kalgarija i drugo).
U zavisnosti od načina planiranja, realizacije i imidza planiniskih destinacija/centara, a posebno upravljanja tržištem nekretnina, različit je stepen njihovog ekonomskog korišćenja, a vrednost prodaje varira od 1.000 do 10.000 evra po m2 nekretnine. Uspešni i konkurentski planinski centri danas po pravilu imaju cenu nekretnina ne ispod tri do 3.500 evra po m2, dok najeksluzivni kao Crans-Montana ili St. Moritz imaju prosečnu cenu nekretnina iznad 10.000 evra po m2. Manje uspešni planinski centri beleže cene od oko 800 do 1.500 evra po m2 kvalitetnog apartmana (primer Banjsko) na šta najviše utiče prevelika koncentarcija smeštaja i ograničen kapacitet skijališta.
Uzimajući u obzir iskustva zemalja sa višim stepenom razvoja planinskih područja, ekonomski i profitni interes tržišta prema destinaciji Stara planina formiraće se na osnovu:
međunarodne tražnje za planinskim turizmom, koja raste brže nego sama ponuda, zbog popunjenosti tradicionalnih planinskih destinacija pre svega na Alpima; na području jugoistočne Evrope tražnja takođe nadmašuje raspoloživost ponude, a nakon prelaska granice od šest do sedam hiljada evra prosečnog lokalnog BDP-a po glavi stanovnika, rast tražnje će značajno porasti;
domaće tražnje za planinskim turizmom, koja je višestruko prerasla ponudu, kako zbog popunjenosti kapaciteta Kopaonika i nemogućnosti korišćenja Brezovice na Šar planini, tako i zbog neaktiviranja potencijala razvoja ostalih planinskih destinacija, zbog čega se veći deo tražnje zadovoljava na inostranom tržištu (pre svega alpskih zemalja, Bugarske i Republike Srpske); gledajući po potencijalima, planinska područja Srbije ne mogu dostići razvoj alpskih zemalja (npr. Austrije sa oko 78 planinskih centara, Francuske sa oko 80, Italije sa oko 66, Nemačke sa oko 14 ili Švajcerske sa oko 200 centara i tako dalje), ali se sigurno mogu približiti u pogledu nivoa usluge, ponude u prostoru u nekoliko vrhunskih visokoplaninskih turističkih destinacija, pre svega Kopaonika i Stare planine kao lidera planinskog turizma u Republici Srbiji koji treba da imaju najviši rang, orijentisani ka internacionalnom i kvalitetenom domaćem tršištu.
Početak realizacije projekta razvoja Stare Planine značajno će doprineti materijalizovanju dela turističkih potencijala planinskih područja Republike Srbije. Inostrana metodološka saznanja i iskustva razvoja planinskih područja vezana za drugačije društveno-ekonomske sisteme, organizovanost, kulturne obrasce i slično, moraju da budu podvrgnuti posebno pažljivoj proveri, da bi se izvršila selekcija postupaka koji će odgovarati uslovima u Republici Srbiji, pod pretpostavkom da će ovi uslovi u doglednoj budućnosti biti generalno usklađeni sa opštim principima i uslovima organizacije EU. Proces tranzicije i strukturnih promena koji su u Republici Srbiji u toku imaće uticaj na primenu ovih projekata. Pri tome, konkurentnost planinskih područja Srbije neće biti određena samo prostornim kapacitetima i geopolitičkim položajem, već i kreativnim-inovativnim razvojnim okruženjem koga čine: proizvodne i uslužne aktivnosti, transfer tehnologija i posebno razmena informacija i saradnja domaćih i stranih eksperata; regionalni identitet; visok nivo kvaliteta življenja i zaštite okoline; organizacione forme upravljanja razvojem uz usklađivanje nadležnosti, sistemskih zakona i koordincije različitih politika i aktivnosti, diferenciranih i prilagođenih regionalnim i lokalnim uslovima i zahtevima i drugo.
Analiza iskustva zemalja sa višim stepenom razvoja planinskih područja upućuje na zaključak da ne postoji jedinstveni model razvoja i uređenja planinskih područja i da preporuke i primere održivog ravoja treba specificirati prema uslovima Republike Srbije i konkretnog planinskog područja. U takvoj situaciji, održivi razvoj turističke regije Stara planina ne predstavlja samo relativizaciju interesa ekonomije i ekologije, odnosno ostvarivanja ekonomske i društvene opravdanosti, kao i zaštite i prevencije prirodnih resursa i vrednosti, već pre alternativne egzistencije ili potpune depopulacije ovih prostora.
Pozicioniranje projekta razvoja Stare planine kao turističke regije baziraće se na sledećim uporištima:
uravnoteženom i policentričnom razvoju turističkih centara (u kategoriji svetskih malih centara sa 2.000-4.000 ležaja) i naselja sa funkcionalnim pravcima održivih i dinamičnih integracija prema opštinskim centrima, urbanim područjima i tradicionalnim naseljima, kao i mogućoj realizaciji turističkog rizorta;
poštovanju osnovnih principa održivog razvoja i to ekološke podobnosti, u smislu razvoja turizma i komplementarnih delatnosti, koji se mogu realizovati u područjima sa izuztenim prirodnim vrednostima; ekonomske isplativosti, u smislu investicija i aktivne zaštite planinskog područja od dela prihoda od razvoja turizma; socijalne prihvatljivosti, u smislu zaštite lokalnih intresa, poboljšanja uslova života i rada, stvaranja uslova za zadržavanje i povratak stanovništva, aktivnog uključivanja lokalnog stanovništva u turističku ponudu i zaštitu prirode;
razvoju turističkog rizorta koji se može uključiti u velike, organizovane i kompaktne klastere čime se omogućava veća konkurentnost (marketing i razvoj proizvoda) manji operativni troškovi, mogućnost izgradnje manjih kapaciteta-proizvoda u svrhu upravljanja rizikom;
većoj sofisticiranosti i kontroli razvojnog koncepta čime se omogućava veća kontola i zaštita životne sredine, stvara više usluga sa različitim učesnicima i više različitih iskustava u razvoju turističkih proizvoda;
većoj autentičnosti, čime se omogućava integracija u lokalnu kulturu, prirodnu sredinu i lokalnu socijalnu zajednicu;
većoj različitosti ponuda koja se obezbeđuje raznolikošću smeštaja, cena i diverzifikacijom korisnika;
primeni visokih tehnologija u razvoju turizma, oblikovanju terena, održavanju, operativnoj upotrebi, ponudi zabavnih sadržaja i animaciji;
uspostavljanju saradnje i saveza sa investitorima, promoterima, developerima i operaterima u turuzmu;
razvoju atraktivne turističke destinacije koja predstavlja lidera u planinskom turizmu jugoistočne Evrope, sa celogodišnjom ponudom u prostoru i sa imidzom zasnovanim na tradicionalnim vrednostima, očuvanoj prirodi i vrhunskim uslovima za rekreaciju i odmor, u skladu sa iskustvima i standardima zemalja sa višim stepenom razvoja planinskih područja i uz poštovanje regionalnih i lokalnih specifičnosti;
obezbeđenju dugoročnog održivog razvoja i zaštite Parka prirode i turističke regije Stara planina, u cilju čega će Vlada i opštine iz okruženja integrisati interese za zaštitu prirode i otvaranje najvećeg javno privatnog turističkog projekta u Republici Srbiji;
korišćenju relevantne metodologije planiranja i upravljanja razvojem u cilju obezbeđenja konkurentnog i transparentnog pristupa u akvizicijama investitora i operativnog menaxmenta;
postepenom ispunjavanju osnovnih uslova zajedničke kandidature za organizaciju Zimskih olimpijskih igara Srbije i Bugarske, sa gradom kandidatom u okviru turističke regije Stare planine, za šta uslove može ispuniti Pirot, uz lociranje i organizaciju olimpijskih sela u skladu sa kriterijumima Međunarodnog olimpijskog komiteta (Tabela 20b).
Tabela 20b: Prikaz nekih karakteristika kandidata za Zimske olimpiske igre 2014. godine
Grad kandidat Ležaja u radijusu od 50km kapacitet Olimpiskog sela Sochi -Rusija 94.000 5.600 (3.000 u Sočiju i 2.600 u snežnoj zoni, udaljena međusobno 63km) Salzburg -Austrija 81.700 6.150 (3.000 Salzburgu i 3.150 snežnoj zoni, udaljena međusobno 68km) Pueong Chang -Koreja 44.780 6.150 (na dve lokacije, udaljena međusobno 37km)
5. RAZVOJ I IZGRADNjA INFRASTRUKTURNIH SISTEMA I KOMUNALNE OPREME
5.1. Saobraćajna infrastruktura
5.1.1. Putna infrastruktura
Putnu infrastrukturu formiraće postojeći i novi putevi planirani u funkciji zaštite prirodnih i kulturnih dobara, integralnog razvoja i uređenja područja Prostornog plana. Razvoj saobraćajne mreže na području Prostornog plana zasnivaće se na povezivanju postojećih naselja, turističkog rizorta, turističkih centara, naselja i punktova, pojedinačnih turističkih objekata i drugih sadržaja međusobno i sa okruženjem, uz maksimalno uvažavanje intresa zaštite prirode, razvoja turizma i lokalne zajednice, obezbeđenje kontrole ulaska na područje Parka prirode i rešavanje pitanja mirujućeg (stacionarnog) saobraćaja, odnosno parking prostora.
Koncepcija razvoja putne infrastrukture pretpostavlja podizanje kvantiteta i kvaliteta putne mreže, putem:
povećanja saobraćajne dostupnosti područja Prostornog plana i podizanja kvaliteta saobraćaja na pristupnim državnim putevima I i II reda modernizacijom, rehabilitacijom i pojačanim održavanjem deonica:
puta I reda M-25, Niš-Svrljig-Knjaževac iz pravca Niša (od petlje „Malča” na autoputu E-80 Niš-granica Republike Bugarske);
puta I reda, M-25, Zaječar-Knjaževac iz pravca Zaječara (od petlje „Zaječar” na ukrštanju sa putem I reda M-5 Paraćin-Zaječar);
puta II reda R-243, Svrljig-Kalna iz pravca Svrljiga (od čvorne tačke na ukrštanju sa putem I reda, M-25, Niš-Svrljig) kao i na deonici Kalna-Janja u dužini od oko 8 km;
puta II reda R-121, na deonici Knjaževac-Kalna u dužini od oko 30 km, kao i na deonicama iz pravca Pirota (Pirot-Basarski kamen-Rsovci-Visočka Ražana-Slavinja) i Dimitrovgrada (Izatovci-Donji Krivodol-Radejna) u ukupnoj dužini od oko 30 km;
puta II reda R-247-a, iz pravca Minićeva ka graničnom prelazu „Kadibogaz” sa Republikom Bugarskom;
državnog puta II reda R-244 (od autoputa Niš-Dimitrovgrad) na pravcu Bela Palanka-Svrljig (Babina Glava);
kao i izgradnjom deonice auto-puta E-80 Niš (petlja „Malča”)-Pirot-Dimitrovgrad u dužini od 84 km, od čega na području Prostornog plana oko 3,6 km.
kompletiranja mreže puteva I i II reda izgradnjom novih deonica u dužini od oko 22,4 km, i to:
obilaznice Knjaževca na putnom pravcu I reda M-25 Zaječar-Niš severozapadno od Knjaževca u dužini od oko 8,4 km, od sela Gornje Zuniče do uklapanja u postojeći put M-25 kod skretanja za selo Rgošte (na teritoriji opštine Knjaževac);
deonice na putnom pravcu II reda R-243 Svrljig-Kalna-Sveti Nikola, na delu od sela Janja do prevoja Sv.Nikola (odnosno ka planiranom graničnom prelazu „Sv.Nikola” sa Republikom Bugraskom), u dužini oko 12,2 km (na teritoriji opštine Knjaževac);
deonice na putnom pravcu II reda R-121 od sela Donji Krivodol do granice sa Republikom Bugarskom (odnosno ka planiranom graničnom prelazu „Donji Krivodol” sa Republikom Bugraskom), u dužini oko 1,8 km (na teritoriji opštine Dimitrovgrad);
rekonstrukcije i izgradnje lokalne putne mreže;
povećanja prohodnosti/bezbednosti državnih puteva I i II reda i lokalnih puteva pri prolasku kroz naselja, formiranjem uličnog profila puta.
U cilju povećanja saobraćajne dostupnosti područja Stare planine, posebno Zavojskom jezeru kao i ulazu u skijalište (sektori 3. Mramor-Gostuša i 2. Topli Do), razmotriće se mogućnost i opravdanost izgradnje tunela kroz masiv Vidliča na pravcu Pirot-Belski Most orijentacione dužine oko 7 km (čime bi se vreme putovanja od Pirota do Stare planine skratilo sa 60 minuta na 15 minuta).
Na području Prostornog plana predviđa se modernizacija, rekonstrukcija i izgradnja lokalnih saobraćajnica, u cilju:
adekvatnog povezivanja/priključenja turističkog rizorta, turističkih centara i naselja na putnu mrežu, za šta se ovim Prostornim planom, za priritene deonice lokalnih puteva, predlaže dobijanje ranga državnog puta II reda i to za lokalne puteve: Janjski most-Crni Vrh (veza za turistički centar „Golema reka”)- turistički rizort Jabučko ravnište, u nastavku puta II reda R-243 Kalna-Janja, u dužini od oko 17 km, na području opštine Knjaževac (od čega je oko 14 km postojeći put); Cerova-turistički rizort Jabučko ravnište, od veze sa putem II reda R-121, u dužini od oko 12 km, na području opštine Pirot (planirani put) i drugo;
povećanja saobraćajne dostupnosti i povezanosti naselja međusobno, sa centrima zajednice sela, subopštinskim centrima, odnosno opštinskim centrima Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i gradom Zaječarom;
povezivanja naselja sa skijalištem, turističkim centrima, naseljima i punktovima;
razvoja turizma, poljoprivrede i šumarstva (u funkciji službenih puteva) i pristupačnosti prirodnim vrednostima u samom Parku prirode;
postizanja maksimalnog stepena asfaltiranosti.
Na području Prostornog plana predviđa se 20 deonica novih lokalnih puteva ukupne dužine od oko 155 km (većim delom trasama postojećih nekategorisanih i šumskih puteva) od čega na području:
opštine Knjaževac, četri deonice dužine oko 17,7 km, i to:
selo Crni Vrh (veza sa lokalnim putem L-16 Crni Vrh – Jabučko ravnište kod mosta na Golemoj reci)- turistički centar „Golema Reka” dužine oko 3,5 km;
turistički centar „Golema Reka”-turistički punkt Mirica dužine oko 2,5 km;
selo Ćuštica-Babine Livade-Zaskovci, do veze sa putem Temska-Topli Do dužine oko 17,15 km, od čega na teritoriji opštine Knjaževac 9,5 km i na teritoriji opštine Pirot oko 7,65 km;
Babine Livade-Jabučko ravnište, dužine oko 4,4 km, od čega na teritoriji opštine Knjaževac oko 2,2 km i na teritoriji opštine Pirot oko 2,2 km;
selo Ćuštica-Jabučko ravnište, dužine oko 6 km;
opštine Pirot, petnaest deonica dužine oko 135 km, i to:
Mrtvački most (na putu od Temske ka Toplom Dolu) – brana „Zavoj”, dužine 4,3 km;
Cerova (na R-121 od Pirota ka Temskoj) – turistički rizort Jabučko ravnište, u dužini od oko 12 km (do lokaliteta Babine Livade odakle nastavlja planiranim lokalnim putem Babine Livade-Jabučko ravnište u dužini od oko 4,4 km) za šta se daje predlog dobijanja ranga državnog puta II reda (uz prethodnu izradu studije opravdanosti) zbog povezivanja opština Pirot i Knjaževac, odnosno obostranog pristupa turističkom rizortu Jabučko ravnište, kao i povezivanja u pravcu državnog puta II reda R-244 Bela Palanka-Svrljig (Babina Glava) preko lokalnog puta Cerova-Bazovik-Orlja-Babina Glava (koji je van područja Prostornog plana);
brana Zavoj-Gostuša desnom obalom jezera dužine 11,2 km;
Koprivštički Krst-Belski Krst dužine 8,4 km;
Belski Krst-turistički centar „Mramor dužine” 11,2 km;
Belski Krst-Gostuša-turistički punkt Gostuša dužine 8 km;
veza od puta za selo Gostušu (pre odvajanja za Belski most) – selo Rsovci dužine 9,7 km;
Topli Do-turistički centar „Mramor”, dužine 11,7 km;
od puta Topli Do-Mramor do turističkog centra „Topli Do 2”, dužine 3,4 km;
Topli Do-turističko naselje „Rakitska Gora” dužine oko 5 km;
turističko naselje „Rakitska Gora-Babin Zub” ukupne dužine 8,35 km (veza sa lokalnim putem L-16 Crni Vrh – Jabučko ravnište);
selo Dojkinci – turističko naselje „Dojkinci 1 i 2” – turistički centar „Mramor”, dužine 13,5 km;
veza od puta Temska-Topli Do-selo Rudinje dužine 3 km;
selo Rudinje-turistički rizort Jabučko ravnište u dužini od oko 8 km (do lokaliteta Babine Livade odakle nastavlja planiranim lokalnim putem Babine Livade- Jabučko ravnište u dužini od oko 4,4 km);
Staničenje (železnička stanica na pruzi Niš-Dimitrovgrad)-Begov most (Temačkim poljem)-Temska u dužini od oko 7 km;
opštine Dimitrovgrad, jedna deonica od sela Senokos do turističkog centra „Senokos 2”, dužine 2,7 km.
Tabela 21. Bilans puteva na području Prostornog plana
Grad i opština I reda – magistralni II reda – regionalni Lokalni postojeći planirani postojeći planirani postojeći planirani ukupno ukupno ukupno Park prirode ukupno 1. 2. 3. 1+2+3 vodoakumulacija „Zavoj” Pirot Zavoj 1,67 2,84 5,41 9,92 Gostuša – 0,97 44,87 45,84 Dojkinci – – 76,02 76,02 Visočka Ržana – – 14,33 14,33 Velika Lukanja 2,7 6,11 9,13 17,94 Slavinja – – 13,78 13,78 Rsovci – – 34,18 34,18 Rosomač – – 27,87 27,87 Pokrevenik 0,05 0,76 4,63 5,44 Pakleštica 0,88 6,11 19,77 26,76 Mala Lukanja 0,77 1,45 0,60 2,82 Koprivštica – 0,27 5,14 5,41 Jelovica – – 32,28 32,28 Brlog – – 13,78 13,78 Bela – 0,41 9,74 10,15 Basara – – 0,67 0,67 Topli Do – – 0,21 0,21 Dobri Do – – 2,87 2,87 Dimitrovgrad Vlkovija – – 5,94 5,94 Senokos – – 50,54 50,54 Izatovci – – 8,23 8,23 Gornji Krivodol – – 22,09 22,09 Donji Krivodol – – 3,41 3,41 Braćevci – – 5,52 5,52 Baljev Dol – – 7,58 7,58 Kamenica – – 9,72 9,72 Ukupno 6,07 18,92 428,31 453,3 vodozahvat – deo sliva Toplodolske reke Knjaževac Crni Vrh – – 0,18 0,18 Pirot Gostuša – – 3,61 3,61 Dojkinci – – 0,23 0,23 Zavoj – 0,12 1,58 1,70 Topli Do 0,0004 0,49 95,26 95,75 Ukupno 0,0004 0,61 100,86 101,47
5.2.2. Snabdevanje vodom najvišeg kvaliteta
Razvoj sistema za snabdevanje naselja podplaninske zone, vodom najvišeg kvaliteta predviđa:
širenje regionalnih sistema sa prioritetnim pravcima za:
Nišavski regionalni podsistem – uzvodno i nizvodno od Pirota duž Nišave;
deo Timočkog regionalnog sistema – duž Trgoviškog i Belog Timoka, sa ulaskom do naselja u bočnim dolinama;
poboljšanje puzdanosti i razvoj osnovnog sistema za snabdevanje vodom naselja na području Prostornog plana koje se vrši preko gradskih vodovoda Pirota i Knjaževaca, koji imaju karakter manjih regionalnih sistema i koji podmiruju potrebe:
dolinskih naselja duž Belog Timoka sve do Minićeva, kao i neka naselja u donjem (dolinskom) delu sliva Trgoviškog Timoka (Trgovište, Berčinovac i drugo), u slučaju knjaževačkog vodovoda;
veći broj seoskih naselja u okolini grada i u dolini Nišave, u slučaju pirotskog vodovoda, uz perspektivu daljeg širenja prema naseljima Temska i Belo Polje i drugim dolinskim naseljima;
zadržavanje i poboljšanje pouzdanosti i tehničke opremljenosti 54 lokalna sistema (30 na delu opštine Pirot, 15 na delu Knjaževca, pet na delu Dimitrovgrada i četiri na delu grada Zaječara) većim delom u dolinskim zonama;
priključivanje gradskih i lokalnih vodovoda na regionalni sistem po svođenju gubitaka u distributivnoj mreži na manje od 20% i uspostavljanje pouzdanog i kontinuiranog mernog sistema potrošnje i gubitaka vode sa kontrolom ključnih tačaka u mreži odnosno granama sistema, korigovanje prodajne cene vode koja mora da pokrije troškove proste reprodukcije sistema, troškove zaštite izvorišta, kao i deo troškova proširene reprodukcije (oko 30%) koji se odnosi na dalji razvoj sistema;
Rešenje snabdevanja vodom većih naselja u zoni obuhvata regionalnih sistema (Pirot i Knjaževac) predviđa se sa obezbeđenošću ne manjom od 97% i sa normama snabdevanja koje se koriste za takve sisteme u svetu. Trajno rešenje snabdevanja vodom svih drugih naselja na Staroj planini predviđa se sa obezbeđenošću od 95%, sa neto normama potrošnje ne manjim od 400 litara po korisniku dnevo (l/k/d) za sela (uključujući i 55 litara dnevno po uslovnom grlu stoke), 400 l/k/d za turistička naselja i punktove (25 l/k/d za dnevne izletnike). U oba slučaja, i u uslovima redukcije mora da bude isporučeno najmanje 70% od traženih količina vode.
Iz oba regionalna podsistema za snabdevanje vodom naselja obezbeđivaće se samo nedostajuće količine vode, nakon optimalne eksploatacije kvalitetnih lokalnih izvorišta. To podrazumeva potpunu zaštitu i optimalno korišćenje svih lokalnih izvorišta podzemnih i površinskih voda. Eksploatacija lokalnih izvorišta dopuštena je samo do količina koje ne ugrožavaju ekološke uslove u okruženju.
Lokalna izvorišta se mogu koristiti za eksploataciju i flaširanje podzemnih voda, u skladu sa zakonom (uslovi zaštite prirode, detaljna hidrogeološka istraživanja, odobrenje o istražnom pravu, eksplataciono pravo, vodoprivredni uslovi, akt o urbanističkim uslovima, odobrenje za izgradnju i drugo).
Razvoj sistema vodosnabdevanja turističkih centara i naselja
Prema raspoloživim hidrološkim resursima, rasporedu korisnika voda i prognoziranim potrebama za vodom turističkih centara i naselja planinske zone područja Prostornog plana, sistem za obezbeđenje voda najvišeg kvaliteta, neće biti jedinstven, već formiran od više grupnih ili pojedinačnih lokalnih sistema, od kojih će neki biti međusobno povezani, a neki će prestavljati parcijalna rešenja vodosnabdevanja. Norme potrošnje vode u planinskoj zoni predviđene su sa minimum 400 l/k/d po stacionarnom turisti i 25 l/k/d za dnevne izletnike.
Osnovna koncepcija sistema za obezbeđenje voda najvišeg kvaliteta zasniva se na sledećim pravilima:
revitalizaciji lokalnih sistema, zaštiti izvorišta i značajnijem povećanju rezervoarskog prostora u naseljima planinske zone;
razvoju autonomnih lokalnih sistema za obezbeđenje vodom turističkog rizorta turističkih centara i naselja u planinskoj zoni, uz eventualno povezivanje u grupne sisteme, kako bi se povećala njihova pouzdanost;
usklađenosti kapaciteta izvorišta vodosnabdevanja i razmeštaja stacionarnih turista;
zahvatanju voda iz izvora i vrela koje će se generalno vršiti na prisojnim stranama izvorišnih čelenki slivova (dok se osojne strane izvorišnih čelenki, sa izvorima, rezervišu za garantovane ekološke protoke);
ostvarivanju pune ekološke zaštite izvorišta, što zahteva da se nizvodno od svih vodozahvata mora obezbediti garantovani ekološki protok, koji u toplom delu godine ne može da bude manji od Qm.mes 80%;
korišđenju postojećih kapaciteta izvorišta (bez prečišćavanja, sem hlorisanja), u prvoj fazi, i to:
kaptiranih izvora i vrela, sa distributivnom mrežom;
novokaptiranih izvora, iz kojih će se voda gravitaciono, odgovarajućim cevovodnim mrežama dopremati do potrošača;
istraživanju mogućnosti korišćenja vodozahvata iz otvorenih tokova, višenamenskih vodoakumualcija i miniakumulacija i podzemnih izvorišta, u drugoj fazi, uz razvoj odgovarajuće kanalske i cevovodne mreže kojima će se voda iz izvorišta dopremati do postrojenja za preradu sirove vode i distribuirati do potrošača;
istraživanju mogućnosti povezivanja lokalnih sistema.
Vodosnabdevanje turističkih lokaliteta i naselja na području Prostornog plana
Planirana potrošnja vode najvišeg kvaliteta na turističkim lokalitetima i naseljima u funkciji turizma na području Prostornog plana (bez Pirota i Knjaževca) iznosi oko 328,9 l/s, (od čega za turistički rizirt 108,4 l/s, četiri turistička centra oko 52 l/s, turistička naselja oko 42,3 l/s, turističke punktove oko 9 l/s, turistička naselja/punktove oko 10 l/s, mešovita naselja oko 14 l/s, turistička sela oko 61 l/s i sela u funkciji turizma oko 32 l/s) i prikazana je u Tabeli 23, uz naznaku ograničenja vodosnabdevanja zbog nedovoljnog kapaciteta izvorišta.
Kapacitet izvorišta za potrebe realizacije sistema za snabdevanje vodom najvišeg kvaliteta gradskih naselja Pirota i Knjaževaca i turističkih lokaliteta i naselja iznosi prosečno 631,4 l/s (od čega je izdašnost izvora prosečno 342,7 l/s a kaptiranih vodozahvata prosečno 288,7 l/s) i dat je u Tabeli 24.
Tabela 23: Prognozirane potrebe za vodom
Turistički lokaliteti/naselja/sela l/s Turistički rizort Jabučko ravnište 108,4 Turistički centri Golema Reka 15,5 Topli Do 2 14,5 Mramor 10 Senokos 2 12,3 ukupno 52,3 Turistička naselja Konjarnik-Babin Zub 2,8 Rakitska Gora 6,4 Dojkinci 1 3 Dojkinci 2 7 Vrelo – Jelovica 7,2 Jelovica 1 2,9 Rosomač 1 7,6 Senokos 1 5,5 Ukupno 42,3 Turistički punktovi Gravaljosa 1,6 Mirica 1,8 Kozarnica 1,9 Topli Do 1 1,9 Gostuša 1 1,8 Ukupno 9 Turistička naselja/punktovi „Zavojsko jezero” 6,9 Podbransko naselje „ Zavoj” 2,3 Izletnički turistički punkt „Basarski kamen” 1,4 Ukupno 10,6 Mešovita naselja Kalna 4,6 Temska 9,3 Ukupno 13,9 Turistička sela Crni Vrh sa zaseokom Gravaljosa 8,8 Ćuštica 3,3 Balta Berilovac 3,7 Vrtovac/Inovo 2,8 Topli Do 6 Gostuša 3,7 Dojkinci 8,8 Jelovica 3,3 Rosomač 6 Visočka Ržana 6 Senokos 5,5 Kamenica 3 Ukupno 60,9 Sela u funkciji turizma u opštini Knjaževac (Gornja Kamenica, Janja i drugo) 9,2 u opštini Pirot (Rsovci, Brlog, Bela i drugo) 12,5 u opštini Dimitrovgrad (Izatovci, Braćevci i drugo) 3,4 u gradu Zaječaru (Selačka i Mali Izvor) 6,6 Ukupno sela u funkciji turizma 31,7 1. Ukupno svi centri, naselja i punktovi (bez kapaciteta Pirota i Knjaževca*) 220,5 2. Ukupno turistički rizort 108,4 UKUPNO 328,9
*Napomena: Prognozirane potrebe za vodom u Pirotu i Knjaževacu definisane su važećim Generalnim planom Pirota i Generalnim urbanističkim planom Knjaževca
Tabela 24: Kapaciteti izvorišta za snabdevanje vodom na području Prostornog plana
Grad i opštine (deo na području Prostornog plana) Izvori Vodozahvati broj izdašnost broj izdašnost m3 na dan (l/s) m3 na dan (l/s) Zaječar 3 1 468,8 17 10 1 118,2 12,9 Knjaževac 102 2 640,7 30,6 27 8 .560 99,1 Pirot 254 24 .790,5 286,9 33 15. 111,3 174,9 Dimitrovgrad 58 705,8 8,2 6 1 51,2 1,8 Ukupno (sa gradskim naseljima Pirot i Knjaževc) 417 29.605,8 342,7 76 24. 940,7 288,7
Izvor: Karta vodnih objekata 50, 1993. godina, Savezno ministarstvo za odbranu i Ministarstvo za poljoprivredu.
Primarni pravci razvoja podsistema vodosnabdevanja, kojim će se voda od vodozahvata odgovarajućim cevovodnim mrežama dopremati do turističkih lokaliteta i naselja su:
turistički centar „Golema Reka” (sa turističkim punktom Mirica) – turističko selo Crni Vrh, koji koristi izvore i vrela na prisojnim stranama izvorišne čelenke slivova Goleme Reke i Crnovrške reke;
turističko naselje „Babin Zub-Konjarnik”, koji koristi (kaptirano) Dojkino vrelo na prisojnoj strani izvorišnog sliva Crnovrške reke, odnosno druga lokalna izvorišta;
turistički centar „Topli Do 2” – turistički punkt Topli Do 1 – turističko selo Topli Do – turističko naselje „Rakitska Gora”, koji koristi izvore i vrela na prisojnim stranama izvorišne čelenke sliva Studeničke reke i Rakitske reke, odnosno druga lokalna izvorišta;
turistički centar „Mramor”, koji koristi izvore i vrela na prisojnim stranama izvorišnog sliva Toplodolske reke, u prvoj fazi, odnosno vodozahvata iz Zavojskog jezera, u drugoj fazi, kada se predviđa i povezivanje sa turističkim selom i turističkim punktom Gostuša;
turističko naselje „Dojkinci 1 – Dojkinci 2” – turističko selo Dojkinci koji koristi izvore i vrela na prisojnim stranama izvorišne čelenke sliva Dojkinačke reke;
turističko naselje „Jelovica 1” – turističko selo Jelovica – turističko naselje „Vrelo-Jelovica” koji koristi izvore i vrela na prisojnim stranama izvorišne čelenke sliva Jelovičke reke;
turističko naselje „Rosomoč 1” – turističko selo Rosomoč koji koristi izvore i vrela na prisojnim stranama izvorišne čelenke sliva Rosomačke reke;
turistički centar „Senokos 2” – turističko selo Senokos – turističko naselje „Senokos 1” koji koristi izvore i vrela na prisojnim stranama izvorišne čelenke sliva Vodeničke reke, u prvoj fazi, odnosno druga lokalna izvorišta.
Prostornim planom definisana je prognozirana potreba za vodom turističkog rizorta Jabučko ravnište, dok će se način vodosnabdevanja rešavati u toku sprovođenja plana na osnovu posebne studije izvodljivosti hidrotehničke infrastrukture u skladu sa VOS, rešenjima ovog Prostornog plana i u dogovoru sa Republičkom direkcijom za vode. S obzirom da je aktiviranje lokacije Jabučko ravnište u Prostornom planu ograničeno mogućnostima vodosnabdevanja (u zoni lokacije raspoloživo 2 l/s vode), a da je potreba graničnog kapaciteta oko 108,4 l/s vode, rešenje pitanja vodosnabdevanja zahteva prevođenje voda iz susednog sliva ili neko drugo složeno tehničko rešenje.
Način rešavanja vodosnabdevanja turističkog rizorta Jabučko ravnište ne isključje primarne pravce razvoja podsistema vodosnabdevanja turističkih centara i naselja, za koje su ovim Prostornim planom rezervisani koridori vodovoda. kao i kapaciteti izvori i vrela na prisojnim stranama izvorišnih slivova koji im gravitiraju.
5.2.3. Sistemi za zaštitu kvaliteta voda i obezbeđenje vode za tehničke potrebe
Odvođenje komunalnih otpadnih voda i atmosferskih voda
Radi zaštite kvaliteta voda nizvodnih vodotoka i akumulacija, a prema rasporedu postojećih i planiranih sadržaja i naselja na području Prostornog plana i konfiguraciji terena, rešenje evakuacije i prečišćavanja komunalnih otpadnih vode, vršiće se putem:
gravitacionih separatnih kanalizacionih sistema sa odgovarajućim PPOV sa mehaničkim i biološkim tretmanom, posebno u Pirotu i Knjaževacu i zonama turističkog razvoja, s tim da sva PPOV treba da budu rešena tako da mogu da obezbede mehanički i biološki tretman i u zimskim uslovima, sa izlaznim BPK5 ( 6 mg/l O2;
ruralne sanitacije, odnosno grupnih i individualnih vodonepropusnih objekata uz kombinaciju sa sekundarnim biloškim prečišćavanjem, kod disperzovanih i nepristupačnih naselja, posebno u zonama regionalnih i lokalnih izvorišta, uz operativnu organizaciju daljeg postupka sa otpadnim vodama.
U prognozi količina otpadnih voda računa se oko 90% upotrebljenih voda (bez mogućnosti prodora podzemnih voda), što za sadržaje turističkih lokaliteta i naselja iznosi ukupno oko 298 l/s i to za turistički rizort oko 98 l/s, četiri turistička centra oko 47 l/s, turistička naselja oko 40 l/s, turističke punktove oko 8 l/s, turistička naselja/punktove oko 9 l/s, mešovita naselja oko 12 l/s, turistička sela oko 55 l/s i sela u funkciji turizma oko 29 l/s.
Predviđeni su sledeći separatni kanalizacioni sistemi
na području opštine Knjaževac:
kompletiranje kanalizacionog sistema za otpadne vode sa PPOV i razvoj sistema za odvođenje atmosferskih voda na građevinskom području Knjaževaca (u skladu sa Generalnim urbanističkim planom Knjaževca);
separatni gravitacioni sistem Golema Reka – Crni Vrh (u slivu Crnovrške reke) koji ima visinsku razliku od oko 500 m i pokriva celokupan potez od turističkog centra „Golema Reka”, sa turističkim punktom Mirica (1.300 m n.v.), do turističkog sela Crni Vrh, gde se planira PPOV (800 m n.v.) i na ovaj sistem će se, iznad sela Crni Vrh, priključiti poseban sistem za evakuaciju otpadnih voda iz pravca zaseoka i turističkog punkta Gravaljosa;
posebni mali sistemi sa PPOV za turističko naselje „Konjarnik-Babin Zub” i turistički punkt Kozarnica (u slivu Crnovrške reke), uz mogućnost perspektivnog priključenja na separatni gravitacioni sistem Golema Reka-Crni Vrh;
posebni mali sistemi sa PPOV za mešovito naselje Kalna, turistička sela Vrtovac, Inovo, Ćuštica, Balta Berilovac i druga naselja (u donjem slivu Crnovrške reke) uz mogućnost priključenja na perspektivne separatne gravitacione sisteme na pravcu:
– Vrtovac-Inovo-Kalna sa PPOV;
– Ćuštica -Balta Berilovac sa PPOV;
posebni mali sistemi sa PPOV za sela u funkciji turizma Gornja Kamenica i druga sela (u slivu Trgoviškog timoka), kao i za granični prelaz Kadibogaz i planirani granični prelaz Sveti Nikola;
na području opštine Pirot:
kompletiranje kanalizacionog sistema za otpadne vode sa PPOV i razvoj sistema za odvođenje atmosferskih voda na građevinskom području Pirota (u skladu sa Generalnim planom Pirota);
separatni gravitacioni sistem Topli Do – Zaskovačka reka (u slivu Toplodolske reke) koji ima visinsku razliku od oko 300 m i pokriva celokupan potez od turističkog centra „Topli Do 2” (900 m n.v.), sa turističkim punktom Topli Do 1, turističkim selom Topli Do sve do ušća Zaskovačke reke u Toplodolsku reku (ispod vodozahvatnog objekta za prevođenje dela velikih voda iz Toplodolske reke u vodoakumulaciju „Zavoj”) gde se planira PPOV (600 m n.v.) i na ovaj sistem će se priključiti posebni sistemi za evakuaciju otpadnih voda iz pravaca:
– turističkog naselja „Rakitska Gora”, kod turističkog sela Topli Do, sa posebnim PPOV, koje može biti u upotrebi do stavljanja u funkciju objekta za prevođenje dela velikih voda iz Toplodoslke reke u vodoakumulaciju „Zavoj”;
– turističkog centra „Mramor”, kod turističkog centra „Topli Do 2”, sa posebnim PPOV, koje može biti u upotrebi do stavljanja u funkciju objekta za prevođenje dela velikih voda iz Toplodoslke reke u vodoakumulaciju „Zavoj” ;
separatni gravitacioni sistem Dojkinci – Vrelo (u slivu Dojkinačke reke) koji ima visinsku razliku od oko 400 m i pokriva celokupan potez od turističkog naselja Dojkinci 2 (1.100 m n.v.) preko turističkog naselja „Dojkinci 1” i turističkog sela Dojkonci sve do turističkog naselja „Vrelo”, odnosno ispod ušća Jelovičke reke u Dojkinačku reku gde se planira PPOV (700 m n.v.) i na ovaj sistem će se, kod turističkog naselja Vrelo, priključiti poseban sistem za evakuaciju otpadnih voda iz pravca turističkog naselja „Jelovica 1” i turističkog sela Jelovica;
separatni gravitacioni sistem Rosomač – Gradište (u slivu Rosomačke reke) koji ima visinsku razliku od oko 150 m i pokriva potez od turističkog naselja „Rosomoč 2” (1.000 m n.v.) do turističkog sela Rosomoč, odnosno nizvodno od sela, gde se ispod lokaliteta Gradište planira PPOV (850 m n.v.);
separatni gravitacioni sistem Zavojsko jezero – podbranski deo (u neposrednom slivu Zavojskog jezera) koji ima visinsku razliku od oko 250 m i pokriva potez od turističkog naselja „Zavojsko jezero” (750 m n.v.) do turističkog naselja u podbranskom delu Zavojskog jezera, odnosno nizvodno do planiranog PPOV (500 m n.v.) i na ovaj sistem će se priključiti posebni sistemi za evakuaciju otpadnih voda iz pravaca:
– turističkog naselja „Gostuša 1” i turističkog sela Gostuša, u koridoru planiranog puta severnom obalom jezera, kod podbranskog dela;
– turističkih sadržaja na južnoj obali jezera (van uže zone zaštite), kod turističkog naselja „Zavojsko jezero”;
posebni mali sistemi sa PPOV za mešovito naselje Temska i izletnički turistički punkt „Basarski kamen”, turističko selo Visočka Ržana i druga naselja (u slivu Visočice);
posebni mali sistemi sa PPOV za sela u funkciji turizma Rsovci, Bela i druga sela (u slivu Visočice);
na području opštine Dimitrovgrad:
separatni gravitacioni sistem Senokos – Kamenica (u slivu Vodeničke reke) koji ima visinsku razliku od oko 200 m i pokriva potez od turističkog centra „Senokos 2” (1000 m n.v.), preko turističkog sela Senokos sve do turističkog sela Kamenica, ispod kog se planira PPOV (800 m n.v.) i na ovaj sistem će se priključiti poseban sistem za evakuaciju otpadnih voda iz pravca turističkog naselja „Senokos 1”, kod turističkog sela Senokos;
posebni mali sistemi sa PPOV za sela u funkciji turizma Izatovci, Braćevci i druga sela kao i za planirani granični prelaz Donji Krivodol (u slivu Visočice);
na području grada Zaječara posebni mali sistemi sa PPOV za sela u funkciji turizma Selačka i Mali Izvor (u slivu Belog Timoka).
Prostornim planom definisana je prognozirana količina otpadnih voda turističkog rizorta Jabučko ravnište, dok će se način kanalisanja, odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda rešavati u toku sprovođenja plana na osnovu posebne studije izvodljivosti hidrotehničke infrastrukture u skladu sa VOS, rešenjima ovog Prostornog plana i u dogovoru sa Direkcijom za vode. S obzirom da se u slučaju aktiviranja turističkog rizorta Jabučko ravnište računa sa oko 98 l/s otpadnih voda, što iznosi nekoliko puta više od zbira garantovanih ekoloških protoka svih vodotoka u zoni rizorta, i da je nephodna puna ekološka zaštita izvorišta tokom cele godine, rešenje pitanja kanalisanja, odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda zahteva složeno tehničko rešenje.
Način rešavanja prečišćavanja otpadnih voda turističkog rizorta Jabučko ravnište ne isključje pravce separatnih kanalizacionih sistema turističkih centara i naselja, za koje su ovim Prostornim planom rezervisani koridori primarnih kolektora i lokacije PPOV. Za potrebe turističkog rizorta Jabučko ravnište razmotriće se mogućnost povezivanja na neki od separatnih gravitacionih sistema Konjarnik-Golema Reka-Crni Vrh (u slivu Crnovrške reke na području opštine Knjaževac) ili Topli Do-Zaskovačka reka (u slivu Toplodolske reke na području opštine Pirot), u zavisnosti od načina rešenja pitanja vodosnabdevanja.
Kod disperzovanih i nepristupačnih naselja sa većim brojem zaseoka i manjih grupacija domaćinstava, odvođenje otpadnih voda vršiće se:
na području sliva vodoakumulacije „Zavoj” i sliva Toplodolske reke uzvodno od vodozahvatnog objekta za prevođenje velikih voda u vodoakumulaciju „Zavoj”, putem individualnih vodonepropusnih objekata (sengrupa), odakle će se redovno evakuisati (cisternama) van sliva do PPOV (ispod podbranskog kompleksa, ispod vodozahvatnog objekta za prevođenje velikih voda ili u Pirotu); uredno pražnjenje septičkih jama biće podržano odgovarajućim komunalnim servisom i informacionim sistemom i vršiće se na osnovu njihovog monitoringa, nezavisno od dojave korisnika;
selektivnom primenom primarnog mehaničkog prečišćavanja putem vodonepropusnih septičkih jama sa običnim taložnicama kojima se postiže stepen prečišćavanja 25-75% i sekundarnog biološkog prečišćavanja gde se, zajedno sa prethodnim objektom, postiže stepen prečišćavanja 90-95%, uz eventualno hlorisanje pre upuštanja u recipijent, koji će imati najmanje IIa klasu kvaliteta vode.
Atmosferske vode sa građevinskih područja uvodiće se kišnom kanalizacijom i otvorenim kanalima u lokalne recipijente. Atmosferske vode sa regionalnih puteva, javnih parkirališta i lokalnih puteva (u užoj zoni zaštite vodoakumulacije „Zavoj”), pre upuštanja u recipijent, moraju imati predtretman za odvajanje naftnih derivata.
Zaštita kvaliteta voda
Zaštita kvaliteta voda će se ostvarivati:
primenom tehnoloških mera zaštite (izgradnja PPOV gradova, turističkog rizorta, turističkih centara i naselja), vodoprivrednih mera (oplemenjavanje malih voda povećanjem protoka u malovodnim periodima nizvodno od akumulacija i korišćenjem miniakumulacija i mikrovodozahvata iz kojih se mora ispuštati garantovani ekološki protok) i organizaciono-ekonomskih mera (sprečavanje zagađenja voda opasnim materijama, smanjenje specifične potrošnje vode uvođenjem odgovarajućih naknada za korišćenje vode i ispuštanje upotrebljene vode, smanjenje hazarda od havarijskih zagađenja, uvođenje sistema merenja i osmatranja za blagovremeno otkrivanje pojava zagađenja, itd.) čime će se poboljšati kvalitet voda svih reka na području Prostornog plana, a posebno Svrljiškog i Trgoviškog Timoka (realizacijom akumulacija „Žukovac” na Žukovskoj reci), kao i čitavog gornjeg toka Nišave kvalitet voda se trajno održava u zahtevanim klasama I i I/II (za planinske vodotoke), odnosno u klasi IIa za navedene dolinske vodotoke;
uvođenjem zaštititnih zona (neposredne, uže i šire) izvorišta površinskih i podzemnih voda regionalnih podsistema za sva izvorišta lokalnih vodovoda uspostavljaju se neposredna i uža zona zaštite i primenjuju mere uređenja i zaštite prostora (prema Pravilniku o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08); režim zaštite u širim zonama izvorišta regionalnih sistema podrazumeva sprečavanje unošenja u taj deo sliva objekata i sadržaja koji bi svojim otpadnim materijama ugrozili kvalitet površinskih i podzemnih voda; na tom prostoru se mogu realizovati samo objekti viših nivoa finalizacije, sa „čistim” tehnologijama, koje nemaju čvrste i tečne otpadne i opasne materije koje bi mogle da ugroze izvorišta;
antierozionim radovima (saniranjem erozionih žarišta) i biološkim radovima (pošumljavanjem goleti, melioracijom degradiranih šuma i livada) čime će se znatno poboljšati ekološko stanje na slivovima, povećati raznovrsnost biodivreziteta i stvoriti ekonomski uslovi za održavanje ekološki povoljnog stanja voda u slivovima.
Sistem za obezbeđenje voda za tehničke potrebe
Sistem za obezbeđenje vode za tehničke potrebe koristiće:
vodotoke (uglavom tirolskim vodozahvatima), akumulacije („Zavoj” i „Žukovac”) i miniakumulacije („Temac” na Temštici uzvodno od MHE „Temac”, „Sedlo 1” i „Sedlo 2” na Golemoj Reci uzvodno i nizvodno od sastava sa Prilepskom rekom, Konjarnik na Zupskom potoku, i duge pogodne lokacije) sa branama do 15 m visine i mikrovodozahvate sa pregradama oko 7 m visine;
posebnu hidrantsku mrežu i druge sistemime za transport tehničke vode, namenjene za:
protivpožarnu zaštitu (u prvom redu za gašenje šumskih požara i protivpožarne potrebe u naseljima i objektima);
pravljenje snega na skijalištu Stare planine u zimskom periodu i zalivanje zalivađenih površina skijališta u letnjem periodu;
hidroenergetske potrebe, pre svega MHE, kao ekološki prihvatljivog oblika proizvodnje energije;
snabdevanje vodom objkata akva-centara;
navodnjavanje poljoprivrednih površina i agrokultura;
potrebe izgradnje i održavanja ribnjaka;
rekonstrukciju i izgradnju autentičnih vodenica;
pranje javnih površina (saobraćajnica, ulica i trgova);
MSP i industriju (sa obezbeđenošću od 95-97% zavisno od stepena značajnosti proizvodnih kapaciteta).
Planska koncepcija razvoja sistema za obezbeđenje tehničke vode, zasniva se na sledećim pravilima:
osnovni pravci transporta vode hidrantskom mrežom poklapaju se sa pravcima postojeđih i planiranih separatnih sistema vodosnabdevanja, uz izgradnju nove sekundarne mreže ka zoni alpskog skijališta;
korišćenje hidropotencijala na principima održivog razvoja, prema planskoj i projektnoj dokumentaciji, bez ugrožavanja ekološke ravnoteže, režima zaštite i rezervacije prostora za druge namene;
dimenzioniranje MHE striktno primereno prirodnim protocima i padovima vodotoka i povećanje sigurnosti napajanja;
izgradnja objekata sistema uz striktno poštovanje uslova nadležnih organa i organizacija, po posebnim inženjerskim projekatima i u skladu sa odredbama odgovarajućih urbanističkih planova;
količine, postupak zahvatanja voda, visina nadoknade i troškovi izgradnje vodozahvata definisaće se ugovorom između korisnika voda i preduzeća nadležnog za gazdovanje slivnim područjem;
stvaranje uslova za razvoj kompleksnih hidromelioracionih sistema na zemljištima viših bonitetnih klasa u Pirotskom polju i dolini Belog Timoka.
Zaštita od voda
Zaštita od poplava ostvarivaće se primenom, odnosno optimalnom kombinacijom:
hidrotehničkih mera, koje čine:
pasivne mere zaštite (zaštita linijskim odbrambenim sistemima – nasipi, regulacioni radovi, čiji se stepen zaštite prilagođava vrednostima sadržaja koji se brane) koje će se primenjivati naročito na Belom Timoku nizvodno od Knjaževca, gde je neophodna regulacija u cilju stabilizacije korita i zaštite priobalja od bujičnih povodnja, kao i na brojnim donjim tokovima ostalih manjih reka na području Prostornog plana;
aktivne mere zaštite – ublažavanjem poplavnih talasa u akumulacijama;
organizacionih mera prostornog i urbanističkog planiranja, kojima se sprečava izgradnja novih skupih urbanih, privrednih i infrastrukturnih sadržaja u zonama koje su posebno ugrožene od poplava.
Zaštita od poplava ostvarivaće se u skladu sa kriterijumima iz VOS i to: zaštita Pirota i Knjaževca od tzv. stogodišnjih velikih voda QVV 1%, manjih dolinskih naselja duž Nišave, Trgoviškog i Belog Timoka od tzv. pedesetogodišnjih velikih voda Q VV2% i poljoprivrednog zemljišta od tzv. dvadesetpetogodišnjih velikih voda Q VV 4%.
Zaštita, uređenje i korišćenje vodotoka i vodnog zemljišta
Regulacija vodotoka i vodnog zemljišta sprovodiće se:
usklađivanjem tehničkih i bioloških radova na regulaciji vodotokova i zaštite od velikih voda, bujica i erozije priobalja sa planskim rešenjima regionalnih vodoprivrednih sistema;
posebnim, ambijentalno usklađenim, uređenjem priobalja i korita vodotoka u naseljima, turističkim mestima i punktovima (šetališta, ribolovne i izletničke staze i slično);
uređenjem vodotokova u zoni zaštite prirodnih i kulturnih dobara primenom naturalne regulacije i u skladu sa uslovima i merama zaštite dobara;
uređenjem vodotokova i obala u zoni naselja po principima regulacije urbanog tipa, čime će se stvoriti ekološki povoljniji uslovi razvoja, a mali vodotoci u zoni naselja se mogu uređivati i po principima naturalne regulacije, što je ekološki povoljniji način, jer poboljšava uslove za razvoj vodenih i priobalnih ekosistema;
sanacijom lokalnih pojava odrona i klizišta, čišćenjem korita od nanosa, otpada i slično;
uklanjanjem/sanacijom postojeđih objekata na vodotokovima (vodenice, jazovi, MHE, prelazi i slično) koji ne ispunjavaju vodoprivredne uslove ili narušavaju vodni režim;
uspostavljanjem i uređenjem profila za merenje proticaja i kvaliteta voda na Visočici, Toplodolskoj reci, Dojkinačkoj reci, Jelovičkoj reci i Rosomočkoj reci i većim pritokama (u opštini Pirot), Crnovrškoj reci, Golemoj Reci, Žukovačkoj reci, Trgoviškom Timoku i većim pritokama (u opštini Knjaževac) i Visočici i Vodeničkoj reci i većim pritokama (u opštini Dimitrovgrad);
regulacijom vodotoka Visočice nizvodno od brane „Zavoj” i Temštice nizvodno od sastava Toplodolske reke i Visočice u cilju obezbeđenja uslova za turističko rekreativno korišćenje;
uspostavljanjem zaštitnog pojasa širine 10 m duž obala neregulisanih korita vodotoka, u kojima je zabranjena legalizacija postojećih i izgradnja novih objekata, koji ne ispunjavaju vodoprivredne uslove ili narušavaju vodni režim.
5.3. Elektroenergetska infrastruktura
Razvoj energetske infrastrukture na području Prostornog plana zasnivaće se na:
uspostavljanju efikasnog sistema planskog upravljanja i eksploatacije izgrađenih energetskih resursa, uz primenu savremenih rešenja i modernizacije sistema prenosa i distribucije prema svetskim standardima;
stvaranju uslova za pouzdano i racionalno napajanje električnom energijom konzumnog područja, postojećih naselja i planiranih turističkih lokaliteta;
intenzivnijem korišćenju energije iz alternativnih obnovljivih izvora, posebno hidropotencijala za izgradnju MHE.
Elektro-energetsku mrežu formiraće postojeći i planirani napojni i distributivni vodovi i objekti koji su u funkciji postojećih naselja, Parka prirode i turističke regije.
5.3.1. Dalekovodi i trafo stanice
Prostornim planom se zadržava postojeća konfiguracija tranzitne napojne i distributivne visokonaponske elektro-energetske mreže i objekata koje čine: jedna deonica DV 400 kV; šest deonica DV 110 kV (ukupne dužine oko 208 km); pet TS 110/35 kV; 19 deonica DV 35 kV (ukupne dužine oko 103,7 km); 17 TS 35/10 kV; više deonica DV 10kV ukupne dužine oko 552,5 km; 270 TS 10/0,4 kV (detaljnije o postojećem stanju elektro-energetske mreže i objekata i pravcima napajanja potrošača u poglavlju I. odeljak 3. Skraćeni prikaz postojećeg stanja , podnasdlov Saobraćaj i tehnički sistemi).
Razvojem elektro-energetske mreže i objekata (po naponskim nivoima) predviđaju se za:
dalekovode i TS 110 kV, radovi na povećanju kapaciteta postojećih elektro-energetskih objekata, imajući u vidu da je na ovom području izgrađen pouzdan sistem prenosa električne energije, kao i izgradnje novih elektro-energetskih objekata, u cilju obezbeđenja pouzdanog napajanja električnom energijom turističkog rizorta, i to:
rekonstrukcija TS110/35 kV Knjaževac, instaliranjem drugog transformatora od 31,5 MVA;
zamena transformatora od 20 MVA iz TS110/35 kV Knjaževac u TS 110/35 kV Svrljig;
opremanje po jedne trafoćelije 110 i 35 kV i spojnog polja 35 kV u TS110/35 kV Svrljig;
izgradnja dalekovoda 110 kV na pravcu TS 110/35 kV Svrljig- turistički rizort Jabučko ravnište, do nove trafostanice TS 110/35(20) kV Jabučko ravnište;
povećanje instalisane snage u TS35/10 kV Knjaževac 1 na 2h8 MVA, ili u TS35/10 kV Knjaževac 2 na 4+8MVA;
dalekovode i TS35 kV, rekonstrukcija postojećih elektro-energetskih objekata i izgradnju novih u cilju obezbeđenja pouzdanog napajanja i dvostranog sistema snabdevanja električnom energijom konzumnog područja, posebno turističkih centara, i to:
opremanje DV ćelije u TS 35/10 kV Kalna;
izgradnja TS35/10(20) kV (2h8 MVA u prvoj fazi) i dalekovoda DV35(20) kV, od trafostanice TS 110/35(20)kV Jabučko ravnište. za potrebe turističkog rizorta u skladu sa definisanim parametarima snage i energije;
izgradnja novog DV35 kV od postojećeg DV35(10) kV Kalna – Mezdreja, do nove trafostanice TS35/10(20) kV Golema Reka;
izgradnja TS35/10(20) kV Golema reka (2h4 MVA) za turistički centar „Golema Reka”;
izgradnja novog dalekovoda DV35 kV od trafostanice TS35/10(20) kV Golema Reka, do TS35/10(20) kV Topli Do za TC Topli Do;
izgradnja TS35/10(20) kV Topli do (2h4 MVA) za turistički centar „Topli Do”;
izgradnja novog dalekovoda DV35 kV od trafostanice TS35/10 kV Topli Do do TS 35/10(20) kV Temska;
izgradnja novog dalekovoda DV35 kV od trafostanice TS35/10(20)kV Topli Do do turistički centar „Mramor” sa novom trafostanicom TS35/10(20) kV Mramor, odnosno do TS 35/10(20) kV Dojkinci i dalje do postojeće TS 35/10(20) kV Visočka Ržana;
zamena transformatora u TS35/10(20) kV Visočka Ržana (2h4 MVA);
izgradnja novog dalekovoda DV35 kV od trafostanice TS35/10(20)kV Visočka Ržana do TS35/10(20) kV Senokos;
izgradnja TS35/10(20) kV Senokos (2h2,5 MVA) za turistički centar „Senokos”;
izgradnja novog dalekovoda DV35 kV od trafostanice TS 110/35(20)kV Dimitrovgrad do TS35/10(20) kV Senokos;
istraživanje mogućnosti za povezivanje nadzemnim i kablovskim DV na pravcu od TS110/35(20) kV i TS35/10(20) kV Jabučko ravnište ka TS35/10(20) Topli Do i Golema reka u cilju obezbeđenja pouzdanog napajanja;
istraživanje mogućnosti obezbeđenja dvostranog sistema snabdevanja električnom energijom naponskim nivoom 35 kV na pravcu od TS35/10(20) kV Senokos, preko grebena Stare planine, do TS35/10(20) kV u susednom turističkom centru „Berkovski Balkan-Kom” u Republici Bugarskoj, za potrebe razvoja sektora skijališta „Senokos – Srebrna glava” i turističkog centra „Senokos”;
izgradnja (odvajanje) direktnog dalekovoda DV 35 kV, sa DV 35 kV Temska TS35/10 kV-Pirot 4 TS 35/10 kV, do TS110/35 kV Pirot 1, u cilju obilaženja TS Pirot 4 TS 35/10 kV koja se nalazi u kompleksu Tigra;
izgradnja kablovskog voda 35 kV od TS110/35 kV Pirot 2 do TS35/10 kV Pirot 8;
izgradnja dalekovoda DV35 kV Nišor – Temska;
izgradnja dalekovoda DV35 kV Pirot – Bela Palanka;
prilagođavanje TS35/10 kV za sistem daljinskog upravljanja, uz primenu informacionih sistema;
rekonstrukcija elektro-energetskih objekata: TS35/10 kV Pirot 8, TS35/10 kV Pirot 5 prva faza, TS35/10 kV Pirot 5 druga faza, TS35/10 kV Zvonce, TS35/10kV Dimitrovgrad 2 dogradnjom10 kV postrojenja;
dalekovode i TS10(20)/0,4 kV značajnim unapređenjem u funkciji pouzdanijeg snabdevanja električnom energijom planiranog razvoja turističkog rizorta, turističkih centara i naselja i skijališta, putem rekonstrukcije postojećih i izgradnje novih nadzemnih i kablovskih DV (priorotetno na pravcu Crni vrh-Jabučko ravnište), u skladu sa definisanim parametarima snage i energije, radi sagledavanja prenosne moći DV i TS 10(20)/0,4 kV i optimalnih uklopnih stanja (za sve varijante padova napona).
U zonama razvoja turizma i skijališta na Staroj planini DV i TS 20 kV u perspektivi će predstavljati osnovu dalekovodne mreže i radiće se po pravilu kablovski. Glavne nove kablovske deonice 20 kV sa TS 20/0,4 kV instaliraće se za potrebe turističkog rizorta Jabučko ravnište, turističkih centara „Golema Reka”, „Topli Do 2”, „Mramor” i „Senokos”, turističkih naselja, turističkih punktova i seoskih naselja na rubu snežne zone i sektora alpskih skijališta. Postojeći DV 10 kV zadržavaju se kao vazdušni. Niskonaponska mreža od TS 20/0,4 i 10/0,4 kV do potrošača, u zonama turističkog razvoja biće najvećim delom kablirane.
Izgradnja/dogradnja elektrodistributivne mreže u planskom periodu izvodiće se prema uslovima nadležnog elektrodistributivnog preduzeća, u skladu sa zakonskom regulativom iz ove oblasti i uz poštovanje utvrđenih pravila zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dibara.
Izgradnja drugih objekata i izvođenje svih vrsta građevinskih radova ispod i u blizini DV uslovljena je prethodnim pribavljanjem uslova od strane nadležnog elektrodistributivnog predužeća, odnosno nadležne službe JP „Elektroprivrede Srbije”.
5.3.2. Instalisana snaga elektroenergije
Za obračun vršne potrošnje električne energije usvojeni su sledeći parametri po vrstama korisnika i lokalitetima: minimum 2,5 KW po stacionarnom korisniku za turističke lokalitete (bez potrešnje žičara), 2,5 KW po stanovniku za sela i 0,1 KW po izletniku. Ukupna instalisana snaga elektroenergije obračunata po navedenim normativima iznosi za kapacitet turističkih lokaliteta i seskih naselja na području Prostornog plana 173,51 MW, od čega za kapacitete turističke ponude:
u planinskoj zoni 112,39 MW i to za: turistički rizort Jabučko ravnište 58,05 MW, turističke centre 26,75 MW („Golema Reka” 8 MW, „Topli Do 2” 7,5 MW, „Mramor” 5 MW, „Senokos 2” 6,25 MW), turistička naselja 20,62 MW („Konjarnik-Babin Zub” 1,37 MW, „Rakitska Gora” 3,25 MW, „Dojkinci 1” 1,25 MW, „Dojkinci 2” 3,25 MW, „Vrelo-Jelovica” 3,75 MW, „Jelovica 1” 1,25 MW, „Rosomač 1” 3,75 MW i „Senokos 1” 2,75 MW) turističke punktove 3,75 MW (0,75MW po punktu) i 3,22 MW za dnevne izletnike;
u podplaninskoj zoni 61,12 MW i to za: turistička naselja/punktove 5,75 MW („Zavojsko jezero” 3,75 MW, podbransko naselje „Zavoj” 1,25 MW, izletnički turistički punkt „Basarski kamen” 0,75 MW), mešovita naselja oko 7,5 MW („Kalna” 2,5 MW i „Temska” 5 MW), turistička sela 32,87 MW i sela u funkciji turizma 15 MW).
Za obračun vršne potrošnje električne elektroenergije za potrebe žičara usvojen je parametar od 60 KW na 100 metara visinske razlike instalacije. Ukupna instalisana snaga elektroenergije za potrebe žičara, obračunata po navedenom normativu za 49 žičare ukupne visinske razlike oko 27.000 m iznosi 16,2 MW. Za sve žičare predviđeni su i rezervni dizel agregati.
Ukupna instalisana snaga elektroenergije za potrebe turističkih lokaliteta i seskih naselja kao i potrebe žičara iznosi oko 190 MW, od čega se oko 65 MW odnosi na turistički rizort Jabučko ravnište, što opravdava izgradnju DV i TS 110/35(20) kV, kao najoptimalnijeg rešenja.
5.3.3. Proizvodnja energije iz alternativnih obnovljivih izvora
Prostornim planom se predviđa korišćenje alternativnih obnovljivih izvora energije (u daljem tekstu: OIE) u prvom redu hidroenergije izgradnjom MHE kao i ostalih vidova energije (solarna, eolska, biomasa, biogas i drugo).
Prostornim planom se rezerviše prostor za potencijalne lokacije 121 MHE ukupne snage oko 35 MW, od čega na području opštine: Dimitrovgrad 10 MHE snage oko 2 MW, Pirot 79 MHE snage oko 25 MW, Knjaževac 32 MHE snage oko 8 MW, što je prikazano grafički, na referalnoj karti 3 „Mreža naselja i infrastrukturni sistemi”, potencijalnim lokacijama vodozahvata MHE (a za područje opštine Pirot i potencijalnim lokacijama mašinskih postrojenja MHE) i tabelarno koordinatama tačaka u Analitičko-dokumetacionoj osnovi Prostornog plana. Izgradnja MHE prema utvrđenim hidropotencijalima povećaće sigurnost u napajanju električnom energijom naselja, alternativne seoske ekonomije i turističko-rekreativne infrastrukture na području Prostornog plana.
Povezivanje planiranih MHE na elektroenergetski sistem generalno će se vršiti vazdušnim ili kablovskim dalekovodima na postojeću ili planiranu DV 10(20) kV mrežu i objekte.
Detaljniji uslovi izgradnje i povezivanja MHE sa elektroenergetskom mrežom (trasa dalekovoda, naponski nivo i mesto povezivanja) utvrdiće se sa nadležnim elektrodistributivnim preduzećem i preduzećem nadležnim za gazdovanje objektima vodoprivrednih sistema i uslovima zavoda nadležnih za zaštitu prirodnih i kulturnih dobara. Realizacija MHE moguća je pod uslovom da se ne remeti koncept vodosnabdevanja turističkih lokaliteta kao i zaštita živog sveta voda.
Pored proizvodnje električne energije iz MHE na području Prostornog plana predviđena je i proizvodnja ekološki prihvatljivih oblika energije iz alternativnih OIE, i to:
solarne energije primenom raznih vrsta pasivnih solarnih sistema (u kojima objekat predstavlja prijemnik koji zahvata i čuva najveći deo energije) i aktivnih solarnih sistema (koji zahvataju energiju instalisanjem posebne opreme), a aktivni i pasivni sistemi koristiće se samo u okviru građevinskih područja centara i naselja;
eolske energije izgradnjom vetrogeneratora odgovarajuće snage za šta se Prostornim planom rezerviše prostor u dve potencijalne zone (na osnovu studije „Mogućnosti korišćenja energije vetra za proizvodnju električne energije”, JP „Elektroprivreda Srbije” iz 2002. godine, odnosno analize zona na kojima vetar godišnje duva preko 50% vremena, srednjom brzinom većom od 6 m/s) i u okviru kojih će se detaljnije izvršiti izbor mikrolokacija, i to: jugozapadno od prevoja Sveti Nikola (u opštini Knjaževac) i zapadno od Mramora (u opštini Pirot), dok se realizacija vetrogeneratora se preporučuje samo u zoni III stepena zaštite Parka prirode ili van Parka prirode i zahteva izradu posebnih studija kojima će se proveriti potencijali i uticaj na prirodu;
biomase kao neiscrpnog izvora energije koje nema negativan uticajaj na prirodnu sredinu ukoliko se pravilno eksploatiše (npr. korišćenje drvnih otpatdaka iz šumarstva i prerade drveta), odnosno ako se šumama propisno gazduje i ako se planski postupa sa izvorima biomase;
proizvodnjom električne energije iz bio-gasa kanalizacionog mulja na PPOV.
Alternativni OIE mogu se realizovati ukoliko nisu u suprotnosti sa pravilima izgradnje i uređenja prostora, odnosno ako ispunjavaju uslove sanitarne zaštite izvorišta, zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara. Primena OIE biće uslovljena regulativnim i podsticajnim merama države, pri čemu se mogu očekivati rezultati smanjenja zagađenja okoline, smanjenja potrošnje električne energije za grejanje, ekonomske isplativosti primene, smanjenja toplotnih gubitaka i drugo.
5.3.4. Gasifikacija
Razvoj sitema gasifikacije zasnivaće se na kriterijumima ekološke podobnosti i ekonomske efikasnosti što je posebno važno u uslovima zaštićenih prirodnih dobara i turističkog područja Stare planine.
Razvojem sistema gasifikacije predviđena je izgradnja:
magistralnog gasovoda Dimitrovgrad-Pirot-Niš-Pojate, čime se obezbeđuje drugi pravac snabdevanja Republike Srbije prirodnim gasom iz Rusije preko Bugarske u obimu 1,8 milijarde m3 godišnje i stvaraju pretpostavke za brži razvoj gasifikacije cetralne Srbije i Autonomne pokrajne Kosovo i Metohija, uz povezivanje sa Republikom Crnom Gorom i BJR Makedonijom;
ogranka magistralnog gasovoda na pravcu Niš-Knjaževac-Zaječar-Bor-Prahovo, kojim se obezbeđuje snabdevanje istočne Srbije, a time i područja Stare planine; Prostornim planom se rezerviše prostor za potencijalni koridor ovog gasovoda, u koridoru puta I reda, M-25, Niš-Svrljig-Knjaževac, na delu područja opštine Knjaževac i grada Zaječara;
dovodno-razvodnih gasovoda, u fazma, od magistralnog gasovoda Dimitrovgrad-Pirot i Niš-Knjaževac-Zaječar do Dimitrovgrada, Pirota, Knjaževca, Zaječara, većih industrijskih potrošača, turističkih centara i naselja;
lokalnih infrastrukturnih mreža za snabdevanja tečnim naftnim gasom ( u daljem tekstu: TNG), pre svega u turističkom rizortu, turističkim centrima i naseljima, sa mernim gasnim regulacionim stanicama ( u daljem tekstu: MGRS) kapaciteta do 2 MW (koji se može proširiti u zavisnosti od potreba) i čije se instalacije kasnije mogu koristiti u sistemu gasne infrastrukture (nakon perspektivne realizacije dovodno-razvodnih gasovoda).
5.4. Telekomunikaciona infrastruktura
Razvoj telekomunikacione infrastrukture na području Prostornog plana zasnivaće se na uspostavljanju efikasnog sistema veza i savremenim servisima za prenos podataka i pružanje multimedijalnih usluga. S obzirom na topografske karakteristike prostora, osnovu infrastrukture telekomunikacione mreže predstavljaće optički kablovi, radio relejni (u daljem tekstu: RR) telefonski sistem sa svojim stanicama i antenskim stubovima, mobilna telefonija i digitalni sistemi prenosa (SDH tehnologije), čiji kapaciteti nisu ograničeni i mogu zadovoljiti buduće potrebe razvoja.
Za obračunavanje kapaciteta telefonskih priključaka primenjeni su sledeći normativi po vrstama korisnika: 60 veza na 100 stanovnika, 15 veza na 100 turista (stacionarnih korisnika), jedna veza na 10 zaposlenih i pet veza na 100 izletnika.
Prostornim planom se predviđa:
u oblasti fiksne telefonske mreže poboljšanje postojećeg stanja kroz:
zamenu postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim;
izgradnju novog magistralnog optičkog kabla Niš-Knjaževac-Zaječar na nešto izmenjenoj trasi u odnosu na postojeći;
fazna izgradnja novih optičkih kablova, u ukupnoj dužini od oko 160 km (od čega oko 90 km na području opštine Knjaževac i oko 70 km na području opštine Pirot) i to na relacijama:
– Minićevo-Ošljane-Novo Korito, u dužini od oko 14 km;
– Knjaževac-Donja Kamenica-Kalna-Crni Vrh-turistički rizort Jabučko ravnište u dužini od oko 72 km, sa krakom za turistički centar „Golema Reka”, u dužini od oko 3,5 km (od mosta na Golemoj reci na lokalnom putu L-16 Crni Vrh-Jabučko ravnište);
– Temska-Sopot-Koprivštica-Velika Lukanja-Gostuša u dužini od oko 25 km;
– Temska-Topli Do u dužini od oko 17 km (po planiranom dalekovodu 35 kV, odnosno po zemljovodnom užetu, na istoj relaciji kao postojeći dalekovod 10 kV Temska-Topli Do);
– Pirot-Visočka Ržana u dužini od oko 25 km (izgradnja ovog kabla i SDH sistema po njemu nije skupa, jer postoji cev za polaganje duž cele relacije, a takođe, realizacijom ovog sistema se stvaraju uslovi za kvalitetne telekomunikacije ka planiranim turističkim centrima „Senokos” i „Mramor”, turističkim naseljima i selima);
– turistički centar „Golema Reka”- turistički centar „Topli Do” u dužini od oko 10 km, u cilju ostvarenja pouzdanosti sistema veza (realizovao bi se preko planiranog sistema žičara ili dalekovoda 35 kV na pravcu turistički centar „Golema Reka”- turistički centar „Topli Do”).
izgradnja novih komutacija, sistema prenosa i mesnih mreža obezbeđenjem privoda iz optičkih kablova, RR veza i automatskih telefonskih centrala (u daljem tekstu: ATC), posebno zonama turističkog razvoja;
izgradnja RR sistema na pravcu:
– Knjaževac – Tupižnica – turistički centar „Golema Reka”, koja bi se sastojala iz dva dela:
– Knjaževac – Tupižnica kapaciteta 63×2 Mbit/s, za potrebe turističkog centra „Golema Reka” i ostalog dela opštine Knjaževac;
– Tupižnica – turistički centar „Golema Reka”, sa pasivnim reflektorom na lokalitetu „Žarkova čuka”, kapaciteta 21×2 Mbit/s, za potrebe turističkog centra „Golema Reka” i izgradnje optičkog kabla ka Kalni i Jabučkom ravništu (ovaj sistem će predstavljati rezervnu vezu za turistički centar „Golema Reka” i turistički rizort Jabučko ravnište i nakon izgradnje optičkog kabla Knjaževac – Kalna – turistički rizort Jabučko ravnište, sa krakom za turistički centar „Golema reka”);
– Crni Vrh (u opštini Pirot, na 1.152 m n.v.) – turistički centar „Senokos”, sa pasivnim reflektorom na lokalitetu „Bubegov kamik” kapaciteta 8 Mbits/s;
– Crni Vrh (u opštini Pirot, na 1.152 m n.v.) – turistički centar „Mramor”, sa pasivnim reflektorom na istoimenom lokalitetu kapaciteta 8 Mbits/s;
izgradnja po jednog ruralnog radio telefonskog sistema (po jedan na teritoriji Pirota i Knjaževaca), vezanog na komutacije u Knjaževcu i Pirotu, kojim bi se rešile telekomunikacije u retko naseljenim delovima planinskog područja koji sada nisu pokriveni telefonskom mrežom u funkciji postojećih naselja i razvoja turizma;
povećanje broja planiranih baznih stanica mobilne telefonije, koje će u potpunosti pokriti signalom područje i to 77 stanica privrednog društva Telenor d.o.o. i 34 stanice privrednog društva „Mobilna telefonija Srbije” – Telekom Srbija a.d.;
realizacija telekomunikacione mreže u funkciji posebne namene vodoakumulacije „Zavoj” za praćenje kvaliteta i protoka voda (nizvodno od brane „Zavoj”, kod sela Temska, kod objekta za prevođenje voda i na većim pritokama).
Realizacijom planskih rešenja ostvariće se ukupno oko 55.880 telefonskih priključaka što predstavlja gustinu od oko 73 telefona na 100 stanovnika/korisnika (uključujući i potrebe razvoja turizma). Detaljniji podaci o razvoju telekomunikacione infrastrukture na području Prostornog plana dati su u tabeli 25.
Kod izbora trase za polaganje optičkog kabla i lokacija za antenske stubove ruralne RR i mobilne telefonije potrebno je uvažiti uspostavljene režime zaštite prirodnih i kulturnih dobara.
Razvoj poštanske mreže predviđa:
poboljšanje prostornog rasporeda i opremljenosti poštanskih jedinica uz uvođenje novih usluga u poštanskom saobraćaju;
realizaciju poštanskih jedinica u zonama turističkog razvoja pre svega u turističkom rizortu Jabučko ravnište, turističkom centrima „Golema Reka”, „Topli Do”, „Mramor” i „Senokos”, kao i u većim turističkim naseljima i turističkim selima;
otvaranje odgovarajućih broja šaltera poštanske službe u subopštinskim centrima, centrima zajednice sela, kao i u naseljima sa specifičnim funkcijama;
mogućnost funkcionisanja dela poštanskih jedinica kao sistema stalnih, odnosno sezonskih ugovornih pošti.
Tabela 25. Izgradnja javne telekomunikacione infrastrukture
Red. br. Naselje Postojeće stanje 2010. godina 2023. godina 1. 1. 1. Vratarnica 226 1. Senokos pošumljavanje turizam planirana namena km2 % km2 km2 ukupno polj. Prioritetne aktivnosti: 1) pokretanje integracija urbane i ruralne ekonomije u razvoj turističke regije Stara planina uz povezivanje celogodišnjeg turizma sa komplementarnim delatnostima kao ključnog razvojnog projekta, zaštitu prirode kao uslova i imidza razvoja turizma i infrastrukturno opremanje područja, kao uslova aktiviranja turističke ponude i povećanja značaja timočke razvojne osovine u prostorno-funkcionalnoj organizaciji Republike Srbije; 2) koordinacija na republičkom, regionalnom i opštinskim nivou uz finansiranje iz javnih fondova (naročito u primarnu infrastrukturu i javne sadržaje) i privatnih fondova, kao i iz drugih izvora. Plansko rešenje 1.2. Intenziviranje transgranične i međunarodne saradnje Prioritetne aktivnosti: privredna i kulturna transgranična saradnja opština i grada sa područja Prostornog plana i opština Stare planine u Republici Bugarskoj; jačanje partnerstva na nivou lokalnih vlasti u cilju zajedničkog nastupa kod EU i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju transgraničnih razvojnih programa sa obe strane Stare planine iz oblasti:turizma i infrastrukture i to povezivanje turističkih centara „Senokos” (opština Dimitrovgrad) i „Berkovski Balkan-Kom” (opština Berkovica) zajedničkim skijalištem i drugom turističko-rekreativnom infrastrukturom, realizacija „Drumske obilaznice Stare planine i novih veza (graničnih prelaza) sa Bugarskom”; zaštite prirode, prirodnih vrednosti i životne sredine i to izjednačavanje tretmana zaštite i održivog korišćenja prirodnih resursa, uspostavljanje zajedničkog Parka prirode „Zapadna Stara Planina” i drugo.
Zaštita prirode i prirodnih vrednosti
Plansko rešenje 2.1. Zaštita, prezentacija i kontrolisano korišćenje Parka prirode Prioritetne aktivnosti: sprovođenje odredbi Prostornog plana o uspostavljanju zona i režima zaštite, uređenja i korišćenja Parka prirode;očuvanje/održanje staništa i raznovrsnosti divlje flore i faune, njeno jačanje (brojčano snaženje) i prostorno širenje;očuvanje raznovrsnosti, živopisnosti i lepote predela, unapređenje njegove čistoće i uređenosti u zonama i koridorima stanovanja, privrednih aktivnosti, rekreacije, saobraćaja, sprovođenje prioritetnih aktivnosti sanacije i rekultivacije degradiranih površina;očuvanje ekosistemskih, pejzažnih, bioloških i drugih vrednosti i prirodnih resursa područja i obezbeđivanje dostupnosti za održivo korišćenje iz domena nauke, obrazovanja, turizma, rekreacije i sporta i komplemntarnih aktivnosti; integrisanje prezentacije prirodnih vrednosti u turističku ponudu putem zajedničkih programa, planova i projekata, uz uvođenje određenih taksi (ekološke takse koje bi se plaćale prilikom ulaska u Park prirode) i izdvajanje dela prihoda od turističkih aktivnosti za potrebe zaštite i prezentacije prirode i prirodnih vrednosti koji predstavljaju turističke motive. Plansko rešenje 2.2. Održavanje vodoakumulacije „Zavoj” kao stabilnog vodnog ekosistema Prioritetne aktivnosti: istraživanje kvalitativnog sastava i kvantitativne strukture ihtiofaune, bentosa, planktona i vodene vegetacije vodoakumulacije; praćenje promena osnovnih pokazatelja kvaliteta vode i kontrolisano poribljavanje vodoakumulacije i pritoka.
Zaštita životne sredine
Plansko rešenje 3.1. Unapređenja i zaštite kvaliteta životne sredine Prioritetne aktivnosti: izrada i realizacija Programa za sanaciju i revitalizaciju prirode područja Parka prirode (ugroženih prirodnih vrednosti, oštećenog tla i vegetacije, prirodnih vodotoka i izvora, posledica elementarnih nepogoda i drugo);zaustavljanje neplanske izgradnje na području Parka prirode i preispitivanje mogućnosti za plansko uklapanje i legalizaciju neplanski izgrađenih objekata na ostalom području Prostornog plana;zabrana neplanskog kaptiranja i korišćenja izvora i vrela, kao i neplanskog lokalnog korišćenja hidroenergije vodotoka na području Prostornog plana;regulisanje saobraćajnica i saobraćaja koji ugrožavaju životnu sredinu na području Prostornog plana;izrada i sprovođenje programa zaštite zemljišta od vodne erozije, zagađivanja i drugih degradacionih procesa, zaštite voda od zagađivanja i nepovoljnih promena hidroloških režima, zaštite vazduha od zagađivanja, zaštite od prekomerne buke i drugo; izrada katastra zagađivača prirode i životne sredine u Parku prirode i na ostalom području Prostornog plana;uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine na području Prostornog plana (zemljišta, vode, vazduha i vegetacije); izrada procene uticaja na prirodu i životnu sredinu svih prioritetnih programa, planskih dokumenata i projekata. Plansko rešenje 3.2. Zaštita kvaliteta voda Prioritetne aktivnosti: uspostavljanje i obeležavanje uže zone zaštite vodoakumulacije „ Zavoj”;sanitarno opremanje svih objekata i sanacija zagađenog zemljišta u užoj zoni zaštite vodoakumulacije, na teritoriji KO Pokrevnik, Zavoj, Mala Lukanja, Velika Lukanja, Gostuša i Pakleštica;zaštita vodoakumulacije „ Zavoj” od procesa eutrofikacije; održivo korišćenje lokalnih izvorišta do količina koje ne ugrožavaju ekološke uslove u okruženju i održavanje kvaliteta voda vodotoka i vodoakumulacije u propisanim I i I/II klasama kvaliteta. Plansko rešenje 3.3. Antierozivna zaštita sliva vodoakumulacije „ Zavoj” Prioritetne aktivnosti: prioritetne aktivnosti uređenja i regulacije bujičnih vodotoka u slivu vodoakumulacije „ Zavoj”;primena bioloških i tehničkih mera antierozivne zaštite i uređenja na lokalitetima koje ugrožava ekscesivna i jaka erozija; revitalizacija i rekultivacija pozajmišta, odlagališta i površina oštećenih radovima na izgradnji suprastrukture i infrastrukture. Plansko rešenje 3.4. Upravljanje kvalitetom vode vodoakumulacije „Zavoj” delom toka Temštice nizvodno od brane i Toplodolske reke Prioritetna aktivnost: izrada Plana zaštite i upravljanja kvalitetom voda u skladu sa Prostornim planom;kontinualno obezbeđenje garantovanog ekološkog protoka od 600 l/s na Visočici nizvodno od Zavojskog jezera do ušća sa Toplodolskom rekom i oko 1.200 l/s na Temštici u zoni naslja Temska;ublažavanje talasa velikih voda;zaštita životne sredine, prirodnih vrednosti i ostvarivanje koristi za lokalnu zajednicu naselja Temska, opštinu Pirot i vodoprivredni sistem Republike Srbije (po navedenom redosledu) preko:integralne zaštite prirodnih i kulturnih vrednosti, uređenja i korišćenja vodnih resursa, uz kontinualno ispuštanje/obezbeđenje garantovanog ekološkog protoka iz jezera u Visočicu;uspostavljanja poverenja lokalnog stanovništva putem ugovornih garancija da se: obezbedi kontinualno garantovani minimalni proticaj vode preko cele godine Toplodolske reke i Visočice u skladu sa odredbama Zakona o vodama; revitalizuje MHE „Temac” sa branom i miniakumulacijom na Temštici; izgradi kanalizacija i PPOV u naselju Temska; male vode Toplodolske reke neće prevoditi u Zavojsko jezero;obezbeđenje odgovarajuće kompenzacije lokalnom stanovništvu zbog ograničenja režimima akumulacije i slivnog područja;poboljšavanje efekata Zavojskog jezera u svim domenima korišćenja, uređenja i zaštite voda;.monitoring kvaliteta voda; monitoring količina i kvaliteta vode na izlazu iz PPOV.
Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Plansko rešenje 4.1. Zaštita i prezentacija nepokretnih kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline u I stepenu zaštite na području Prostornog plana Prioritetne aktivnosti: istraživanje i evidentiranje dosad neevidentiranih spomenika kulture (potopljena crkva nekadašnjeg naselja Zavoj iz 16. veka, koja će biti rekonstruisana u okviru turističkog naselja „Zavojsko jezero” na južnoj obali Zavojskog jezera; crkavi i objekatata narodnog graditeljstva u podplaninskim selima na teritoriji opštine Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad i grada Zaječara) i prostornih kulturno-istorijskih celina (ambijentalne celine narodnog graditeljstva u podplaninskim selima Topli Do, Dojkinci i Rosomač u opštini Pirot, Senokos u opštini Dimitrovgrad i drugo); utvrđivanje dosad neustanovljenih zaštićenih okolina nepokretnih kulturnih dobara u I stepenu zaštite;stavljanje pod prethodnu zaštitu evidentiranih vrednosti u I stepenu zaštite i pokretanje procedure za njihovo proglašenje;izrada Programa konzervacije, restauracije i revitalizacije nepokretnih kulturnih dobara na području Prostornog plana, sa utvrđenim prioritetima i fazama; realizacija prioritetnih radova konzervacije i restauracije spomenika kulture u I stepenu zaštite – tvrđava „Kale” u Pirotu, manastir Sv. Trojice između Donje i Gornje Kamenice i crkva Sv. Bogorodice u Donjoj Kamenici u opštini Knjaževac, pećinska crkvica Sv. Petra i Pavla kod Rsovaca, manastir Sv. Bogorodice kod Vrela i obnova potopljene crkve sela Zavoj u opštini Pirot, manastir Rođenja Presvete Bogorodice u Suvodolu u gradu Zaječaru (navedeni spisak predstavlja plansku procenu i može biti korigovan ukoliko se Programom konzervacije, restauracije i revitalizacije utvrdi drugačiji redosled).
Korišćenje i zaštita poljoprivrednog i šumskog zemljišta i šuma
Plansko rešenje 5.1. Održivo korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta Prioritetne aktivnosti: striktno definisanje mera antierozivne zaštite i uslova napasanja stoke po zonama zaštite prirodnih vrednosti Parka prirode u skladu sa heterogenošću reljefa, položaja, flore, hidrografije, zemljišta, blizine/udaljenosti šuma, stepena degradacije i drugih fiziogeografskih uslova u pašnjačkim rejonima, kao i na područjima zaštite vodoizvorišta;destimulisanje intenzivnog korišćenja poljoprivrednih zemljišta niske bonitetne vrednosti uvođenjem poreskih olakšica i drugih podsticaja za pošumljavanje, odnosno zatravljavanje submarginalnih oranica, livada i pašnjaka, posebno na nagibima iznad 25% i na drugim erodobilnim lokacijama;popravljanje agrohemijskih osobina obradivih zemljišta, korišćenjem podsticajnih sredstava iz budzeta Republike Srbije i drugih izvora, na osnovu prethodnih pedoloških analiza;reintrodukcija i umnožavanje autohtonih domaćih životinja i biljaka korišćenjem sredstava budzeta i donacija, kao i obnova i očuvanje kompleksa tradicionalnih gazdinstava uz pomoć podsticajnih sredstava za razvoj sela;izrada odgovarajuće investicione dokumentacije za podizanje novih i obnovu dela amortizovanih zasada voća i vinograda, koji su po sortimentu prikladni za primenu metoda organske proizvodnje, odnosno integralnog sistema zaštite i prihranjivanja biljaka;izrada i sprovođenje posebnih programa obnove pašnjačkog stočarenja i uspostavljanja organskog sistema ovčarske proizvodnje, prvenstveno u funkciji očuvanja i progradacije prirodnih planinskih travnjaka;donošenje podsticajnih, restriktivnih i obrazovnih mera kojima se sprečavaju nepovoljni uticaji poljoprivredne proizvodnje na stanje životne sredine; uvođenje budzetske podrške po osnovu doprinosa multifunkcionalnih poljoprivrednih gazdinstava očuvanju prirodnih resursa, biodiverziteta, ambijentalnih i kulturoloških vrednosti planinskih i drugih područja sa trajnim agroekološkim ograničenjima za ostvarivanje cenovno konkurentne poljoprivredne proizvodnje. Plansko rešenje 5.2. Razvoj poljoprivrede i restrukturiranje agrarnog sektora radi povećanja tržišne konkurentnosti lokalnih poljoprivrednih proizvoda Prioritetna aktivnost: podrška razvoju i promociji organske proizvodnje hrane (izbor lokaliteta i programa, uključivanje u mrežu labaratorija za atestiranje, marketing i slično), kao i aktivnostima vezanim za dobijanje robne marke širokog asortimana lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda po osnovu posebnih/zaštićenih odlika geografske sredine;obezbeđenje prava zakupa zemljišta i dobrog funkcionisanja tržišta zemljišta, koje olakšava pomeranje resursa sa napuštenih/regresivnih gazdinstava ka produktivnijim poljoprivrednicima, kao i drugih mera podrške ukrupnjavanju i tehničko-tehnološkoj modernizaciji porodičnih gazdinstava;organizovanje odgovarajućih modaliteta poslovnog povezivanja porodičnih gazdinstava, međusobno i sa sferom prometa i prerade poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;podrška poslovnoj konsolidaciji i tehnološkoj modernizaciji preduzeća prehrambene industrije, osnivanju malih i mikro pogona na selu za prihvatanje, skladištenje i preradu lokalnih poljoprivrednih sirovina i unapređenje plasmana odgovarajućih prerađevina; organizovanje efikasnog sistema savetodavne poljoprivredne službe, osavremenjivanje rada veterinarske službe i permanentno stručno obrazovanje zemljoradnika, posebno u pogledu primene metoda organske proizvodnje hrane, strogo kontrolisanog/integralnog prihranjivanja i zaštite bilja, adekvatne ishrane i nege stoke, antierozione obrade zemljišta i slično. Plansko rešenje 5.3. Revitalizacija sela Prioritetna aktivnost: uspostavljanje partnerstva lokalnih aktera i nosioca interesa iz javnog i privatnog sektora pri utvrđivanju specifičnih socio-ekonomskih i ekoloških problema svoje sredine radi donošenja akcionih programa za ruralni razvoj u interakciji sa planiranim razvojem turističke ponude i komplementarnih delatnosti kojima se obezbeđuju alternativni prihodi lokalnom stanovništvu;uvođenje i efikasno korišćenje modaliteta agrarne podrške, a naročito bespovratnih podsticajnih sredstva za unapređenje sela koja mogu da koriste registrovana poljoprivredna gazdinstva i zemljoradničke zadruge (za unapređenje proizvodnje i plasmana), udruženja građana i jedinice lokalne samouprave (razvoj sela i promovisanje aktivnosti na selu); animiranje i privlačenje potencijalnih domaćih i stranih investitora, uključujući i predpristupne programe EU, za ulaganja u održivi razvoj poljoprivrede i sela. Plansko rešenje 5.4. Održivo korišćenje i zaštita šumskog zemljišta i šuma Prioritetna aktivnost: očuvanje i unapređivanje stanja postojećih šuma i poboljšanje strukture šumskih sastojina;ostvarivanje planskog korišćenja šuma;povećanje stepena šumovitosti pošumljavanjem oko 15 km2 (ili 20% planom predviđene površine od 75,54 km2) na:zemljištu slabijeg proizvodnog potencijala (u javnom i privatnom vlasništvu) prema dinamici utvrđenoj opštim i posebnim osnovama i programima gazdovanja šumama, uz saglasnost vlasnika/korisnika zemljišta; lokalitetima koje ugrožava jaka i ekscesivna erozije na delu: sliva vodoakumulacije „Zavoj”; sliva Toplodolske reke i Temštice i sliva desnih pritoka Trgoviškog Timoka; primena mera antierozivne zaštite tokom uređenja i izgradnje površina planiranog alpskog skijališta Stara planina;kompezaciono podizanje novih šuma u skladu sa dinamikom seče zbog izgradnje turističko-rekreativne suprastrukture i infrastrukture; uvođenje malopovršiskog sistema gazdovanja; kontrolisano korišćenje šumskih plodova i lekovitog bilja. Plansko rešenje 5.5. Razvoj lovstva Prioritetna aktivnost: utvrđivanje ograničenja u pogledu organizacije lovnih i ribolovnih područja u Parku prirode;formiranje centara za uzgoj divljači i po jednog komercijalnog lovišta na području Prostornog plana u opštinama Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad;očuvanje i unapređenje raznovrsnosti lovne faune, posebno retkih i ugroženih vrsta lovne divljači;poboljšanje stanja i fonda sitne divljači (zeca i jarebice) i krupne divljači (srne i divlje svinje) u skladu sa kapacitetom lovno produktivne površine koja obezbeđuje normalan razvoj šumskih ekosistema; organizovanje lovnog turizma i edukacija lovnih stručnjaka i lovaca sa ciljem zaštite i uzgoja divljači.
Privredne aktivnosti
Plansko rešenje 6.1. Dovršavanje procesa privatizacije i prilagođavanje novim tržišnim uslovima privređivanja uz stvaranje dinamičnog poslovnog ambijenta Prioritetne aktivnosti: pokretanje razvoja turizma turističke regije Stara planina, i komplementarnih delatnosti sa pratećim uslugama za podmirivanje potreba turista i izletnika; unapređenje proizvodnje i prerade poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u mikropogonima, u skladu sa tradicijom i savremenim standardima kvaliteta;razvoj MSP, kao osnovnog oblika organizovanja firmi i generatora razvoja, konkurentnosti i zapošljavanja uz:obezbeđenje poreskih i drugih olakšica na republičkom nivou;obezbeđenje dostupnosti izvora finansiranja i bankarskih kredita;intenziviranje saradnje između privrede regiona, opština i velikih sistema sa MSP; održavanje konkurentnosti lokalnih privreda, odnosno poslovanja postojećih uspešnih firmi (industrija gume i tekstila u Pirotu, pre svih AD „Tigar”, tekstilna i prehrambena industrija u Knjaževcu, prehrambena industrija u Dimitrovgradu i metalna i prehrambena industrija u Zaječaru). Plansko rešenje 6.2. Obezbeđenje dopunskih ili alternativnih izvora prihoda stanovništva Prioritetne aktivnosti: unapređenje postojećih i uvođenje novih ekološki prihvatljivih privrednih delatnosti u skladu sa uspostavljenim režimima zaštite i tržišnim uslovima;razvoj dopunske, alternativne ekonomije seoskog domaćinstva sa mikro/malim proizvodnim pogonima/jedinicama iz oblasti proizvodnje i prerade poljoprivrednih i šumskih proizvoda, odnosno turizma i ugostiteljstva;povećanje zaposlenosti seoskog stanovništva na pružanju turističkih usluga, podizanju, nezi i planskoj eksploataciji šuma, u lovstvu, kontrolisanom sakupljanju i preradi šumskih plodova i lekovitog bilja; edukacija stanovništva u oblasti zaštite prirode, alternativne seoske ekonomije i turističke delatnosti.
Program turističkih sadržaja, organizacija i uređenje turističkih prostora
Plansko rešenje 7.1. Kompletiranje i intenziviranje korišćenja postojeće turističke ponude Prioritetne aktivnosti: konsolidacija opremljenosti kapaciteta i bolja organizacija korišćenja postojeće turističke ponude – u Pirotu, Knjaževcu, Dimitrovgradu, Kalni, na Basarskom kamenu, Zavojskom jezeru i Babinom zubu. Plansko rešenje 7.2. Izgradnja prvih segmenata turističke ponude u prostoru Prioritetne aktivnosti: prva etapa izgradnje akva-sitija u Pirotu;prva etapa uređenja Zavojskog jezera za kupanje, sportove na vodi i sportski ribolov;prva etapa izgradnje sektora 1. alpskog skijališta „Golema reka” u opštini Knjaževac – uz izgrađeno skijalište od Konjarnika do Markove livade kapaciteta od 800 jednovremenih skijaša sa žičarom četvorosed i ski-stazama, izgradnja novog skijališta ukupnog kapaciteta od 3.946 jednovremenih skijaša (2.821 skijaša u funkciji prve etape izgradnje turističkog rizorta Jabučko ravnište i 1.125 skijaša u funkciji prve etape izgradnje turističkog centra Golema Reka, oba u opštini Knjaževac) sa odgovarajućim brojem žičara i ski-staza; prva etapa izgradnje sektora 2. alpskog skijališta „Topli Do” u opštini Pirot – uz izgrađeno skijalište od Markove livade do Babinog zuba kapaciteta od 400 jednovremenih skijaša sa ski-liftom i ski-stazama, izgradnja novog skijališta ukupnog kapaciteta od 2.005 jednovremenih skijaša (1.209 skijaša u funkciji prve etape izgradnje turističkog rizorta Jabučko ravnište u opštini Knjaževac i 846 skijaša u funkciji prve etape izgradnje turističkog naselja „Rakitska Gora” u opštini Pirot) sa odgovarajućim brojem žičara i ski-staza; prva etapa izgradnje sektora 6. alpskog skijališta „Senokos-Srebrna glava” u opštini Domitrovgrad – izgradnja novog skijališta kapaciteta od 800 jednovremenih skijaša u funkciji prve etape izgradnje turističkog centra „Senokos 2” sa jednom novom žičarom i odgovarajućim ski-stazama; Plansko rešenje 7.3. Realizacija smeštajnih kapaciteta u tradicionalnim naseljima i novim turističkim centrima i turističkim naseljima Prioritetne aktivnosti: rekonstrukcija i dogradnja dela postojećih stambenih objekata u opštinskim centrima Pirot, Knjaževac i Dimitrovgrad, mešovitim naseljima Kalna i Temska i planinskim selima uz polazišta prioritetnih žičara (Crni Vrh u opštini Knjaževac, Topli Do u opštini Pirot i Senokos u opštini Dimitrovgrad), kao i tansformacija dela legalnih vikend objekata na Zavojskom jezeru za privatni smeštaj, smeštaj u turističkim pansionima i apartmanima (na osnovu stimulativnih kredita i drugih beneficija); kompletna izgradnja turističkog naselja „Konjarnik – Babin Zub” u opštini Knjaževac – 400 ležaja u Konjarniku (od toga 72% u turističkim apartmanima i 28% u pansionima), sa postojećih 150 ležaja na Babinom Zubu – ukupno 550 planiranih ležaja, sa planiranim pratećim sadržajima;izgradnja prve etape turističkog centra „Golema Reka” u opštini Knjaževac sa 1.000 ležaja (od toga 20% u hotelu, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima) i neophodnim pretećim sadržajima; izgradnja prve etape turističkog centra „Senokos” u opštini Dimitrovgrad sa 500 ležaja (od toga 20% u hotelu, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima) i neophodnim pratećim sadržajima; izgradnja prve etape turističkog naselja „Rakitska Gora” u opštini Pirot sa 500 ležaja (od toga 20% u hotelu, 50% u turističkim apartmanima i 30% u pansionima) i neophodnim pretećim sadržajima. Plansko rešenje 7.4a. Realizacija smeštajnih kapaciteta u turističkom rizortu Jabučko ravnište Prioritetne aktivnosti: 1) izgradnja prve etape turističkog rizorta na lokalitetu Jabučko ravnište u opštini Knjaževac sa 6.200 ležaja (od toga 9,3% u centralnom destinacijskom hotelu, 49,2% u kondotelima turističkog sela, 10,8% u kućama za stanovanje nekoliko porodica, 8,7% u jednoporodičnim kućama, 18,7% u porodičnim mini-hotelima i 2,9% u pansionima) sa neophodnim pratećim sadržajima. Plansko rešenje 7.5. Izrada razvojnih dokumenata i institucionalno organizovanje subjekata razvoja turizma Prioritetne aktivnosti: izrada planskih i investicionih dokumenata (urbanističkih planova, arhitektonsko-građevinskih i drugih projekata) za izgradnju i uređenje predviđenih sadržaja;ostvarivanje saradnje između obuhvaćenih gradova, opština, kao i saradnje sa susednim opštinama, gradovima, privrednim, kulturnim i drugim organizacijama i institucijama na razvoju turizma; ostvarivanje transgranične saradnje u razvoju turizma sa Republikom Bugarskom na državnom i lokalnom nivou (obuhvaćene opštine na srpskoj sa pograničnim opštinama na bugarskoj strani); formiranje informacionog sistema o turističkim resursima i tražnji, uvođenje monitoringa turističkog poslovanja, promocije i propagande Parka prirode i turističke regije Stara planina; integralni razvoj turističke ponude kroz saradnju „Društva sa ograničenom odgovornošću za koordinaciju i operativno vođenje projekata razvoja planinskog turizma na području Stare Planine” (u daljem tekstu: „Stara planina” DOO) , JP „Babin zub” i drugih subjekata razvoja (regionalne agencije u Pirotu kao centru turističke regije, agencija turističkih rejona, sektora skijališta i mesnih/lokalnih agencija po turističkim kompleksima i mestima u okviru sektora, u saradnji sa turističkim organizacijama opština, Asocijacijom turističkih organizacija opština istočne Srbije, Regionalnom turističkom asocijacijom „Stara planina” u Bugarskoj i drugo).
Javne službe
Plansko rešenje 8.1. Razvoj i organizacija javnih službi i usluga usklađeni sa funkcijama naselja Prioritetnaaktivnost: unapređenje javnih službi u subopštinskim centrima, centrima zajednica sela i selima sa specifičnim funkcijama, kao i putem novih programa i modaliteta pružanja usluga prilagođenih različitim kategorijama i ciljnim grupama korisnika; unapređenje postojećih objekata i namenska izgradnja višefunkcionalnih javnih i privatnih objekata u skladu sa potrebama korisnika – stanovnika iz gravitirajaćih naselja i turista, uz primenu komunikacijskih inovacija. Plansko rešenje 8.2. Povećanje kvaliteta fizičke dostupnosti i efikasnosti javnih službi u centrima mreže naselja Prioritetne aktivnosti: diverzifikacija i fleksibilnija organizacija javnih službi u javnom i privatnom sektoru;modernizacija rada mesnih kancelarija;racionalizacija mreže objekata osnovnog obrazovanja i poboljšanje obrazovnog procesa uz proširivanje obuhvata specijalizovanog i subvencioniranog prevoza na sve učnike osnovnog i srednjeg obrazovanja;stvaranje mogućnosti za ravnopravnije korišćenje usluga dečjeg vaspitanja i obrazovanja uvođenjem specijalizovanih programa i mobilnih ekipa dečjih vrtića, kao i proširenje mreže objekata u prigradskim naseljima i subopštinskim centrima;obezbeđenje socijalne i zdravstvene zaštite starih i nemoćnih lica; povezivanje razvoja kulture i fizičke kulture sa ostalim funkcijama naselja, formiranjem kombinovanih sadržaja (obrazovno-kulturnih, obrazovno-sportskih, kulturno-rekreativnih i slično);modernizacija rada mobilnih i stacionarnih službi veterinarske zaštite;unapređenje uslova za kvalitetan prijem TV i radio signala u svim naseljima, redovno i kvalitetno održavanje lokalnih puteva, osavremenjavanje postojećih pošta i otvaranje novih poštanskih jedinica i drugo.
Putna infrastruktura i dostupnost područja
Plansko rešenje 9.1. Izgradnja i modernizacija putne mreže Prioritetne aktivnosti: modernizacija, rekonstrukcija i pojačano održavanje državnih puteva II reda ka Staroj planini iz pravaca Knjaževca, Dimitrovgrada i Pirota R-121 (prioritetno deonice Knjaževac-Kalna u dužini od 30 km i Pirot-Basarski kamen-Rsovci-Visočka Ražana-Slavinja i Izatovci-Donji Krivodol-Radejna u ukupnoj dužini od 30 km), Minićeva R-247-a, Svrljiga R-243 (prioritetno deonica Kalna-Janja u dužini od 8 km) i Niša R-244 (prioritetno deonica Bela Palanka-Svrljig /Babina Glava).izgradnja nove deonice puta II reda na relaciji Donji Krivodol- granica sa Bugarskom u dužini od oko 1,8 km; rekonstrukcija i izgradnja novih javnih lokalnih saobraćajnica na relacijama (većim delom trasama postojećih nekategorisanih i šumskih puteva): Janja-Jabučko ravnište u nastavku puta II reda R-243 Kalna-Janja u dužini od oko 14 km-rekonstrukcija;selo Crni Vrh (most na Golemoj reci-turistički centar „Golema Reka” dužine oko 3,5 km;Mrtvački most (na putu od Temske ka Toplom Dolu)-brana „Zavoj” u dužini od oko 4,3 km;Cerova-Mirkovci (na R-121 od Knjaževca ka Pirotu)- turistički rizort Jabučko ravnište u dužini od oko 16,5 km, za šta se daje predlog dobijanja ranga državnog puta II reda (uz prethodnu izradu studije opravdanosti) zbog povezivanja opština Pirot i Knjaževac, odnosno obostranog pristupa turističkom rizortu Jabučko ravnište, kao i povezivanja u pravcu državnog puta II reda Bela Palanka-Svrljig (preko lokalnog puta Cerova-Bazovika- Orlja-Babina glava);Topli Do-turističko naselje „Rakitska Gora” u dužini od oko 5 km;Koprivštički Krst-Belski Krst u dužini od oko 8,4 km;veza puta za selo Gostušu sa selom Rsovci u dužini od oko 9,7 km;veza puta Temska-Topli Do sa selom Rudinje u dužini od oko 3 km;veza puta selo Senokos-turistički centar „Senokos 2” u dužini od oko 2,7 km; modernizacija postojećih lokalnih saobraćajnica u funkciji službenih puteva. Plansko rešenje 9.2. Uspostavljanje javnog saobraćaja i informativno-kontrolnih punktova na ulazima u Park prirode Prioritetne aktivnosti: uspostavljanje efikasnog sistema javnog saobraćaja na pravcima pristupa do turističkih lokaliteta prioritetnih za realizaciju;realizacija autobuskih stanica i autobuskih stajališta u postojećim naseljima i na prioritetnim turističkim lokalitetima; postavljanje informativno-kontrolnih punktova, odnosno ulaznih kapija u Park prirode i to: „Inovo” iznad Kalne na putu II reda R-243 (opština Knjaževac); „Temska” iznad Temske na lokalnom putu Temska-Topli Do (opština Pirot); „Smilovci” iznad Smilovaca na putu na putu II reda R-121 Dimitrovgrad-Donji Krivodol (opština Dimitrovgrad). Plansko rešenje 9.3. Izgradnja internih saobraćajnica u turističkom rizortu Prioritetne aktivnosti: 1) izgradnja internih saobraćajnica u turističkom rizortu Jabučko ravnište.
Hidrotehnička infrastruktura
Plansko rešenje 10.1. Fazni razvoj sistema vodoakumulacije „Zavoj” Prioritetne aktivnosti: razvoj kapaciteta HE „Pirot”;revitalizacija MHE „Temac”, instalisane snage 625 kW i godišnjom proizvodnjom 2,8 GWh, sa branom i miniakumulacijom na Temštici zapremine oko 30.000 m3;izgradnja magistralnog cevovoda uzvodno i nizvodno od Pirota duž Nišave;priprema i izrada urbanističke i projektne dokumentacije kojom bi se sagledala opravdanost i izvodljivost projekta prevođenja dela voda Toplodolske reke i pribavljanje saglasnosti i dozvola za hidrotehničke sisteme vezane za završetak druge faze razvoja vodoakumulacije „Zavoj” i Nišavskog regionalnog podsistem za snabdevanje vodom stanovništva. Plansko rešenje 10.2. Poboljšanje i razvoj sistema vodosnabdevanja tradicionalnih naselja i novih turističkih centara i turističkih naselja Prioritetne aktivnosti: poboljšanje puzdanosti i razvoj sistema za snabdevanje vodom naselja Pirot i Knjaževac, koja imaju karakter manjih regionalnih sistema i koji podmiruju potrebe većeg broja seoskih naselja u dolini Nišave i Belog Timoka;rekonsturkcija i poboljšanje radnih performansi lokalnih vodovodnih sistema, posebno u zonama turističkog razvoja;revitalizacija i sanitarno uređenje izvorišta lokalnih sistema vodosnabdevanja;realizacija lokalnih vodovodnih sistema turističkih centara i naselja i to za: turističko naselje „Konjarnik – Babin Zub” izgradnja vodovoda (dužine oko 3,5 km) kapaciteta 2,8 l/s; turistički centar „Golema Reka” izgradnja prve etape vodovoda (dužine oko 3 km) kapaciteta minimum 5 l/s; turistički centar „Senokos” izgradnja prve etape vodovoda (dužine oko 3 km) kapaciteta minimum 2,7 l/s; turističko naselje „Rakitska Gora” izgradnja prve etape vodovoda (dužine oko 2 km) kapaciteta minimum 2,7 l/s. Plansko rešenje 10.3. Razvoj sistema za kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda tradicionalnih naselja i novih turističkih centara i turističkih naselja Prioritetne aktivnosti: evakuacija i prečišćavanja otpadnih voda putem gravitacionih separatnih kanalizacionih sistema sa odgovarajućim PPOV sa mehaničkim i biološkim tretmanom u Pirotu i Knjaževacu i na turističkim lokalitetima, i to:- turistički centar „Golema Reka”-Crni Vrh-PPOV (nizvodno od turističkog naselja „Crni Vrh”) dužine oko 5 km;- turistički centar „Senokos”-Senokos-Kamenica-PPOV (nizvodno od turističkog sela Kamenica) dužine oko 6 km;- turističko naselje „Konjarnik-Babin Zub” (sa posebnim PPOV), dužine oko 4 km, uz mogućnost priključenja na separatni gravitacioni sistem Golema Reka-Crni Vrh;- turističko naselje „Rakitska gora” (sa posebnim PPOV);- mešovito naselje „Temska” (sa posebnim PPOV);- turističko naselje „Zavojsko jezero”-PPOV u podbranskom delu dužine oko 3 km (kao uslov za legalizaciju bespravno podignutih vikend objekata i formiranje planiranog turističkog naselja „Zavojsko jezero”); prikupljanje i sanitarno bezbedno odvođenje atmosferskih voda s lokalnih puteva u užoj zoni zaštite akumulacije „Zavoj” i puteva II reda u široj zoni zaštite izvorišta;sanitacija postojećih i izgradnja novih sanitarnih septičkih jama za domaćinstva u užoj zoni zaštite vodoakumulacije „Zavoj” u naseljima Pokrevnik, Zavoj, Mala Lukanja, Velika Lukanja, Pakleštica, Koprivštica, Gostuša i Bela;sanitacija postojećih i izgradnja novih vodonepropusnih bazena za čvrsti stajski otpad i jama za osoku u užoj zoni zaštite vodoakumulacije „Zavoj” u naseljima Pokrevnik, Zavoj, Mala Lukanja, Velika Lukanja, Pakleštica, Koprivštica, Gostuša i Bela; unapređenje sanitacije postojećih naselja u široj zoni zaštite vodoakumulacije „Zavoj” i na ostalom području Prostornog plana. Plansko rešenje 10.4. Vodosnabdevanje i kanalisanje otpadnih voda turističkog rizorta Jabučko ravnište Prioritetne aktivnosti: izrada hidrotehničke studije vodosnabdevanja i kanalizacije turističkog rizorta;realizacija sistema vodosnabdevanja turističkog rizorta (prva faza) kapaciteta minimum 30 l/s;realizacija sistema kanalisanja otpadnih voda turističkog rizorta sa posebnim PPOV. Plansko rešenje 10.5. Razvoj sistema za obezbeđenje vode za tehničke potrebe, zaštita i uređenje vodnog zemljišta Prioritetne aktivnosti: izgradnja miniakumulacija: „Temac” na Temštici uzvodno od naselja Temska, „Sedlo 1” nizvodno od turističkog centra „Golema Reka” na Golemoj reci, na profilu ispod sastava sa Prilepskom rekom, Konjarnik na Zupskom potoku i druge miniakumulacije na pogodnim lokacijama (sa posebnim hidrantskim mrežama namenjenim za pravljenje snega i druge tehničke potrebe na sektoru skijališta 1 „Golema Reka” kao i skijališta na koje se oslanja turistički rizort);razvoj prve etape hidromelioracionih sistema na zemljištima viših bonitetnih klasa u Pirotskom polju i dolini Belog Timoka; realizacija MHE prema planskoj i projektnoj dokumentaciji, bez ugrožavanja ekološke ravnoteže, režima zaštite i rezervacije prostora za druge namene;uklanjanje/sanacija postojećih neplanskih MHE koje ne ispunjavaju vodoprivredne uslove ili narušavaju vodni režim; uspostavljanje i uređenje profila za merenje proticaja i kvaliteta voda na Visočici i Toplodolskoj reci i većim pritokama (u opštini Pirot), Crnovrškoj reci i Golemoj Reci i većim pritokama (u opštini Knjaževac) i Vodeničkoj reci i većim pritokama (u opštini Dimitrovgrad).
Energetska infrastruktura
Plansko rešenje 11.1. Napajanje električnom energijom konzumnog područja postojećih naselja i planiranih turističkih lokaliteta Prioritetne aktivnosti: rekonstrukcija i kompletiranje TS110/35 kV Knjaževac, TS 35/10 kV Kalna, TS35/10 kV Pirot 8, TS35/10 kV Pirot 5, TS35/10 kV Dimitrovgrad 2 i elektro-energetskih objekata sela uz prioritetne turističke lokalitete;izgradnja prve etape zatvorenog, dvostranog sistema snabdevanja elektroenergijom na pravcu Kalna – Golema Reka – Topli Do – Temska realizacijom:dalekovoda od postojećeg DV 35(10) kV Mezdreja do nove trafostanice TS 35/10(20) kV Golema Reka (prva etapa 4 MVA) za turistički centar „Golema Reka” u dužini od oko 13 km; dalekovoda DV 35 kV od trafostanice TS 35/10 kV Temska do TS 35/10(20) kV Topli Do (prva etapa 4 MVA) u dužini od oko 15 km.izgradnja dalekovoda DV 35 kV od trafostanice TS 110/35(20) kV Dimitrovgrad do nove TS 35/10(20) kV Senokos (prva etapa 2.5 MVA) za turistički centar „Senokos”;izgradnja (odvajanje) direktnog dalekovoda DV 35 kV, sa DV 35 kV Temska TS35/10 kV -Pirot 4 TS 35/10 kV, do TS110/35 kV Pirot 1, u cilju obilaženja TS Pirot 4 TS 35/10 kV koja se nalazi u kompleksu AD „Tigra”. Plansko rešenje 11.2. Napajanje električnom energijom konzumnog područja turističkog rizorta Jabučko ravnište Prioritetne aktivnosti: izgradnja dalekovoda 110 kV na pravcu TS 110/35 kV Svrljig- turistički rizort Jabučko ravnište i trafostanice 110/35(20) kV Jabučko ravnište za potrebe rizorta;izgradnja neophodnih TS35/10(20) kV (prva etapa 16 MVA) i dalekovoda DV35 kV, u skladu sa definisanim parametarima snage i energije;izgradnja dalekovoda (kablovskih deonica) 20 kV i TS 20/0,4 kV u funkciji snabdevanja rizorta. Plansko rešenje 11.3. Proširenje mreže napojnih i distributivnih elektroenergetskih objekata Prioritetne aktivnosti: izgradnja dalekovoda (kablovskih deonica) i TS 10(20)/0,4 kV u funkciji snabdevanja električnom energijom prioritetnih turističkih lokaliteta:turističkog centra „Golema reka” i turističkog centra „Senokos”, od planiranih TS 35/10(20) kV ;turističkog naselja „Rakitska Gora” i turističkog naselja „Babin Zub – Konjarnik” od postojećih i planiranih TS 10(20)/0,4 kV; prve etape sektora skijališta Golema Reka, Topli Do i Senokos-Srebrna Glava od postojećih i planiranih TS 35/10(20) kV i TS 10(20)/0,4 kV; proizvodnja energije iz MHE i uvođenje proizvodnje energije iz drugih alternativnih obnovljivih izvora. Plansko rešenje 11.4. Razvoj gasovodne infrastrukture Prioritetne aktivnosti: prva faza realizacije magistralnog gasovoda Dimitrovgrad – Niš i dovodno-razvodnih gasovoda do Dimitrovgrada i Pirota; izgradnja prve etape infrastrukturnih mreža za snabdevanje TNG u turističkom rizortu i pioritetnim turističkim centrima i naseljima sa MGRS.
Telekomunikaciona infrastruktura
Plansko rešenje 12.1. Proširenje mreže telekomunikacione infrastrukture Prioritetne aktivnosti: zamena postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim ATC;izgradnja deonica optičkih kablova i to:Knjaževac-Kalna-Crni Vrh-turistički rizort Jabučko ravnište u dužini od oko 72 km;turistički centar „Golema Reka”- Crni Vrh u dužini od oko 3,5 km, kao krak sa optičkog pravca Knjaževac – Kalna -Jabučko ravnište;Temska – Topli Do u dužini od oko 17 km; Pirot – ATC Visočka Ržana u dužini od oko 25 km sa privodom na RR stanicu Crni Vrh (manje od 1 km);izgradnja RR veze sa svojim stanicama, antenskim stubovima i signalom na relaciji:Knjaževac-„Tupižnica”-„Žarkova čuka” (min. 21×2 Mbit/s), za potrebe turističkog centra „Golema Reka” i izgradnje optičkog kabla ka Kalni i turističkom rizortu Jabučko ravniše;Crni Vrh (u opštini Pirot, na 1.152 m n.v.) – turistički centar „Senokos”, sa pasivnim reflektorom na lokalitetu „Bubegov kamik” kapaciteta 8 Mbit/s;izgradnja digitalnih ATC u naseljima i zonama turističkog razvoja, sa oko 17.000 novih priključaka u komutaciji i oko 19.000 pretplatničkih kablova u mesnoj mreži (što predstavlja gustinu od oko 53 telefona na 100 stanovnika);izgradnja ruralnih radio sistema (po jedan na teritoriji Pirota i Knjaževca); povećanje broja baznih stanica mobilne telefonije u skladu sa potrebama pokrivanja signalom područja (53 bazne stanice privrednog društva Telenor d.o.o. i 20 baznih stanica privrednog društva „Mobilna telefonija Srbije” – Telekom Srbija a.d.). Plansko rešenje 12.2. Realizacija telekomunikacione mreža u funkciji posebne namene vodoakumulacije „Zavoj” Prioritetne aktivnosti: izgradnja telekomunikacione mreže i objekata za praćenje kvaliteta voda (nizvodno od brane „Zavoj”, sela Temska, turističkog rizorta i centara i drugo). Plansko rešenje 12.3. Razvoj poštanske mreže Prioritetne aktivnosti: poboljšanje opremljenosti postojećih poštanskih jedinica uz uvođenjenje novih usluga u poštanskom saobraćaju; irealizacija poštanskih jedinica u turističkom rizortu Jabučko ravnište, turističkom centru „Golema Reka”, centrima zajednice sela, kao i u naseljima sa specifičnim funkcijama.
Komunalni sadržaji
Plansko rešenje 13.1. Integralno upravljanje komunalnim otpadom Prioritetne aktivnosti: izrada strateškog (planskog) elaborata iz oblasti upravljanja komunalnim otpadom za Timočki okrug i Pirotski okrug koja će definisati strateške okvire za uspostavljanje sistema upravljanja komunalnim otpadom i uključivanje ruralnih područja u taj sistem; izrada projektne dokumentacije za zatvaranje, sanaciju i remedijaciju postojećih deponija sa predmerom i predračunom troškova i procenom uticaja na životnu sredinu;identifikovanje i evaluiranje moguće lokacije za regionalnu deponiju sa reciklažnim centrom sa studijom opravdanosti i procenom uticaja na životnu sredinu;organizovanje komunalne službe na turističkim lokalitetima;zatvaranje i sanacija lokalnih smetlišta u ruralnim područjima i formiranje sanitarno uređenih seoskih odlagališta komunalnog otpada van uže zone zaštite akumulacije „ Zavoj ” i prostora sa uspostavljenim režimima I i II stepena zaštite Parka prirode; organizovanje sakupljačkih stanica za prihvatanje kabastog kućnog otpada van šire zone zaštite akumulacije „Zavoj” i Parka prirode sa transportom ka opštinskoj komunalnoj deponiji, odnosno transfer stanici regionalne komunalne deponije. Plansko rešenje 13.2. Upravljanje komunalnim otpadom turističkog rizorta Jabučko ravnište Prioritetne aktivnosti: 1) organizovanje komunalne službe za sakupljanje komunalnog otpada rizorta. Plansko rešenje 13.3. Sahranjivanje u skladu sa sanitarnim propisima Prioritetne aktivnosti: sanacija postojećih groblja i obezbeđenje komunalno uređenih lokacija za nova groblja u skladu sa režimima zaštite Parka prirode i izvorišta vodosnabdevanja; obezbeđenje komunalno uređenih lokacija za stočna groblja u skladu sa režimima zaštite Parka prirode i izvorišta vodosnabdevanja. Plansko rešenje 13.4. Razvoj toplovodne infrastrukture Prioritetne aktivnosti: revitalizacija, modernizacija i dogradnja proizvodnih kapaciteta i toplovodne mreže u Pirotu (zamena oko 5.000 m i izgradnja oko 1.200 m) i Knjaževcu (proširenje kotlovskih kapaciteta, zamena oko 120 m mreže i tri razmenjivača toplote snage 1 MW);ugradnju filtera na zagađujućim dimnjacima centralnog grejanja; razvoj sistema centralnog grejanja u turističkim centrima i većim turističkim naseljima, primarno na gas i alternativno na solarnu i električnu energiju.
Korišćenje i uređenje prostora od interesa za odbranu i zaštitu od elementarnih nepogoda
Plansko rešenje 14.1. Korišćenje i uređenje prostora od interesa za odbranu Prioritetne aktivnosti: realizacija uslova i mera od interesa za odbranu zemlje kroz planska rešenja Prostornog plana, odnosno prema Uslovima i zahtevima utvrđenim od strane nadležne službe Ministarstva odrbrane (interni broj: 2610-9 od 31. oktobra 2005. godine). Plansko rešenje 14.2. Korišćenje i uređenje prostora od interesa za zaštitu od elementarnih nepogoda Prioritetne aktivnosti: 1) definisanje mera zaštite od elementarnih nepogoda, tehničkih katastrofa i akcidenata (u skladu sa Prostornim planom).
Prioritetne aktivnosti u implementaciji Prostornog plana date su za planska rešenja kojima se zadovoljavaju interesi održivog razvoja i zaštite na republičkom, regionalnom i lokalnom nivou, te su obavezujući za sve nivoe upravljanja. Prioritetne aktivnosti i prva faza ostvarivanja Prostornog plana predstavljaju podlogu za izradu i zaključivanje Ugovora o implementaciji Prostornog plana.
2. UČESNICI U IMPLEMENTACIJI PROSTORNOG PLANA
Ključni učesnici u ostvarivanju Prostornog plana su, u skladu sa svojim nadležnostima i delokrugom rada, odgovarajući organi i institucije na lokalnom, regionalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou.
Ključni učesnici na republičkom nivou upravljanja su ministarstva sa direkcijama i upravama nadležnim za poslove urbanizma i prostornog planiranja, zaštite životne sredine, infrastrukture, kulture, privrede i privrednog razvoja, regionalnog razvoja, unapređenje ekonomskih odnosa sa inostranstvom, turizma, finansija, poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, energetike, javna preduzeća za drumski saobraćaj, javna skijališta, vodoprivredu, šumarstvo, elektroprivredu i telekomunikacije, zavodi nadležni za zaštitu prirode i spomenika kulture. U ostvarivanju Prostornog plana odgovarajuće učešće uzeće i ministarstva nadležna za poslove državne uprave i lokalne samouprave, zdravlja, socijalne politike, prosvete, razvoja i unapređenja sporta i fizičke kulture, drugih poslova od neposrednog ili posrednog značaja za sprovođenje ovog plana, kao i agencija nadležna za prostorno planiranje.
Ključni učesnici na regionalnom nivou upravljanja su Regionalna privredna komora Zaječara i Regionalna privredna komora Niša, a na lokalnom nivou upravljanja oštine Dimitrovgard, Pirot, Knjaževac i grad Zaječar. U ostvarivanju Prostornog plana odgovarajuće učešće uzeće i mesne zajednice, opštinska javna komunalna preduzeća, opštinske direkcije za urbanizam i građevinsko zemljište i druge direkcije, agencije i ustanove sa područja Prostornog plana.
Pored navedenih učesnika neophodno je animirati i organizovati učešće drugih aktera u ostvarivanju ovog plana, u prvom redu žitelje planskog područja, vlasnike nepokretnosti, domaćinstva koja imaju poljoprivredno gazdinstvo, lokalne i druge zainteresovane poslovne subjekte, pre svih AD „Tigar” Pirot, asocijacije proizvođača, udruženja građana, nevladine organizacije, pre svih Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC) i druge aktere.
Sa stanovišta razvoja poljoprivrede, posebno je značajno aktivno učešće lokalnih zajednica u definisanju specifičnih potreba različitih naselja, odnosno grupa naselja određenih resursnih, proizvodnih, demografskih i infrastrukturnih karakteristika. Ovakvim decentralizovanim pristupom obezbeđuju se adekvatne mere podrške ekonomskom i socijalnom razvoju, zaštiti i upravljanju prirodnim resursima i očuvanju lokalne tradicije i kulture.
Sa stanovišta razvoja turizma, posebno je značajan sistem organizovanja, praćenja i usmeravanja prve faze realizacije turističke ponude preko „Stara planina” DOO, JP „Babin zub” i drugih subjekata razvoja, što zahteva i neposredno angažovanje obrađivača plana kroz sve faze realizacije i aktivno učešće lokalnih zajednica.
3. MERE I INSTRUMENTI ZA IMPLEMENTACIJU PROSTORNOG PLANA
Efikasnost implementacije Prostornog plana uslovljena je obezbeđenjem koordinacije predviđenih aktivnosti i različitih aktera/učesnika. Polazi se od iskustava zemalja EU da se uspešna koordinacija može obezbediti primenom multisektorskog pristupa – kombinacije mera i instrumenata različitih politika prema tematskim oblastima i problemima koji se planom rešavaju, kao i uspostavljanjem institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstva na različitim relacijama (javni-privatni sektor, javne-nezavisne institucije/organizacije, nivo upravljanja-javnost i drugo).
Osnovne mere i instrumenti različitih politika za implementaciju planskih rešenja Prostornog plana za period do 2012. godine bazirani su na postojećem sistemu upravljanja u Republici Srbiji. Planom se u određenoj meri sugerišu mere i instrumenti koje će, prema očekivanjima, u ovom periodu biti definisane i primenjivane tokom faza pristupanja EU.
Mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana su otvoreni za usklađivanje sa promenama sistema upravljanja i planiranja u Republici Srbiji u toku ostvarivanja ovog plana.
3.1. Mere i instrumenti različitih politika
3.1.1. Mere i instrumenti opšte ekonomske politike
Ustanovljavanje mera i instrumenata opšte ekonomske politike smatra se značajnim za sva planinska područja u Republici Srbiji, naročito za zone zaštite prirode i razvoja turizma, kao i slivove izvorišta vodosnabdevanja na planinskom području. To bi, u prvom redu, bile sledeće mere i instrumenti:
povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u sprovođenje mera zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta i šuma u skladu sa režimima zaštite prirode i izvorišta, integralnim programima uređenja poljoprivrednog zemljišta i pašnjaka i programima gazdovanja šumama, kao i mera zaštite i prezentacije prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara;
povoljni dugoročni krediti za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda, prikupljanje i deponovanje komunalnog otpada, korišćenja novih i obnovljivih izvora energije i drugih mera zaštite životne sredine i izvorišta;
povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za razvojno opredeljene poljoprivredne proizvođače, kao i dodatne stimulacije za mlade i proizvođače koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva i/ili uvode metode organske proizvodnje;
povoljni krediti i poreski podsticaji za modernizaciju i izgradnju objekata za otkup mleka, otkup i primarnu preradu voća, šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja, za pružanje usluga veterinarske i savetodavne poljoprivredne službe i tehničkih servisa u privatnom sektoru;
formiranje fonda za osiguranje kredita za poljoprivredu, koji će omogućiti korišćenje dugoročnih bankarskih kredita pod povoljnim uslovima za nabavku poljoprivredne mehanizacije, opreme i repromaterijala, obnove stočnog fonda, izgradnje i opremanja stočnih farmi, obnovu i podizanje višegodišnjih zasada;
osiguranje (garancijski fond) i davanje povoljnih dugoročnih kredita i poreskih podsticaja za privatizaciju i razvoj MSP, sa najvećim stepenom osiguranja i najnižim kamatnim stopama, za otvaranje novih radnih mesta i početnike koji prvi put započinju proizvodnju ili za pružanje deficitarnih usluga;
formiranje fonda za regionalni razvoj i razvoj nedovoljno razvijenih područja, koji će subvencionirati i podsticati otvaranje novih radnih mesta i zapošljavanje mlađeg i ženskog dela populacije;
povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji za izgradnju i modernizaciju sadržaja turističke ponude i opreme (za ulaganja u pribavljanje i uređenje građevinskog zemljišta, komunalno opremanje, izgradnju i rekonstrukciju objekata seoskih domaćinstava za turistički smeštaj, izgradnju turističke opreme i organizovanje javnih službi);
povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji privatnom sektoru za pružanje usluga javnih službi;
investicioni programi i sredstava iz stranih donacija za projekte razvoja i promociju poljoprivrede, sela, ruralnog turizma, ruralne infrastrukture, OIE, tradicionalne arhitekture i zaštite biodiverziteta Stare planine, za šta primer predstavlja aktuelni projekat Svetske banke IACP (In-city agro-biodiversity conservation project)koji se odnosi i na područje Parka prirode;
Naznačene mere i instrumente opšte ekonomske politike trebalo bi da ustanove prvenstveno ministarstva nadležna za ekonomiju i regionalni razvoj, finansije i poljoprivredu.
3.1.2. Mere i instrumenti drugih politika
Polazeći od koordinirajuće, kontrolne i kofinansirajuće uloge nacionalnog nivoa odlučivanja (princip partnerstva) pri sprovođenju teritorijalnih razvojnih planova (princip supsidijarnosti), planska rešenja koja se odnose na zaštitu i korišćenje prirodnih resursa i razvoj podržavaće se svim instrumentima opšte ekonomske politike, kao i merama i instrumentima posebnih politika.
Mere zaštite prirodnih vrednosti, životne sredine i kulturnih dobara sprovešće se kroz:
Udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i javnih prihoda opština sa privatnim sektorom u oblastima:
turizma, preko JP „Skijališta Srbije”, „Stara planina” DOO, JP „Babin zub” i drugih subjekata razvoja (formiranih za turistički rizort, turistički centar „Golema reka”, turistički centar „Senokos” i drugo, kao potencijalne korisnike turističkih prostora na Staroj planini), za zaštitu, prezentaciju i kontrolisano korišćenje Parka prirode i turističke regije Stara planina, uz integrisanje prezentacije prirodnih vrednosti u turističku ponudu putem zajedničkih programa, planova i projekata i uz izdvajanje dela turističkog profita za potrebe zaštite prirode koja predstavlja kapitalni turistički motiv;
vodoprivrede i elektroprivrede preko Javnog vodoprivrednog preduzeća „Srbijavode” (u daljem tekstu: JVP „Srbijavode”) i JP „Elektroprivreda Srbije”, kao korisnika vodoakumulacije „Zavoj” – za zaštitu i prezentaciju nepokretnih kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline (posebno etno-nasleđa), rekonstrukciju potopljene crkve nekadašnjeg naselja Zavoj iz 16. veka u okviru turističkog naselja „Zavojsko jezero” na južnoj obali Zavojskog jezera, sanitaciju postojećih naselja u užoj zoni zaštite vodoakumulacije i drugo.
Udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i javnih prihoda opština sa privatnim sektorom u oblasti zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara.
Udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije i javnih prihoda opština u cilju formiranja stručnih timova u opštinama Dimirovgrad, Pirot i Knjaževac i gradu Zaječaru koji bi istražili i evidentirali objekte i ambijente u duhu tradicionalne narodne arhitekture.
Ove mere treba da utvrde i primenjuju ministarstva nadležna za poslove građevinarstva, zaštite životne sredine, infrastrukture, turizama, vodoprivrede, energetike, kulture i finansija, odnosno opštine Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i grad Zaječar, JVP „Srbijavode” i JP „Elektroprivreda Srbije”, JP „Skijališta Srbije” i JP „Babin zub” u saradnji sa Zavodom za zaštitu prirode Srbije, Zavodom za zaštitu spomenika kulture u Nišu, „Starom planinom” DOO i drugim subjektima razvoja i zaštite, kao i privatnim sektorom.
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite životne sredine u kontekstu razvoja turizma su:
uslovljavanje izgradnje turističkog rizorta, turističkih centara i naselja i svih ostalih vidova turističke suprastrukture u Parku prirode prethodnim obezbeđivanjem svih neophodnih infrastrukturnih mreža i objekata;
zaustavljanje neplanske izgradnje na području Parka prirode i preispitivanje mogućnosti za plansko uklapanje i legalizaciju dela neplanski izgrađenih objekata (posebno na teritorijama opština Pirot i Knjaževac);
regulisanje saobraćajnica i saobraćaja na području Prostornog plana, kompletiranjem mreže regionalnih i lokalnih puteva do postojećih naselja i planiranih turističkih lokaliteta, regulisanje internog saobraćaja i saobraćajnica u turističkom rizortu;
obavezna izgradnja sistema centralnog grejanja u turističkom rizortu i turističkim centrima, uz upotrebu energenata i načina grejanja koji ne zagađuju vazduh; uvođenje obaveze ugrađivanja odgovarajućih filterskih postrojenja u sve ostale objekte čijim se grejanjem zagađuje vazduh na području Parka prirode;
sanacija divljih deponija i organizovana, redovna evakuacija otpada van područja Parka prirode, obezbeđivanje dovoljne i adekvatne deponije za čvrsti komunalni otpad iz turističkog rizorta;
izrada katastra zagađivača prirode i životne sredine u Parku prirode i na ostalom području Prostornog plana;
otvaranje informativno-kontrolnih punktova na ulazima u Park prirode i kontrola prometa ljudi, roba i sirovina;
izrada dokumenata procene uticaja na prirodu i životnu sredinu za programe i projekte svih planiranih aktivnosti i sadržaja;
praćenje kvaliteta životne sredine: postavljanjem meteorološke i bio-monitoring stanice u Pirotu i Knjaževcu, turističkom rizortu, turističkim centrima i na vodoakumulaciji „Zavoj”; kontrolom i praćenjem parametara značajnih za procenu i predviđanje stanja životne sredine (šumskog fonda, pošumljenih i zatravljenih šumskih zemljišta, florističko-vegetacionog sklopa u zonama sa režimom zaštite I i II stepena Parka prirode kao i u užoj zoni zaštite akumulacije „Zavoj” i duž nizvodnog dela Temštice); kontrolom uticaja postojećih i planiranih aktivnosti na kvalitet životne sredine; kontrolom komunalnih objekata, posebno postrojenja i objekata za prikupljanje i prečišćavanje otpadnih komunalnih i zagađenih atmosferskih voda, kao i sistema za prikupljanje i eliminisanje čvrstog otpada sa turističkih lokaliteta i naselja.
Ove mere treba da utvrde i primenjuju ministarstva nadležna za poslove urbanizama i prostornog planiranja, građevinarstva, životne sredine, infrastrukture, turizama, vodoprivrede, energetike, javne agencije koje je za iste poslove osnovala Republika Srbija; opštine Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac, grad Zaječar u saradnji sa Zavodom za zaštitu prirode Srbije, Republičkom agencijom za prostorno planiranje, JP „Srbijašume”, JP „Skijališta Srbije”, JP „Putevi Srbije” i JP „Babin zub”, „Starom planinom” DOO i drugim subjektima razvoja i direkcijama za urbanizam i građevinsko zemljište obuhvaćenih opština, odnosno grada Zaječara.
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite životne sredine i razvoja vodoprivrede su:
usklađivanje prodajne cene vode i svih vodoprivrednih usluga sa strateškim opredeljenjima dugoročnog razvoja vodoprivrede Republike Srbije da bi se pokrili svi troškovi proste reprodukcije sistema i troškovi zaštite izvorišta vodosnabdevanja, kao i deo troškova proširene reprodukcije;
udruživanje sredstava javnih prihoda Republike Srbije sa sredstvima opština Dimitrovgrad i Pirot (i drugih opština Nišavskog regionalnog podsistema) i Knjaževac i grada Zaječara (i drugih opština Timočkog regionalnog sistema) u oblasti vodoprivrede i zaštite životne sredine;
izvršenje antierozionih radova na saniranju ekcesivne i jake erozije, kao i definisanje dinamike realizacije svih bioloških mera za saniranje erozije srednjeg intenziteta;
uspostavljanje monitoringa kvalitativnih parametara vode na ulazu i izlazu iz vodoakumulacije „Zavoj” i njenim pritokama i drugim značajnijim vodotocima na području Prostornog plana s matematičkim modelom dinamičkih promena parametara kvaliteta;
realizacija sistema za praćenje relevantnih oskultacionih veličina i repernih tačaka brane „Zavoj” radi ostvarivanja pune bezbednosti nizvodnih područja;
očuvanje kvaliteta voda vodotoka i vodoakumulacije „Zavoj” u propisanim I i I/II klasama kvaliteta;
ispitivanje (mesečno/sezonski): bioloških odlika fitoplanktona, zooplanktona i faune dna vodoakumulacije „Zavoj”, a po potrebi i na pritokama i drugim vodotcima na području Prostornog plana; biotičkih i abiotičkih odlika jezerskog mulja vodoakumulacije „Zavoj”; ihtiofaune u vodoakumulaciji „Zavoj” i značajnijim vodotocima na području Prostornog plana;
kontrola i praćenje biotičkih i abiotičkih promena u vodnom sistemu Temštice nizvodno od vodoakumulacije „Zavoj” i Toplodolske reke i na toj osnovi, prilagođavanjem rada vodozahvatnih i energetskih postrojenja;
zabrana neplanskog kaptiranja i korišćenja izvora i vrela i zahvatanja vode iz vodotoka koji nisu u skladu sa odgovarajućim vodoprivrednim uslovima i saglasnostima, kao i neplanskog lokalnog korišćenja hidroenergije vodotoka na području Prostornog plana;
priključenje lokalnih seoskih vodovoda na regionalne sisteme moguće je uz uslov smanjenja gubitaka u lokalnoj mreži na manje od 20% i uspostavljanja pouzdanog sistema kontrole ključnih tačaka, potrošnje vode i gubitaka u pojedinim granama sistema;
realizacija lokalne regulacija vodotoka, uslovljena primenom tzv. naturalne regulacije koja neće ugroziti posebne prirodne vrednosti na regulisanim deonicama;
uvođenje obaveze odgovarajućeg propisnog odvođenja otpadnih voda iz svih postojećih i planiranih sadržaja na području Parka prirode (a posebno sa slivnog područja vodoakumulacije „Zavoj”) kolektorima ili cisternama (iz vodonepropusnih sengrupa) do PPOV, čije su upotrebne dozvole uslovljene obavezom kontinuiranog merenja količine i kvaliteta vode na izlazu iz PPOV, kao ključne mere efektivnosti takvih postojenja i valjanosti njihove eksploatacije;
zabrana kaveznog uzgoja riba u akumulaciji „Zavoj” u cilju zaštite od eutrofikacije i zabrana motora sa unutrašnjim sagorevanjem na plovilima;
iznalaženje rešenja vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda, posebno turističkog rizorta Jabučko ravnište, prihvatljivog sa aspekta zaštite životne sredine i razvoja vodoprivrede.
Ove mere i instrumente treba da utvrde i njihovu primenu prate ministarstva nadležna za poslove građevinarstva, zaštite životne sredine, infrastrukture, vodoprivrede, energetike i šumarstva. Primena mera i instrumenata je u delokrugu rada Republičke direkcije za vode, JVP „Srbijavode”, vodoprivrednog centra „Sava-Dunav” i Javnog preduzeća „Đerdap”, HE „Pirot”, opštinskih javnih komunalnih preduzeća za vodovod i kanalizaciju, kao i korisnika regionalnih vodoprivrednih sistema (Niškog podsistema Donje-južnomoravskog regionalnog sistema za snabdevanje stanovništva vodom, tj. za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta; Južnomoravskog rečnog sistema za obezbeđenje vode za tehnološke potrebe, energetiku, industriju, zaštitu kvaliteta voda i uređenje vodnih režima u slivu Južne Morave), kao i JP „Srbijašume” (učešće u antierozionom uređenju prostora primenom bioloških mera zaštite).
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja poljoprivrede i sela su:
Inoviranje, usaglašavanje i dosledno sprovođenje zakonskih i podzakonskih akata kojima se reguliše razvoj poljoprivrede i sela, posebno u pitanjima:
uvođenja pravnog reda u vlasničke odnose, uključujući sankcionisanje obaveza korisnika pašnjaka i drugih kategorija poljoprivrednog zemljišta u državnom vlasništvu;
redefinisanja zadružne svojine u kategoriju privatne svojine zadrugara;
sprečavanja deobe poljoprivrednih gazdinstava;
stimulacije za ubrzavanje procesa smene generacija vlasnika, odnosno podmlađivanja starešina/menadzera porodičnih poljoprivrednih gazdinstava;
sigurnosti dugoročnih prava zakupa zemljišta, mehanizacije i drugih poljoprivrednih fondova;
ubrzavanja procesa implementacije obimnog seta zakonskih standarda kojima se reguliše proizvodnja i promet poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u EU.
Kreditna politika kojom će se uvažiti doprinos poljoprivrede očuvanju posebnih prirodnih vrednosti planskog područja obezbeđenjem povlašćenih uslova za investiranje u:
integralne programe uređenja poljoprivredno-šumskog prostora, u skladu sa utvrđenim režimima zaštite prirodnih dobara, u zonama izvorišta voda i na drugim ekološki osetljivim lokacijama;
programe revitalizacije pašnjačkog stočarenja, uključujući sprovođenje ekološki prikladnih tehničkih, bioloških i poljoprivrednih melioracija livada i pašnjaka;
programe razvoja organske proizvodnje, posebno za područja posebnih režima zašte prirodnih vrednosti i vodoizvorišta.
3) Poreska politika koja će predstavljati moćno sredstvo diversifikovanja seoske privrede i integralnog upravljanja prirodnim resursima, primenom mera:
povećanja privlačnosti pojedinih lokacija za privatne investitore, uvođenjem poreskih olakšica, odnosno oslobađanja od poreza u određenom periodu (grejs period), kako za planiranu izgradnju turističkih objekata i drugih uslužnih delatnosti na selu tako i za ulaganja u osnivanje malih i mikro preduzeća za otkup i preradu lokalnih poljoprivrednih proizvoda, otkup i primarnu preradu šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja, veterinarskih stanica, servisa za poljoprivrednu mehanizaciju i slično;
poreske stimulacije za mlade poljoprivrednike koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva, kao i za proizvođače koji uvode metode organske proizvodnje, ulažu u unapređenje integralne proizvodnje grožđa i vina, osnivaju matični zapat za pašnjačko stočarenje i slično;
smanjenja poreza na prenos apsolutnih prava na nepokretnostima pri kupovini poljoprivrednog zemljišta i napuštenih stambenih i ekonomskih zgrada u selima;
smanjenje/oslobađanje od poreza na zakup poljoprivrednog zemljišta;
vremenski progresivno povećavanje poreza vlasnicima koji ne obrađuju, odnosno ne koriste poljoprivredno zemljište u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu i rešenjima iz Prostornog plana.
Neposredne državne subvencije i podsticaje dobijaće sve veći značaj u politici ruralnog razvoja Republike Srbije, tokom započetog procesa postepenog ukidanja podrške tržištu, u korist povećanja udela strukturnih promena i dodele bespovratnih sredstava za ruralni razvoj. Polazeći od mera za unapređenje sela u 2006. godini, fizička lica, lokalne samouprave, udruženja građana i zemljoradničke zadruge sa planskog područja mogu da konkurišu za selektivno dobijanje bespovratnih sredstava kroz projekte koji se odnose na: 1) unapređenje proizvodnje i plasmana; 2) obnovu i jačanje seoske infrastrukture; 3) razvoj i promociju ruralnih oblasti, zaštitu životne sredine i seoskih predela; 4) razvoj i promociju organske proizvodnje. U tim okvirima, sa stanovišta ciljeva ovog segmenta Prostornog plana, prioritetno je korišćenje sredstava za sledeće namene:
pošumljavanje i zatravljivanje erozijom ugroženih područja;
podršku integralnim projektima za ponovno uspostavljanje pašnih proizvodnih sistema u visokoplaninskim oblastima;
košenje visokoplaninskih livada za pripremu sena;
podršku integralnim projektima ruralnog razvoja;
izgradnju i opremanje centara za razvoj sela, resursnih centara, biznis inkubatora i slično;
promovisanje i zaštitu organskih proizvoda;
promovisanje i zaštitu lokalnih proizvoda;
dogradnju i adaptaciju objekata i nabavku opreme na gazdinstvima za bavljenje agro, eko, ruralnim i drugim vidovima turizma, i drugo.
Ove mere i instrumente trebalo bi da utvrde i primenjuju ministarstvo nadležno za poslove poljoprivrede i šumarstva, ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine, kao i fondovi, banke ili agencije nadležne za razvoj, odnosno regionalni razvoj (npr. regionalna agencija za ruralni razvoj koja će biti osnovana) u saradnji sa opštinama sa područja Prostornog plana.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja šumarstva i lovstva su:
obezbeđenje zakonskog okvira koji bi obuhvatio problematiku upravljanja šumama koji će, pored proizvodne funkcije šuma i problema vezanih za deo površine pod šumom na kom je ova funkcija prioritet, obuhvatiti i tematiku vezanu za infrastrukturne učinke šume i usluge (rekreativno opremanje, zaštita zemljišta i voda i drugo), što će se ustanoviti sistemskim zakonima i usaglasiti sa postojećim Zakonom o šumama („Službeni glasnik RS”, br. 46/91, 83/92, 54/93, 60/93, 53/93, 67/93, 48/94, 54/96 i 101/05), odnosno urediti novim zakonom o šumama, čime bi planovi koji se odnose na ovu oblast bili obavezujući – komplementarni i neosporni;
obezbeđivenje realnih finansijskih izvora i udruživanje sredstava budzeta (na državnom ili regionalnom nivou), javnih preduzeća i javnih prihoda opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i grada Zaječara u oblasti šumarstva i vodoprivrede sa privatnim sektorom za finansiranje:
unapređenja stanja postojećih šuma i povećanja stepena šumovitosti (JP „Srbijašume”- šumsko gazdinstvo „Pirot” i šumsko gazdinstvo „Boljevac”, kao i privatni vlasnici šuma sa područja Prostornog plana);
pošumljavanja i održavanja šuma zaštitnog karaktera u slivu vodoakumulacije „Zavoj” slivu Toplodolske, Aldinačke i Koritske reke i izvorišnim čelenkama Crnovrške i Ćuštičke reke (Republička direkcija za vode pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, JP „Srbijavode”, opštinske uprave i privatni vlasnici šuma sa područja Prostornog plana);
zaštite i očuvanja prirodnih dobara i biodiverziteta (Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, staraoci prirodnih dobara, vlasnici nepokretnosti i nevladine organizacije);
opremanja turističko-rekreativnom infrastrukturom, održavanja šume u funkcionalno optimalnom stanju i obezbeđenje kompezacionih površina za pošumljavanje zbog proseka šuma za skijalište „Stara planina” (Ministarstvo finansija, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, JP „Srbijašume”, JP „Skijališta Srbije”, opštinske uprave i zainteresovani poslovni subjekti/investitori turističko-rekreativne infrastrukture);
istraživanja i institucionalnog opremanja (Ministarstvo nauke, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu i JP „Srbijašume”);
zaštite, proizvodnje i uzgoja divljači (Ministarstvo za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu, Ministarstvo nauke, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, JP „Srbijašume”, Lovački savez Srbije i korisnici lovišta);
ustanovljavanje jedinstvenog i jednakog statusa svih šuma i aktuelizacija katastra nepokretnosti i inventara šuma u državnom i privatnom vlasništvu;
jačanje institucionalnih i kadrovskih resursa u svim stručnim oblastima šumarstva.
Ove mere i instrumente trebalo bi da utvrde i primenjuju Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, tj. Republička direkcija za vode, Ministarstvo finansija, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, JVP „Srbijavode”, vodoprivredni centar „Sava-Dunav”, JP „Skijališta Srbije”, HE „Pirot”, JP „Srbijašume” , opštine Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i grad Zaječar u saradnji sa vlasnicima nepokretnosti/zemljišta i korisnicima lovišta.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja infrastrukturnih sistema i komunalnih objekata su:
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, sredstava Nacionalnog investicionog plana, javnog preduzeća za upravljanje državnim putevima i javnih prihoda opština za puteve II reda i lokalne puteve, uz korišćenje različitih kreditnih sredstava (na primer: Međunarodna asocijacija za razvoj „IDA” za „Projekte izgradnje i rehabilitacije saobraćajne mreže u Republici Srbiji” kroz program pomoći Svetske banke kojima se predviđaju pilot projekti redovnog održavanja puteva II reda);
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, sredstava Nacionalnog investicionog plana, javnih prihoda opština u oblasti vodoprivrede i JP „Elektroprivreda Srbije” – korisnika vodoakumulacije „Zavoj”, kao i drugih korisnika vodoakumulacije „Zavoj” (Niškog podsistema Donje-južnomoravskog regionalnog sistema za snabdevanje stanovništva vodom) za izmeštanje i substituciju puteva, lokalnih vodovoda, razvoj sanitarno bezbednog tretmana otpadnih voda i sanitaciju seoskih smetlišta;
udruživanje sredstava javnih prihoda grada Zaječara i opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i privatnog sektora, uz konkurisanje ovih jedinica lokalne samouprave za korišćenje sredstava predpristupnih programa EU za razvoj lokalne komunalne infrastrukture;
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, sredstava Nacionalnog investicionog plana, javnih prihoda opština i telekomunikacionih operatera „Mobilna telefonija Srbije” – Telekom Srbija a.d., Telenor d.o.o., kao i drugih operatera koji u međuvremenu dobiju licence, za razvoj magistralne i lokalne telekomunikacione infrastrukture;
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije (Ministarstvo energetike), JP „Elektroprivreda Srbije” i „NIS” A.D., Nacionalnog investicionog plana i javnih prihoda opština u oblasti komunalne energetike, kao i drugih investitora koji u međuvremenu obezbede licencu (za distribuciju električne energije i prirodnog gasa u decentralizovanim formama proizvodnje električne i toplotne energije, odnosno kombinovanoj proizvodnji električne energije i toplote, novim OIE, MHE i slično) i privatnog sektora zainteresovanog za razvoj energetskih infrastrukturnih kapaciteta za zadovoljenje lokalnih potreba (za šta je neophodno na nivou opština organizovati službu koja bi rešavala probleme energije – registrovala potrebe pojedinih potrošača, donosila godišnje i višegodišnje energetske bilanse, planove razvoja i unapređenja energetskih infrastrukturnih sistema i izdavala dozvole za gradnju ili rekonstrukciju te vrste objekata);
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije (Ministarstvo za infrastrukturu, Ministarstvo nauke, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo zdravlja, Nacionalni investicioni plan i drugo), javnih prihoda opština Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i grada Zaječara i privatnog sektora, uz konkurisanje opština za korišćenje sredstava predpristupnih programa EU i programa Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD), Svetske banke za investicione programe i drugih kreditnih i sredstava iz stranih donacija i privatnog sektora zainteresovanog za razvoj ruralne infrastrukture, sanitarno bezbedan tretman i deponovanje komunalnog otpada (prvenstveno regionalne sanitarne deponije sa reciklažnim centrima, transfer stanice, manja postrojenja za reciklažu, transportna sredstva i druga potrebna oprema) i drugo;
Ove mere i instrumente trebalo bi da utvrde i primenjuju ministarstvo nadležno za vodoprivredu, tj. Republička direkcija za vode, JVP „Srbijavode”, vodoprivredni centar „Dunav-Sava”, ministarstvo nadležno za energetiku, tj. JP „Elektroprivreda Srbije” i Javno preduzeće „Đerdap”, HE „Pirot”, ministarstvo nadležno za saobraćaj, tj. Javno preduzeće „Putevi Srbije”, Ministarstvo za nauku i Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, nadležni opštinski organi i komunalna preduzeća i direkcije (poslovi u vezi sa donošenjem odluka i izradom studijske, planske i projektne dokumentacije za zatvaranje, sanaciju i remedijaciju opštinskih deponija, saradnja na poslovima u vezi sa uspostavljanjem regionalnog koncepta upravljanja otpadom, učešće u obezbeđivanju sredstava za realizaciju kapitalnih investicija za regionalne sanitarne deponije sa reciklažnim centrom i drugo), nadležne regionalne institucije u saradnji sa privatnim sektorom i nevladinim organizacijama (programi edukacije stanovništva, ankete i druga istraživanja i akcije u vezi sa promenama načina prikupljanja i postupanja sa otpadom).
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja javnih službi su:
udruživanje sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i javnih prihoda opštine u oblasti javnih službi sa privatnim sektorom, uz konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnih programa EU i sredstava Svetske banke za programe socijalne i zdravstvene zaštite;
koordinacija opštinskih uprava i institucija u opštinama i okruzima (postojećih i budućih direkcija/agencija za razvoj) na poslovima: upravljanja razvojem, uređenjem i izgradnjom centara i organizacijom mreže naselja i javnih službi; kontrole korišćenja i izgradnje prostora, naročito duž saobraćajnih koridora i u periurbanim zonama; izrade i sprovođenja programa uređenja i izgradnje prostora, programa integralnog ruralnog razvoja, programa razvoja i povećanja kvaliteta usluga po različitim vrstama javnih službi, programa razvoja turizma, programa prezentacije prirodnih vrednosti; obezbeđenja različitih izvora finansiranja, posebno za pripremu i infrastrukturno opremanje lokacija za razvoj turističke ponude u prostoru i MSP, kao i za opremanje komunalnom infrastrukturom centara u mreži naselja.
Ove mere trebalo bi da utvrde i primenjuju ministarstva nadležna za poslove prosvete, zdravlja, socijalne politike i kulture, agencije koje je osnovala Republika Srbija za iste poslove, javna preduzeća čiji je osnivač republika i jedinica lokalne samouprave i/ili posebne organizacije za upravljanje infrastrukturnim sistemima, organi jedinice lokalne samouprave nadležni za javne službe, regionalne privredne komore (u cilju intenzivnijeg animiranja i uključivanja privatnog sektora i investitora u pripremu lokacija u centrima u mreži naselja – republičkih fondova, namenskih fondova Evropske banke za obnovu i razvoj, raznih institucija i regionalnih fondova EU, kao i domaćih bankarskih sistema) i finansijske institucije (radi plasmana kreditnih sredstava pod povoljnijim uslovima za ove namene), opštine Knjaževac, Pirot, Dimitrovgrad i grad Zaječar (u saradnji sa privatnim sektorom i odgovarajućim nevladinim organizacijama), mesne zajednice i lokalno stanovništvo. Ministarstva, agencije, republička i opštinska javna preduzeća, javne ustanove i posebne organizacije nadležne za infrastrukturne sisteme, javne službe za planiranje i izgradnju prostora i zaštitu životne sredine treba da pruže podršku povećanju dostupnosti i opremanju lokalnih centara tehničkom i socijalnom infrastrukturom preko programa/planova razvoja, kofinansiranja, međuresorne koordinacije aktivnosti, pružanja stručne pomoći lokalnom nivou upravljanja i stanovništvu, neophodnog prilagođavanja i razrade odgovarajućih podzakonskih akata, kao i razvoju pratnerstva javnih i privatnih nosilaca interesa. Mesne zajednice, lokalno stanovništvo i lokalne akcione grupe, uz organizacionu i stručnu pomoć nevladinih organizacija, imaće ključnu ulogu u iniciranju programa i aktivnosti i utvrđivanju prioriteta razvoja i uređenja naselja, tehničke i socijalne infrastrukture, kao bi se obezbedila neophodna sredstava i podrška od jedinica lokalne samouprave i nadležnih republičkih organa, na osnovu principa supsidijarnosti.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja turizma su:
udruživanje sa privatnim sektorom onih sredstava koja se izdvajaju iz budzeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstva i javnih prihoda grada Zaječara i opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac u oblasti turizma;
investiciona podrška prioritenim programima razvoja, organizacije i uređenja prostora od značaja za razvoj turizma iz sredstava Nacionalnog investicionog plana, kao i posebnih sredstava namenjenih za razvoj infrastrukture u turizmu, uz uslov da se većina prihoda od resursa reinvestira na samom području;
afirmisanje institucije zemljišne politike kao ključnog regulatora razvoja, budući da se preko politike građevinskog zemljišta može upravljati izgradnjom i obezbediti značajna sredstva za razvoj (iz prometa, uređenja i korišćenja zemljišta);
udruživanje i koordinacija osnovnih subjekata razvoja turizma „Stara planina” DOO, JP „Babin zub” i drugo, budućih agencija turističkih rejona – sektora skijališta i lokalnih-privatno-javnih- agencija na nivou turističkih kompleksa/lokaliteta;
ugovorno povezivanje/organizovanje svih subjekata razvoja u kreiranju turističkog proizvoda područja Parka prirode i turističke regije Stara planina;
ustanovljavanje sistema subordinacije višeg nivoa organizovanja nad jedinicama nižeg nivoa organizovanja (Regionalna agencija(turistički rejon (sektor skijališta) (kompleks/lokalitet).
Ove mere trebalo bi da utvrde i primenjuju ministarstva nadležna za poslove građevinarstva, urbanizama i prostornog planiranja, turizma, infrastrukture i finansija i javne agencije koje je osnovala Republika Srbija za iste poslove, kao i opštine Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i grad Zaječar u saradnji sa direkcijama za urbanizam i građevinsko zemljište opština i grada, „Starom planinom” DOO i drugim subjektima razvoja i zaštite, kao i privatnim sektorom.
3.2. Kompenzacije za ograničenja u razvoju
Sistem kompenzacija (uslova, obračuna, modaliteta i aranžmana) vlasnicima zemljišta za nastale štete, uskraćivanje i umanjenje dobiti usled ograničenja, kao i kompenzacionih programa (u oblasti razvoja poljoprivrede i sela, lokalnih infrastrukturnih sistema, komunalnih objekata, javnih službi, turizma i drugo) za ograničenja u razvoju lokalnih zajednica na području Prostornog plana, radi sprovođenja režima i mera zaštite Parka prirode i režima i mera zaštite u užoj i široj zoni zaštite vodoakumulacije „Zavoj” zajednički utvrđuju mesne zajednice sa područja Prostornog plana, opštine Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i grad Zaječar, J.P. „Srbijašume” (staraoc Parka prirode Stara planina), Uprava za zaštitu životne sredine i JP „Elektroprivreda Srbije”, uz stručnu i organizacionu podršku Saveta za praćenje i koordinaciju sprovođenja Ugovora o implementaciji Prostornog plana, ministarstava nadležnih za poslove planiranja i izgradnju prostora, zaštite životne sredine, saobraćaja, energetike, poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede i turizama, kao i odgovarajućih direkcija, uprava i agencija i nevladinih organizacija.
RAZRADA I SPROVOĐENjE PROSTORNOG PLANA U DRUGIM
PLANOVIMA I PROGRAMIMA
Prostorni plan će se sprovoditi izradom i donošenjem sektorskih/granskih planova i programa, razradom planskih rešenja urbanističkim planovima i programima uređenja građevinskog zemljišta u skladu sa zakonom, kao i izdavanjem akta o urbanističkim uslovima u slučajevima propisanim Prostornim planom.
Prostorni planovi opština Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i grada Zaječara usklađivaće se sa planskim rešenjima iz Prostornog plana i bliže će definisati planska rešenja u vezi sa privrednim razvojem, organizovanjem mreže centara i naselja, uređenjem građevinskih područja postojećih naselja, mrežom i objektima javnih službi, objektima zajedničke komunalne opreme i drugo, skladu sa zakonom.
4.1. Razrada Prostornog plana prostornim planovima, urbanističkim planovima i programima
Polazeći od planskih koncepcija, rešenja, mera i smernica Prostornog plana, nadležne skupštine opština doneće sledeće prostorne i urbanističke planove:
u periodu do 2012. godine:
Prostorni plan opštine Pirot;
Prostorni plan opštine Dimitrovgrad;
Prostorni plan opštine Knjaževac;
Prostorni plan grada Zaječara;
odgovarajući urbanistički plan za turistički rizort Jabučko ravnište (opštine Knjaževac i Pirot);
odgovarajući urbanistički plan za turistički centar „Golema Reka” sa turističkim punktom Mirica (opština Knjaževac);
odgovarajući urbanistički plan za turistički centar „Senokos” (opština Dimitrovgrad);
odgovarajući urbanistički plan za turističko naselje „Rakitska Gora” (opština Pirot);
odgovarajući urbanistički plan za turističko selo Crni Vrh sa turističkim punktovima Kozarnica i Gravaljosa 1 (opština Knjaževac);
odgovarajući urbanistički plan za područje uže zone zaštite vodoakumulacije „Zavoj ” (opština Pirot);
odgovarajući urbanistički plan za sektor 1. alpskog skijališta „Golema Reka” (opština Knjaževac) i sektor 2. alpskog skijališta „Topli Do” (opština Pirot);
odgovarajući urbanistički plan za sektor 6. alpskog skijališta „Senokos-Srebrna Glava” (opština Dimitrovgrad);
odgovarajući urbanistički plan za turističko-izletnički kompleks „Basarski kamen” (opština Pirot).
u periodu posle 2012. godine:
Prostorni plan područja posebne namene sliva vodoakumulacije „Žukovac” (opština Knjaževac);
odgovarajuće urbanističke planove za ostale turističke centre, turistička naselja i turističke punktove u planinskoj zoni u skladu sa poglavljem III, odsek 3.2.3;
odgovarajuće urbanističke planove za ostala turistička naselja/punktove i mešovita turistička naselja u podplaninskoj zoni u skladu sa poglavljem III, odsek 3.3.2;
odgovarajuće urbanističke planove ili planove opšteg uređenja za turistička sela i druga sela u funkciji turizma u skladu sa poglavljem III, odsek 3.3.2;
planove opšteg uređenja za ostala sela;
odgovarajuće urbanističke planove za sektore 3, 4. i 5. alpskog skijališta („Mramor/Gostuša”, „Dojkinci/Kopren” i „Jelovica/Rosomač”);
odgovarajuće urbanističke planove za izletnička turistička naselja (Rgoška Banja – Knjaževac i Dag Banjica – Pirot);
odgovarajuće urbanističke planove za planirane granične prelaze Donji Krivodol i Sveti Nikola.
Skupštine opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac doneće na osnovu odgovarajućih urbanističkih planova u periodu do 2012. godine srednjoročne i godišnje programe uređenja javnog i ostalog građevinskog zemljišta za turistički rizort, priorotetne turističke centre i naselja, u saradnji sa „Stara planina” DOO i drugim subjektima razvoja (JP „Babin zub” za teritoriju opštine Knjaževac i Pirot i drugo) i zaštite, kao i za opštinske centre, sekundarne opštinske centre i centre zajednice sela.
Ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja i urbanizma doneće na osnovu Prostornog plana i zahteva nadležnih opština, javnih preduzeća, pravnih i fizičkih lica u periodu do 2012. godine akte o urbanističkim uslovima za izgradnju puteva, objekata i mreža tehničke infrastrukture, turističko-rekreativnu infrastrukturu, MHE i drugo, koji se nalaze u zonama van granica predviđenih urbanističkih planova (definisanih u prvom i drugom stavu ovog pododeljka), kao i za slučajeve utvrđene odgovarajućim odlukama Vlade (imajući u vidu rešenja iz poglavlja III. pododeljak 8.1. ovog plana, u kome su utvrđene zoname sa posebnim režimima i pravilima izgradnje i uređenja prostora, koji su obavezujući za izradu i donošenje urbanističkih planova i za izdavanje akta o urbanističkim uslovima i odobrenja za izgradnju).
Polazeći od planskih rešenja o režimima zaštite prirode i organizaciji prostora za turizam Prostornog plana, kao plana višeg reda, koji je urađen u skladu sa važećom zakonskom regulativom, konceptom održivog razvoja i PPRS, svaki planski dokument za područje Prostornog plana mora biti usklađen sa Prostornim planom.
4.2. Sprovođenje Prostornog plana u sektorskim/granskim planovima i programima
Sprovođenje i razradu planskih rešenja i pravila utvrđenih Prostornim planom u sektorskim/granskim planovima i programima u skladu sa zakonom obezbediće:
Ministarstvo nadležno za poslove vodoprivrede, tj. Republička direkcija za vode u saradnji sa JVP „Srbijavode”, vodoprivrednim centrom „Sava-Dunav”, HE „Pirot” i nadležnim opštinama – donošenjem plana o proglašenju erozionih podurčja na području opštine (u skladu sa Zakonom o vodama); donošenjem plana odbrane od bujičnih poplava na vodotokovima van sistema redovne odbrane od poplava (u skladu sa Zakonom o vodama); usklađivanjem godišnjih programa izgradnje, rekonstrukcije i održavanja vodoprivrednih objekata u Republici Srbiji; izradom projekta antierozivne zaštite za sliv vodoakumulacije „Zavoj”, sliv Toplodolske, Aldinačke i Koritske reke i izvorišne čelenke Crnovrške i Ćuštičke reke; izradom odgovarajućih ihtioloških studija i projekta poribljavanja vodotoka na području Parka prirode i jezera Zavoj; donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa upravljanja regionalnim vodoprivrednim sistemima i programa monitoringa kvaliteta vode na području Parka prirode i u saradnji sa Ministarstvom životne sredine i prostornog planiranja donošenjem programa zaštite voda u slivu vodoakumulacije „Zavoj”.
Ministarstvo nadležno za poslove energetike kao i JP „Elektroprivreda Srbije” u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poslove vodoprivrede, ministarstvom nadležnim za poslove zaštite životne sredine i skupštinom opštine Pirot izradom projektne dokumentacije, uz uvažavanje odredbi PPRS, VOS, Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine sa Programom ostvarivanja strategije, već urađene tehničke dokumentacije i studija u funkciji realizacije projekata kojima se sagledava opravdanost i izvodljivost projekta prevođenja dela velikih voda Toplodolske reke, kao i do sada izvedenih radova i uloženih finansijskih sredstava.
Ministarstvo nadležno za poljoprivredu preko sektora za razvoj sela i poljoprivrede, kao i ostalih zainteresovanih subjekata na lokalnom i nacionalnom nivou iniciranjem, finansiranjem i primenom programa i projekata održivog razvoja i zaštite Parka prirode koji:
obuhvataju investicije u poljoprivredi, seoskoj infrastrukturi, diverzifikaciji ruralne ekonomije, ruralnom turizmu, očuvanju životne sredine, odnosno primeni dobrih poljoprivrednih praksi;
su specificirani i prilagođeni pojedinim ciljnim grupama (posebno ka mladima, koji su na pragu ili su već ušli u radni kontigent, ka mlađim ženama kao nosiocima populacione reprodukcije);
su ekonomski produktivni i socijalno i kulturno atraktivni da mogu da zadrže, ali i da privuku stanovništvo.
su orjentisani ka razvoju sela i promovisanje novih komplementarnih aktivnosti na selu (kroz seoski odnosno agro-turizam, lovni, etno-turizam, eko-turizam i drugo) i ka unapređenju proizvodnje i plasmana proizvoda poljoprivrednih gazdinstava.
Prostornim planom je data teritorijalna komponenta buduće politike integralnog/održivog poljoprivrednog i ruralnog razvoja sa dugoročnim uporištima na: smanjenju zavisnosti od državnih subvencija, aktiviranjem endogenog razvoja; povećanju funkcionalne povezanosti i partnerstva između urbanih centara i ruralnog zaleđa; multisektorskom pristupu zasnovanom na interakciji aktera i projekata iz različitih sektora lokalne ekonomije; primeni inovativnih pristupa i zajedničkih međuregionalnih i međudržavnih projekata; umrežavanju lokalnih akcionih grupa radi saradnje i razmene iskustava. Budući da proces planiranja ima kontinualni karakter, a sprovođenje, dalja razrada, inoviranje i korigovanje predloženih rešenja poljoprivrednog i ruralnog razvoja, u skladu sa teško predvidljivim promenama relevantnih faktora okruženja, odvijaće se sadejstvom:
agrarne politike usmerene na proizvodnju i plasman visoko kvalitetnih proizvoda poljoprivrede i šumarstva i sprovođenjem agroekoloških mera zaštite prirodnih resursa i predela;
inicijativa za razvoj održivog turizma koji respektuje prirodne, ekonomske, socijalne, kulturološke i agroekološke karakteristike predela;
podrške razvoju saobraćajne mreže na lokalnom, međuregionalnom i međunarodnom nivou;
politike zaštite, održivog upravljanja i rehabilitacije tla, vode, vazduha i prirodnih predela i konzervacije flore i faune i njihovih staništa;
negovanja i promocije identiteta lokalnog stanovništva i bogatstva njegovog kulturnog nasleđa.
Implementacijom planskih rešenja obezbeđuje se zaštita i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta na celoj teritoriji Parka prirode i turističke regije, pri čemu posebnu pažnju treba pokloniti zaštiti i očuvanju unikatnih agroekoloških dobara a to su:
sva plodna obradiva zemljišta u rubnoj zoni gradskih centara i drugih nizijsko-dolinskih naselja;
voćnjaci i vinogorja koji se prostiru podgorinom Stare planine;
dolinski travnjaci uz uslove restauracije i održavanja, posebno ranom ispašom na početku pašne sezone i košenje;
pašnjačke zone formirane faktorima planinske klime i antropogenim uticajima, uz uslove uređenja, obnove, održavanja i ekološki bezbednog korišćenja na lokacijama Kopren, Ponor, Bratkova strana, Krvave bare, Babin zub, Midzor, Mučibaba, Vrtibog i Kovačevo, primenom mera predloženih projektom IACT/STAR (Serbia In Situ Agro – biodiversity Conservation Project/Stara planina), koji priprema Ministarstvo za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu u saradnji sa Globalnim fondom za zaštitu životne sredine Svetske banke (GEF/WB).
Pri uspostavljanju ekološki optimalnih odnosa između poljoprivrednih i šumskih površina mora se strogo voditi računa o očuvanju i unapređenju stočnih staza, pojilišta, zaklona od letnjih žega i drugih uslova za obnovu pašnjačkog stočarstva.
Ministarstvo nadležno za poslove šumarstva i JP „Srbijašume” – upravljanjem šumama i šumskim zemljištem u državnoj svojini:
izradom i revizijom opštih osnova gazdovanja šumama za nišavsko i timočko šumsko područje i posebnih osnova gazdovanja šumama za četrnaest gazdinskih jedinica koje su obuhvaćene Prostornim planom;
izradom lovnih osnova za pripadajuća lovišta i godišnjih planova gazdovanja šumom i planova gazdovanja koji se odnose na zaštitu, uzgoj i proizvodnju divljači (nakon donošenja nove uredbe o zaštiti Parka prirode i Prostornog plana izvršiće se izmene i dopune planskih akata iz oblasti gazdovanja šumama i lovstva);
iniciranjem izrade programa gazdovanja šumama i pošumljavanja zemljišta u privatnom vlasništvu (u saradnji sa vlasnicima zemljišta) kojima bi se pouzdanije utvrdilo stanje ovih šuma, a planovima gazdovanja uvažili opšti zaštitni i posebni posednički interesi za svaki deo šume;
sprovođenjem propisanih mera zaštite i razvoja Parka prirode (kao staralac Parka prirode nadležan za zaštitu i razvoj), naučno-istraživačkih, kulturno-obrazovnih, informativno-propagandnih i drugih aktivnosti;
izradom srednjoročnih i godišnjih programa zaštite i razvoja kao i izradom i realizacijom odgovarajućeg programskog elaborata za sanaciju i revitalizaciju ugroženih prirodnih vrednosti, oštećenog tla i vegetacije, prirodnih vodotoka i izvora, posledica elementarnih nepogoda i drugih vidova degradacije prirodnih dobara na području Parka prirode;
izradom i realizacijom odgovarajućeg programskog elaborata iz oblasti antierozivnog uređenja područja (naročito slivova regionalnih izvorišta voda i površina u okviru sektora planiranog skijališta „Stara planina”);
Ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine u saradnji sa:
– Zavodom za zaštitu priride Srbije: pripremom i podnošenjem Vladi nacrta uredbe o zaštiti Parka prirode, davanjem saglasnosti na srednjoriočni program zaštite i razvoja Parka prirode; inspekcijskim nadzorom nad sprovođenjem ustanovljenih režima zaštite i programa zaštite i razvoja Parka prirode, koordinacijom aktivnosti na utvrđivanju međunarodnog zaštitarskog statusa Parka prirode kao i usklađivanjem srpskih i bugarskih zvaničnih dokumenata o nominovanju jedinstvenog Parka prirode za upis u listu rezarvata po MAV programu (prema Deklaraciji o proglašenju bilateralnog „Parka mira Stara planina”, donetoj od strane Republike Bugarske i Republike Srbije) i drugo;
opštinama Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i gradom Zaječarom realizacijom akcionih programa zaštite životne sredine preko lokalnih Agendi 21;
Ministarstvo nadležno za poslove turizma:
u saradnji sa Skupštinama opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac – organizovanjem izrade i donošenja programa razvoja turizma (master planova) i rekreacije sa predinvesticionim studijama (opravdanosti) za podceline turističke regije Stara planina;
organizovanjem procedure za utvrđivanje (rezervaciju) prostora javnih skijališta koja su od posebnog značaja za razvoj zimskih sportskih aktivnosti i planinskog turizma, u skladu sa Zakonom o turizmu („Službeni glasnik RS”, broj 45/05), na osnovu smernica i pravila za utvrđivanje prostora pogodnog za uređenje javnog skijališta, na Staroj planini, koji su definisani ovim Prostornim planom (poglavlje III. PLANSKA REŠENjA SA PRAVILIMA ORGANIZACIJE ZAŠTITE, UREĐENjA I KORIŠĆENjA PROSTORA, odeljak 3. PROGRAM TURISTIČKIH SADRŽAJA, ORGANIZACIJA I UREĐENjE TURISTIČKOG PROSTORA, pododeljak 3.2. Sadržaji turizma, rekreacije i sporta u planinskoj zoni, odsek 3.2.1. Turistička ponuda u prostoru planinske zone i pododeljak 3.5. Pravila izgradnje, uređenja, zaštite i korišćenja turističkih prostora, odsek 3.5.1. Pravila izgradnje, uređenja, zaštite i korišćenja ponude u prostoru), kao i na osnovu propisanih urbanističkih planova razrade Prostornog plana za sektore skijališta (sa detaljnim opisom granica skijališta, podacima o vlasništvu, popisom katastarskih parcela i drugo).
Skupštine opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac, kao i skupština grada Zaječara u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poslove poljoprivrede, asocijacijama poljoprivrednih proizvođača i vlasnicima zemljišta – ispitivanjem agropedoloških osobina zemljišta, donošenjem integralnih programa uređenja poljoprivrednog zemljišta, programa obnove pašnjačkog stočarenja, programa razvoja organske, tj. ekološke proizvodnje hrane, programa razvoja stočarstva, programa podizanja i obnavljanja manjih plantažnih zasada jagodastog i koštičavog voća.
Korisnici ribarskih područja – donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa unapređenja ribarstva.
Korisnici lovnog područja, odnosno lovišta – donošenjem lovnih osnova za gazdovanje lovnim područjem i lovištem i godišnjih planova gazdovanja lovištima.
Javno preduzeće „Putevi Srbije” u saradnji sa opštinama Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i gradom Zaječarom: usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa održavanja, zaštite i razvoja putne mreže; izradom programa izgradnje prioritetnih puteva II reda i lokalnih puteva (sa procenom troškova izgradnje i planom ulaganja po godinama); izradom investiciono-tehničke dokumentacije za prioritetne puteve i to: generalnih projektata sa troškovnim studijama (aerofotogrametrijsko snimanje terena i izrada topografskih planova razmere 1:2.500 kao podloga za izradu idejnih projekata, geotehnički istražni radovi, izrada potrebnih studija za nivo idejnog projekta i izrada idejnih projekata); izrada glavnih projekata; izrada licitacionih tendera za izgradnju putne mreže.
Skupštine opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac, kao i skupština grada Zaječra, tj. opštinske direkcije nadležne za puteve – usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja lokalnih puteva.
Skupštine opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac, kao i skupština grada Zaječara – donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja vodovodne i kanalizacione infrastrukture, dvogodišnjih programa upravljanja otpadom i odluka o komunalnom redu u opštinama.
JP „Elektroprivreda Srbije”, u saradnji sa Privrednim društvom za distribuciju električne energije „Jugoistok” d.o.o. Niš, odnosno Javnim preduzećem za distribuciju električne energije „Elektrotimok Zaječar” i Javnim preduzećem „Elektrodistribucija Pirot”- usklađivanjem srednjoročnih planova, odnosno dvogodišnjih programa razvoja energetike i distribucije električne energije;
Skupštine opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac, kao i skupština grada Zaječara: usklađivanjem i donošenjem programa uređenja građevinskog zemljišta, razvoja turizma, rekreacije i dr. na području Parka prirode i turističke regije (u saradnji sa nadležnim ministarstvima, JP „Skijališta Srbije”, JP „Babin zub” i „Stara planina” DOO, AD „Tigar” i drugima); utvrđivanjem opštinske politike zdravstvene zaštite, socijalne zaštite i razvoja kulture i fizičke kulture i donošenjem akta o mreži objekata dečjih vrtića i osnovnih škola u opštini (u saradnji sa nadležnim ministarstvima, mesnim zajednicama, privatnim sektorom i nevladinim organizacijama).
Zavod za zaštitu prirode Srbije: utvrđivanjem uslova zaštite prirodnih dobara u postupku izrade planske dokumentacije i drugih osnova; pripremom stručnih radova, analizom i ekspertizom za određivanje mera – očuvanja i zaštite prirodnih dobara; programiranjem zadataka i mera koje se sprovode na zaštićenim prirodnim dobrima; pružanjem stručne pomoći vlasnicima i staraocima zaštićenih prirodnih dobara; usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa zaštite i uređenja prirodnih dobara (u saradnji sa opštinama Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i gradom Zaječarom i privatnim sektorom);
Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu, u saradnji sa opštinama Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i gradom Zaječarom i privatnim sektorom – utvrđivanjem godišnjih programa istraživanja i zaštite NKD;
Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC) i druge nevladine organizacije (NVO) – angažovanjem na iniciranju, izradi i primeni programa i projekata održivog razvoja i zaštite.
5. PODRŠKA IMPLEMENTACIJI PROSTORNOG PLANA
5.1. Razvoj informacionog, monitoring i kontrolnog sistema
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem prostora u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim Prostornim planom podrazumeva razvoj informacionih i monitoring sistema i unapređenje kontrolnih sistema u različitim oblastima, koje će u skladu sa zakonom obezbediti:
1) Razvoj informacionih i monitoring sistema
– Zavod za zaštitu prirode Srbije ažuriranjem registara prirodnih dobara i razvojem integralnog informacionog sistema o stanju prirode i životne sredine (u okviru informacionog sistema prostora);
– Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu ažuriranjem registara nepokretnih kulturnih dobara i formiranjem jedinstvene informacione osnove o kulturnom nasleđu na području Parka prirode i turističke regije Stara planina (posebno etno-baštine sela) radi evidentiranja i jednoznačne valorizacije nepokretnih kulturnih dobara;
– Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja sa JP „Skijališta Srbije”, JP „Srbijašume” i JP „Babin zub”, „Stara planina” DOO i opštinama Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i gradom Zaječarom formiranjem informacionog sistema o resursima, aktivnostima, sadržajima i ostalim elementima turističke ponude u sklopu integralnog informacionog sistema o Parku prirode i turističkoj regiji;
– JVP „Srbijavode”, vodoprivredni centar „Dunav-Sava”, u saradnji sa „Hidroelektrane Đerdap” d.o.o, HE „Pirot” i opštinskim javnim komunalnim preduzećima Pirot i Dimitrovgrad za vodovod i kanalizaciju izradom katastra zagađivača voda za sliv Visočice, praćenjem zasipanja akumulacije, periodičnim ispitivanjem abiotičkih i biotičkih karakteristika akumulacije i nizvodnog toka Temštice kao i izradom ekonomskih analiza korišćenja vode;
– ministarstvo nadležno za poslove vodoprivrede, tj. Republička direkcija za vode, u saradnji sa JVP „Srbijavode”, vodoprivredni centar „Dunav-Sava” i „Hidroelektrane Đerdap” d.o.o, HE „Pirot” uspostavljanjem sistema monitoringa kvaliteta vode i sistema monitoringa upravljanja vodoprivrednim sistemom „Zavoj”, kao i pripremom za njegovo uključivanje u vodoprivredni informacioni sistem Republike Srbije, a u saradnji sa Republičkim hidrometeorološkim zavodom uspostavljanjem monitoringa meteoroloških parametara u zoni akumulacije;
– ministarstvo nadležno za poslove nadzora i monitoringa vodoprivrednih objekata kontinualnim oskultacionim osmatranjem i sistematskom kontrolom vodozahvatnih objekata i brane;
– ministarstvo nadležno za poslove poljoprivrede, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poslove zaštite životne sredine i opštinama Dimitrovgrad, Pirot, Knjaževac i gradom Zaječarom izradom katastra zagađivača poljoprivrednog zemljišta i uspostavljanjem monitoringa poljoprivrednog zemljišta;
– Skupštine opština Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac, kao i skupština grada Zaječara u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom, inoviranjem katastarskog premera i ažuriranjem podataka o površinama zemljišta po vlasnicima i kulturama;
– Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, tj. Uprava za šume, uspostavljanjem inventara šuma u privatnom vlasništvu i JP „Srbijašume”, zadužena za inventar državnih šuma (u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom) i uspostavljanje informacionog i monitoring sistema o šumama.
2) Unapređenje kontrolnih sistema
– ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine i ministarstvo nadležno za poslove kulture, u saradnji sa nadležnim zavodima za zaštitu prirode i spomenika kulture, pojačanim nadzorom nad zaštitom prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara u toku izgradnje i eksploatacije turističkih kapaciteta, turističko-rekreativne infrastrukture i drugo;
– ministarstvo nadležno za poslove sanitarne zaštite pojačanim nadzorom nad sprovođenjem mera sanitarne zaštite izvorišta vodoakumulacije „Zavoj”;
– ministarstvo nadležno za poslove vodoprivrede (tj. Republičkom direkcijom za vode), ministarstvo nadležno za poslove sanitarne zaštite i ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine i opštinske uprave Dimitrovgrada, Pirota i Knjaževaca i uprava grada Zaječara pojačanim nadzorom nad radom objekata i postrojenja za prečišćavanje i distribuciju vode za piće i objekata i postrojenja za prikupljanje i prečišćavanje otpadnih komunalnih i zagađenih atmosferskih voda;
– opštinske uprave Dimitrovgrada, Pirota i Knjaževaca i uprava grada Zaječara u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poslove poljoprivrede, pojačanim nadzorom nad korišćenjem, zaštitom i uređenjem poljoprivrednog zemljišta, poribljavanjem vodotoka i akumulacije i ribarstva, primenom sredstava za zaštitu bilja i drugih hemijskih sredstava i pojačanim veterinarsko-sanitarnim nadzorom;
– Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, odnosno republička šumarska inspekcija, pojačanim nadzorom nad gazdovanjem šumama i ostvarivanjem zaštitne funkcije šuma;
– ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine i opštinske uprave Dimitrovgrada, Pirota i Knjaževaca i uprava grada Zaječara pojačanim nadzorom nad obavljanjem i kontrolom uticaja aktivnosti na prostoru izvorišta vodosnabdevanja (poribljavanje, sportski ribolov, akvaturizam i slično) i Parka prirode (saobraćaj, poljoprivreda, turizam i drugo) na kvalitet životne sredine;
– opštinske uprave Dimitrovgrada i Pirota pojačanim nadzorom nad korišćenjem prostora rezervisanog za zone zaštite i objekte vodoprivrednog sistema „Zavoj ”;
– ministarstvo nadležno za poslove turizma, ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja i urbanizma i opštinske uprave Dimitrovgrada, Pirota, i Knjaževaca i uprava grada Zaječara pojačanim nadzorom nad korišćenjem i izgradnjom prostora rezervisanog za turističke centre i naselja, skijališta i drugu infrastrukturu do njegovog privođenja planiranoj nameni i kontinualnog nadzora prostora uže zone akumulacije;
– opštinske uprave Dimitrovgrada, Pirota i Knjaževaca i uprava grada Zaječara pojačanim nadzorom nad stanjem objekata zajedničke komunalne potrošnje, pružanjem komunalnih usluga i obavljanjem komunalnih delatnosti.
Preporuke za unapređenje institucionalno-organizacione podrške
implementaciji Prostornog plana
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem prostora u skladu sa planskim rešenjima i pravilima utvrđenim Prostornim planom podrazumeva i niz institucionalno-organizacionih mera koje bi trebalo da preduzimaju Timočki okrug i Pirotski okrug, opštine Dimitrovgard, Pirot i Knjaževac i grad Zaječar i privatni sektor, u saradnji sa resornim ministarstvima, republičkim i regionalnim organizacijama, stručnim institucijama, nevladinim organizacijama i asocijacijama građana, i to:
Organizaciono i kadrovsko jačanje opštinske inspekcijske službe radi kontrole korišćenja, izgradnje i uređenja prostora, kao i opštinskih uprava i/ili organizacija (na regionalnom nivou upravljanja) za upravljanje zaštitom životne sredine i razvoj partnerstva sa nevladinim organizacijama zainteresovanim za unapređenje životne sredine;
Iniciranje koordiniranog upravljanja životnom sredinom na interlokalnom (asocijacije opština) i/ili regionalnom nivou upravljanja;
Poboljšanje koordinacije opštinskih javnih preduzeća za komunalne delatnosti i opštinskih uprava (urbanističke, katastra i drugo) u pogledu objedinjavanja aktivnosti na pribavljanju i uređenju građevinskog zemljišta, poboljšanju infrastrukturne opremljenosti i komunalne uređenosti područja;
Razvoj i modernizaciju veterinarske i savetodavne poljoprivredne službe, uz obezbeđenje stručnog savetodavstva i informativno-edukativne podrške za permanentno informisanje i obrazovanje poljoprivrednih proizvođača;
Udruživanje poljoprivrednih proizvođača u interesne asocijacije ili zadruge radi specijalizacije, unapređenja, kontrole kvaliteta i marketinga poljoprivredne proizvodnje, kao i interesno povezivanje asocijacija poljoprivrednih proizvođača sa sferom prerade i prometa poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;
Uključivanje privatnog sektora u pružanje usluga javnih službi i korišćenje objekata u javnom vlasništvu;
Organizovanje primarne zdravstvene i socijalne zaštite, predškolskog obrazovanja i vaspitanja, specijalizovanih programa osnovnog obrazovanja i kulture, posebno vodeći računa o specifičnostima ruralnog područja (struktura i razmeštaj stanovništva, komunikacije i slično) i prihvatljivom nivou kvaliteta življenja potebnom za održanje lokalne populacije;
S obzirom na administrativnu razjedinjenost Stare planine, potrebno je da se formira Agencija za ruralni razvoj, odgovorna za sprovođenje utvrđenih planova i programa, s jedne strane i primenu principa supsidijarnosti u upravljanju teritorijom s druge. Ova agencija trebalo bi, između ostalog, da vodi računa o obezbeđivanju sledećih vidova podrške održivom razvoju poljoprivrede i sela:
stručna, informatička i operativna pomoć lokalnim organima, institucijama i ekonomskim akterima, uključujući porodična poljoprivredna gazdinstva i sve žitelje sela, za aktivno uključivanje u celovit proces izrade, donošenja, implementacije, koordinacije, praćenja, ocene i nadzora programa integralnog ruralnog razvoja područja, odnosno u skladu sa predstojećom ruralnom regionalizacijom Republike Srbije;
adekvatno pozicioniranje lokalnih razvojnih mogućnosti i ograničenja u postupku regionalizacije celog područja Republike Srbije, kao sastavnog dela odgovarajućeg elaborata o nacionalnom programu poljoprivrednog i ruralnog razvoja, koji predstavlja obavezujuću komponentu Nacionalnog programa za prihvatanje acquis-a (NPAA), koji se nakon potpisivanja Partnerstva za pristup EU, mora da podnese Evropskoj komisiji na usvajanje;
praćenje mogućnosti dobijanja finansijske podrške iz različitih javnih i privatnih, domaćih i stranih izvora, uključujući pripreme za dugoročno korišćenje odgovarajućih domaćih i stranih strukturnih fondova;
efikasno korišćenje, razvoj i unapređenje Sistema tržišnih informacija poljoprivrednog sektora (STIFS), koji je oformilo Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede;
unapređivanje saradnje sa svim institucijama nadležnim za razvoj poljoprivrede i sela na lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou, uključujući intervencije po pitanju rada inspekcijske kontrole, ažuriranja katastara, ubrzavanja uknjižbe poljoprivrednog zemljišta i slično;
Institucionalno organizovanje subjekata razvoja turizma radi ustanovljenja i koordinacije integralnog razvoja turističke ponude formiraće se kroz saradnju „Stara planina” DOO, JP „Babin zub”, JP „Skijališta Srbije” i drugo, koji iniciraju i kordiniraju poslove u prvoj fazi razvoja i to:
potencijalnih organizacionih jedinica (na nižem nivou upravljanja) tj. Agencija turističkih rejona (sektora skijališta), a ove bi integrisale lokalne-privatno/javne agencije po turističkim kompleksima i mestima;
prioritetnih programa razvoja turizma po sektorima i inicijalnih programa razvoja za konkretne komplekse/lokalitete (na osnovu Prostornog plana i planova/programa nižeg nivoa) uz stručnu pomoć obrađivača planova i uz aktivno učešće potencijalnih rejonskih jedinica i nadležnih opština, uz angažovanje specijalizovanih organizacija i institucija;
kroz Savet za razvoj turizma, u čiji bi sastav ulazili predstavnici svih zainteresovanih i nadležnih subjekata razvoja i zaštite.
Potencijalne agencije turističkih rejona/sektora će upravljati turističkim resursima kompletne javne sportsko-rekreativne ponude na prostoru koji je rezervisan za posebnu, turističku namenu u skladu sa Zakonom o turizmu.
Potencijalne lokalne agencije će: se organizovati kao privatno/javni-interesni subjekti, na nivou turističkih kompleksa/lokaliteta u okviru sektora skijališta na području Prostornog plana; obavljati poslove na organizaciji izgradnje, uređenja i korišćenja prostora turističkih zona i kompleksa koji su im povereni na upravljanje na osnovu Zakona o turizmu; organizovati formiranje poslovne unije ili drugog oblika poslovnog udruživanja za realizaciju turističke ponude zona ili kompleksa.
Razvoj i modernizacija turističkih organizacija opština radi organizacije informatičko-marketinške podrške razvoju turizma;
Udruživanje i klubsko organizovanje turističkih aktivnosti sportsko-rekreativne ponude u prostoru u turističkim centrima i naseljima.
Zajednička mogućnost za sva naselja na području Prostornog plana je formiranje poljoprivredno-turističkih zadruga sela koje mogu da organizuju poslove uređenja i opremanja prostora za rad i stanovanje i aktiviranje proizvodnih i uslužno-turističkih programa domaćinstava udruženih u seosku kooperativu. Posebni delovi buduće poljoprivredno-turističke zadruge selabili bi turistički klub sela i turistička organizacija sela, koji bi mogli da budu objedinjeni u recepcijsko-informativnom objektu koji bi služio za prihvat i distribuciju gostiju po domaćinstvima i obavljanje poslova turist biroa sa gorskom službom spasavanja i mobilnom lekarskom službom, klubskim prostorom za okupljanje gostiju sela sa mogućnošću organizovanja drugarskih večeri među gostima ili određenih programa koje će organizovati meštani. Objekat bi bio priključen na infrastrukturnu mrežu sela, nalazio bi se na središnjoj lokaciji u selu u blizini puta i autobuskog stajališta.
Upravljanje zaštitom, razvojem i uređenjem područja Prostornog plana bi trebalo da se zasniva na koordiniranom delovanju lokalnih samouprava, putem javnog institucionalno-organizacionog aranžmana za implementaciju kompenzacionih šema i programa.
Odgovarajući institucionalno-organizacioni aranžman za upravljanje razvojem, zaštitom i uređenjem prostora trebalo bi da formiraju opštine na području Prostornog plana poveravanjem nadležnim preduzećima u skladu sa odlukama Vlade deo poslova na implementaciji prioritetnih kapitalnih investicija od zajedničkog interesa i interesa za Republiku Srbiju. Nadležna preduzeća za razvoj turizma Stare planine će poverene poslove ostvarivati u koordinaciji sa resornim ministarstvima, preduzećima i posebnim organizacijama i u kooperaciji sa zainteresovanim nevladinim organizacijama i privatnim sektorom. Pored konceptualnih inovacija od značaja za Republiku Srbiju, region, opštine Dimitrovgrad, Pirot i Knjaževac i grad Zaječar, među prioritetne aktivnosti nadležnog preduzeća za razvoj turizma Stare planine svrstavaju se i: obezbeđenje uslova za uređivanje, korišćenje, izgradnju i zaštitu javnog građevinskog zemljišta (za puteve, skijališta i ostale infrastrukturne sisteme i sve javne objekte) i ostalih površina na području Prostornog plana; traženje i privlačenje najpovoljnijih izvora finansiranja (od bankarskih do privatnih sredstava); organizacija izrade potrebne planske i tehničke dokumentacije i potrebnih istraživanja, kao i projekata i programa koji mogu konkurisati za sredstva predpristupnih fondova EU.
Institucionalno-organizacioni aranžman za upravljanje razvojem, zaštitom i uređenjem prostora bi za područje Prostornog plana trebalo da se finansira iz republičkog budzeta, javnih prihoda opština i/ili iz dela ekonomske cene pružanja turističkih i vodoprivrednih usluga.