Na osnovu člana 35. stav 3. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13 – US, 98/13 -US, 132/14 i 145/14) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07, 65/08, 16/11, 68/12 – US, 72/12, 7/14 – US i 44/14),
Vlada donosi
U R E D B U
O UTVRĐIVANJU REGIONALNOG PROSTORNOG PLANA ZA PODRUČJE
PODUNAVSKOG I BRANIČEVSKOG UPRAVNOG OKRUGA
Član 1.
Utvrđuje se Regionalni prostorni plan za područje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuje se dugoročna koncepcija razvoja, organizacije, uređenja, zaštite i korišćenja područja Regionalnog prostornog plana na teritoriji koja obuhvata područja Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, i to: na teritoriji Braničevskog upravnog okruga, grada Požarevca i cele opštine Veliko Gradište, Golubac, Malo Crniće, Žabari, Žagubica, Petrovac na Mlavi i Kučevo; na teritoriji Podunavskog upravnog okruga, grada Smedereva i cele opštine Velika Plana i Smederevska Palanka.
Član 3.
Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1 : 100 000, i to: referalna karta 1 – Osnovna namena prostora, referalna karta 2 – Mreža naselja i infrastrukturni sistemi i referalna karta 3 – Turizam i zaštita prostora.
Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 21 primerku, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan sprovodi se razradom planskih rešenja i propozicija, prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima i drugim planovima i programima.
Član 5.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe, čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture (tri kompleta), Ministarstvu privrede (jedan komplet), Ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave (jedan komplet), Ministarstvu rudarstva i energetike (dva kompleta), Ministarstvu poljoprivrede i zaštite životne sredine (dva kompleta), gradu Požarevcu (jedan komplet), gradu Smederevu (jedan komplet), opštini Veliko Gradište (jedan komplet), opštini Golubac (jedan komplet), opštini Malo Crniće (jedan komplet), opštini Žabari (jedan komplet), opštini Žagubica (jedan komplet), opštini Petrovac na Mlavi (jedan komplet), opštini Kučevo (jedan komplet), opštini Smederevska Palanka (jedan komplet) i opštini Velika Plana (jedan komplet).
Dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u ministarstvu nadležnom za poslove prostornog planiranja.
Član 6.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koje bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 7.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti, kao i planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 8.
Vlada, na predlog ministarstva nadležnog za poslove prostornog planiranja, u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu ove uredbe, donosi Program implementacije Prostornog plana za period od pet godina, radi utvrđivanja mera i aktivnosti za sprovođenje Prostornog plana.
Član 9.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 Broj:
U Beogradu, ______________
V L A D A
PREDSEDNIK
REGIONALNI PROSTORNI PLAN ZA PODRUČJE PODUNAVSKOG
I BRANIČEVSKOG UPRAVNOG OKRUGA
UVODNE NAPOMENE
Regionalni prostorni plan za područje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Prostorni plan) pripremljen je u skladu sa Odlukom o izradi Regionalnog prostornog plana za područje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga („Službeni glasnik RS”, broj 56/10), na osnovu člana 46. stav 1. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13, 54/13 – US, 98/13 – US, 132/14 i 145/14) i člana 43. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07, 65/08, 16/11, 68/12 – US, 72/12, 7/14 – US i 44/14).
Izrada Prostornog plana poverena je konzorcijumu institucija koji čine: JUGINUS d.o.o. Beograd, Univerzitet u Beogradu Geografski fakultet i Direkcija za urbanizam i izgradnju Smederevo, a na osnovu javnog konkursa koji je raspisala Republička agencija za prostorno planiranje (nosilac izrade Prostornog plana), koji je time postao Obrađivač Prostornog plana.
Cilj donošenja Prostornog plana je utvrđivanje dugoročne koncepcije razvoja, organizacije, uređenja, zaštite i korišćenja područja Prostornog plana; racionalno korišćenje i očuvanje poljoprivrednog zemljišta, vodnih i ostalih prirodnih resursa; razvoj, izgradnja i rekonstrukcija infrastrukturnih sistema i objekata javnih službi; razvoj mreže naselja; razvoj i razmeštaj sekundarnih i tercijarnih delatnosti na planskom području; obezbeđenje saobraćajne, ekonomske, socijalne i drugih oblika integracije planskog područja i šireg okruženja; zaštita i unapređenje životne sredine, zaštita prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara i resursa.
Prostorni plan je pripremljen u skladu sa odredbama Zakona o planiranju i izgradnji i Pravilnika o sadržini, načinu i postupku izrade planskih dokumenata („Službeni glasnik RS”, br. 31/10, 69/10 i 16/11 – u daljem tekstu: Pravilnik).
Sadržaj Prostornog plana određen je članom 4. Pravilnika, kojim je propisano da tekstualni deo sadrži: polazne osnove, principe, ciljeve i opštu koncepciju regionalnog prostornog razvoja, koncepciju, propozicije i planska rešenja po oblastima i implementaciju plana. Grafički deo Prostornog plana sadrži i tri referalne karte.
Ovim planom se razrađuju i bliže utvrđuju osnovna planska rešenja, uslovi i smernice utvrđene Zakonom o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 88/10 – u daljem tekstu Prostorni plan Republike Srbije), kao i ostalim opštim i sektorskim strategijama usvojenim od strane Vlade.
Sastavni deo Prostornog plana je Strateška procena uticaja na životnu sredinu, urađena na osnovu Odluke o izradi Strateške procene uticaja Regionalnog prostornog plana za područje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, broj 34/10), a u skladu sa Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 88/10).
Metodologija izrade plana
Prilikom izrade Prostornog plana primenjen je integralni metod gde su ravnopravno i međuzavisno posmatrane tri osnovne dimenzije prostornog razvoja: fizičko-ekološka, ekonomska i socijalno-kulturna i to u realnom i planiranom kontekstu razvoja okruga i uz pretpostavljeni institucionalno-upravni okvir. Međuzavisnost je postavljena tako da pomaže ostvarenju pojedinih sektorskih projekata: održivost (životna sredina, prirodna dobra, sela i gradska naselja, korišćenje zemljišta), identitet (prirodni resursi, stanovništvo i mreža naselja, kulturna baština), pristupačnost (saobraćaj, tehnička infrastruktura, javne službe) i konkurentnost (ekonomija, poljoprivreda, industrija, turizam), ali i horizontalnoj i vertikalnoj koordinaciji kod planiranja i programiranja aktivnosti na teritoriji okruga, pojedinačnih opština i širem regionalnom okruženju.
Prostorni plan je urađen na osnovu realnog sagledavanja potencijala i slabosti postojećeg stanja i mogućnosti i ograničenja budućeg razvoja.
Metodološki obrazac koji je primenjen u izradi Prostornog plana je organizovan tako da su se uvažavali sledeći postulati:
– detaljno upoznavanje potencijala i ograničenja okruga kao celine, ali i svih pojedinačnih naselja i njihovih atara;
– pažljivo vrednovanje svih kapaciteta i prostornih resursa i vrednosti;
integralni tretman ekonomske, socijalne i fizičko-ekološke dimenzije razvoja i njihov međuuticaj na prostorni i ukupni razvoj okruga;
– sagledavanje transgraničnih međuzavisnosti sa okruženjem i pre svega sa susednom Rumunijom;
– aktivno učešće i saradnja građana, opštinskih/gradskih organa uprave, javnih preduzeća, resornih ministarstava, republičkih agencija i drugih organizacija.
Planska rešenja su definisana na dva vremenska nivoa i prema stepenu obaveznosti. Prvi period do 2015. godine za prioritetna planska rešenja za koje postoje argumenti o neophodnosti i opravdanosti sa društvenog, ekonomskog i ekološkog stanovišta, kao i koja mogu da se ostvare sadašnjim ekonomskim i institucionalnim kapacitetima regiona. Drugi period do 2020. godine za planske ideje za koje je ocenjeno da postoji mogućnost realizacije kao strateška orijentacija za budućnost. Pojedina planska rešenja su obuhvatila i period posle planskog horizonta (2020. godina) usled složenosti njihove realizacije i radi dostizanja pretpostavljene vizije prostornog razvoja regiona.
Dokumentaciju Prostornog plana sačinjavaju:
1) Koncept Prostornog plana (tekstualni i grafički deo Prostornog plana, prema članu 50. Pravilnika);
2) Analitičko-dokumentaciona osnova, koja sadrži: pojedinačne tematske ekspertize, uslove i stavove nadležnih institucija – javnih i komunalnih preduzeća, ankete sa stavovima o problemima i razvojnim mogućnostima, upitnike privrednih organizacija, stavove i podatke nadležnih opštinskih i republičkih institucija, pisanu dokumentaciju (odluka, metodološko uputstvo, zapisnici i dr), ostalu dokumentaciju, kao i tematske karte.
POLAZNE OSNOVE
Obuhvat i opis granica područja Prostornog plana
Plansko područje, Braničevski i Podunavski upravni okrug, nalazi se u centralno-istočnom delu Republike Srbije. To je prostor koji je smešten između toka Dunava na severu, Šumadije na zapadu i na istoku i jugu Karpatskih planina – Homoljske, Beljanica i Kučajske planine. Ovaj heterogeni i raznorodni prostor, u svakom segmentu prirodnog i društveno-ekonomskog razvoja, odlikuje se izuzetnim biološkim i kulturnim diverzitetom, kao neiscrpnim potencijalom za prosperitet i umrežavanje sa bližim i daljim, prekograničnim okruženjem.
Posmatrani prostor sastavljen je od dva upravna okruga (Braničevski i Podunavski) koji imaju devet opština i dva grada (sedam opština u Braničevskom – Veliko Gradište, Golubac, Malo Crniće, Žabari, Žagubica, Petrovac na Mlavi, Kučevo i grad Požarevac, dve opštine u Podunavskom – Smederevska Palanka, Velika Plana i grad Smederevo). Na površini od 5 078 km2 (5,8% područja Republike Srbije) 2002. godine živelo je 410 793 stanovnika, dok je prema proceni za 2008. godinu, ovaj prostor naseljavalo 396 348 stanovnika. Gustina stanovnika po km2 je 81 (ispod nivoa Republike Srbije). Na planskom području ima 248 naselja, 259 katastarskih opština i 277 registrovanih mesnih zajednica.
Planskim područjem prolaze najznačajniji saobraćajni pravci Republike Srbije, Koridor H (autoput Budimpešta – Beograd – Niš – Solun – Atina) i Koridor VII (Dunav). Pored ovih pravaca značajnih za povezivanje posmatranog prostora na nacionalnom i internacionalnom nivou, značajan segment saobraćajne infrastrukture čine i železnica koja prati Koridor H, državni putevi (u daljem tekstu: DP) I reda (putevi magistralnog značaja), kao i mreža saobraćajnica regionalnog značaja kojima se povezuju centri u okrugu.
2. Planski i pravni osnov za izradu plana
Planski osnov za izradu Prostornog plana predstavlja Prostorni plan Republike Srbije. U toku izrade Prostornog plana izvršena je koordinacija sa sledećim planovima: Prostorni plan područja Nacionalnog parka „Đerdap” („Službeni glasnik RS”, broj 34/89); Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog parka „Đerdap” („Službeni glasnik RS”, broj 43/13); Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja infrastrukturnog koridora autoputa E-75, deonica Beograd – Niš („Službeni glasnik RS”, br. 69/03 i 121/14); Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene Kostolačkog ugljenog basena („Službeni glasnik RS”, broj 1/13); Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene međunarodnog plovnog puta E80 – Dunav (Panevropski koridor VII); Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene Sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju (Sombor – Novi Sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš), („Službeni glasnik RS”, broj 19/11).
Pravni osnov za izradu Prostornog plana čini član 17. Zakona o planiranju i izgradnji.
Pri izradi Prostornog plana, u njega su inkorporirane smernice i opredeljenja sledećih strateških dokumenata:
– Nacionalna strategija održivog razvoja („Službeni glasnik RS”, broj 57/08);
– Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 4/08);
– Strategija razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 91/06);
– Strategija razvoja elektronskih komunikacija u Republici Srbiji od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 68/10);
– Strategija za prelazak sa analognog na digitalno emitovanje radio i televizijskog programa u Republici Srbiji („Službeni glasnik RS”, br. 52/09, 18/12 i 26/13);
– Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 59/06);
– Odluka o utvrđivanju Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 44/05);
– Strategija upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine („Službeni glasnik RS”, broj 29/10);
– Uredba o utvrđivanju vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02);
– Program razvoja šumarstva na teritoriji Republike Srbije za period 2011. do 2020. godina – Nacrt (2011), Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede – Uprava za šume;
– Socio-ekonomska analiza Braničevsko-Podunavskog regiona, Municipal Support Programme North East Serbia – MSP-NE SRBIJA (Program podrške opštinama severo-istočne Srbije), 2009;
– Master plan turističke destinacije „Stig – Kučajske planine – Beljanica”, Naučno-istraživački centar Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2007;
– prostorni planovi opština/gradova sa područja Prostornog plana;
– strategije lokalnog razvoja i ostale lokalne sektorske strategije.
U toku izrade Prostornog plana, važeće su bile i sledeće strategije sa kojima je isti usklađen:
– Strategija regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine („Službeni glasnik RS”, broj 21/07);
– Uredba o utvrđivanju Programa ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine („Službeni glasnik RS”, br. 17/07, 73/07, 99/09 i 27/10);
– Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije od 2006. do 2012. godine, Republički zavod za razvoj;
– Odluka o usvajanju Regionalne razvojne strategije Braničevsko-Podunavskog regiona 2009-2013 („Službeni glasnik grada Požarevca”, broj 3/09);
– Strategija razvoja poljoprivrede Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 78/05).
3. Obaveze, uslovi i smernice iz planskih dokumenata višeg reda
i drugih razvojnih dokumenata
PROSTORNI PLAN REPUBLIKE SRBIJE
Prostorna integracija i funkcionalna povezanost regionalnih celina, nužna za ostvarenje veće teritorijalne kohezije Republike Srbije i za jačanje razvojnih kapaciteta i veće konkurentnosti svih njenih sastavnih delova, upućuje na identifikaciju razvojnih pojaseva koji su već formirani ili očekivani u budućnosti. U tom pogledu Prostornim planom Republike Srbije za područje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, identifikuju se dva razvojna pojasa koji će biti dominantni:
1) Dunavski pojas, odnosno širi prostor funkcionalno upućen ili povezan na reku Dunav, uključujući i pojas duž reke Save. Privreda, saobraćaj, turizam, kulturna saradnja i drugi oblici povezivanja stanovništva duž ove razvojne osovine, podržavaće planovi i projekti vezani za Koridor VII, odnosno zajednička strategija razvoja zasnovana na međudržavnoj saradnji dunavskih država i regiona. Ključne tačke na ovom razvojnom pravcu biće dunavske kapije, odnosno gradovi Novi Sad, Beograd, Pančevo i Smederevo sa svojim lučkim potencijalima i drugim sistemima oslonjenim na reku Dunav;
2) pojas Koridora X duž Morave povezuje najrazvijenije delove i urbane centre Republike Srbije, sa perspektivom povezivanja Republike Srbije u pravcu severa (ka čvoru u Budimpešti). Industrija, turizam i savremene usluge su koncentrisani u ovom pojasu i biće dalje razvijani na principima održivog razvoja i činiće kohezionu kičmu Republike Srbije.
Kao osnovni cilj u korišćenju poljoprivrednog zemljišta, Prostornim planom Republike Srbije je utvrđena zaštita ekosistemskih, agroekoloških, ekonomskih, pejzažnih, sociokulturnih i drugih važnih funkcija poljoprivrednog zemljišta, uporedo sa unapređivanjem prostorno-heterogenih uslova za proizvodnju kvalitetnih poljoprivredno- prehrambenih proizvoda. Na području Podunavskog i Braničevskog okruga, od posebnog značaja je zaustavljanje procesa erozije, sprečavanje prekomernog zauzimanja plodnih zemljišta u nepoljoprivredne svrhe, pospešivanje rekultivacije i revitalizacije degradiranih zemljišta i minimiziranje nepovoljnih uticaja konvencionalne poljoprivrede na sastav i strukturu zemljišta. Koncepcija korišćenja i zaštite poljoprivrednog zemljišta zasniva se na integralnom upravljanju prirodnim resursima, na način kojim se obezbeđuje opšte poboljšanje stanja životne sredine, rehabilitacija tla, vode, vazduha i prirodnih predela i očuvanje flore i faune i njihovih staništa, unapređivanje ekonomskih i socijalnih uslova življenja na selu i dr.
Osnovni cilj upravljanja šumama i šumskim područjima Republike Srbije je održivo (trajno) gazdovanje šumama, što podrazumeva upravljanje i korišćenje šuma i šumskog zemljišta na takav način i u takvom stepenu, da se očuva biodiverzitet, a produktivnost, obnavljanje, vitalnost i potencijal šuma da se dovedu na nivo kojim bi se zadovoljile odgovarajuće ekološke, ekonomske i socijalne potrebe i današnje i budućih generacija, kako na lokalnom, tako i na nacionalnom nivou, vodeći računa da se pri tom ne ugroze i oštete neki drugi ekosistemi. Plan optimalne šumovitosti predviđa povećanje šumovitosti sa 4,9% na 15,5% za područje Podunavskog okruga, odnosno sa 32,3% na 35,5% za područje Braničevskog okruga, do 2014. godine. Koncepcija prostornog razvoja šumskih područja obuhvata sledeća polazišta: utvrđivanje zona sa diferenciranim režimima zaštite; razvoj i umrežavanje odgovarajućih infrastrukturnih sistema i ostale infrastrukture; zaštitu i uređenje šuma u šumskim područjima; primenu konvencija, standarda i normi zaštite i razvoja šuma u šumskim područjima; reformu zakona, sektorskih strategija, instrumenata, mera i politika, uz usklađivanje međusektorske koordinacije i učešće nadležnih institucija i lokalnih zajednica i dr.
Budući razvoj sektora mineralnih sirovina (obuhvatajući i korišćenje podzemnih voda), a takođe i rudarstva, kao jedne od važnih privrednih grana, podrazumeva:
intenziviranje i okončanje osnovnih geoloških i hidrogeoloških istraživanja;
izvođenje detaljnih istraživanja u širim zonama poznatih ležišta;
korišćenje naučnih saznanja u svrhu pronalaženja novih, ekonomski značajnih koncentracija mineralnih sirovina;
animiranje svežeg kapitala, koncesijama i privatizacijom, kako bi započela proizvodnja u ležištima za čije otvaranje ne postoje sredstva;
poštovanje i primena ekoloških uslova i standarda pri otvaranju i radu rudarskih objekata;
definisanje rezervi i kvaliteta podzemnih voda i dr.
Bazno polazište za izbor strateških rešenja za uređenje, zaštitu i razvoj vodnog zemljišta je da ona moraju da budu potpuno usklađena sa Direktivom Evropskog parlamenta i Saveta o uspostavljanju okvira za delovanje zajednice u oblasti politike voda (2000/60/EC). To se posebno odnosi na sprovođenje sledećih stavova ove direktive: kompleksna zaštita voda i harmonizacija vodoprivrednih i ekoloških ciljeva; integralno upravljanje vodama u okviru sistema na nivou većih rečnih slivova; realna ekonomska politika koja omogućava samofinansiranje sektora voda; ekonomska cena vode kao mera racionalizacije potrošnje uz striktno poštovanje principa korisnik plaća, zagađivač plaća; potpuna naknada troškova u koje su uključeni i svi troškovi zaštite voda i sliva.
Kao jedan od glavnih izvora zagađenja vazduha na planskom području, označena je termoelektrana u Kostolačkom basenu lignita, a među najznačajnijim zagađivačima vazduha industrijskog porekla je i železara u Smederevu. Najveći izvori degradacije i zagađivanja zemljišta su eksploatacija mineralnih sirovina, posebno u Kostolačkom basenu, i nekontrolisano i neadekvatno odlaganje industrijskog otpada, naročito u okolini velikih industrijskih centara kao što je Smederevo. Među najugroženijim područjima („hot spots” – ekološka „crna tačka”) u Republici Srbiji nalaze se Kostolac (termoelektrana, kopovi, deponija pepela i šljake) i Smederevo (železara, deponija sirovina). U pogledu kvaliteta životne sredine, Smederevo, Kostolac i koridor autoputa Beograd – Niš, svrstani su u područja zagađene i degradirane životne sredine sa negativnim uticajima na čoveka, biljni i životinjski svet i kvalitet života. Braničevska oblast ističe se i značajnom emisijom gasova SO2, NOx i suspendovanih čestica, dok su urbana područja koja spadaju u ovu kategoriju Smederevska Palanka i Požarevac. Za ovu kategoriju treba obezbediti takva rešenja i opredeljenja kojima se sprečava dalja degradacija i umanjuju efekti ograničavanja razvoja. Potrebno je sanirati i revitalizovati degradirane i ugrožene ekosisteme i sanirati posledice zagađenja, u cilju stvaranja kvalitetnije životne sredine. Petrovac na Mlavi i Golubac su u kategoriji područja ugrožene životne sredine (lokaliteti sa povremenim prekoračenjem graničnih vrednosti, suburbane zone naselja najugroženijih područja iz I kategorije, seoska i vikend naselja, turističke zone sa prekomernim opterećenjem prostora, područja eksploatacije mineralnih sirovina, DP I i II reda, železničke pruge, velike farme, zone intenzivne poljoprivrede, aerodromi, rečna pristaništa, vodotoci III klase) sa manjim uticajima na čoveka, živi svet i kvalitet života. Za ova područja treba sprečiti dalju degradaciju i obezbediti poboljšanje postojećeg stanja, kako bi se umanjila degradiranost životne sredine kao ograničavajućeg faktora razvoja. Potrebno je odrediti najadekvatniji način korišćenja prirodnih resursa i prostora sa ciljem očuvanja prirodnih vrednosti i unapređenja životne sredine. Žagubica je, pak, u tzv. području kvalitetne životne sredine, sa preovlađujućim pozitivnim uticajima na čoveka, živi svet i kvalitet života. Za ova područja treba obezbediti rešenja kojima se eliminišu ili umanjuju postojeći izvori negativnih uticaja, odnosno uvećavaju pozitivni kao komparativna prednost u planiranju razvoja. Potrebno je rezervisati i čuvati ova područja od zagađivanja iz strateških razloga.
Kada je u pitanju zaštita i uređenje predela, Nacionalni park „Đerdap”, arheološko nalazište Viminacijum, istorijski gradovi i utvrđenja Golubac i Smederevo, reka Dunav i Srebrno jezero (kao turističke destinacije) i Kostolački ugljeni basen, svrstani su u područja za koje je, kao prioritetna, obavezna izrada posebnih pilot projekata „karakterizacija predela”, kao osnova za zaštitu, planiranje i upravljanje njihovim razvojem.
Osnovni cilj je uspostavljanje ravnomernijeg teritorijalnog razmeštaja stanovništva i usklađenijih prostorno-demografskih odnosa. To podrazumeva demetropolizaciju, podsticanje razvoja manjih i srednjih gradova, demografsku revitalizaciju emigracionih, ugroženih, brdsko-planinskih i pograničnih područja, u skladu sa objektivnim mogućnostima i potrebama, programsku, plansku i drugu podršku razvoju depopulacionih područja, unapređenje odnosa između grada i sela i povezivanje sa ruralnim okruženjem. Potrebno je unapređenje društveno-ekonomskih mera i programa u cilju usmeravanja poželjnih trendova u razmeštaju stanovništva, unutrašnjim i međunarodnim migracijama. Ostvarenje cilja ravnomernijeg razmeštaja stanovništva moguće je postići razvojem policentričnog modela urbanizacije – razvojem malih i srednjih gradova. Neophodno je definisanje politike prema migracijama, koja mora biti sastavni deo ukupne politike regionalnog razvoja.
Koncepcija razvoja funkcionalnih urbanih područja (u daljem tekstu: FUP) usmerena je ka povećanju teritorijalne kohezije i aktiviranju teritorijalnog i humanog kapitala. Na području Prostornog plana postoje dva FUP nacionalnog značaja: gradovi Smederevo i Požarevac, koji svojim gravitacionim delovanjem i socio-ekonomskim funkcijama integrišu okolne opštine. Oba FUP se preklapaju (naslanjaju) sa uticajima susednih FUP, a naročito sa područjem Beogradskog MEGA (Metropolitan Growth Area). Gradovi će, pojedinačno ili u klasterima, utvrditi okvir održivog razvoja usaglašen sa resursima kojima raspolažu, razvojnim prioritetima, problemima sa kojima se suočavaju i procenjenim razvojnim mogućnostima. Klasteri i mreže se formiraju u okviru funkcionalnih područja ili na nivou većih prostornih celina i to između gradova koji sarađuju ili nose komplementarne funkcije. Razvoj seoskih područja se zasniva na prestrukturiranju poljoprivrede, diverzifikaciji proizvodnih aktivnosti, jačanju preduzetništva, infrastrukturnoj opremljenosti, celokupnoj obnovi, dostupnosti javnim službama i dr.
Osnovni cilj razvoja industrije i privrede je oporavak, povećanje sektorske i teritorijalne konkurentnosti i zaposlenosti obezbeđenjem povoljnih opštih, infrastrukturnih i prostornih uslova, kao i njena ravnomernija prostorna distribucija, usklađena sa potencijalom regionalnih, urbanih i ruralnih područja, zahtevima klimatskih promena i smanjenja pritiska na resurse. Koncepcija teritorijalnog razvoja industrije u Republici Srbiji zasniva se na kohezionoj varijanti, koja podrazumeva policentričnu organizaciju ove delatnosti i difuziju prostornih modela lokacije, smanjenje međuteritorijalnih razlika i održivi socijalno odgovoran razvoj industrije.
Glavni elementi prostorne organizacije su: strateške razvojne zone (razvijeno, metropolsko, nerazvijeno, depresirano, pogranično područje); razvojni Koridor X i Koridor VII, koridori magistralnog i regionalnog značaja; industrijski centri – metropolska područja i gradovi koji obuhvataju strateške lokacije za zapošljavanje, postojeće i preferirane industrijske lokacije i brownfield i greenfield lokacije.
Planirane industrijske zone (u daljem tekstu: IZ) i industrijski parkovi (u daljem tekstu: IP) od značaja za područje Prostornog plana su:
u Podunavskoj oblasti: Smederevo, Smederevska Palanka i Velika Plana;
u Braničevskoj oblasti: Požarevac, Malo Crniće, Žagubica, Žabari, Kučevo i Golubac.
Koncepcija prostornog razvoja rudarstva u sektoru uglja predviđa povećanje proizvodnje i izgradnje novih proizvodnih kapaciteta u površinskoj i podzemnoj eksploataciji uglja. Za dalji razvoj površinske eksploatacije ostaje Kostolačko- kovinski ugljeni basen. Predviđene su sledeće aktivnosti: u PD TE KO Kostolac predviđeno je zatvaranje dva manja, nerentabilna površinska kopa (Ćirikovac i Klenovnik) i završetak investicionog ciklusa na površinskom kopu Drmno, sa povećanjem kapaciteta sa 6,5 na 12 miliona tona uglja godišnje, kao i utvrđivanje ugljonosne potencijalnosti zapadnog dela Kostolačkog ugljenog basena. U procesu eksploatacije nafte i gasa predviđa se nastavak i povećane proizvodnje na eksploatacionim poljima nafte i gasa: Sirakovo, Ostrovo, Bradarac-Maljurevac i Maljurevac-Bubušinac.
Osnovni cilj razvoja turizma na području Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga je znatno veći obim i kvalitet turizma, usaglašen sa prirodnim i kulturnim potencijalima i resursima, uz veće učešće lokalnog stanovništva i uz jačanje saradnje među opštinama i transgranično, uz poštovanje prirodnog i kulturnog nasleđa kao i kapaciteta životne sredine.
U periodu posle 2014. godine, a u pravcu ostvarivanja ciljeva prostornog razvoja Republike Srbije, planska rešenja u oblasti putnog saobraćaja, od značaja za plansko područje su aktivnosti na koridoru DP I reda Beograd – Požarevac – Veliko Gradište – Golubac – Donji Milanovac – Đerdap I (Rumunija) i izgradnja obilaznice oko Golupca.
Po pitanju železničkog saobraćaja, planira se revitalizacija i modernizacija (respektivno elektrifikacija) postojećih jednokolosečnih pruga, sa izgradnjom kapaciteta za povezivanje značajnih korisnika železničkih usluga, i to: Mala Krsna – Majdanpek – Bor – Rasputnica 2 (Vražogrnac). Strateški prioritet u realizaciji plana razvoja do 2014. godine, od značaja za plansko područje, predstavlja Koridor X (prvi prioritet) – prva etapa ima za cilj formiranje dvokolosečnih pruga „visoke performanse” na najvećoj dužini severno od Niša, u skladu sa mogućnostima finansiranja.
Planirana mreža aerodroma je definisana po kategorijama, pri čemu su definisana i letelišta na lokacijama gde postoje sportski i školski aerodromi (Smederevo i Smederevska Palanka), koji se mogu uključiti u mrežu regionalne ponude.
U koncepciji razvoja rečnog transporta poseban značaj ima razvoj Koridora VII. Svi delovi mreže unutrašnjih plovnih puteva u Republici Srbiji su direktno ili indirektno oslonjeni na Dunav koji, kao strateški pravac, treba da postane stecište najvećih transportnih tokova Republike Srbije. Smederevo je, prema Prostornom planu Republike Srbije, planirano kao jedna od šest glavnih međunarodnih luka duž Dunava.
Koncepcija razvoja luka bazira se na predlogu modela upravljanja neprivatizovanim lukama, što podrazumeva luke koje će se graditi na novim lokacijama (poput nove beogradske luke), kao i mogućnost podržavljenja nekih luka od najvećeg značaja za Republiku Srbiju, i trebalo bi da se svedu na sledeće nivoe upravljanja:
– javne luke – od javnog, državnog značaja (Novi Sad, Beograd i Pančevo kao sistem), kao i luke uz Dunav (Apatin, Kovin, Bačka Palanka, Bogojevo, Prahovo, Kladovo, Veliko Gradište);
– luke za sopstvene potrebe – luke koje bi gradila industrijska preduzeća, koje su nacionalnog značaja;
– luke za male brodove – marine, koje bi se gradile privatnim kapitalom.
Duž koridora X i VII postoje mogućnosti razvoja respektabilnih intermodalnih terminala, i to: logistička platforma Beograda, na prostoru Beograd – Pančevo – Smederevo preko tri intermodalna terminala i aerodroma „Nikola Tesla” povezati koridore X i VII i formirati regionalnog lidera Jugoistočne Evrope; na kopnenim pravcima Koridora X treba razviti terminale „pokretni drum”, sa zadatkom prihvatanja tokova putnog saobraćaja i njihov transport železnicom. Smederevo je predloženo kao potencijalna lokacija intermodalnog terminala i logističkog centra.
U sektoru elektroprivrede, predviđa se izgradnja termoenergetskih objekata Kostolac B3 sa snagom do 700 MW. U oblasti hidroenergetike predviđa se izgradnja hidroelektrane (u daljem tekstu: HE) na Dunavu i srednjih i malih HE na manjim vodotocima. U oblasti obnovljivih izvora predviđa se izgradnja objekata obnovljivih izvora energije za distribuiranu proizvodnju električne energije, i to: toplane i kogenerativna postrojenja na biomasu, komunalni i industrijski otpad; male HE; solarne elektrane; vetroelektrane (već su izdate energetske dozvole za vetroelektranu „Krivača” 112,8 MW, opštine Golubac i Kučevo). U sektoru naftne privrede postoji mogućnost izgradnje objekta za preradu sirove nafte i proizvodnju kvalitetnih naftnih proizvoda na reci Dunav u Smederevu.
Razvoj prenosne mreže mora da prati rastuće potrebe za električnom energijom. Najveći deo investicija do 2014. godine (aktuelni srednjoročni plan) posvećen je rehabilitaciji i unapređenju prenosnog sistema, izgradnji novih prenosnih vodova 400 kV, 220 kV i 110 kV, izgradnji novih interkonektivnih veza 400 kV sa susednim prekograničnim sistemima, izgradnji priključaka 110 kV za korisnike prenosnog sistema, izgradnji transformatorskih stanica (u daljem tekstu: TS) snage 400 kV i 220 kV i zameni velikih transformatora snage 400 kV i 220 kV novim jedinicama. U cilju sigurnijeg i pouzdanijeg snabdevanja potrošača u planskom periodu, nastaviće se dalji razvoj, izgradnjom novih i rekonstrukcijom postojećih prenosnih sistema svih snaga i distributivnih infrastrukturnih objekata i vodova (počev od 110 kV do krajnjih potrošača).
U sektoru elektroprenosa:
A) Objekti mreže 400 kV
Dogradnja u postojećim objektima (I prioritet): TS 400/220/110 kV Smederevo 3, izgradnja dalekovoda (u daljem tekstu: DV) 400 kV uvođenje u TS Smederevo 3;
Rekonstrukcija RP 400 kV Drmno;
Novi objekti sagledano do 2021. godine: izgradnja planiranog RP 400 kV Požarevac, kao i DV 400 kV TS Jagodina 4 – RP Požarevac;
B) Objekti mreže 110 kV
Rekonstrukcija postojećih objekata (I prioritet): TS 110/35 kV Požarevac;
Rekonstrukcija postojećih objekata (0 prioritet): DV 110 kV Beograd 3 – Kostolac;
Rekonstrukcija postojećih objekata (I/II prioritet): DV 110 kV Majdanpek 3 – Petrovac na Mlavi;
Rekonstrukcija postojećih objekata: DV 110 kV broj 102 AB/2 TS Petrovac – TS Požarevac;
Novi objekti sagledano do 2021.godine: izgradnja planiranog DV 110 kV TS Kovin;
TS Smederevo 4, uvođenje DV 110 kV broj 1223 TS Smederevo 3 – TS Smederevska Palanka u planiranu TS 110/35 kV Smederevska Palanka 2, izgradnja planirane TS 110/10 kV Smederevo 5 sa priključnim DV, uvođenje DV 110 kV broj 1144 AB TE Kostolac A – TS Smederevo 3 u planiranu TS 110/10 kV Požarevac 2;
Izgradnja novih TS i DV (I/II prioritet): DV 110 kV Veliko Gradište – Bela Crkva.
Po pitanju razvoja gasne privrede u narednom periodu predviđa se gradnja novih razvodnih gasovoda (razvodni gasovodi Braničevske oblasti; Razvodni gasovod Ostrovo – Železara Smederevo; Razvodni gasovod Ostrovo – TE Kostolac, svi I prioriteta) i potencijalni gasovod „Južni tok”.
U sektoru naftne privrede – sistem produktovoda podrazumeva i izgradnju terminala u Pančevu, Smederevu, Jagodini, Nišu, Novom Sadu, Somboru i Beogradu.
Kao zona pogodna za izgradnju vetroelektrana označena je tzv. Braničevska zona.
Osnovni cilj u oblasti vodoprivrede je optimizacija sistema vodoprivredne infrastrukture i usklađivanje razvoja vodoprivrednih sistema sa ciljevima očuvanja životne sredine i drugih korisnika prostora. U Republici Srbiji se realizuje 18 regionalnih sistema za snabdevanje vodom naselja i industrija, koje zahtevaju vodu najvišeg kvaliteta, od kojih se jedan, Moravsko – mlavski (podsistem: Morava – Mlava – aluvioni (Šalinac, Godomin), Vitman i Gradac; naselja: Petrovac na Mlavi, Malo Crniće, Požarevac, Žabari, naselja u dolini Velike Morave, Velika Plana, Smederevska Palanka; podsistem: Kučevski – Bukovska reka, naselja: Kučevo i Majdanpek), nalazi na području Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga.
Prostornim planom Republike Srbije su utvrđene i potencijalne akumulacije prvog prioriteta, čije prostore treba sačuvati za njihovu realizaciju, a to su:
akumulacije Vitman + Gradac na Mlavi (opština Žagubica), Vmax (106) m6=12,5, namena: snabdevanje vodom stanovništva, energetika, zaštita od poplava, oplemenjavanje malih voda, ribarstvo, održivi turizam;
akumulacija Kučevo na Bukovskoj reci (opština Kučevo), Vmax (106) m6=28, namena: snabdevanje vodom stanovništva, snabdevanje industrije, energetika, oplemenjavanje malih voda, ribarstvo, održivi turizam.
Strateški prioriteti u oblasti razvoja vodoprivredne infrastrukture do 2014. godine na području Prostornog plana su:
– vodosnabdevanje: obnova mreža svih vodovoda (smanjenje gubitaka na manje od 20%) i stavljanje u funkciju akumulacije – Trnovče (Velika Plana);
– kanalizaciona infrastruktura: rekonstrukcija i proširenje obuhvata postojećih sistema kao priprema za izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (u daljem tekstu: PPOV). Prioritet su naselja u kojima se realizuju PPOV;
– zaštita voda: realizacija PPOV u naseljima sa najvećim uticajima na izvorišta ili na ugrožene vodotoke – Žagubica;
– uređenje vodotoka i zaštita od poplava – regulacija Jezave.
Koncepcija zaštite i unapređenja životne sredine pretpostavlja da je u područjima u kojima je degradirana i ugrožena životna sredina („hot spots”), neophodno preduzeti odgovarajuće aktivnosti kroz angažovane projekte koji će sanirati posledice njihovog rada i unaprediti tehnologiju do nivoa da se minimizira negativni uticaj na životnu sredinu (primena najboljih dostupnih tehnika – Best available technique, u danjem tekstu: BAT). Pritisak na životnu sredinu mora biti uzet u obzir pri proceni uticaja koji će veliki projekti imati na prostor pri izgradnji, tokom korišćenja i posle prestanka rada, kao i novih uslova u prostoru.
Prostorni plan Republike Srbije u oblasti upravljanja otpadom definisao je neophodnost udruživanja jedinica lokalne samouprave radi zajedničkog upravljanja otpadom, čime će se uspostaviti sistem regionalnih centara za upravljanje otpadom. Takođe, definisana je i neophodnost izgradnje regionalnog skladišta opasnog otpada u Podunavskoj oblasti. Za reciklažu građevinskog otpada i otpada od rušenja odrediće se posebne lokacije na nivou lokalnih samouprava.
Koncepcija zaštite, uređenja i korišćenja prirodnog nasleđa zasniva se na povećanju ukupne površine pod zaštitom, u planskom periodu, (odnosno do 2021. godine) do 12% teritorije Republike Srbije, uspostavljanju nacionalne ekološke mreže i identifikaciji područja za evropsku ekološku mrežu NATURA 2000, kao i na izgradnji efikasnog sistema upravljanja područjima koja su obuhvaćena navedenim mrežama. Preliminarno se procenjuje da će površina ekoloških mreža obuhvatiti oko 20% teritorije Republike Srbije. Prostorni plan Republike Srbije utvrđuje da će područja sa zaštićenim, uređenim i adekvatno prezentiranim kulturnim nasleđem jačati privlačnost i konkurentnost za investiranje i razvoj turizma. Najznačajniji među njima, koji zahtevaju posebnu pažnju su objekti pod zaštitom UNESCO sa okruženjem, nacionalni parkovi, parkovi prirode, zaštićene celine starih gradskih jezgara, područja koncentracije objekata srednjovekovnog duhovnog i svetovnog nasleđa, arheoloških nalazišta iz praistorije i rimskog perioda i dr. Osnovni cilj je da se kulturno nasleđe artikuliše kao razvojni resurs, zaštiti, uredi i koristi na način koji će doprineti uspostavljanju regionalnog i lokalnog identiteta u skladu sa evropskim standardima zaštite. Koncepcija zaštite od prirodnih nepogoda i tehnoloških udesa utvrđuje savremeni koncept zaštite i upravljanja, koji polazi od činjenice da je na svim nivoima i u svim fazama planiranja potrebno definisati prihvatljiv nivo rizika od prirodnih nepogoda i tehnoloških udesa, a zatim sistemom preventivnih, organizacionih i drugih mera i instrumenata intervenisati u cilju sprečavanja njihovog nastanka, odnosno smanjivanja posledica nepogoda na prihvatljiv nivo. Da bi se mogla izvršiti pravilna procena stepena povredivosti prostora, odnosno ograničenja za njegovo korišćenje, potrebno je pristupiti izradi katastra ugroženosti prostora od prirodnih nepogoda, u funkciji prostornog planiranja.
Postizanje većeg stepena regionalne integrisanosti podrazumeva ublažavanje/ smanjenje regionalnih disproporcija, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi, naročito područja sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja. Uporišta ravnomernog regionalnog razvoja su: uvažavanje realnih faktora razvoja; preduzimanje podsticajnih mera od strane državnih i drugih fondova i drugih vidova podrške programima lokalnih zajednica i privrednih aktera; uspostavljanje tržišnih principa i formiranje odgovarajućeg institucionalnog okvira u kome će tržišne institucije moći da funkcionišu. Istovremeno teži se smanjenju prevelike koncentracije stanovništva i aktivnosti u dunavsko-savskom pojasu, kroz primenu principa policentričnog razvoja.
UREDBA O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA
POSEBNE NAMENE NACIONALNOG PARKA „ĐERDAP”
Prostornim planom područja posebne namene Nacionalnog parka „Đerdap” (u daljem tekstu: PPPNP „Đerdap”) obuhvaćene su u celini katastarske opštine Golubac, Dvorište i Krivača u opštini Golubac i katastarske opštine Radenka i Voluja u opštini Kučevo, a koje su u obuhvatu Prostornog plana. Od ukupne površine Nacionalnog parka „Đerdap”, koja iznosi 63 608,45 ha, na teritoriji opštine Golubac se nalazi 18 116,55 ha. Zaštitna zona Nacionalnog parka obuhvata prostor uz granicu Nacionalnog parka i zahvata tri katastarske opštine u opštini Golubac i dve katastarske opštine u opštini Kučevo.
U Nacionalnom parku mogu se izdvojiti dve zone sa preovlađujućim namenama, uži pojas Dunava i brdsko-planinsko zaleđe. Uži pojas uz Dunav čini priobalje Dunava, što opredeljuje namenu tog prostora za aktivnosti kojima se obezbeđuje ostvarivanje osnovnih funkcija Nacionalnog parka. U priobalju Dunava koncentrisana su i naselja sa karakteristikama gradskog, mešovitog i seoskog tipa i zone vikend stanovanja. Brdsko-planinsko zaleđe sa šumsko-pašnjačkim površinama pogodno je za razvoj šumarstva, poljoprivrede, male privrede, turizma i rekreacije u skladu sa režimima zaštite.
Gazdovanje šumama prilagođava se funkcijama Nacionalnog parka vođenjem aktivnosti na očuvanju i zaštiti prirodnih vrednosti i retkosti i održavanju i unapređenju opšte korisnih funkcija šuma, uz adekvatno staranje o proizvodnji drveta što boljeg kvaliteta i prinosa.
PPPNP „Đerdap” aktivnosti poljoprivrede se usmeravaju na povećanje poljoprivredne proizvodnje kroz maksimalno korišćenje prirodnih pogodnosti za stočarsku proizvodnju i zaštitu livadsko-pašnjačkih vrednosti. Poljoprivrednu proizvodnju uskladiti se režimima u Nacionalnom parku. Posebno stimulisati proizvodnju „zdrave hrane”, pčelarstvo i ribarstvo sa stanovišta potreba turizma, a ratarstvo, voćarstvo i povrtarstvo razvijati sinhronizovano sa ostalim aktivnostima.
Razvoj turizma treba usmeriti na kompleksno povezivanje svih vidova turizma. Obezbediti povezivanje turističke ponude na Dunavu sa njegovom zaleđinom, turizam u Nacionalnom parku sa turizmom u zaštitnoj zoni i širem području, kao i aktivnosti turizma i ugostiteljstva sa poljoprivredom, ribarstvom, šumarstvom, lovom, saobraćajem, trgovinom, kulturom i dr. Opština Golubac je predodređena za razvoj lovnog i nautičkog turizma.
Na području Nacionalnog parka i dalje će egzistirati postojeća industrijska proizvodnja, koju treba postepeno modernizovati. Eksploatacija kamena je zastupljena na lokalitetu Jelenske stene u Golupcu, a trajnost namene za ovu aktivnost određena je sadašnjim površinama (41,25 ha). Korišćenje i rad pogona, deponija i drugih rudarsko-industrijskih objekata u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka, a koje mogu imati uticaja na područje Nacionalnog parka, treba kontrolisati sa stanovišta obezbeđenja mera zaštite životne sredine.
PPPNP „Đerdap” Golubac je određen kao opštinski centar u mreži naselja Nacionalnog parka. Sa prostorno-funkcionalnom organizacijom mreže naselja usklađuju se sadržaji naselja i saobraćajni i drugi infrastrukturni sistemi.
Razmeštaj privrednih objekata se ovim planom usklađuje sa potrebama razvoja ovih delatnosti i sa ciljevima i merama zaštite Nacionalnog parka. Objekti šumarstva i poljoprivrede mogu se locirati i izvan građevinskih područja, dok se objekti industrije lociraju isključivo u okviru građevinskih područja. Površine na kojima se napušta eksploatacija kamena na teritoriji opštine Golubac moraju se sanirati po posebnom programu.
Lokacije privremenog deponovanja čvrstog otpada date su za sva naselja na kojima će se otpad privremeno deponovati i odvoziti na trajne lokacije, s tim što se privremene lokacije koriste za potrebe dva naselja radi racionalnog korišćenja prostora. Trajne lokacije deponija su van područja Nacionalnog parka.
Putna mreža se usklađuje sa saobraćajnim tokovima, te se saobraćaj odvija državnim i opštinskim putevima koji se nastavljaju na mrežu saobraćajnica u okviru naselja. „Dunavska magistrala” (Požarevac – Golubac – Donji Milanovac – Kladovo) je najznačajniji putni pravac u Nacionalnom parku. Predviđena je modernizacija i rekonstrukcija uz delimičnu izmenu trase oko Pesače, a za deo trase kod Golubačkog grada, radi zaštite nepokretnog kulturnog dobra, rezerviše se koridor za trasu posle planskog perioda. U zaštitnoj zoni Nacionalnog parka nalazi se i drugi put magistralnog značaja (Požarevac – Kučevo – Majdanpek – Negotin) koji treba modernizovati i rekonstruisati. Vodni putnički i teretni saobraćaj Dunavom zahteva uređenje obale. U zaštitnoj zoni, na teritoriji opštine Golubac, predviđeni su objekti putničkog pristaništa, marine za plovila, pristanište za čamce i slična plovila (kod Golubačkog grada).
U skladu sa merama zaštite prirodnih vrednosti i namenom površina određeni su granični kapaciteti korišćenja prostora. U okviru tih odnosa, za svako naselje ili zonu, određuju se interni granični kapaciteti urbanističkim planom, odnosno odgovarajućim programima.
UREDBA O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA
INFRASTRUKTURNOG KORIDORA AUTOPUTA E-75, DEONICA BEOGRAD – NIŠ
U obuhvatu Prostornog plana područja infrastrukturnog koridora autoputa E-75, deonica Beograd – Niš (u daljem tekstu: PPPISK) nalaze se delovi teritorija grada Smedereva i opština Smederevska Palanka i Velika Plana, i to: Smederevo: cele katastarske opštine Malo Orašje, Vodanj, Dugovac 1, Dugovac 2, Binovac, Landol, Kolari, Suvodol, Lunjevac, Vrbovac, Ralja, Mihajlovac, Dobri Do, Vranovo, Mala Krsna, Skobalj, Osipaonica, Lugavčina i Saraorci; Smederevska Palanka: cela katastarska opština Golobok; Velika Plana: cele katastarske opštine Lozovik, Miloševac, Krnjevo, Veliko Orašje, Velika Plana 1, Velika Plana 2, Staro Selo, Novo Selo i Markovac.
Sekundarnu mrežu aerodroma na području PPPISK sačinjavaju postojeći aerodromi Radinci kod Smedereva i Rudine kod Smederevske Palanke.
Evropska biciklistička federacija pokrenula je projekat mreže biciklističkih staza kroz Evropu. Koridor Istočnoevropske biciklističke transferzale broj 11, pružaće se kroz Republiku Srbiju, od Horgoša – Sente – dolinom Tise – Zrenjanina – Pančeva – Kovina – Smedereva – dolinom Velike Morave i Južne Morave ka Republici Makedoniji i Grčkoj.
U obuhvatu ovog prostornog plana, prioritet u razvoju putne mreže imaće izgradnja puta regionalnog značaja Smederevska Palanka – Golobok – Lozovička česma – autoput E-75, u dužini od oko 10 km. Na području PPPISK zadržavaju se sve postojeće železničke pruge sa službenim mestima i industrijskim kolosecima, a koji se odnose na magistralnu međunarodnu prugu Beograd – Niš za koju se planira rekonstrukcija i modernizacija. Razvoj železničke mreže imaće sledeće prioritete: rekonstrukcija pruge i izgradnja drugog koloseka na delu pruge Resnik – Velika Plana u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije i izgradnja dvokolosečne nove pruge Pančevo – Kovin – novi most preko Dunava – Smederevo i drugog koloseka Smederevo – Mala Krsna (Velika Plana).
Veze autoputa sa okruženjem ostvarivaće se putem petlji i denivelisanih ukrštaja, koji su dati u PPISK, i to: petlja „Vodanj” (km 630+604) u funkciji veze autoputa sa gradom Smedereva i severnim delom opštine Mladenovac; petlja „Kolari” (km 637+167) u funkciji veze autoputa sa južnim delom područja grada Smedereva i severnim delom opštine Smederevska Palanka preko ukrštanja postojećeg DP IIB reda broj 352 (Smederevo – Kolari – Smederevska Palanka – Velika Plana); petlja „Smederevo” (km 642+800) u funkciji veze autoputa sa područjem grada Smedereva, preko ukrštanja postojećeg DP IB reda broj 14 (Kovin – Smederevo – Požarevac); petlja „Požarevac” (km 644+100) u funkciji veze autoputa sa južnim delom područja grada Smedereva, područjem grada Požarevca i opštinskim centrom Smederevska Palanka preko ukrštanja postojećeg DP IB reda broj 14 (Kovin – Smederevo – Požarevac) i postojećeg DP IIA reda broj 156 (Smederevska Palanka – Mala Krsna); planirana petlja „Smederevska Palanka” (km 659+145) u funkciji veze autoputa sa delom područja opštine Smederevska Palanka i opštinskim centrom Smederevska Palanka, delom područja opštine Velika Plana, naseljem Lozovik, Golobok, Miloševac, Krnjevo i IZ u Krnjevu preko ukrštanja sa postojećim javnim opštinskim putem; petlja „Velika Plana” (km 673+259) u funkciji veze opštinskog centra Velika Plana i ostalih naselja u opštini, kao i veze DP IIA reda broj 147 (Velika Plana – Žabari), deonice Smederevska Palanka – Velika Plana i IIA reda broj 158 (Mala Krsna – Niš) sa autoputem. Na prostoru u obuhvatu Prostornog plana nalazi se baza za održavanje puta „Smederevo” (oko km 642+600) sa desne strane autoputa, jugozapadno od petlje „Smederevo”, u funkciji održavanja dela autoputa od petlje „Mali Požarevac” do petlje „Velika Plana” u dužini od oko 55 km.
Glavna ponuda tranzitnog turizma autoputa razvijaće se u sklopu pratećih i funkcionalnih sadržaja. Od značaja će biti formiranje informativno propagandnih punktova (npr. uz petlje „Smederevo” i „Markovac”) za obaveštavanje tranzitnih domaćih i stranih turista o značajnim turističkim destinacijama istočne i središnje Srbije. Prateći sadržaji za potrebe korisnika u saobraćaju u koridoru autoputa su odmorišta (36), benzinske stanice (28) i moteli (17).
Položaj koridora magistralnog gasovoda u infrastrukturnom koridoru u najvećoj meri prati koridor autoputa Beograd – Niš zaobilazeći naseljena mesta, sela i gradove na rastojanju 100-200 m, kao i koridor železničke pruge i DP IIa reda broj 158 na razmaku 100-500 m. Veze magistralnog gasovoda s konzumnim područjem ostvarivaće se razvodnim gasovodom kojim se kompletira gasovodna mreža i povećava broj gasificiranih gradova i naselja (za Smederevo i Veliku Planu je izgrađen).
Naselja sa teritorije grada Smedereva i opština Smederevska Palanka i Velika Plana, pored kvalitetnih lokalnih izvorišta podzemnih voda, nedostajuće količine vode dobijaće sa Moravsko – mlavskog regionalnog sistema, koji se oslanja na izvorišta strateškog značaja. Predviđen je magistralni cevovod u zoni od Osipaonice do Velike Plane koji će biti povezan sa podsistemom „Mlava”, radi povećanja pouzdanosti funkcionisanja regionalnog sistema. Predviđeni magistralni cevovodi (između ostalih i Trnovče – Velika Plana – Smederevska Palanka) će se po pravilu smeštati u neposrednoj blizini saobraćajnica, radi lakšeg održavanja u eksploataciji.
Plan veza magistralnih optičkih kablova s okruženjem će se ostvariti privodima optičkih kablova, čime se obezbeđuje povezivanje regionalnih čvorova sa nacionalnom telekomunikacionom mrežom. U toj grupi su privod „Požarevac” (km 643+850), privod „Smederevo” (km 643+850) i privod „Petrovac na Mlavi” (km 637+026).
Plan veza elektroenergetske infrastrukture sa okruženjem će se ostvarivati povezivanjem TS sa prenosnom mrežom DV, i to: TS i 400 kV DV (TS 400/220/110 kV „Beograd 8”: a) za Požarevac i TE Drmno DV broj 401/1 i b) za planiranu TS 400/220/110 kV „Smederevo 3” iz DV broj 401/1 uvođenje planiranog 400 kV DV; TS i 220 kV DV (TS „Beograd 8” – TS 220/110 kV „Smederevo 3” DV 220kV); TS i 110 kV DV (TS 110/35 kV „Beograd 3” – „Beograd 18” – „Smederevo 2” DV 2h110 kV i TS 110/35 kV „Smederevo 2” – elektrovučno postrojenje (EVP) „Vodanj” DV 2h110 kV).
U obuhvatu PPPISK nalaze se sledeća prirodna dobra: na teritoriji grada Smedereva lokalitet „Dolovo” (katastarska opština Mihajlovac), „Godomin” (katastarska opština Skobalj) i „Ćeloje” (katastarska opština Malo Orašje), dok je u opštini Velika Plana zaštićena „Koporinska kosa” (katastarska opština Velika Plana). Nepokretna kulturna dobra od izuzetnog značaja (Manastir Pokajnica katastarska opština Staro Selo u opštini Velika Plana) i velikog značaja (Manastir Koporin katastarska opština Velika Plana u opštini Velika Plana, zgrada kafane „Mladenović” u Saraocima na teritoriji grada Smedereva).
PPPISK rezerviše prostor za koridore magistralnih infrastrukturnih sistema u infrastrukturnom koridoru, ukupne površine 340,7 km². Širina koridora iznosi od 700 m za autoput, 250 m za prugu za brzine do 160 km/h, 200 m za gasovod i 4 m za optičke kablove, kao i 300 m za potencijalni koridor plovnog puta. Ovim planom se definišu širine pojaseva za trajno zauzimanje zemljišta za potrebe izgradnje i funkcionisanja magistralnih infrastrukturnih sistema i objekata u infrastrukturnom koridoru, kao i zaštitni pojasevi (neposredni i širi pojas zaštite) magistralnih infrastrukturnih sistema.
UREDBA O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA
POSEBNE NAMENE KOSTOLAČKOG UGLJENOG BASENA
Područje Prostornog plana područja posebne namene Kostolačkog ugljenog basena obuhvata celu teritoriju grada Požarevca i deo teritorije opštine Veliko Gradište (cele katastarske opštine Sirakovo, Majilovac i Kurjače).
Cilj donošenja Prostornog plana područja posebne namene Kostolačkog ugljenog basena je utvrđivanje koncepcije, planskih rešenja, režima i uslova korišćenja, organizacije, uređenja i zaštite prostora kojima se obezbeđuje racionalna eksploatacija ležišta lignita u Kostolačkom ugljenom basenu; racionalno korišćenje, zaštita i očuvanje poljoprivrednog zemljišta, vodnih i drugih prirodnih resursa, prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; ravnomerniji teritorijalni razvoj, uz neutralisanje ili ublažavanje ekoloških i socio-ekonomskih negativnih posledica eksploatacije; utvrđivanje dinamike i uslova preseljenja stanovništva, izmeštanja naselja, infrastrukturnih sistema, privrednih i drugih objekata; utvrđivanje prihvatljivog režima izgradnje i uređenja prostora do početka eksploatacije ležišta lignita, kao i tehnoloških, ekoloških i prostornih uslova za obnavljanje oštećenog i degradiranog zemljišta, životne sredine i predela po završetku eksploatacije; usmeravanje razvoja naselja, saobraćajnih i ostalih infrastrukturnih sistema i aktivnosti na području lignitskog basena.
UREDBA O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA POSEBNE NAMENE MEĐUNARODNOG PLOVNOG PUTA E80 – DUNAV (PANEVROPSKI KORIDOR VII)
Područje Prostornog plana područja posebne namene međunarodnog plovnog puta E80 – Dunav (Panevropski koridor VII) obuhvata delove teritorija sedam gradova i 15 opština, pri čemu na području ovog prostornog plana obuhvata delove:
grada Smedereva (cele katastarske opštine: Seone, Udovice, Smederevo),
grada Požarevca (cele katastarske opštine: Dubravica, Ostrovo, Kostolac grad, Selo Kostolac, Petka i Rečica),
opštine Veliko Gradište (cele katastarske opštine: Ram, Zatonje, Kiseljevo, Veliko Gradište, Požeženo i Ostrovo),
opštine Golubac (cele katastarske opštine: Vinci, Usije, Radoševac, Golubac, Brnjica i Dobra).
Cilj donošenja Prostornog plana područja posebne namene međunarodnog plovnog puta E80 – Dunav (Panevropski koridor VII) je: utvrđivanje dugoročne koncepcije zaštite, uređenja i održivog razvoja područja posebne namene; unapređenje ukupnog saobraćajnog položaja Republike Srbije; unapređenje uslova za odvijanje vodnog saobraćaja kao faktora razvoja; utvrđivanje prostornih, tehnoloških i funkcionalnih veza Koridora VII sa neposrednim okruženjem, kao i položaj, uređenje i korišćenje objekata i površina u Koridoru; primena međunarodnih standarda i obaveza u domenu vodnog saobraćaja, zaštite od poplava, zaštite od požara i ostalih vidova zaštite u vanrednim situacijama, zaštite životne sredine i očuvanja i valorizacije prirodnog i kulturnog nasleđa; razvoj turizma i valorizacija prirodnih resursa; usklađivanje razvoja dunavskog koridora sa planskim odrednicama koje proističu iz integralnog planiranja Podunavlja u širem evropskom kontekstu.
UREDBA O UTVRĐIVANJU PROSTORNOG PLANA PODRUČJA POSEBNE NAMENE SISTEMA PRODUKTOVODA KROZ REPUBLIKU SRBIJU (SOMBOR – NOVI SAD – PANČEVO – BEOGRAD – SMEDEREVO – JAGODINA – NIŠ)
Prostorni plan područja posebne namene sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju (Sombor – Novi Sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš) obuhvata delove teritorije osam gradova i 12 opština, pri čemu na području ovog prostornog plana obuhvata delove:
grada Smedereva (cele katastarske opštine Dobri Do, Lipe 2, Lugavčina, Mala Krsna, Mihajlovac, Osipaonica, Radinac, Ralja, Saraorci, Skobalj, Smederevo, Vranovo i Vrbovac), ukupne površine 278,10 km2;
opštine Velika Plana (cele katastarske opštine Krnjevo, Lozovik, Markovac, Miloševac, Novo Selo, Staro Selo, Velika Plana I, Velika Plana II i Veliko Orašje), ukupne površine 272,67 km 2.
Cilj donošenja Prostornog plana područja posebne namene sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju (Sombor – Novi Sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš) je utvrđivanje dugoročne koncepcije organizacije, korišćenja i zaštite područja plana, kao i zaštite sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju. Za potrebe programske faze mogu se definisati osnovni ciljevi dugoročnog razvoja, korišćenja i uređenja, i to: stvaranje planskog osnova za pribavljanje odobrenja za izgradnju sistema produktovoda, po deonicama i fazama; obezbeđenje prostornih uslova za izgradnju i infrastrukturno opremanje lokacija za sistem produktovoda (cevovodi i terminali); obezbeđenje prostornih uslova za pouzdano i nesmetano funkcionisanje sistema produktovoda u sklopu magistralnih infrastrukturnih sistema u koridoru; utvrđivanje optimalnog razmeštaja aktivnosti i fizičkih struktura sistema produktovoda sa aspekta uticaja na stanovništvo u uticajnom području, uz uvažavanje ekonomskih, tehničko-tehnoloških, ekoloških, socijalnih i prostorno-funkcionalnih kriterijuma; obezbeđenje uslova za bolje funkcionisanje postojećih proizvodnih pogona, naselja i magistralnih saobraćajnih objekata koji se nalaze u infrastrukturnom koridoru i uticajnom području, obezbeđivanjem energetske stabilnosti i efikasnog sistema snabdevanja.
4. Skraćeni prikaz i ocena postojećeg stanja
(potencijali, ograničenja, SWOT analiza)
4.1. Prirodni uslovi i resursi
4.1.1. Geomorfološke odlike
Osnovna crta reljefa planskog područja je njegova podeljenost u dve makroceline:
nizijski deo u zapadnoj i brdsko-planinski u istočnoj makrocelini. Nizijski deo razuđen je plitkim dolinama reka Velike Morave, Mlave, Jezave i Ralje. U njima se razlikuju dva osnovna oblika: dolinska dna i niska razvođa između njih. Aluvijalne ravni sa nadmorskom visinom koja se kreće od 80 do 100 m, karakteriše nagib terena koji ne prelazi 0,05%, dok se ostali deo nizijskog zemljišta odlikuje blagom zatalasanošću topografske površine sa pretežnom nadmorskom visinom do 300 m.
Brdski pojas na istoku planskog područja, karakterističan je po smenjivanju oblika kraškog reljefa s kotlinskim reljefom u gornjem delu doline reka Mlave i Peka. Površine sa planinskim reljefom imaju relativno malo rasprostranjenje, jer se nadmorske visine preko 1000 m javljaju samo na severnim padinama Beljanice.
4.1.2. Geološke odlike
U pogledu geološkog sastava osnovna karakteristika je prisustvo raznovrsnih stena. Rastresiti sedimenti gotovo u potpunosti pokrivaju zapadni i središnji deo planskog područja. Na njih se sa istočne strane nadovezuje relativno uzan pojas čvrstih sedimentnih stena, pretežno krečnjačkih, dok se na krajnjem istočnom delu planskog područja rasprostiru uglavnom škriljci i magmatske stene.
Krečnjački pojas koji se u pravcu sever – jug rasprostire nejednakom širinom, predstavlja najzapadniji deo karpatsko-balkanskog luka. Pri formiranju planinske potoline i Karpatskog planinskog venca glavnu ulogu su odigrali tektonski pokreti u vidu rasedanja i nabiranja, o čemu svedoče brojni rasedi, uglavnom pravca sever-jug.
4.1.3. Inženjersko-geološke odlike
Najviše ima terena koji su stabilni i u prirodnim uslovima i pri delovanju čoveka (51% planskog područja), pretežno stabilnih terena 28%, a pretežno nestabilnih najmanje (21% planskog područja).
Bitna odlika aluvijalnih šljunkovito-peskovitih naslaga je potpuna rastresitost suvih peskova i šljunkova i veliko variranje fizičko-mehaničkih osobina u zavisnosti od granulometrijskog sastava, oblika, veličine i složenosti zrna. Tako, na primer nosivost šljunkova varira od 3 do 6 kp/cm2, kod peskova od 1,5 do 4 kp/cm2, a kod aluvijalnih naslaga prašinastog i glinovitog karaktera od 0,8 do 2,5 kp/cm2. Osim povremenog plavljenja površinskim i podzemnim vodama, u aluvijalnim ravnima razvijena je još fluvijalna erozija, podlokavanje i odronjavanje delova obala, a jaružanja i spiranja ima na rečnim terasama.
Viši, brežuljkasti tereni u dolinama važnijih tokova planskog područja sastoje se od stena i stenastih kompleksa u čiji sklop ulaze šljunkovi, peskovi i gline. Na padinama nisu retka stara klizišta i odroni. Za terene ovakvog sastava tipična je povećana erodibilnost, naročito onih pretežno peskovitog sastava, kao i česta klizišta i odroni. Klizišta su naročito česta u terenima u kojima preovlađuju gline.
Les, lesoidne sugline i barski les izgrađuju terene oko Požarevca i u Stigu. Les ima niz povoljnih inženjersko-geoloških osobina u vezi sa njegovom strukturom, velikom poroznošću i dobrom vodopropusnošću.
Značajno rasprostranjenje imaju krečnjaci u pobrđu u istočnom delu. Bitne inženjersko-geološke odlike su velika ispucalost, izrazita, obično neravnomerna karstifikovanost i podložnost mehaničkom razaranju, sa stvaranjem osulina na padinama. Stabilnost krečnjačkih terena je velika. Klizišta su izrazito retka i mogu se javiti samo u krečnjačkim masama koje sadrže laporovito-glinovite proslojke i sočiva.
Krajnji istočni deo planskog područja pretežno je sastavljen od nepropusnih stena dosta šarolikog sastava, jer se pojavljuju relativno manje površine sastavljene od kristalastih škriljaca nižeg kristaliniteta, daciti i andeziti, graniti i kristalasti škriljci visokog kristaliniteta (gnajsevi, mikašisti, amfiboliti i amfibolski škriljci). Inženjersko-geološke odlike prethodno navedenih terena u velikoj meri zavise od sastava kompleksa u pojedinim lokalnostima i njihove tektonske oštećenosti.
4.1.4. Seizmičke odlike
Na planskom području najviši seizmički intenzitet dosadašnjih zemljotresa iznosi 7° MCS-64, a žarišta koja određuju nivo seizmičke ugroženosti su Svilajnac, Golubac i Žagubica.
Što se očekivanog seizmičkog intenziteta tiče, karakteristično je (za povratni period od 500 godina) područje sa najvećim stepenom seizmičnosti od 9° MCS-64, koje se, kao relativno uzan pojas, proteže od Bagrdanske klisure do terena na području Žabara (od Porodina ka Aleksandrovcu), kao deo šire zone koja se proteže od Juhora, preko Jagodine i Svilajnca ka Žabarima. U istom stepenu seizmičnosti je i Golubac sa užom okolinom.
Navedena područja najvećeg intenziteta seizmičnosti okružena su prostranim zonama koje karakteriše umereni stepen seizmičnosti (6 – 8° MCS-64), što konkretno znači da se za povratni period od 500 godina mogu očekivati zemljotresi 8° MCS-64 sa verovatnoćom pojave 63%.
4.1.5. Hidrološke odlike
Teritorija planskog područja je jedna od dve zone najbogatije vodom u okviru Središnje Srbije. Bogatstvo vodom je u velikim površinskim tokovima (Dunav i Velika Morava), tokovima srednje veličine (Mlave, Peka, Jasenice, Ralje) i brojnim manjim tokovima sa stalnim ili povremenim i periodičnim oticanjem vode, kao i u postojanju velikih količina izdanske (podzemne) vode u zoni dna dolina pomenutih reka.
U dužini od 117 km Dunav predstavlja severnu granicu planskog područja (49 km prema Banatu i 68 km prema Rumuniji). Nivo Dunava se koleba od 53 do 69,5 m apsolutne visine na brani, a to uzvodno izaziva uspor vode od ušća Karaša (naspram naselja Ram) do Starih Banovaca, 22 km uzvodno od Beograda. Proticaj Dunava kod Smedereva prosečno godišnje iznosi preko 5000 m3/sec.
Na području Prostornog plana, Velika Morava je najveća pritoka Dunava. Dužina reke u okviru planskog područja je preko 120 km. Proticaj kod Ljubičevskog mosta prosečno godišnje iznosi oko 250 m³/sec. Širina korita kreće se od 250 m pri srednjim vodostajima do 1,5 km pri visokim vodostajima. Veća pritoka Velike Morave u okviru planskog područja je Jasenica, čiji se znatan deo sliva i toka nalazi u okviru ovog područja. Nizvodno od ušća ove reke, Velika Morava nema stalnih većih pritoka. Jasenica od izvora do ušća u Veliku Moravu ima dužinu od 79 km, ima odlike ravničarske reke i regulisana je na celoj dužini.
Približno 1840 km2 površine sliva reke Mlave zauzima oko 36% ukupne površine planskog područja. Dužina Mlave (sa Tisnicom) iznosi 144 km, a prosečan godišnji proticaj 13,3 m3/sec. Vrelo Mlave kod Žagubice je jedno od najjačih vrela u Republici Srbiji, sa kapacitetom od 0,9 m3/sec (prosečno). Donji tok reke je regulisan, a ušće je kanalom preko Kostolačkog ostrva pomereno na glavni tok Dunava.
Reka Pek ima izvorište u Homoljskim planinama, a na teritoriju planskog područja ulazi kod Blagojev Kamena u Volujskoj klisuri. Od ove tačke, nizvodno teče Zviškom kotlinom (čije dno povremeno plavi u širini do 150 m) i Kaonskom klisurom. Nizvodno od Lješnice, Pek teče kroz Braničevo u dužini od 32,5 km. U ovom delu toka širina korita reke je 12 – 15 m, a u proleće i do 40 m. Pri visokim vodostajima širina plavljenog pojasa dostiže širinu od 600 m. Proticaj Peka u proseku godišnje iznosi 12,1 m3/sec. U okviru planskog područja površina sliva Peka je 970 km2 ili 19%.
4.1.6. Klimatske odlike
Termički režim planskog područja ima pravilan godišnji tok sa jasno izraženim minimumom (I) i maksimumom (VII), kao i dosta naglašenim stepenom kontinentalnosti. Jesen je toplija od proleća, što je značajno za sazrevanje plodova. Nizijski deo ima vrlo ujednačen termički režim, dok u uslovima diseciranog reljefa i sa porastom nadmorske visine, promene postaju vrlo česte i osetne, te sa povećanjem nadmorske visine opada broj letnjih i tropskih dana, a istovremeno raste broj ledenih dana, pogotovo u kotlinskim zonama.
Godišnja suma padavina u dolini Velike Morave iznosi 600 – 700 mm, dok u planinskom delu planskog područja raste i na preko 1 000 mm. Maksimalna vlažnost vazduha se javlja u decembru.
Značajne razlike prisutne su u dužini trajanja sunčevoj sjaja, čija je vrednost u nizijskom delu znatno veća (razlika u godišnjim sumama je čak 200 h), kome daje određenu prednost u domenu produkcije biomase, zdravstveno-higijenskom i rekreativnom smislu. Godišnji tok ovog klimatskog elementa veoma je pravilan i u njemu se ističu decembarski minimum i julski maksimum.
Najveću učestalost imaju lokalni košavski vetar i severozapadni i zapadni vetrovi.
4.1.7. Pedološke odlike
Za plansko područje je karakteristično prisustvo relativno prostrane površine sa černozemom (okolina Požarevca i donjeg dela Mlave), pojava živog i slabo vezanog peska između Golupca i Velikog Gradišta, peskuše na prostoru Velikogradištanske peščare, smonica, zemljišta na krečnjaku (rendzine) i gajnjača u istočnom delu.
4.1.8. Predeone odlike
Uticajem čoveka skoro čitav predeo do visine od oko 200 m je pretvoren u poljoprivredno područje. Retki su ostaci nekadašnjih bogatih šumskih kompleksa. U višim delovima teritorije osnovni tip vegetacije su pretežno šume različitih vrsta hrastova sa pratećim biljnim vrstama i zajednicama. Najviši delovi planskog područja (istočni i jugoistočni deo) pokriveni su uglavnom lišćarskim šumama. Glavna biljna vrsta je balkanska bukva (Fagus moesiaca). Značajnu komponentu predstavlja i bogat biodiverzitet.
Na osnovu navedenog, prirodne pogodnosti prostora za potrebe izgradnje i razvoja pojedinih privrednih aktivnosti su:
69,9% teritorije je sa nagibom manjim od 15%;
66,5% teritorije se odlikuje slabom i vrlo slabom erozijom zemljišta ili akumulacijom nanosa;
63,4% teritorije je izgrađeno od aluvijalnih sedimenata i drugih rastresitih stena;
51% teritorije je najvećim delom stabilno i u prirodnim uslovima i pri delovanju čoveka;
veći deo teritorije ima seizmičnost do 8° MCS – 64;
teritorija se, skoro u celini, odlikuje postojanjem potrebnih količina vode za vodosnabdevanje stanovništva i privrede;
klimatski, veći deo teritorije se odlikuje povoljnim uslovima za razvoj poljoprivredne proizvodnje i druge aktivnosti;
61% teritorije se odlikuje vrlo kvalitetnim tipovima zemljišta.
Niži, ravničarsko-brežuljkasti deo, pruža znatno veće, raznovrsnije uslove za razvoj privrede i za naseljavanje. Tu se posebno ističu:
obradivo zemljište, koje je najvišeg kvaliteta u znatnom delu ovog područja;
bogate ugljene rezerve, razmeštene u nekoliko izdvojenih basena, kao i rezerve građevinskog materijala;
vrlo velike rezerve vode (površinske i podzemne), koje predstavljaju potencijal za razvoj naselja, industrije i poljoprivrede;
prostrani i zaravnjeni delovi koji pružaju veoma povoljne uslove za izgradnju naselja, a takođe se poklapaju ili nadovezuju na prostore koji pružaju povoljne uslove za razvoj poljoprivrede;
vrlo povoljni klimatski uslovi sa razvoj poljoprivrede i za život;
vrlo pogodan morfološki sklop ovog dela planskog područja, koji ga čini izrazito otvorenim u svim pravcima za veze sa okolnim regionima i širim geografskim celinama, kao i otvorenim za ispoljavanje i korišćenje povoljnih makrolokacionih uslova za razvoj planskog područja.
Istočni, planinsko-kotlinski deo planskog područja pruža nešto drugačije, a po nekim karakteristikama i manje povoljne uslove za razvoj privrede i naseljavanje:
zemljište, kao potencijal za razvoj poljoprivrede, je u većem delu niže bonitetne klase, dok se kvalitetnije obradivo zemljište vezuje samo za srazmerno male prostore ovog dela planskog područja – za dna kotlina i rečnih tokova koji prolaze kroz njih;
postoji veći broj nalazišta ruda i ugljeva sa srazmerno malim rezervama, zatim velike rezerve građevinskog kamena ili kamena koji bi se mogao koristiti za industrijsku proizvodnju građevinskog materijala;
bogatstvo šumama, potencijalom za razvoj drvne industrije i, uz druge povoljne uslove, potencijalom za razvoj turizma;
rezerve voda su znatno manje nego u središnjem i zapadnom delu planskog područja, ali su takve i takvog kvaliteta da ne bi predstavljale ograničavajući faktor za razvoj i za naseljavanje, pri čemu se postavlja imperativ očuvanja njihovog kvaliteta, odnosno zaštite od zagađivanja;
povoljni uslovi za izgradnju stambenih objekata se nalaze na manjem delu područja, a za gušće naseljavanje su pogodni u većoj meri samo u kotlinama;
klimatski uslovi su pogodni za razvoj poljoprivrede, za život, a predstavljaju i potencijal za razvoj turizma.
4.1.9. Ocena prirodnih pogodnosti prostora za potrebe izgradnje i razvoja pojedinih privrednih i neprivrednih aktivnosti
Osnovne makro vrednosti terena ovog okruga su:
zona ušća Velike Morave u Dunav (Smederevo – Ralja – Požarevac – Kostolac – Smederevo) kompleksni sadržaji;
zona priobalja Dunava (Smederevo, Kostolac, Kličevac, Veliko Gradište, Golubac, Đerdapska klisura) – kompleksni sadržaji;
zona uglja (Kostolac, Klenovnik, Ćirikovac, Drmno) – razvoj energetike;
zona priobalja Velike Morave, Stig, Mlava, Braničevo – razvoj poljoprivrede;
Beljanica, Homoljske planine, Kučajske planine, Đerdap – razvoj šumarstva i turizma;
doline Velike Morave, Dunava, Mlave, Peka, Ralje i Jasenice – razvoj mreže državnih puteva prvog i drugog reda.
4.2. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
4.2.1. Stanovništvo
Plansko područje se prostire na 5 113 km2, što predstavlja 5,8% teritorije Republike Srbije. Braničevski okrug (3 865 km2) je prema gustini naseljenosti više od tri puta gušće naseljen od Podunavskog okruga (1 248 km2). Prema popisu iz 2002. godine Podunavski i Braničevski okrug naseljava 410 793 stanovnika. U periodu od 1948. do 1981. godine zabeležen je stalni porast broja stanovnika (Podunavski okrug), nakon čega je usledio pad broja stanovnika za oko 5% do 2002. godine. U Braničevskom okrugu je situacija nepovoljnija, s obzirom da je u odnosu na 1981. godinu broj stanovnika umanjen za čak 24%.
Prosečna gustina naseljenosti iznosi 80 st/km2, što je nešto manje od republičkog proseka (85 st/km2). Gustina naseljenosti u gušće naseljenom Podunavskom okrugu iznosi 166 st/km2, dok je u Braničevskom okrugu 50,6 st/km2. Najveću gustinu naseljenosti u Podunavskom okrugu ima grad Smederevo (229,6 st/km2), dok je najređe naseljena opština Velika Plana (129 st/km2). U Braničevskom okrugu je najgušće naseljen grad Požarevac (155 st/km2), a najmanje opština Kučevo (26 st/km2).
Obrazovna struktura stanovništva okruga je dosta nepovoljna, s obzirom na visok udeo stanovništva sa nepotpunim i potpunim osnovnim obrazovanjem, ali i jako niskim udelom stanovnika sa višim i visokim obrazovanjem.
4.2.2. Mreža naselja i centara
Uloga Smedereva u prostorno-funkcionalnoj organizaciji gradskog područja, kao i Podunavskog okruga je veoma izražena i karakterišu je sledeći pokazatelji:
Smederevo predstavlja trojni centar (regionalni, opštinski i gradski);
grad Smederevo, čije stanovništvo čini 43% ukupnog broja stanovnika gradskog područja, je populaciono najveće naselje Podunavskog okruga (gradsko područje naseljava 48% ukupnog broja stanovnika Podunavskog okruga);
ka gradu Smederevu gravitira ukupno 58 naselja, od kojih 26 direktno, a 32 indirektno;
gradsko područje ostvaruje dobre veze sa opštinama Smederevska Palanka i Velika Plana, u okviru Podunavskog okruga, kao i sa opštinama susednog Braničevskog okruga.
Ulogu Požarevca u prostorno-funkcionalnoj organizaciji gradskog područja i Braničevskog okruga karakteriše:
Požarevac je regionalni, opštinski i gradski centar;
gradsko područje Požarevca je populaciono najveće u Braničevskom okrugu, s obzirom da čini 63% ukupnog broja stanovnika okruga;
dobra povezanost sa opštinama Braničevskog, ali i susednog Podunavskog okruga;
povezanost sa Rumunijom preko opština Veliko Gradište i Golubac.
U celini, može se konstatovati da se Smederevo i Požarevac svojim položajem svrstavaju u opštinske centre i gradska naselja od regionalnog značaja. Oni ostvaruju razvojne uticaje i podsticaje na šire regionalno okruženje.
4.2.3. Javne službe
Javne službe formiraju jedinstvenu mrežu usluga koja se kombinuje sa ostalim sadržajima na celokupnom području. Stanje u gradskim i opštinskim centrima je zadovoljavajuće u smislu koncentracije različitih tipova osnovnih i standardnih službi, kao i sa pojedinim oblicima elitnih sadržaja. Veća sela, sa značajnijim brojem stanovnika i veće ekonomske moći su, po pitanju delatnosti koje čine javne službe, bolje opremljena i sa kvalitetnijom prostornom distribucijom, tako da pojedina, iako administrativno nisu centri zajednice naselja, svojom opremljenošću obezbeđuju visok nivo svih usluga.
4.3. Privreda, ekonomski razvoj i turizam
Na području okruga zaposleno je oko 86 000 lica što je svega 4,3% od ukupno zaposlenih u Republici Srbiji. U industriji je angažovano blizu 23 000 lica odnosno 5,2% od ukupno zaposlenih u industriji Republike Srbije. Na nivou okruga oko 75% zaposlenih u industriji angažovano je u prerađivačkom sektoru, a na drugom mestu po značaju dolazi sektor proizvodnje električne energije (22,8%).
Budžetski prihodi i budžetski rashodi po stanovniku u okrugu su značajno niži od republičkog proseka (za oko 40%), što ukazuje na limitirane mogućnosti okruga (jedinica lokalne samouprave) pre svega za kapitalna ulaganja (u putnu, komunalnu i drugu infrastrukturu). Prosečna neto zarada u okrugu je nešto viša u odnosu na republički prosek (za dva indeksna poena), što je rezultat postojanja značajnih privrednih subjekata, posebno izvozno orijentisanih (Železara Smederevo d.o.o. – oko 15% izvoza Republike Srbije, Koncern Bambi a.d, Goša d.o.o. i dr).
U strukturi aktivnosti okruga izdvaja se primarni sektor, čije je učešće značajno iznad republičkog proseka. Uočava se i nadprosečno učešće rudarskog sektora (proizvodnje uglja) i sektora proizvodnje energije. Izrazito zaostajanje je karakteristično za uslužni sektor, posebno za trgovinsku, saobraćajno-prometne, finansijske i slične delatnosti.
Sa stanovišta uravnoteženijeg razvoja okruga zapaža se da se, u periodu od 2002. do 2008. godine, odvijaju suprotni procesi od željenih, s obzirom da je u pogledu:
razmeštaja stanovništva nastavljena tendencija veće koncentracije u najvećim i najrazvijenijim područjima (gradovi Smederevo i Požarevac), dok je smanjeno učešće u najvećem broju opština (Smederevska Palanka, Golubac, Žabari, Žagubica, Kučevo, Malo Crniće, Petrovac na Mlavi) ili pak zadržano isto učešće (Veliko Gradište i Velika Plana);
ukupne zaposlenosti nastavljeno povećanje koncentracije u Požarevcu i nekoliko manjih centara (Petrovac na Mlavi, Veliko Gradište, Žabari), a u drugim opštinama smanjena, pa čak i kada su u pitanju razvijenija područja okruga (Smederevo, Smederevska Palanka);
industrije, gde je nastavljena koncentracija u najvećim industrijskim područjima i centrima (Požarevac, Smederevo, Smederevska Palanka) suprotno od nerazvijenijih opština (Kučevo, Malo Crniće, Petrovac na Mlavi) čiji se značaj u industrijskoj zaposlenosti smanjuje u regionalnom okviru;
povećane koncentracije zaposlenosti u saobraćajnoj privredi (samo u Smederevu, Smederevskoj Palanci, Velikom Gradištu, Petrovcu na Mlavi), dok su sve ostale opštine smanjile svoj saobraćajni značaj u okrugu;
tendencije povećanja značaja zaposlenih u ugostiteljstvu u manjem broju razvijenijih (Požarevac, Smederevo, Smederevska Palanka) i nerazvijenih opština (Veliko Gradište i Kučevo).
Na području okruga posebno su izražene razlike u pogledu nivoa razvijenosti, od izrazito nerazvijene opštine (Žagubica), nedovoljno razvijenih opština (Malo Crniće, Kučevo, Žabari, Petrovac na Mlavi, Golubac), do razvijenih (Smederevo, Požarevac, Smederevska Palanka, Velika Plana, Veliko Gradište) – od kojih Smederevo i Požarevac predstavljaju područja i centre od nacionalnog značaja.
Tabela 1: Nivo razvijenosti – 2008. godina
Područje opštine/grada
Prirodni priraštaj na 1000 stanovnika
Na 1 000 stanovnika
Zaposlena lica
Nezaposlena lica
Republika Srbija
-4,6
246
121
Velika Plana
grad Smederevo
Smederevska Palanka
-7,7
-4,9
-5,6
182
253
206
83
126
82
Veliko Gradište
Golubac
Žabari
Žagubica
Kučevo
Malo Crniće
Petrovac na Mlavi
grad Požarevac
-7,7
-13,0
-25,8
-17,3
-18,0
-14,8
-11,4
-7,2
112
114
82
109
166
67
153
283
37
35
34
28
31
21
15
86
Izvor: „Opštine u Srbiji, 2009.”, Republički zavod za statistiku
Najveći problemi nerazvijenih opština su: niska ulaganja u privredu (posebno u opštinama Žabari, Malo Crniće, Petrovac na Mlavi i Žagubica); nedostatak radnih mesta, odnosno nizak stepen zaposlenosti (Malo Crniće, Žagubica, Žabari, Golubac); niže zarade po zaposlenom (Petrovac na Mlavi, Malo Crniće, Žabari); niska budžetska sredstva po stanovniku (Malo Crniće, Žabari, Žagubica, Petrovac na Mlavi), što se pored ostalog odrazilo i na izrazito visok negativan prirodni priraštaj stanovništva (Žabari, Kučevo, Žagubica, Malo Crniće, Petrovac na Mlavi) odnosno na smanjenje demografskog kapaciteta nerazvijenih opština (smanjenje broja stanovnika i izražen proces starenja). Dok su u razvijenim privrednim sredinama značajno zastupljene propulzivne industrijske grane (metaloprerađivačka u Smederevu, rudarski i energetski kompleks u Kostolcu, proizvodnja ostalih saobraćajnih sredstava u Smederevskoj Palanci), dotle su u nerazvijenim opštinama pretežno zastupljene tradicionalne industrijske grane, kao što su drvnoprerađivačka, tekstilna, prerada nemetala i prehrambena, koje su podložne tehnološkom zastarevanju, gubljenju konkurentske sposobnosti i tržišta. Takođe, tradicionalni sektor industrije, za razliku od propulzivnog, ne raspolaže mogućnostima da pokrene brže strukturne promene.
Poljoprivreda
Na teritoriji Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga poljoprivredne površine zauzimaju 67,8%, što je iznad proseka za Republiku Srbiju (63,7%). Plansko područje karakteriše geomorfološki, klimatološki i pedološki mozaik, što uslovljava heterogenost u prostornoj zastupljenosti, bonitetu i načinu korišćenja poljoprivrednog zemljišta. Posmatrani prostor nalazi se u Centralnoj Srbiji na kontaktu dve velike regije – središnje i istočne Srbije, čija obeležja daju pečat njegovim agroekološkim karakteristikama i determinišu poljoprivrednu proizvodnju. Na teritoriji Braničevskog i Podunavskog područja jasno se izdvajaju tri agroekološke celine: dolinska (Veliko Pomoravlje) do 200 m nadmorske visine, ravničarsko–brežuljkasta (Stig i Braničevo, u srednjem i donjem toku reka Mlave i Pek) do 500 m nadmorske visine, koje zajedno obuhvataju oko 69% teritorije, locirane u njenom zapadnom i središnjem delu i brdsko–planinska (braničevsko pobrđe u gornjem toku reka Mlave i Pek i niže Karpatske planine – Homoljske planine, Kučaj i Beljanica), sa 39% zastupljenosti, u istočnom delu planskog područja. Karakteriše ga zemljište visokog boniteta, izuzetno povoljno za obavljanje raznovrsne agrarne proizvodnje. Zemljište I-V bonitetne klase, povoljno za organizaciju poljoprivredne proizvodnje, bez ili sa manjim ograničenjima, zauzima 65,25%, locirano je, uglavnom, u zapadnom i središnjem delu planskog područja (najpovoljnije u dolini Velike Morave, okolini Požarevca i desnoj dolinskoj strani donjeg toka Mlave), dok zemljište V-VIII klase, sa 34,75%, zauzima istočni, viši, brdovito-planinski prostor.
Povoljan saobraćajno-geografski položaj i prirodni uslovi pogodovali su razvoju poljoprivrede, gde pojedine grane imaju predispozicije za intenzivan razvoj (ratarstvo, povrtarstvo, voćarstvo). Kao takva, poljoprivreda predstavlja veoma bitan segment u celokupnom razvoju privrede, što potkrepljuju naredni podaci:
2007. godine poljoprivredne površine obuhvatale su 66,78% (341 463 ha) ukupne površine planskog područja;
od 247 naselja područja 239 je seoskih (96,97%);
seosko stanovništvo čini 57,8% (237 414) ukupnog stanovništva;
poljoprivredno stanovništvo čini 19,6% (78 747) ukupnog stanovništva;
aktivni poljoprivrednici čine 67,2% ukupnog poljoprivrednog stanovništva i 28,9% ukupnog aktivnog stanovništva;
poljoprivredna proizvodnja obavlja se na 58 835 gazdinstava;
0,83 ha poljoprivrednog odnosno, 0,76 ha obradivog zemljišta po stanovniku.
Poljoprivredno zemljište prostire se na 67,8% teritorije. Od toga najveći deo zauzimaju oranice sa 70,2%, krmna baza 20,5%, a voćnjaci i vinogradi svega 6,2 odnosno 2,4%. Široka rasprostranjenost i raznolikost prirodnih uslova predisponirali su različite tipove poljoprivredne proizvodnje. Opštine koje su locirane u ravničarsko-brežuljkastom delu imaju izuzetno visoko učešće oranica (Smederevska Palanka, gradovi Smederevo i Požarevac, Malo Crniće, Žabari, Velika Plana, Veliko Gradište, ali i Petrovac na Mlavi), dok brdsko-planinske opštine (Kučevo i Žagubica) imaju prilično ujednačen odnos oraničnih i travnatih površina, što ukazuje na način korišćenja poljoprivrednog zemljišta u proizvodnji: ravničarske opštine više su okrenute ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji, a brdsko-planinske ka stočarskoj i mešovitoj.
Tabela 2: Struktura korišćenja poljoprivrednih površina po opštinama
oranice
voćnjaci
vinogradi
livade
pašnjaci
ukupno
ha
%
ha
%
ha
%
ha
%
ha
%
ha
Velika Plana
24618
90,9
1296
4,8
577
2,1
339
1,3
240
0,9
27070
Veliko Gradište
20383
82,1
1261
5,1
653
2,6
1408
5,7
1874
7,6
24815
Golubac
8399
53,9
496
3,2
329
2,1
2607
16,7
2942
18,9
15591
Žabari
17961
84,2
1747
8,2
876
4,1
564
2,6
264
1,2
21324
Žagubica
8741
23,9
2611
7,1
31
0,1
15590
42,6
10051
27,4
36629
Kučevo
14740
43,2
2089
6,1
286
0,8
7712
22,6
8177
23,9
34143
Malo Crniće
19020
84,4
1171
5,2
612
2,7
1337
5,9
493
2,2
22531
Petrovac na Mlavi
34302
71,3
3846
8,0
1025
2,1
5438
11,3
3233
6,7
48107
grad Požarevac
31280
86,5
1657
4,6
832
2,3
1623
4,5
674
1,9
36167
grad Smederevo
30867
80,9
3418
9,0
1729
4,5
1571
4,1
568
1,5
38153
Smederevska Palanka
30481
82,5
2242
6,1
862
2,3
2673
7,2
675
1,8
36933
Podunavski i Braničevski okrug
240792
70,5
21834
6,4
7812
2,3
40862
12,0
29191
8,5
341463
Broj stanovnika vezanih za poljoprivredu na posmatranom prostoru (78 747) učestvuje sa 9,6% u poljoprivrednicima Republike Srbije. Izražena je agrarna prenaseljenost, sa prosečno 119 stanovnika na 100 ha poljoprivrednog zemljišta. Pokazatelj koji ukazuje na iskorišćenost radnog potencijala i poljoprivrednog zemljišta je veličina poljoprivrednog/obradivog zemljišta po stanovniku, koja na ovom prostoru iznosi 0,83 ha poljoprivrednog, odnosno 0,76 ha obradivog zemljišta po stanovniku, što je znatno iznad proseka za Republiku Srbiju. Prema podacima za 2007. godinu (Republički zavod za statistiku) čak 96,55% poljoprivrednih površina nalazi se u privatnom vlasništvu, a svega 3,45% u posedu društvenih preduzeća. Najveće učešće površina u državnom vlasništvu beleži se na teritoriji gradova Smederevo i Požarevac, u kojima se nalaze najveća i najaktivnija preduzeća na ovom prostoru – društveno preduzeće poljoprivredni kombinat „Godomin” i poljoprivredno-industrijski kombinat „Požarevac”.
U Podunavskom i Braničevskom okrugu na 58 835 gazdinstava se obavlja poljoprivredna proizvodnja. Prosečna veličina gazdinstva iznosi 5,86 ha poljoprivrednog zemljišta i 5,35 ha korišćenog obradivog zemljišta. U strukturi gazdinstava dominiraju ona manje veličine, od 1 do 3 ha sa 29,06% i od 3 do 5 ha sa 18,41%. Posmatrano po opštinama datog područja, usitnjenost gazdinstava izražena je u opštinama Velika Plana i Smederevska Palanka, ali i gradovima Smederevo i Požarevac, što se nepovoljno odražava na agrarnu proizvodnju čitavog područja, jer su ovo ravničarske opštine sa najplodnijim zemljištem. Podatak da gazdinstva planskog područja površine do 5 ha zauzimaju čak oko 70%, ukazuje na veliku usitnjenost poseda što otežava primenu savremenih tehničko-tehnoloških metoda i predstavlja veliki ograničavajući faktor za intenziviranje proizvodnje.
Poljoprivredna proizvodnja
Usled različitosti prirodnih i stvorenih uslova, uočava se izdiferenciranost prostora, kako na čitavom planskom području, tako i u okviru opština koje ulaze u njegov sastav, na pet tipova poljoprivrede (Todorović M. 2002): tržišno mešovite poljoprivrede sa prevagom biljne proizvodnje (Mmr) koji je karakterističan za opštine Golubac i Veliko Gradište; tržišno mešovite poljoprivrede sa prevagom biljne proizvodnje i značajnim udelom voćarstva (Mmf) kojem pripada najveći broj opština: Velika Plana, Malo Crniće, Žabari, Petrovac na Mlavi i gradovi Smederevo i Požarevac; tržišno mešovite poljoprivrede, polutržišne, sa prevagom biljne proizvodnje i značajnim udelom voćarstva (Mmt) karakterističnim samo za opštinu Smederevska Palanka; tržišne mešovite poljoprivrede sa prevagom stočarske proizvodnje (Mmz), kojem pripada opština Kučevo i tradicionalne mešovite poljoprivrede (Tmm), koji se vezuje samo za opštinu Žagubica.
Skica 1 – Tipovi poljoprivrede
Na području velikomoravske doline i Stiga zastupljeno je izuzetno kvalitetno zemljište pogodno za intenzivnu ratarsko-povrtarsku proizvodnju, gotovo bez ograničenja u prilagođavanju promenama u potražnji na tržištu. Oranične površine ukupno obuhvataju 70,5% poljoprivrednih i najrasprostranjenije su u ravničarsko-brežuljkastom delu (opštine Petrovac na Mlavi, Smederevska Palanka, gradovi Smederevo i Požarevac), dok se sa povećavanjem nadmorske visine proizvodno-ekonomski potencijal oranica smanjuje, pa se uočavaju međuopštinske razlike.
Grafikon 1.
Proizvodnja ratarskih kultura je veoma bitan segment poljoprivrede, kako zbog prehrambene sigurnosti stanovništva, tako i zbog dobre ekonomske osnove za intenzivan razvoj stočarstva. U strukturi oraničnih površina dominiraju površine pod žitom sa 67,1% na prostoru celog Podunavskog i Braničevskog okruga, što čini 7,7% žitnih površina Republike Srbije, na kojima je proizvedeno 6,22% pšenice (115 913 tona) i 6,46% kukuruza (252 240 tona), od ukupne republičke proizvodnje ovih kultura. Posmatrano po opštinama, najveći udeo u proizvodnji pšenice ostvaruju Smederevska Palanka, gradovi Smederevo i Požarevac, Petrovac na Mlavi i Malo Crniće, sa ukupno 67,04%, dok se u proizvodnji kukuruza izdvajaju Smederevo, Požarevac, Petrovac na Mlavi i Velika Plana sa 61,34% proizvodnje. Najmanji udeo svakako ostvaruju brdsko-planinske opštine Golubac, Žagubica i Kučevo.
Kao izuzetno povoljno podneblje za gajenje povrća izdvaja se moravska i mlavska dolina. Površine zasejane ovim kulturama zauzimaju 9,8%, a postoje mogućnosti za šire rasprostranjenje, što se donekle može objasniti nedovoljnom tehničko-tehnološkom opremljenošću i nedovoljnom primenom navodnjavanja, niskom opremljenošću kapacitetima za preradu, pakovanje i skladištenje, ali će svakako savremeni način stakleničke i plasteničke proizvodnje promeniti, i već menja, uslove proizvodnje i ostvarene efekte (predviđen projekat Povrtarska mreža sa ciljem unapređenja proizvodnje povrća i cveća u specijalizovanim zatvorenim prostorima). Proizvodnja industrijskog bilja odvija se na svega 3,3% oraničnih površina, a ovaj prostor prepoznaje se kao najveći proizvođač suncokreta na teritoriji Centralne Srbije, gde sa preko 50% proizvodnje učestvuju opština Malo Crniće i grad Požarevac. Proizvodnja krmnog bilja bitan je preduslov za intenzivan razvoj stočarstva. Odnosi se na 21,7% ukupnih poljoprivrednih površina (1,21% krmno bilje, 12% livade i 8,5% pašnjaci). Krmno bilje najrasprostranjenije je u opštinama Žagubica, Kučevo, Golubac, Petrovac na Mlavi i Smederevska Palanka, sa prinosima znatno višim u opštinama ravničarskih predela, dok livade i pašnjaci zauzimaju najveće površine u brdsko-planinskim opštinama Žagubica, Kučevo i Golubac, sa prilično ujednačenim prinosima po opštinama i daleko ispod proseka prinosa krmnog bilja.
Voćarstvo ima dugu tradiciju i povoljne uslove za intenzivan razvoj. Na planskom prostoru voćnjaci zauzimaju 6,4% poljoprivrednih površina, a najveće površine nalaze se u gradu Smederevu i opštinama Petrovac na Mlavi, Žagubica, Kučevo i Smederevska Palanka. Podunavski i Braničevski okrug prepoznaju se u širim okvirima kao značajni proizvođači voća, npr. Smederevo jabuka i drugog voća pogodnog za preradu (breskve, kajsije…), a Braničevo kao značajan mikrorejon šljive. Najveći prinosi jabuke ostvare se na teritoriji grada Smedereva i opštine Smederevska Palanka, no ipak još uvek ne daju pune proizvodno-ekonomske efekte usled malih kompleksa i tehničko-tehnoloških nedostataka, dok je proizvodnja šljive najznačajnija za brdsko-planinske krajeve, ali je uglavnom reč o niskoproduktivnim, rasutim voćnjacima, slabijeg i zastarelog sortimenta. Vinogradarstvo je ograničeno na tradicionalne mikrorejone u Šumadijsko-velikomoravskom rejonu, prepoznatljive po kvalitetu grožđa i vina koje se proizvodi u širim okvirima: smederevsko, mlavsko, pomoravsko (Velika Plana, Žabari, Požarevac) i braničevsko. Povoljni uslovi za gajenje vinove loze su na peskovitom zemljištu, aluvijumu, deluvijumu, na blagim dolinskim stranama i blagim obroncima planina, posebno u okolini Smedereva i na kosama nagnutim ka Dunavu.
Prostorni raspored vrsta stoke i tipa stočarstva u velikoj meri determinišu prirodni uslovi. Žitorodne i plodne prostore uglavnom karakteriše svinjogojstvo i živinarstvo, ponegde tzv. mlečno govedarstvo intenzivnog tipa, a brdsko-planinske predele mahom ekstenzivno govedarstvo i ovčarstvo. Broj stoke po jedinici površine koja se drži na ovom prostoru je značajan, znatno iznad nivoa Republike Srbije, posebno za svinje (175 Podunavski i Braničevski okrug – 107 Republika Srbija) i ovce (42 Podunavski i Braničevski okrug – 29 Republika Srbija), dok je govedarstvo na republičkom nivou (24). Ipak, ostvareni nivo proizvodnje može bitni znatno viši, jer u strukturi preovladava sitna individualna proizvodnja za potrebe domaćinstava, a manje farmersko stočarstvo komercijalnog tipa, dok bi trebalo negovati i autohtone vrste i tradicionalnu proizvodnju, po kojoj su ovi krajevi poznati (homoljski sir i sl).
Šume i šumsko zemljište
Na osnovu člana 5. Zakona o šumama („Službeni glasnik RS”, br. 30/10 i 93/12), pod šumom se podrazumevaju površine zemljišta veće od 5 ari obrasle šumskim drvećem; šumski rasadnici u kompleksu šuma i semenske plantaže, kao i zaštitni pojasevi drveća površine veće od 5 ari. Šumom se ne smatraju odvojene grupe šumskog drveća na površini manjoj od 5 ari, parkovi u naseljenim mestima, kao i drveće koje se nalazi ispod DV i u koridoru izgrađenog DV, bez obzira na površinu. Prema istom članu, šumsko zemljište je ono zemljište na kome se gaji šuma, zemljište na kome je zbog njegovih prirodnih osobina racionalnije gajiti šume, kao i zemljište na kome se nalaze objekti namenjeni gazdovanju šumama, divljači i ostvarivanju opštekorisnih funkcija šuma i koje ne može da se koristi u druge svrhe, osim u slučajevima i pod uslovima utvrđenim ovim zakonom.
Ukupna površina šuma i šumskog zemljišta Podunavskog upravnog okruga je 6 641 ha. Šumovitost je 5,3%, što je daleko ispod proseka Republike Srbije (29,1% bez Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija) i proseka Braničevskog okruga (32,7%), a posledica je krčenja šuma za potrebe proširenja poljoprivrednih površina.
Kvalitet šumskog fonda je nezadovoljavajući, kako po florističkom sastavu, tako i po količini drvne mase, prirastu, uzgojnom tipu i prostornom rasporedu. Većina šuma je u privatnom vlasništvu. Principi i način gazdovanja, kao i planska dokumenta na osnovu kojih se vrši planiranje i gazdovanje šumama u Republici Srbiji propisani su Zakonom o šumama kojim se uređuje: očuvanje, zaštita, planiranje, gajenje i korišćenje šuma, raspologanje šumama i šumskim zemljištem, nadzor nad sprovođenjem ovog zakona, kao i druga pitanja značajna za šume i šumsko zemljište koje se primenjuju na celoj površini Republike Srbije.
Konverzijom i rekonstrukcijom degradiranih šuma, supstitucijom i restitucijom, intenzivnom negom i zaštitom postojećih šuma u svim fazama razvoja i planiranim selektivnim pošumljavanjem, unapredilo bi se kvantitativno i kvalitativno stanje šuma ovog okruga, uz povećanje korišćenja proizvodnog potencijala staništa.
U okviru izvorišta voda, vodnih akumulacija i rečnih tokova, neophodno je pored rekonstrukcije postojećih šuma, izvršiti i pošumljavanje golih površina, odnosno zemljišta lošijih bonitetnih klasa. Zbog povećanja stepena zagađenosti životne sredine neophodno je podizanje zaštitnih imisionih šuma u graničnim zonama industrijskih postrojenja i saobraćajnica, a u okviru izgrađenih i projektovanih saobraćajnica neophodno je podizanje novih šuma zaštitnog karaktera, naročito u zoni infrastrukturnog koridora autoputa E-75.
Podunavski upravni okrug karakteriše bogatstvo šumskim plodovima i raznolikost divljači (što potvrđuje i razmeštaj 11 lovišta na ovom prostoru).
Za razliku od šuma Podunavskog, šume i šumsko zemljište Braničevskog upravnog okruga zauzimaju površinu od 126 000 ha (prema Prostornom planu Republike Srbije), odnosno 111 536 ha (prema podacima Republičkog zavoda za statistiku). Ogroman šumski potencijal predstavlja bogatu sirovinsku osnovu za razvoj ovog područja.
Braničevski okrug odlikuje visok procenat šumovitosti, ali nedovoljan kvalitet šuma. Opšte stanje šuma je nezadovoljavajuće, a u celini gledano, državne šume su u boljem stanju od privatnih. Najveći procenat drvne mase šuma sopstvenika koristi se kao ogrevno drvo. Količine nedrvnih šumskih proizvoda (šumskih plodova, gljiva, lekovitog bilja i dr) nisu utvrđene i do sada su se koristile u minimalnim količinama i neorganizovano. Dalji razvoj ovog područja treba da obuhvati obimnije radove na kontinuiranoj primeni odgovarajućih mera zaštite, podizanju, sanaciji i uzgoju šuma, kako bi se u budućem planskom periodu popravio kvalitet šuma, kao i povećanju brojnosti i raznovrsnosti divljači i unapređenju lovstva. Sa aspekta turizma, ekološki čiste celine, poput Homoljsko-kučajskih planina i pojedinih šumskih kompleksa predstavljaju izuzetan, nedovoljno iskorišćen potencijal ovog područja.
Grafikon 2: Šumovitost po opštinama Podunavskog i Braničevskog okruga (u %)
Geološki i vodni resursi
Metalične mineralne sirovine. Najveći značaj imaju rude bakra sa pratećim elementima (molibden, olovo i cink, zlato i dr.) na Crnom Vrhu, gde su u toku istraživanja koncesionara, koji smatra da je početak eksploatacije u bliskoj budućnosti izvestan, kao i nekada aktivno ležište zlata i volframa Blagojev Kamen, čije je ponovno otvaranje takođe moguće.
Od ostalih metaličnih sirovina povremeno se, u zavisnosti od sredstava i interesovanja, obavljaju istražni radovi, sa svrhom definisanja rezervi u Kučajni (Pb-Zn), Laznici (Mn), Reškovici (Fe, Cu, W, Ag i dr.), Antinoj Čuki (Pb-Zn) i dr.
Na osnovu službene evidencije katastra eksploatacionih polja koja se vodi u Ministarstvu rudarstva i energetike utvrđeno je da na teritoriji koju obuhvata plansko područje, postoje sledeća eksploataciona polja: 1) Vodoprivredna organizacija Smederevo OOUR Smederevo NISKOGRADNJA, ležište Godominsko polje, broj eksploatacionog polja 312, sirovina šljunak; 2) Građevinsko preduzeće Standard Beograd, ležište okolina sela Rodnice, broj eksploatacionog polja 277, sirovina pesak; 3) PZP Požarevac, ležište Smolnica, broj eksploatacionog polja 527, sirovine pesak i šljunak; 4) AD IGM Opeka, Smederevska Palanka, ležište Komarevac, broj eksploatacionog ponja 423, sirovina opekarska glina; 5) AD Progres, Velika Plana, ležište Ravnica, broj eksploatacionog polja 476, sirovina opekarska glina; 6) RO Jugopetrol Novi Beograd, ležište Širakovo, broj eksploatacionog polja 361, sirovina nafta; 7) Industrijsko energetski kombinat Kostolac, ležište Drmno, broj eksploatacionog polja 63A, sirovina ugalj; 8) Industrijsko energetski kombinat Kostolac, ležište Stari Kostolac, broj eksploatacionog polja 64, sirovina lignit; 9) Industrijsko energetski kombinat Kostolac, broj eksploatacionog polja 63, sirovina lignit; 10) Industrijsko energetski kombinat Kostolac, ležište Ćirikovac, broj eksploatacionog polja 65, sirovina lignit; 11) PIM Ivan Milutinović, ležište Jelenska stena, broj eksploatacionog polja 364, sirovina krečnjak; 12) Alpine Dolomit, ležište Ladne vode, sirovina karbonatna stena , broj eksploatacionog polja 498; 13) PZP Požarevac, ležište Kaona, sirovina krečnjak, broj eksploatacionog polja 512; 14) Železara Smederevo, ležište Kaona, sirovina garbo, broj eksploatacionog polja 279A; 15) ABM Internacional d.o.o, ležište Ponorac, sirovina mermer i mermerisani krečnjak; 16) Industrija za proizvodnju kreča i kamena, ležište Postojka Čoka, sirovina kvarc, broj eksploatacionog polja 304; 17) Rudnik zlata i volframa Blagojev kamen, sirovina Au, kvarc, barit, broj eksploatacionog polja 42; 18) Rudnik mrkog uglja Jasenovac, ležište Luka Solila, sirovina peskovi, broj eksploatacionog polja 284; 19) JP PEU Resavica, ležište Jasenovac , sirovina ugalj, broj eksploatacionog polja 268; 20) Rudnik zlata i volframa, sirovina kvarc, broj eksploatacionog polja 124; 21) Srmeks Petrovac, ležište Kočman, sirovina granit, broj eksploatacionog polja 429; 22) Institut za rudarstvo i metalurgiju, ležište Potaj-Čuka Sever, sirovina karbonatna sirovina, broj eksploatacionog polja 524; 23) Mat produkt, sirovina mermer kao kalcijum karbinatna sirovina, ležište Potaj-Čuka, broj eksploatacionog polja 431; 24) AD Mermer Žagubica, ležište Tisnica, sirovina krečnjak, broj ekploatacionog polja 406; 25) EMS Kijevo AD, ležište Valja Strež, sirovina andezit, broj eksploatacionog polja 472;
Nemetalične sirovine i geološki građevinski materijali. Na prostoru obuhvaćenom Prostornim planom brojni su primeri pojava kvalitetnog građevinskog (tehničkog i arhitektonskog) kamena. Prema mineraloško-hemijskim i fizičko-mehaničkim karakteristikama, kao i položaju u odnosu na saobraćajnice i krajnjeg korisnika, trebalo bi izdvojiti nekoliko aktivnih majdana, pre svega krečnjaka. To su Ladne vode kod Ždrela, Tisnica kod Žagubice (arhitektonski kamen), Kaona kod Kučeva i naročito, Jelenska Stena kod Golupca. Kako je, uz kvalitet kamena, za rentabilnost njegove eksploatacije, bitna udaljenost od komunikacija i potrošača, ističu se po svom položaju majdan Kaona, koji se nalazi pored puta magistralnog značaja i povezan je železničkim kolosekom sa prugom Beograd – Majdanpek i Jelenska stena, uz Đerdapsku magistralu i sa lukom na Dunavu. Ovakvi položaji omogućavaju najjeftiniji mogući transport proizvoda.
Šljunak i pesak se eksploatišu iz aluvijalnih nanosa, pre svega, Velike Morave, ali i drugih većih reka na ovom prostoru. Kao i na drugim lokalnostima u našoj zemlji, često se ovi poslovi izvode bez odgovarajućih odobrenja i bez adekvatne kontrole. Neplanska eksploatacija iz aluviona i rečnih korita utiče negativno na morfološke i hidrografske karakteristike terena. Takođe, moguća je promena režima podzemnih voda u aluvionu, upravo onih koje se često koriste za vodosnabdevanje.
Na nekoliko lokacija u zapadnim delovima planskog područja eksploatišu se i opekarske gline, a postoji i značajan broj pozajmišta (povremeno korišćenih) tehničkog kamena namenjenog lokalnoj potrošnji.
U blizini Golupca, južno od majdana krečnjaka, postoje značajne rezerve cementnih laporaca. Na ovom području nije dozvoljena izgradnja cementare, jer bi se eksploatacija odvijala u zoni Nacionalnog parka „Đerdap”.
Na trasi Prostornog plana istražene su overene rezerve sledećih mineralnih sirovina: 1) PZP Požarevac, lokalitet Smolnica, sirovina peskoviti šljunak; 2) Holcim d.o.o, Popovac, lokalitet Ljevarike, sirovina peskoviti šljunak; 3) Gitarić d.o.o, Smederevska Palanka, lokalitet Vrbovac, sirovina opeka; 4) IGM Opeka d.o.o, Smederevska Palanka, lokalitet Komarevac, sirovina opekarska glina; 5) IGM Opeka d.o.o, Smederevska Palanka, lokalitet Mikulja, sirovina pesak; 6) IGM Opeka d.o.o, Smederevska Palanka, lokalitet Mikulja 2, sirovina pesak; 7) Progres AD, Velika Plana, lokalitet Ravnica, sirovina opekarska glina, 8) NIS Jugopetrol Novi Beograd, ležište Širakovo, sirovina nafta; 9) PD TE-TO Kostolac d.o.o, lokalitet Drmno, sirovina ugalj; 10) NIS Jugopetrol Novi Beograd, lokalitet Ostrovo, sirovina gas; 11) lokalitet Zapadni deo Kostolačkog basena KOP, sirovina ugalj; 12) lokalitet Zapadni deo Kostolačkog basena KOP 2, sirovina ugalj; 13) EPS JP Površinski Kopovi Kostolac, lokalitet Ćirikovac, sirovina ugalj; 14) JP NIS Jugopetrol, lokalitet Bradarac-Majurevac, sirovina gas; 15) Morava Beton d.o.o, lokalitet Veliko Laole, sirovina šljunak; 16) Alpine Stone, lokalitet Ladne vode, sirovina krečnjak; 17) Inter Kop, lokalitet Devojačke-glavice, sirovina krečnjak; 18) PZP Požarevac, lokalitet Kaona, sirovina krečnjak; 19) US Steel, lokalitet Kaona, sirovina krečnjak TGK; 20) ABM Internacional d.o.o, lokalitet Ponorac, sirovina mermer i mermerisani krečnjak; 21) Avala kamen d.o.o, lokalitet Valja Mika, sirovina ukrasni kamen granit; 22) Srmeks Petrovac, lokalitet Glavica kod Krepoljina, sirovina krečnjak; 23) JP PEU Resavica, ležište Jasenovac blok 1, sirovina ugalj; 24) JP PEU Resavica, ležište Centralni polje blok 1 Jasenovac, sirovina ugalj; 25) JP PEU Resavica, lokalitet Jasenovac blok 2, sirovina ugalj; 26) Srmeks Petrovac, lokalitet Kočman, sirovina granit; 27) RTB Bor, lokalitet Potaj-Čuka Sever, sirovina kalcit; 28) Mat produkt, sirovina mermer kao kalcijum karbinatna sirovina, ležište Potaj-Čuka kod Žagubice; 29) Dande plemeniti metali d.o.o, sirovina bakar, lokalitet Valja Strž; 30) AD Mermer Žagubica, lokalitet Tisnica, sirovina krečnjak; 31) EMS Kijevo AD, lokalitet Valja Strež, sirovina andezit; 32) Avala kamen d.o.o, lokalitet Crna Reka-zapadni deo, sirovina andezit balzat, TGK; 33) Avala Kamen d.o.o, lokalitet Crna Reka-južni deo, sirovina gabro; 34) Avala Kamen d.o.o, lokalitet Crna Reka-zapadni deo, sirovina andezit balzat, TGK; 35) Bronko Moravac d.o.o, lokalitet Čenak, sirovina garbo.
Energetske sirovine. Izvesno najveći značaj na ovom području imaju ligniti Kostolačkog ugljenog basena, drugog po veličini u Republici Srbiji. Ugalj se najvećim delom koristi u termoelektranama „Kostolac” A i B, instalisane snage oko 1 000 MW. Najznačajniji deo proizvodnje odnosi se na površinski kop Drmno, sa kapacitetom od devet miliona tona uglja godišnje, dok je na površinskim kopovima Klenovik i Ćirikovac eksploatacija uglja završena 2009. godine. U toku su radovi na rekultivaciji terena posle prestanka otkopavanja, kao i na valorizaciji značajnih rezervi u ležištu Drmno, koje bi moglo da (uz projektovani kapacitet od 12 miliona tona) zadovolji potrebe TE Kostolac A i B i nakon 2020. godine. Aktivna su, takođe, i ležišta mrkih ugljeva u zoni Jasenovac u Krepoljinskom basenu.
U neogenim basenima Radenke, Drezne i Rakove Bare, u zatvorenim ležištima, očekuju se rezerve lignito-mrkih ugljeva od (za sva tri basena) preko 4 000 000 t (B i C kategorije). Smatra se da bi u budućnosti moglo da dođe do ponovnog aktiviranja ovih ležišta.
Na osnovu Rešenja Ministarstva rudarstva i energetike broj 310-02-059/2010-06 od 1. aprila 2012. godine, NIS a.d. Novi Sad obavlja izvođenje geoloških istraživanja nafte i gasa na prostoru obuhvaćenom Prostornim planom u cilju otkrivanja novih rezervi ugljovodonika. Geološki istražni radovi se izvode u skladu sa Projektom geoloških istraživanja nafte i gasa na teritoriji Republike Srbije južno od Save i Dunava.
Na planskom području, Ministarstvo rudarstva i energetike, Sektor za geologiju i rudarstvo je odobrilo izvođenje geoloških istraživanja mineralnih resursa, i to: 1) Privrednom društvu NIS a.d. Novi Sad odobreno izvođenje geoloških istraživanja nafte i gasa, južno od Save i Dunava, na istražnom prostoru koji se u registru istražnih prostora vodi pod brojem 1915; 2) TE-KO Kostolac d.o.o, lokalitet Zapadni Kostolac, sirovina ugalj; 3) Avala resources d.o.o, lokalitet Ždrelo, sirovina Au i prateći metali; 4) Stara planina resources d.o.o, lokalitet Železnik, sirovina Cu, Au i prateća mineralizacija; 5) Murex d.o.o, lokalitet Homoljsko-beljanička, sirovina Au i polumetalična mineralizacija Pb, Zn, Ag; 6) Avala resources d.o.o, lokalitet Toma Tilva, sirovina Au; 7) Mineral drilling d.o.o, lokalitet Voluski ključ, sirovina Au; 8) Avala resources d.o.o, lokalitet Ždrelo, sirovina Au i prateći metali; 9) Adriatic mines d.o.o, lokalitet Područje zapadnog Homolja, sirovina Au i prateći metali; 10) ROCK Stone d.o.o, lokalitet Jošanica-Vukovac, sirovina Au i prateća asocijacija; 11) Balkan eksploration and mining d.o.o, lokalitet Siga-Panjevac, sirovina Cu i Ag; 12) Betec resources d.o.o, lokalitet Au obojeni metali; 13) Avala resources d.o.o, lokalitet Potaj – Čuka, sirovina Au; 14) Avala resources d.o.o, lokalitet Bigar-Istok, sirovina Au; 15) Tilva d.o.o, lokalitet Čoka Kupjatra, sirovina Cu, Au i prateći metali; 16) Betec resources d.o.o, lokalitet Kuruga Istok, sirovina Au i obojeni metali.
Podzemne vode. Stepen valorizacije podzemnih voda je različit, tako da su najznačajnija izvorišta locirana u okviru aluvijalnih naslaga, kao što je izvorište Požarevca (Quk=210 l/s), Smedereva (Quk=35 l/s), Velike Plane i Smederevske Palanke (Quk~100 l/s), Velikog Gradišta (Quk=35 l/s) i dr. Nasuprot tome, u slučaju Žagubice (Quk=20 l/s), Petrovca na Mlavi (Quk=70 l/s), Kučeva (Quk=30 l/s) i nekih drugih naselja, potrebna količina voda obezbeđena je kaptiranjem retkih ali izdašnih vrela, u delovima terena izgrađenih od karbonatnih stena. Neogeni peskovi su korišćeni za vodosnabdevanje Žabara (Quk~7 l/s ), Mustapića (Quk=5 l/s) i nekih drugih potrošača, ali su potencijalne količine vode znatno veće od navedenih.
Za sada nedovoljno iskorišćen potencijal predstavljaju karstni tereni. Tu se, pre svega, misli na obezbeđivanja kvalitetnih voda za vodosnabdevanje, a zatim i turističku valorizaciju samog prostora u rekreativne svrhe ili speleoloških objekata u turističke.
Mineralne i termalne vode. Hidrološke pojave od važnosti sa medicinskog, rekreativno-turističkog i privrednog aspekta, predstavljaju izvorišta mineralnih i termomineralnih voda. Najpoznatije pojave prirodnog isticanja ovih voda su u zoni Smederevske Palanke („Kiseljak”), Neresnice kod Kučeva („Kisela voda”), Krupajsko vrelo u istoimenom selu i „Banja” u Suvom Dolu kod Žagubice. Osim ovih pojava, izradom istražnih bušotina za istraživanje mineralnih sirovina, nabušene su termalne vode u Smederevu (Jugovo i Hladnjača), Požarevcu i selu Malo Laole kod Požarevca.
Od voda koje sa sada flaširaju najpoznatije su „Karađorđe” i „Aqua Balkanika” u Smederevskoj Palanci i „Duboka” u Neresnici kod Kučeva.
Pojave mineralnih i termalnih voda odlikuju se velikom raznovrsnošću u pogledu količina i kvaliteta. Vode iz dubokih bušotina, dubljih od 800 m, su sa visokom mineralizacijom (1-19 g/l), natrijum hidrokarbonatne, sa povišenim sadržajem hlorida ili sulfata i sa temperaturama 25-45 0S. Ove vode imaju značajan termalni potencijal, pa bi za njihovo intenzivnije korišćenje bio neophodan prethodni tretman i adekvatno skladištenje ili ispuštanje korišćene vode.
Najveći broj pojava, ujedno i najveći kapacitet ovih podzemnih voda je sa malom mineralizacijom, a po hemijskom sastavu su hidrokarbonatno kalcijumske, sa temperaturom 19-40 0S. Kao takve imaju široku primenu za uzgoj riba, u balneološke i rekreativne svrhe i za flaširanje. Za sada se koriste sa kapacitetom daleko manjim od utvrđenih ili indiciranih rezervi.
Vode. Dunav je najveća reka u okviru planskog područja. U dužini od 117 km Dunav predstavlja severnu granicu planskog područja (49 km prema Banatu i 68 km prema Rumuniji). Na celoj ovoj dužini Dunav je, izgradnjom HE Đerdap, postao deo Đerdapskog jezera. Nivo Dunava se koleba od 53 do 69,5 m apsolutne visine na brani, a to uzvodno izaziva uspor vode, od ušća Karaša (naspram naselja Ram) do Starih Banovaca, 22 km uzvodno od Beograda. Uspor vode se oseća od 134 km do 250 km uzvodno od brane. Proticaj Dunava kod Smedereva, prosečno (1946-1970. godina) godišnje, iznosi 5 260 m3/sec, a kod Velikog Gradišta 5 560 m3/sec. Najveći proticaj kod Smedereva kreće se oko 14 100 m3/sec, a najmanji oko 1 750 m3/sec (odnos 3:1).
U okviru planskog područja, od većih vodotokova, u Dunav se ulivaju Velika Morava, Mlava i Pek.
U hidrografskom pogledu preko 89% površinskih voda razmatranog područja pripada slivu Velike Morave. U konkretnom slučaju tehničku i ekonomsku okosnicu vodoprivrednog integralnog uređenja na razmatranoj teritoriji ima velikomoravska dolina i njene pritoke.
Velika Morava. Reka Velika Morava sa svojim pritokama je najveći vodotok koji nastaje na teritoriji Republike Srbije. Površina sliva reke Velike Morave je 6 126 km2, dužina od nastanka do ušća, po delimično ispravljenom koritu, iznosi 185 km. Zbog veoma nepovoljnih hidroloških karakteristika duž celog toka, neophodna je izgradnja akumulacija, presecanje meandara, izgradnja nasipa i intenzivno pošumljavanje sa ciljem sprečavanja erozije. Prosečni protok na ušću u Dunav iznosi 255 m3/sec. Prostornim planom Republike Srbije svrstana je u poseban rečni sistem (Velika Morava) i Moravsko-mlavski regionalni sistem za snabdevanje vodom naselja, koji je podeljen u dva podsistema Morava – Mlava i Kučevo.
Ovim sistemima gravitira veliki broj gradskih i seoskih naselja, opština Podunavskog (grad Smederevo i opštine Smederevska Palanka i Velika Plana) i Braničevskog okruga (grad Požarevac i opštine Veliko Gradište, Golubac, Kučevo, Malo Crniće, Žabari, Petrovac na Mlavi i Žagubica).
Proteklih decenija sukcesivno su izvođeni projekti na zaštiti priobalja od poplava, dok u poslednjih 20 godina nije bilo većih aktivnosti u slivu Velike Morave. Nažalost, svi dosadašnji projekti ovaj prostor su tretirali jednonamenski, što se u budućnosti ne sme dozvoliti.
Prostornim planom Republike Srbije dolina Velike Morave dobila je poseban značaj u korišćenju, uređenju i zaštiti voda.
Ovaj prostor mora da se sagleda integralno tj. istovremeno kao prostor koji treba:
da se zaštiti od poplava;
da obezbedi dovoljno kvalitetne vode za vodosnabdevanje naselja, industrije i poljoprivrede;
da se koristi za formiranje plovnih puteva;
prilagoditi za maksimalno i istovremeno iskorišćenje hidroenergetskog potencijala.
Mlava. Reka Mlava sa svojim pritokama formira sliv površine 1 830 km2. Dužina toka od Žagubičkog vrela do ušća u reku Dunav iznosi 122 km. Mlava se uliva u južni rukavac Dunava – Dunavac, kod ade „Ostrvo” blizu Kostolca. Prosečan godišnji protok na ušću iznosi 14 m3/sec. Mlava u svom gornjem toku u Gornjačko-ribarskoj klisuri raspolaže potencijalom za proizvodnju električne energije, pri čemu bi brana sprečila poplave u nizvodnom području. U srednjem i donjem toku, korito reke Mlave je samo na pojedinim delovima uređeno (Petrovac na Mlavi) tako da ona često plavi naselja posebno u donjem toku (Veliko Selo, Toponica, Malo Crniće, Veliko Crniće, Salakovac).
Pek. Reku Pek formiraju Veliki i Mali Pek. Površina sliva je 1 230 km2, a prosečni protok na ušću je 13 m3/sec. Sa svojim pritokama uliva se u reku Dunav kod Velikog Gradišta. U gornjem toku reka Pek raspolaže određenim energetskim potencijalom, jer ima karakter planinske reke, dok je u donjem toku tipična ravničarska reka koja plavi. Prosečan pad je 4,4%.
Industrija
Nezavršeni procesi restrukturiranja (naročito svojinske transformacije), nedostatak investicija, nedovoljno razvijen sektor malih i srednjih preduzeća i preduzetništva (u daljem tekstu: MSPP), uz druge efekte dosadašnjeg toka tranzicije, odrazili su se na usporenu revitalizaciju industrije i unapređenje njene konkurentnosti i inovativnosti, a posebno na smanjenje industrijske zaposlenosti (sa 41 565 u 1990. godini na 22 914 u 2008. godini). I pored toga, sektor industrije zadržava primat u strukturi ukupne zaposlenosti (26,7%), zaposlenosti u privredi (56,6%) i generiše oko 60% ukupne bruto dodate vrednosti (u daljem tekstu: BDV) privrede Podunavskog i Braničevskog okruga. U nacionalnim okvirima, industrija planskog obuhvata ostvaruje učešće od oko 5% u BDV industrije i isto toliko u industrijskoj zaposlenosti. U industriji okruga registrovano je 161 preduzeće u 2008. godini (Saopštenje SR-20, Republički zavod za statistiku). Prema veličini preduzeća dominantna su mala preduzeća, a od 12 velikih preduzeća u privredi planskog područja, veliki značaj imaju industrijska: Železara Smederevo d.o.o. (5 900 zaposlenih), TE-KO Kostolac d.o.o. (3 700), FŽV Želvoz a.d. (1 500), Goša fom a.d. (1100), Koncern Bambi a.d, (1000), zatim Goša montaža a.d. (979), Goša fabrika šinskih vozila d.o.o. (837) i dr. (Regionalna razvojna strategija Braničevsko-Podunavskog regiona 2009-2013). Iako je smanjen broj i veličina velikih industrijskih sistema, kao rezultat strukturnih promena, oni i dalje imaju opredeljujući uticaj na ukupan prihod okruga i zaposlenost u sektoru industrije. Tome je doprinela realizacija nekih od najznačajnijih stranih investicija u Republici Srbiji. Godine 2003. privatizacijom železare „Sartid” od strane „US Steel”, (danas Železara Smederevo d.o.o. jedna od najvećih brownfield investicija u Republici Srbiji) pokrenuta je proizvodnja i posebno izvoz proizvoda smederevske železare. Značajna strana investicija realizovana je u razvoj koncerna zdrave hrane „Bambi”, a revitalizaciji industrijske proizvodnje doprinelo je restrukturiranje i prodaja zavisnih preduzeća izdvojenih iz sistema „Goša” iz Smederevske Palanke.
Industrijsku strukturu planskog područja karakterišu brojnost i raznovrsnost proizvodno-prerađivačkih kapaciteta u pogledu veličinske strukture, proizvodne orijentacije, stepena povezanosti i sl. Ipak, privredni identitet dva okruga i vodećih centara razvoja, utemeljen je na razvoju nekoliko kapitalno-intenzivnih kapaciteta rudarsko- energetskog i industrijskog sektora. Vodeće oblasti privređivanja u Podunavskom okrugu su proizvodnja čelika, metaloprerađivačka i mašinska industrija, kao i agroindustrijski kompleks, dok su u Braničevskom okrugu vodeće grane eksploatacija uglja, energetika i takođe, agroindustrijski kompleks. Industrijsku strukturu planskog obuhvata dopunjuju industrija građevinskog materijala, tekstilna industrija, proizvodnja stočne hrane, grafička industrija i dr. U oblasti eksploatacije energetskih sirovina i proizvodnje električne energije značajniji kapaciteti su: EPS – JP Termoelektrane Kostolac, EPS – JP Površinski kopovi Kostolac i EPS – JP Elektromorava Požarevac. Metalski kompleks je zastupljen sa nekoliko industrijskih grana, a najznačajniji proizvodni kapaciteti su: Železara Smederevo d.o.o. koja nastavlja dugu tradiciju proizvodnje toplo i hladno valjanih proizvoda; „Messer- Tehnogas” a.d. – najveći proizvođač tehničkih gasova na Balkanu; Goša Holding korporacija a.d. sa širokim proizvodnim i tehnološkim mogućnostima u čiji sastav ulazi nekoliko preduzeća (Fabrika opreme i mašina, Montaža, Fabrika drumskih vozila, Fabrika šinskih vozila i izuzetno važna institucija za razvoj i primenu savremenih tehnologija Goša Institut, zatim FŽV Želvoz a.d, Železara Smederevo d.o.o. i dr.). Nosioci razvoja prehrambene industrije i poljoprivredno-poslovnog sektora su: Koncern Bambi a.d, Union MZ d.o.o, Ishrana d.o.o Smederevo, Žitostig a.d, Fruvita d.o.o, „Klanica Plana” d.o.o, „Napredak” a.d. Velika Plana i dr. Značajniji kapacitet u industriji građevinskog materijala je IGM „Opeka” d.o.o. U novije vreme, u okrugu se razvijaju nova preduzeća kao primeri dobre prakse, kako u oblasti proizvodnje hrane, tako i u proizvodnji različitih metalnih komponenti, proizvoda od drveta, građevinske stolarije, proizvodnji električnih uređaja, preradi kože i proizvodnji predmeta od kože, izdavačko-grafičkoj delatnosti i dr.
Osnovno obeležje teritorijalne organizacije industrije na području Podunavskog i Braničevskog okruga je neravnomernost razmeštaja proizvodnih kapaciteta i izrazita polarizacija industrijskog razvoja, manifestovana kroz naglašeniju koncentraciju kapaciteta u zapadnom delu, u Velikomoravskom razvojnom pojasu, u odnosu na istočni deo planskog područja; kao i kroz koncentraciju industrije u okružnim centrima razvoja (Smederevo, Požarevac) u odnosu na centre ostalih opština. Disperzija proizvodnih kapaciteta izvan žarišnih tačaka (centara) tokom ranijih faza razvoja, nije uspela da zaustavi negativne demografske tokove iz ruralnih prostora i opštinskih centra u centralnom i istočnom delu planskog područja, što se uz ostale slabije razvijene činioce razvoja (nedovoljna infrastrukturna opremljenost prostora, nedostatak investicija, nerazvijen sektor MSPP), odrazilo na dugogodišnju nerazvijenost opština Žabari, Žagubica, Kučevo, Petrovac na Mlavi, Golubac, Malo Crniće.
U prostornoj organizaciji industrije izdvajaju se sledeći centri:
Smederevo sa Radincem i Požarevac sa Kostolcem, industrijski centri srednje veličine (5 000 – 10 000 zaposlenih u industriji);
Smederevska Palanka, manji industrijski centar (1 000 – 5 000 zaposlenih);
Velika Plana i Petrovac na Mlavi, mali industrijski centri (500 – 1 000 zaposlenih);
Veliko Gradište, Golubac, Žabari, Žagubica, Kučevo, Malo Crniće, vrlo mali industrijski centri (manje od 500 zaposlenih u industriji);
naselja u ruralnom području sa pojedinim proizvodno-prerađivačkim kapacitetima: Mala Krsna, Osipaonica (grad Smederevo); Ćirikovac, Drmno (grad Požarevac); Kusadak, Azanja, Selevac (Smederevska Palanka); Markovac, Lozovik, Krnjevo (Velika Plana); Rabrovo, Kaona, Neresnica (Kučevo); Braničevo, Brnjica, Dobra (Golubac); Simićevo, Oreovica, Aleksandrovac (Žabari); Krepoljin, Osanica, Laznica (Žagubica); Salakovac, Smoljinac (Malo Crniće); Ždrelo (Petrovac na Mlavi) i dr.
U planskom obuhvatu izdvaja se nekoliko većih industrijskih/privrednih zona kao značajnih elemenata prostorno-fukcionalne organizacije centara: IZ Železare Smederevo d.o.o. (oko 300 ha) i stara IZ u Godominskom polju sa nekoliko podzona (oko 500 ha) u Smederevu; delom aktivirana IZ Požarevac; privredno-radna zona „Goša” (38 ha) i privredno-radna zona „Major Gavrilović” (40 ha) u Smederevskoj Palanci; severna IZ (65 ha) i južna IZ (20 ha) u Velikoj Plani, obe delom aktivirane. U manjim centrima razvoja, opštinskim centrima u centralnom i istočnom delu okruga, primarni značaj u privrednom razvoju ima poljoprivreda, dok je industrijska aktivnost predstavljena manjim kapacitetima niže faze obrade i finalizacije proizvoda (eksploatacija i prerada mineralnih sirovina i šumskog potencijala, proizvodnja prehrambenih proizvoda, kapaciteti tekstilne, metalne i drugih oblasti industrije), uglavnom lociranim u manjim IZ i kompleksima i na pojedinačnim disperzno razmeštenim lokalitetima.
Na planskom području još uvek nije osnovan ni jedan biznis (poslovni) inkubator kao model poslovne infrastrukture za podsticaj razvoju MSPP, niti klaster kao vid teritorijalne (regionalne, lokalne) grupacije međusobno povezanih sličnih ili komplementarnih preduzeća i institucija, koja funkcionišu kao mrežni sistem. Od 2008. godine, sredstvima Nacionalnog investicionog plana, pokrenuta je realizacija (infrastrukturno opremanje) IZ u Velikoj Plani i Malom Crniću, a od 2009. godine IZ u Požarevcu i Smederevu.
Turizam, sport i rekreacija
Podunavski i Braničevski upravni okrug imaju komparativne prednosti u turizmu, jer poseduju raznovrsnu strukturu turističke ponude, nalaze se u blizini tradicionalnih i novih turističkih tržišta, imaju dugu istoriju i opštu prepoznatljivost, očuvane prirodne resurse, srazmerno dobre komunikacije i poseduju ljudski potencijal. Proces transformacije komparativnih u konkurentske prednosti u turizmu deo je reforme i političkog odnosa prema turizmu kao važnom stvaraocu blagostanja.
Zbog visokog učešća sive ekonomije, kao i nesređene statistike turističkog sektora, postoji problem objektivnog prikazivanja današnjih makroekonomskih učinaka turizma na ekonomiju Republike Srbije. U Podunavskom i Braničevskom upravnom okrugu turizam se još uvek nalazi na početku razvoja, iako za to postoje prirodni i antropogeni potencijali. U 2008. godini u Podunavskom i Braničevskom upravnom okrugu zabeleženo je 76 446 turista i 127 415 noćenja. Podunavski i Braničevski upravni okrug doprinose samo 3% ukupnom turističkom tržištu Republike Srbije. Uprkos tome, broj turista i broj noćenja je tokom 2008. i 2009. godine naglo porastao (80% u poređenju sa Republikom Srbijom, gde iznosi 0%) u odnosu na prethodne godine, zahvaljujući povećanom tranzitu Koridorom X, novim investicijama u renoviranje smeštajnih kapaciteta i unapređenju lokalnih atrakcija (pećine, pešačke staze i dr). Sa druge strane, klasična odredišta za rekreaciju u Braničevskom upravnom okrugu, kao što su Veliko Gradište i Golubac, gube domaće turiste. Planiraju se i nova ulaganja u smeštajne kapacitete i sportske sadržaje (tereni za golf, pešačke i biciklističke staze) na Srebrnom jezeru (Veliko Gradište) i u opštini Golubac (marina).
U 2008. godini, 86% svih turista Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga su bili domaći turisti, koji su u proseku boravili četiri do pet dana u Požarevcu, dva do tri dana na Srebrnom jezeru (rekreacija) i jedan do dva dana na drugim odredištima (ukupno oko dva). Glavni turisti su iz Beograda, Novog Sada i drugih gradova Republike Srbije. Podunavski i Braničevski upravni okrug imali su prosečnu godišnju stopu popunjenosti smeštajnih kapaciteta od 8%, dok je najviši nivo popunjenosti iznosio 20%.
Tabela 3: Broj turista na području, 2008. godine
Područje
Broj turista
Broj domaćih turista
Udeo domaćih u ukupnom broju
(%)
Udeo okruga u ukupnom i ukupnog u Republici Srbiji (%)
Braničevski okrug
44 781
41 718
93,2
58,6
Podunavski okrug
31 665
23 674
74,8
41,4
Ukupno
76 446
65 392
85,5
100,0
Republika Srbija
2 266 166
1 619 672
71,5
3,4
U Podunavskom i Braničevskom okrugu postoji 3 458 ležajeva, od kojih je 43% u opštini Veliko Gradište, a 19% u opštini Velika Plana. Sadašnji smeštajni kapaciteti su na relativno niskom nivou. Veći broj smeštajnih kapaciteta, hotela i pansiona, je na nivou hotela od dve zvezdice, a manji deo na nivou od tri zvezdice. Isto važi i za restorane. Viminacijum, najveću turističku atrakciju okruga, do sada je posetilo 45 000 turista, od kojih 10 000 stranih. Postoje i brojne druge turističke atrakcije koje su poslednjih godina poboljšane i u turističkom pogledu marketinški promovisane (Smederevska tvrđava, pećine oko Kučeva, Ljubičevske igre i dr). Pored navedenih sadržaja, još uvek ima nevalorizovanih prirodnih i antropogenih turističkih potencijala, koji zahtevaju turističku promociju (marketing). Kroz Prostorni plan moraju se ojačati konkurentnost i atraktivnost turističkih sadržaja, uzimajući u obzir svetska iskustva, uz oslanjanje na sopstvenu inovativnost i one proizvode u turizmu koji imaju perspektivu i pomoću kojih se može izgraditi konkurentnost.
Tabela 4: Broj noćenja turista na području, 2008. godine
Područje
Broj noćenja turista
Broj noćenja domaćih turista
Udeo domaćih u ukupnom broju noćenja (%)
Udeo okruga u ukupnom i ukupnog u Republici Srbiji (%)
Braničevski okrug
105 549
100 705
95,4
72,6
Podunavski okrug
39 833
26 710
67,1
27,4
Ukupno
145 382
127 415
87,6
100,0
Republika Srbija
7 334 106
5 935 219
80,9
2,0
Podunavski i Braničevski upravni okrug imaju optimalne mogućnosti da se intenzivnije turistički razviju iz nekoliko razloga:
raspolažu raznovrsnim prirodnim i antropogenim turističkim potencijalom (Dunav, Homolje, Kučajske planine, Viminacijum, utvrđenja na Dunavu, manastir Pokajnica, Smederevska tvrđava, lokalitet Kraku lu Jordan, Radovanjski lug u Radovanju i dr.);
mogu da koriste dobra iskustava razvijenih turističkih regiona;
mogu da kreiraju turističke proizvode i poboljšaju svoj položaj na tržištu u skladu sa najnovijim trendovima u turizmu na lokalnom i regionalnom nivou;
mogu da deluju brzo sa nasleđenom infrastrukturom (modernizacija kapaciteta) i (re)organizacijom u turizmu;
mogu da iskoriste kritičnu masu znanja i raspoloživi interni kapacitet za ulazak u nacionalnu i širu turističku konkurenciju.
Na osnovu analize prirodnih i antropogenih turističkih resursa, po obimu, kvalitetu, rasprostranjenosti, unikatnosti, funkcionalnosti, atraktivnosti i aktiviranosti, na prostoru gradova Smederevo i Požarevac, kao i opština Veliko Gradište, Golubac, Žabari, Petrovac na Mlavi, Žagubica, Kučevo, Velika Plana, Smederevska Palanka i Malo Crniće, kao posebne celine se mogu izdvojiti sledeće vrste turističkih potencijala:
planine i prirodne vrednosti (Homoljske i Kučajske planine sa geološkim i geomorfološkim specifičnostima);
vodene površine (Dunav, izvori i vrela);
prirodna i kulturna baština (zaštićena baština);
područja pogodna za lov, ribolov i dr;
ambijentalne, etnološke i kulturne manifestacije;
gradovi;
seoska naselja i dr.
4.4. Infrastrukturni sistemi
4.4.1. Saobraćajna infrastruktura
Primarne veze planskog područja sa okruženjem ostvaruju se drumskim saobraćajnicama i železničkom prugom.
Okosnicu putne mreže planskog područja čini DP IA reda A1, autoput Beograd – Niš – Tabanovce granica sa Republikom Makedonijom, koji ujedno predstavlja i deo evropskog puta E-75, odnosno deo Panevropskog razvojnog koridora X. Na predmetnom području autoput se prostire u dužini od oko 58 km, a veza sa ostalom putnom mrežom je ostvarena preko šest petlji: „Vodanj”, „Kolari”, „Ralja (Smederevo)”, „Ralja (Požarevac)”, „Velika Plana” i „Markovac”.
Ostali DP I reda (IB reda) koji u celini, ili čiji delovi, prolaze predmetno područje su: DP broj 14 (Pančevo – Kovin – Ralja – veza sa DP broj 33); DP broj 27 (državna granica sa Bosnom i Hercegovinom (granični prelaz Trbušnica) – Loznica – Osečina – Valjevo – Lajkovac – Ćelije – Lazarevac – Aranđelovac – Krčevac – Topola – Rača – Svilajnac); DP broj 33 (veza sa DP A1 – Požarevac – Kučevo – Majdanpek – Negotin – državna granica sa Bugarskom (granični prelaz Mokranje)); DP broj 34 (Požarevac – Veliko Gradište – Golubac – Donji Milanovac – Porečki most – veza sa DP broj 35). Ukupna dužina DP I reda na području Prostornog plana iznosi oko 230 km (u ovu dužinu nije uračunata dužina autoputa).
Na području predmetnog Prostornog plana postoji vrlo razgranata mreža DP II reda (IIA i IIB reda) kojima je ostvarena međusobna veza opštinskih centara i većih naselja, kao i veza sa DP IB reda i autoputem. To su sledeći DP IIA reda: DP broj 147 (Lipovačka šuma – Barajevo – Dučina – Mladenovac – Smederevska Palanka – Velika Plana – Žabari – Petrovac na Mlavi – Kučevo), DP broj 153 (Leštane – Grocka – Petrijevo – Ralja – veza sa DP A1), DP broj 155 (Petrijevo – Mladenovac), DP broj 156 (Ralja – Smederevska Palanka – Natalinci), DP broj 157 (Rača – Cerovac), DP broj 158 (Mala Krsna – Velika Plana – Batočina – Jagodina – Ćuprija – Paraćin – Ražanj – Aleksinac – Niš – Doljevac – Leskovac – Vladičin Han – Vranje – Bujanovac – državna granica sa Republikom Makedonijom), DP broj 159 (Požarevac – Kostolac), DP broj 160 (Požarevac – Žabari – Svilajnac – Despotovac – Dvorište – Resavica – Senje – Ćuprija), DP broj 161 (Bratinac – Salakovac – Malo Crniće – Petrovac na Mlavi – Žagubica – Brestovac), DP broj 162 (Veliko Gradište – Makce – Boževac – Ranovac – Petrovac na Mlavi – Tanovac – Dubnica – Svilajnac), DP broj 163 (Golubac – Zelenik – Lješnica), DP broj 164 (Donji Milanovac – Majdanpek – Debeli Lug – Jasikovo – Žagubica) i DP broj 186 (Ćuprija – Virine – Despotovac – Dvorište – Vodna – Krepoljin), kao i DP IIB reda: DP broj 352 (veza sa DP 153 – Kolari – Selevac – Smederevska Palanka), DP broj 353 (Mladenovac – Velika Krsna – Selevac), DP broj 354 (Smederevska Palanka – Krnjevo), DP broj 371 (Požarevac (veza sa DP broj 34) – Dubravica), DP broj 372 (Ram – Kličevac – Bratinac), DP broj 373 (Ram – Topolovnik), DP broj 374 (Braničevo – Miljević – Zelenik), DP broj 375 (Beranje – Srednjevo – Miljević), DP broj 376 (Maleševo – Rakova Bara – Turija), DP broj 377 (Požarevac (veza sa DP broj 33) – Osipaonica), DP broj 378 (Požarevac (veza sa DP broj 33) – Veliko Selo – Orljevo – Veliki Popovac – veza sa DP broj 147) i DP broj 379 (Aleksandrovac – Orljevo – veza sa DP broj 161 – Malo Crniće – Boževac). U granicama područja Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga ukupna dužina DP II reda iznosi oko 709 km.
Svi DP (izuzev autoputa) su dvotračni, sa po jednom kolovoznom trakom po smeru i pokriveni savremenim kolovoznim zastorom. Stanje je potpuno zadovoljavajuće samo na putevima I reda, dok većina DP II reda zahteva rehabilitaciju i potpunu ili delimičnu rekonstrukciju deonica (značajan deo DP II reda ima širinu kolovoza 5-5,5 m).
Značajan deo putne mreže čini i sistem opštinskih puteva kojima su ostvarene veze naselja sa opštinskim centrima, kao i međusobne veze naselja u okviru pojedinih opština.
Prema zvaničnoj statistici, ukupna dužina kategorisane putne mreže (DP i opštinski putevi) iznosi oko 2 396 km (u ovu dužinu nije uračunata dužina autoputa), što je oko 6,1% ukupne putne mreže Republike Srbije. Od približno 2 400 km puteva, oko 9,6% pripada kategoriji DP I reda, 29,6% pripada kategoriji DP II reda, dok oko 60,8% pripada opštinskim mrežama puteva. Gustina putne mreže iznosi 46,8 km/100km2 i neznatno je ispod proseka u odnosu na teritoriju Republike Srbije (bez Autonomne Pokrajine Kosovo i Metohija). Posmatrano po upravnim okruzima, uočava se dva puta veća gustina putne mreže Podunavskog u odnosu na Braničevski upravni okrug, što je pre svega posledica manje površine Podunavskog upravnog okruga, kao i slabije razvijene mreže opštinskih puteva Braničevskog okruga.
U pogledu pokrivenosti teritorije i opsluženosti pojedinih okruga i opština u njima, uočava se znatno slabija razvijenost mreže DP u Podunavskom nego u Braničevskom upravnom okrugu (izuzev autoputa koji prolazi kroz sve opštine Podunavskog upravnog okruga i koji je glavna žila kucavica i najznačajniji putni pravac čitavog područja). Osim toga, uočava se i slabija razvijenost poprečnih putnih veza između naselja i opštinskih centara u okviru svakog okruga posebno. Slabo razvijene poprečne veze posebno su izražene između naselja i opštinskih centara koji pripadaju različitim upravnim okruzima. Evidentan je i nedostatak mostova preko Velike Morave i putnih pravaca koji bi omogućili bolju regionalnu povezanost. Postoji svega četiri mosta, od kojih su dva drumska, a dva drumsko-železnička, koji su i vrlo ograničenog kapaciteta.
U poslednjih desetak godina, uočeno je stalno blago povećanje intenziteta saobraćaja na većini DP. Promene u intenzitetu saobraćaja na različitim deonicama su u proseku ispod 3% godišnje.
Glavni železnički pravac predstavlja magistralna pruga Beograd – Mala Krsna – Niš, koja je ujedno i pruga najvišeg tehnološkog nivoa u zemlji i koja opštine Podunavskog upravnog okruga povezuje sa Evropom i razvojnom osovinom – Koridorom X. Teritorijom Podunavskog upravnog okruga prolazi i magistralna elektrificirana pruga normalnog koloseka Beograd – Mladenovac – Smederevska Palanka – Velika Plana, kojom se ostvaruje veza opština Smederevska Palanka i Velika Plana sa administrativnim i industrijskim centrima u Beogradu i Nišu.
Regionalna pruga Mala Krsna – Požarevac – Majdanpek – Bor – Rasputnica 2 (Vražogrnac) ima pravac pružanja približno zapad – istok i njom je ostvarena najbliža železnička veza regiona istočne Srbije sa magistralnom prugom Beograd – Niš (Koridor X), a preko nje i veza sa evropskom mrežom železničkih pruga. Ostale železničke pruge na planskom području su jednokolosečne, nisu elektrificirane i lokalnog su karaktera.
Ukupna dužina železničkih pruga iznosi oko 216 km, gustina mreže je oko 4,2 km/km2 što je u nivou proseka za Republiku Srbiju (4,3 km/km2). Gustina mreže železničkih pruga je bitno različita; u Podunavskom je znatno iznad republičkog proseka i iznosi 9,1 km/km2, dok je na teritoriji Braničevskog upravnog okruga oko 2,6 km/km2.
Područje Prostornog plana ima povoljan položaj u odnosu na aerodrom „Nikola Tesla” u Beogradu, kao i u odnosu na aerodrom „Konstantin Veliki” u Nišu, a na području samog Prostornog plana nalaze se i tri sportsko-turistička aerodroma. To su aerodromi „Radinac-Smederevo” i „Rudine-Smederevska Palanka” u Podunavskom i aerodrom „Kostolac” u Braničevskom upravnom okrugu. Svi aerodromi imaju poletno-sletne piste sa travnatim zastorom i namenjeni su za letenje sportskih i amaterskih letelica, kao i aviona poljoprivredne avijacije.
Rečni saobraćaj nije razvijen u meri u kojoj to uslovi dozvoljavaju, imajući u vidu da severnu granicu područja čini reka Dunav, najvažniji vodeni put u Republici Srbiji i Panevropski plovni put (Koridor VII). Planskim područjem protiče i reka Velika Morava koja je plovna pri ušću (oko 20 km) sa značajnim mogućnostima za razvoj rečnog vida saobraćaja.
Postojeći kapaciteti rečnog saobraćaja na teritoriji grada Smedereva su staro pristanište, nova luka koja je u izgradnji, manja pristaništa u IZ; na teritoriji grada Požarevca postoji staro pristanište Dubravica sa potpuno dotrajalom infrastrukturom i putničko pristanište Kostolac; u opštini Veliko Gradište postoji prelaz za skele u naselju Ram i marina i pristanište u opštinskom centru, dok u opštini Golubac postoji manje pristanište. Većina postojećih rečnih infrastrukturnih objekata (i putničkih i teretnih) nije na adekvatnom nivou opremljenosti i kapaciteta, tako da bez velikih ulaganja ne mogu biti značajnija razvojna komponenta područja. Na području Prostornog plana nalaze se i dva međunarodna rečna granična prelaza prema Rumuniji i to Veliko Gradište – Belo Breška i Golubac – Moldava Veke.
4.4.2. Energetska infrastruktura
Energetska infrastruktura prati ukupne razvojne procese i ubrzava ih ukoliko za to postoje uslovi. U okviru planskog područja dostignuti nivo razvoja energetske infrastrukture uglavnom zadovoljava sadašnje potrebe.
Energetska mreža je uklopljena u ukupni energetski sistem Republike Srbije i karakteriše se postojanjem:
izvora električne energije u termoelektrani Kostolac;
prenosnom mrežom od 380 kV do 10 kV;
TS 220/110, 110/35, 35/10 (10/0,4) kV;
vezama sa termoelektranom „Morava” kod Svilajnca i sa drugim izvorima električne energije (Đerdap, Kolubara, Obrenovac itd).
Ocenjujući nivo opremljenosti i kapacitete energetske mreže, može se konstatovati da gradovi Požarevac (sa termoelektranom u Kostolcu i sa prenosnom mrežom od 110 kV i 35 kV) i Smederevo (sa prenosnom mrežom od 220, 110 i 35 kV) imaju najviši nivo opremljenosti elektroenergetskom infrastrukturom. Nešto niži nivo opremljenosti imaju opštine Smederevska Palanka i Petrovac na Mlavi, a zatim Velika Plana, Malo Crniće i Žagubica. Opštine Žabari, Kučevo, Golubac i Veliko Gradište na svojoj teritoriji nemaju TS veće od 35/10 kV, po čemu ove opštine spadaju u red opština sa najnižim nivoom opremljenosti prostora elektroenergetskom infrastrukturom. Na osnovu prethodnih konstatacija, može se zaključiti da je dosadašnji razvoj energetske infrastrukture uglavnom pratio tempo ukupnog društvenoekonomskog razvoja planskog područja.
Energetski problemi Republike Srbije poslednjih godina imaju za posledicu i promenu razvojne politike zemlje i svrstavanje energetike u prioritetne delatnosti. Ulaganja u izgradnju energetskih kapaciteta na području okruga zauzimaju značajno mesto u okviru ukupnih investicija za energetiku u Republici Srbiji. Na to ukazuju i podaci iz Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, prema kojima su u rang značajnih investicija u kontinuitetu svrstana i ulaganja za površinske kopove u Kostolcu (TE Drmno).
Raspoloživi potencijal primarne energije u regionu ima značajnu ulogu u razvoju elektroenergetskih kapaciteta u Republici Srbiji, tako da će se oko 20% ukupnih ulaganja u proizvodne i prenosne objekte za potrebe užeg područja Republike Srbije u planskom periodu realizovati u Podunavskom i Braničevskom okrugu.
Pored značajnih ulaganja u objekte elektroprivrede, koja su već dugoročna razvojna pojava, dugoročnom orijentacijom na veće korišćenje domaćih izvora energije, predviđa se dalja diverzifikacija ulaganja u objekte za proizvodnju i drugih vidova energije, čija će izgradnja znatno ublažiti energetsku zavisnost Republike Srbije od uvozne energije.
Ugalj čini najznačajniji energetski potencijal planskog područja. Prema dosadašnjim istraživanjima ukupne rezerve uglja procenjene su na oko tri milijarde tona. Do sada utvrđene bilansne rezerve uglja iznose oko 1 500 miliona tona, a od toga lignita oko 1 485 miliona tona i nalaze se na teritoriji grada Požarevca i opština Petrovac na Mlavi, Golubac, Kučevo i Žagubica (Krepoljin).
Svakako da najveći značaj za razvoj energetskih kapaciteta na ovom području ima Kostolački basen, gde se proizvodnja uglja odvija već više od jednog veka, a proizvodnja električne energije više od pet decenija. Ovaj basen, po potencijalima i mogućnostima razvoja kapaciteta za proizvodnju uglja i električne energije, prevazilazi nivo potrošnje planskog područja i ima vidno mesto u energetici Republike Srbije i šire.
Gasovodi i gasovodni objekti
Na prostoru Podunavskog okruga izgrađeni su i u eksploataciji sledeći gasovodi i gasovodni objekti:
Magistralni gasovod (u daljem tekstu: MG) MG 07, deonica Beli Potok-Veliko Orašje, prečnika Ø 609,6 mm;
Razvodni gasovod (u daljem tekstu: RG) RG 01-10, deonica Pančevo-Smederevo, prečnika Ø 323 mm;
Razvodni gasovod RG 01-10, deonica Smederevo- Veliko Orašje, prečnika Ø 323 mm;
Magistralni gasovod MG 08, deonica Veliko Orašje-Batočina, prečnika Ø 457 mm;
deonice razvodnih gasovoda RG 07-03, deonica do glavne merno-regulacione stanice (u daljem tekstu: GMRS) „Smederevska Palanka”,
deonica RG 01-10/1 do GMRS „Smederevo”
deonica RG 08-08 do GMRS „Svilajnac”.
Svi ovi gasovodi su izgrađeni od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara, ANSI 300. Minimalna širina zaštitnog pojasa, sa obe strane gasovoda je 30 m i u kojoj nije dopuštena, odnosno, zabranjena je izgradnja stambenih i drugih objekata u kojima žive i rade ljudi. Gasovodi su izgrađeni na prostorima izvan granica naselja, uglavnom na poljoprivrednim površinama. Svi su podzemno izgrađeni sa minimalnim nadslojem zemlje od 0,8 do 1,1 m. Moguća je dalja poljoprivredna aktivnost i obrada zemlje sa dubokim oranjem do dubine 0,5 m. Zabranjeno je sađenje visokog zelenila sa dubokim korenovim sistemom u zoni od minimum pet metara od gasovoda.
Gasovodi su locirani dolinom reke Velike Morave i to na levoj obali između autoputa i reke, gde je naseljenost najmanja, a prisutnost industrije i gradova najveća zapadno od autoputa.
Na prostoru Podunavskog okruga izgrađeni su gasovodi koji u celom gasovodnom sistemu, pored tranzitnog karaktera, imaju i bezbednosni kvalitativni sadržaj, jer obrazuju zatvoreni kružni prsten na relaciji Beograd, Veliko Orašje, Smederevo, Kovin, Pančevo i Beograd sa vezom kod Batajnice.
Na ovom prostoru izgrađene su i u eksploataciji sledeće GMRS:
GMRS „Smederevska Palanka”;
GMRS „Velika Plana”;
GMRS „Smederevo”;
GMRS „Godomin”;
GMRS „Radinac”;
GMRS „Gitarić”;
GMRS „Miloševac”;
GMRS „Velika Plana”;
GMRS „Markovac”;
GMRS „Svilajnac”.
U granicama Prostornog plana postojeći gasovodi imaju većim delom tranzitni karakter najvišeg ranga u Republici Srbiji, a na mestima lokacija GMRS se ostvaruju distribucije gradskim gasovodima, od čeličnih cevi radnog pritisaka 6 – 12 bara i distributivnim gasovodima, od polietilenskih cevi za radni pritisak do četiri bara – široka potrošnja.
Na prostoru Braničevskog okruga nema izgrađenih gasovoda i gasovodnih objekata.
4.4.3. Hidrotehnička infrasturktura
Površinske vode
Teritorija planskog područja je jedna od najbogatijih zona vodom u Republici Srbiji. Bogatstvo vodom se ogleda u postojanju velikih površinskih tokova (Dunava i Velike Morave), tokova srednje veličine (Mlave, Peka, Jasenice, Ralje) i brojnih manjih tokova sa stalnim ili povremenim i periodičnim oticanjem vode, kao i u postojanju određenih količina izdanske (podzemne) vode u zoni dna dolina pomenutih reka.
Podzemne vode
Teritorija planskog područja se karakteriše postojanjem terena sa izdašnošću većom od 1-10 lit/sec. Najveću imaju aluvijalni tereni dna doline Velike Morave, Jasenice, Kubršnice, Konjske reke, Ralje, zatim Mlave (i donjih delova njenih pritoka Dusur, Čokordin, Vitovnica), Peka i Dunava (Kostolačko i Velikogradištansko ostrvo).
Mineralni i termomineralni izvori
Najizdašniji tereni su u slivu reke Jasenice, gde ima više mineralnih i termomineralnih izvora, od kojih su najznačajniji Palanački kiseljak, Jasenički kiseljaci Vodice, Cerovac i Pridvorice. Izvan ove zone, mineralnih pojava ima i na nekoliko drugih lokaliteta i to Vezičevo i Slatina u opštini Petrovac na Mlavi, Zvižd u dolini Peka u opštini Golubac, Suvi Do i izvor pored Krupanjskog vrela u opštini Žagubica, Banja i Kisela voda u opštini Kučevo i Banja Ždrelo u okviru grada Požarevca. Osim toga, u severozapadnom delu regiona utvrđene su i pojave termalnih voda na većim dubinama. Ove vode imaju, na osnovu dosadašnjih istraživanja, i određenu energetsku vrednost.
Plavljenje zemljišta
Poplave u slivovima reka Dunava, Velike Morave, Mlave i Peka, i pored do sada izgrađenih sistema za odbranu, još uvek, skoro svake godine, ugrožavaju velike poljoprivredne površine, naselja i industrijske površine, a najveće površine ugrožene poplavama su u opštini Žabari i gradu Požarevcu.
Vodosnabdevanje naselja i industrije
Obezbeđenje dovoljnih količina vode za vodosnabdevanje stanovništva i industrije vrši se sa izvorišta formiranih u aluvionima reka Velike Morave, Mlave i Peka, kao i iz lokalnih izvora i vrela po naseljenim mestima (kaptaže, kopani bunari). Ova izvorišta mogu se eksploatisati do racionalnog nivoa. Pri tome, u većini slučajeva izvorišta su dosta loše zaštićena, što dovodi do pogoršavanja kvaliteta voda.
Stanje distributivnih sistema je takvo da su gubici u mreži u većini naselja preko 35%. Zbog velikih gubitaka specifična potrošnja je previsoka i iznosi u okrugu u proseku 400 lit/stanovnik/dan.
Kanalisanje naselja i odvođenje otpadnih voda
Sva gradska naselja, osim vodovoda, imaju i kanalizaciju. S druge strane, opremljenost seoskih naselja kanalizacijom je još uvek slaba. Otpadne vode se odvode sa, ali i bez prečišćavanja u površinske vodotokove, što (kad nema prečišćavanja) može biti vrlo opasno sa stanovišta zaštite izvorišta vode za vodosnabdevanja, naročito u zoni aluvijalnih ravni.
Poboljšano stanje kvaliteta voda u vodotocima Velike Morave, Mlave i Peka u odnosu na 1981. godinu je posledica smanjenja industrijske i poljoprivredne proizvodnje tokom devedesetih godina. Porastom privrednih aktivnosti može se očekivati značajno pogoršanje stanja kvaliteta voda. Zaštita kvaliteta voda nužna je jer najveći deo podzemnih voda, koje se koriste i koje će se koristiti za vodosnabdevanje naselja, pripada aluvijalnim podzemnim vodama koje se prihranjuju iz vodotoka i čiji je kvalitet u direktnoj vezi sa kvalitetom voda u vodotocima.
Navodnjavanje i odvodnjavanje
Navodnjavanje zemljišta u Republici Srbiji jako zaostaje za svim susednim zemljama, kao i za mogućnostima i potrebama zemlje. Doline Velike Morave, Mlave i Peka imaju povoljne zemljišne potencijale za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Visoku, stabilnu proizvodnju ograničavaju neravnomerne i nedovoljne količine padavina u vegetacionom periodu. Sušni periodi izraženi su u ovom području, a obradive poljoprivredne površine koje se danas nalaze pod sistemima za navodnjavanje su skromne. Nepovoljno je što se čak i izgrađeni sistemi za navodnjavanje često ne koriste, tako da je poljoprivredna proizvodnja pod velikim uticajem meteoroloških faktora.
Najveći potencijal predstavlja aluvijum plitke izdani, gde će se melioracionim radovima izvršiti uspešno odvodnjavanje prevlaženih močvarnih terena, čime će se oni privesti intenzivnoj poljoprivrednoj proizvodnji ili drugoj, korisnijoj nameni. Istovremeno, prisustvo velikih vodotokova, daje mogućnost navodnjavanja poljoprivrednih površina u najintenzivnijem vegetacionom periodu biljnih kultura.
4.4.4. Komunalna infrastruktura
Postojeće stanje u komunalnoj opremljenosti okruga može se oceniti kao delimično zadovoljavajuće. Iako centralizovani sistem upravljanja otpadom ne postoji, ipak je pitanje prikupljanja, odvoženja i deponovanja otpada relativno uređeno i pod ingerencijom je lokalnih javnih komunalnih preduzeća ili mesnih zajednica. Pojava nesanitarnih divljih deponija van gradskog područja nije česta kao u drugim delovima Republike Srbije, pa ipak odlaganje na ove deponije predstavlja izuzetan problem. Naime, na ovim deponijama prikupljanje i odvoženje otpada, ili se ne vrši, već se deponije „premeštaju” sa jedne lokacije na drugu, duž rečnih korita i sl. (takozvane „migrirajuće deponije”), ili se prikupljanje sa ovih deponija vrši jednom godišnje, čime one postaju potencijalna opasnost za životnu sredinu.
Problem predstavlja i otpad iz Kostolačkog rudarskog basena koji se u nekim slučajevima odlaže i na komunalni deponijski prostor. Potencijalno ekološki hazardna pojava je i odlaganje medicinskog i biohazardnog otpada na deponije komunalnog otpada, pre svega zbog zagađenja površinskih i podzemnih voda, vazduha, zemljišta i dr.
Ne postoji bilo kakav vid primarne selekcije i prerade otpada. U nekim opštinama postavljene su posude za odlaganje primarno selektovanog otpada, ali građani ne vrše selekciju.
Opštine imaju problem i sa grobljima. Postojeći kapaciteti su relativno mali i izuzetno loše infrastrukturno opremljeni. Na pojedinim grobljima ne postoje objekti uprave, niti zaposleni, već su grobna mesta u ingerenciji lokalnih meštana.
Opštinski centri raspolažu uređenim gradskim grobljima, čiji će kapacitet biti nedovoljan za planski period. Pored toga, značajan problem je upravljanje grobljima. U gradskim sredinama ingerenciju imaju lokalna opštinska javna komunalna preduzeća, dok se lokalno stanovništvo, koje nije edukovano za ovu vrstu poslova, stara nad seoskim grobljima. Popunjenost seoskih grobalja je skoro potpuna sa malo slobodnog prostora za širenje.
Stočna groblja predstavljaju poseban problem, budući da ih u nekim opštinama i nema, iako postoje realne potrebe i zahtevi za njihovom izgradnjom, dok su s druge strane, postojeća stočna groblja loše infrastrukturno opremljena.
Opremljenost naselja je loša u pogledu stočnih pijaca ili one funkcionišu u lošim sanitarno-higijenskim uslovima. U seoskim naseljima opština neophodno je determinisanje novih lokacija za stočne pijace, kao i uređenje postojećih.
4.5. Zaštita prostora
4.5.1. Zaštita životne sredine
Sa stanovišta životne sredine, teritorija Podunavskog i Braničevskog okruga predstavlja veoma složenu sredinu. Većim delom ona predstavlja relativno očuvanu sredinu, sa delovima teritorije koji se odlikuju visokim kvalitetom, naročito u istočnom delu regiona, gde se prostire deo Nacionalnog parka „Đerdap”, i delovi IBA područja (Important Bird Area – Lokacije od međunarodnog značaja za ptice). S druge strane, na području regiona nalaze se dva značajna izvora zagađenja životne sredine (regionalnog karaktera), i to: termoelektrane, deponije i površinski kopovi u Kostolcu i Železara u Smederevu.
Na planskom području, prema postojećem stanju, mogu se izdvojiti tri područja sa različitim kvalitetom životne sredine:
Prirodna i životna sredina u okviru zaštićenih područja prirodnih i kulturnih dobara, kao i nenaseljena područja pretežno u istočnim delovima planskog područja, tj. na Homoljsko-kučajskim planinama;
Prirodna i životna sredina u okviru građevinskih područja naselja, duž zona infrastrukturnih sistema i zona ugroženih poplavama, erozijama, bujicama;
Životna sredina u okolini ekološki „crnih tačaka”, deo oko lignitnih basena i termoelektrane Kostolac i železare u Smederevu (severozapadni deo regiona).
Na području je identifikovan veći broj „hot spot” lokacija (crnih tačaka) sa višim stepenom zagađenja životne sredine, i to: Termoelektrane Kostolac A i Kostolac B sa površinskim kopovima Drmno, Ćirikovac i Klenovnik i deponijama pepela i šljake, kao i železara u Smederevu.
Na teritoriji Podunavskog i Braničevskog okruga promene kvaliteta vazduha, vode i zemljišta dominantno proističu iz energetske, industrijske i poljoprivredne delatnosti. Tako, kao oblici degradacije životne sredine mogu se izdvojiti sledeći izvori (aktivnosti):
Privredni (industrijski) objekti:
a) Termoelektrane Kostolac A i Kostolac B sa površinskim kopovima Ćirikovac, Drmno i Klenovnik i deponijom pepela i šljake.
Tehnološki proces eksploatacije lignita na površinskim kopovima Drmno, Ćirikovac i Klenovnik prouzrokovao je degradaciju prvobitne geomorfološke i pedološke strukture terena, zagađivanje vazduha, voda i zemljišta, povišeni nivo buke itd.
Rudarskim radovima u proteklom periodu zauzeto je više od 4 000 ha, od čega su površinski kopovi oko 2 000 ha, odlagališta oko 1 500 ha i ostalo su rekultivisane površine i izgrađeni objekti. U toku 2009. godine odnos otkopanih masa otkrivke i uglja bio je 4 m3/t. U toku 2009. godine završena je eksploatacija na površinskom kopu Ćirikovac i Klenovik.
Termoelektrane kao osnovno gorivo koriste lignit iz površinskog kopa Drmno čiji su parametri kvaliteta sledeći: ukupni sumpor do 1,45%; sumpor sagorivi do 1,03%; sumpor u pepelu do 0,65%, količina pepela do 25%. Svake godine u termoelektranama sagori se preko sedam miliona tona uglja, a kao produkt sagorevanja nastaje više od 1,6 miliona tona pepela i šljake, koji se deponuju na otvorenom odlagalištu ukupne površine 250 hektara, kao i preko 4 000 000 Nm3 dimnog gasa na sat.
Kao osnovni ekološki problemi u neposrednom i širem okruženju TE „Kostolac” mogu se izdvojiti:
Zagađenje vazduha – emisija čvrstih čestica i emisija dimnih gasova,
Zagađenje zemljišta – razvejavanje pepela sa deponija,
Zagađenje vodenih tokova – što uključuje i podzemne i površinske vode.
b) Železara u Smederevu
Železara Smederevo d.o.o. proizvodi gvožđe u dvema visokim pećima, a zatim gvožđe iz visokih peći konvertuje u sirovi čelik u čeličani sa tri konvertora i kompleksom za kontinualno livenje.
Projektovani kapacitet železare je 2,2 miliona metričkih tona godišnje, ali postrojenja nikada nisu dostigla ovaj proizvodni nivo (2004. godine proizvedeno je oko 1,1 miliona metričkih tona sirovog čelika, što predstavlja maksimum u proizvodnji ove kompanije). Železara Smederevo d.o.o. obnavlja i rekonstruiše razne proizvodne jedinice, a decembra 2004. u Železari je završena modernizacija hladne valjaonice, u okviru koje je ugrađen nov sistem automatizacije koji je zamenio već dugo zastareli sistem elektronskih kontrola.
v) Industrijska zona u Godominskom polju
Industrijska zona u Godominskom polju, severoistočno od grada, zahvata površinu od 500 ha, i u njoj se nalazi najveći deo industrije Smedereva (metaloprerađivačka industrija i mašinogradnja) kao i niz drugih privrednih sadržaja.
Komunalna infrastruktura:
Nedovoljna izgrađenost vodovodne infrastrukture, naročito u seoskim naseljima. U Braničevskom okrugu 32% domaćinstava još nije priključeno na javni sistem vodosnabdevanja;
Problemi vezani za regulisano odvođenje i sanitaciju otpadnih i atmosferskih voda usled nedovoljne izgrađenosti kanalizacione infrastrukture na području okruga (u Žabarima i Žagubici kanalizaciona infrastruktura u potpunosti odsustvuje, kao i u seoskim naseljima regiona). Kapaciteti za prečišćavanje otpadnih voda u okrugu nisu dovoljni, najveći procenat otpadnih voda iz kanalizacionih sistema se ispušta bez prečišćavanja u recipijente, dok se u seoskim naseljima odvodi ka nepropisno izgrađenim (propusnim) septičkim jamama;
Sistem sakupljanja, transporta i deponovanja komunalnog i ostalih vrsta produkovanog otpada ne obuhvata čitavu teritoriju okruga i nije adekvatno regulisan.
Saobraćaj:
Saobraćajne aktivnosti mogu biti značajan izvor zagađenja životne sredine, a posledice se manifestuju prvenstveno u povećanim koncentracijama polutanata u atmosferi, povišenim vrednostima nivoa buke, odnosno mogućnosti zagađivanja zemljišta i voda, spiranjem i odvođenjem čestica sa zaprljanih kolovoznih površina u okolni putni pojas. Iako se posledice ovog izvora zagađenja najviše registruju u neposrednoj okolini saobraćajnica, on može imati veći značaj, imajući u vidu da kroz plansko područje prolaze pojedini saobraćajno opterećeni pravci (autoput E-75 – Koridor H, DP IB reda na pravcu Požarevac – Kučevo – Majdanpek – Negotin i tzv. „Dunavska magistrala”, kao i DP II reda (posebno na pravcu Petrovac na Mlavi – Žagubica – Zaječar).
Upotreba mineralnih đubriva, pesticida i ostalih agrohemikata u poljoprivrednoj proizvodnji:
S obzirom na prirodne predispozicije planskog područja (ravničarski i brdsko-planinski tereni) i orijentaciju stanovništva ka poljoprivrednim delatnostima, pretpostavlja se da su određeni delovi plodnog poljoprivrednog zemljišta zagađeni pod dejstvom nestručne i neadekvatne primene mineralnih đubriva, pesticida i ostalih agrohemijskih sredstava u poljoprivredi.
Imajući u vidu da se ne raspolože preciznim podacima o ukupnoj količini i načinu primene ovih sredstava u poljoprivredi, ne može se ni konstatovati ukupan obim zagađenja zemljišta, površinskih i podzemnih voda od strane ove vrste zagađivanja životne sredine.
4.5.2. Zaštita kulturnih dobara
O dugoj i bogatoj istoriji ljudskog naseljavanja i delovanja na području Podunavskog i Braničevskog okruga svedoči izuzetno bogato kulturno nasleđe, koje, ne samo brojnošću pojedinačnih spomenika i celina, već i izuzetnim značajem pojedinih od njih, ukazuje da su geografski položaj, a pre svega reka Dunav, ključno uticali da ovi prostori, u širokom vremenskom rasponu od praistorije do danas, predstavljaju razmeđe važnih komunikacijskih pravaca, a često i centre društvenog, vojnog, privrednog i kulturnog života.
Sledeći tragove očuvanog nasleđa, uočljivo je da se život na ovim prostorima postepeno razvijao od Podunavlja ka njegovom zaleđu, koristeći sve pogodnosti i bogatstvo podneblja – vodno, šumsko, rudno i sl, a njegova tipološka, hronološka, stilska heterogenost ukazuje na širok spektar aktivnosti koje su se na ovim prostorima odvijale.
Naslojavanje kulturnih tragova kroz epohe u ovom okrugu ostavilo je do danas pečat u izuzetno bogato očuvanom fondu, po kvantitetu, relativno ujednačenoj prostornoj distribuciji, ali i izrazitoj reprezentativnosti pojedinih primera. Tako danas na ovom području postoji šest kulturnih dobara svrstanih u kategoriju izuzetnog značaja, i to iz antičkog perioda, srednjeg veka i prve polovine XIX veka, 17 kulturnih dobara velikog značaja, dok je ukupno 120 utvrđenih nekategorisanih kulturnih dobara.
Pored ovoga, postoji i izuzetan broj (preko 1 000) evidentiranih kulturnih dobara koja uživaju status prethodne zaštite, kao i drugi oblici kulturnog nasleđa materijalnog i duhovnog karaktera, koji upotpunjuju sliku o bogatstvu i vrednosti ove sredine.
Prema evidenciji i klasifikaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture Smederevo, koji je teritorijalno nadležan za ceo planski obuhvat, kulturna dobra na području Podunavskog i Braničevskog okruga svrstana su u četiri osnovne grupe prema vrsti dobara: 1) spomenici kulture, 2) arheološka nalazišta, 3) znamenita mesta i 4) prostorne kulturno-istorijske celine. U pregledu koji sledi dat je sažet prikaz kulturnih dobra razvrstanih prema kategoriji i vrstama, sumarno za ceo planski obuhvat, dok je integralni popis svih utvrđenih kulturnih dobara, pregledno po jedinicama lokalne samouprave oba okruga, dat u prilogu Prostornog plana.
KULTURNA DOBRA OD IZUZETNOG ZNAČAJA
I SPOMENICI KULTURE
red. br.
naziv spomenika kulture
mesto
Jedinica lokalne samouprave
SMeDeReVSKa TVRĐaVa
Smederevo
Smederevo
SREDNJEVEKOVNI GRAD GOLUBAC
Golubac
Golubac
CRKVA BRVNARA – MANASTIR „POKAJNICA”
Staro Selo
Velika Plana
II ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA
red. br.
naziv arheološkog nalazišta
mesto
Jedinica lokalne samouprave
1.
ARHEOLOŠKI LOKALITET „VIMINACIJUM”
Kostolac
Požarevac
2.
„KRAKU LU JORDAN” – rudarsko naselje na ušću Brodice u Pek (IV vek)
Brodice
Kučevo
III ZNAMENITA MESTA
red. br.
naziv znamenitog mesta
mesto
Jedinica lokalne samouprave
RADOVANJSKI LUG
Radovanje
Velika Plana
KULTURNA DOBRA OD VELIKOG ZNAČAJA
I SPOMENICI KULTURE
red. br.
naziv spomenika kulture
mesto
Jedinica lokalne samouprave
1.
Crkva Uspenja Bogorodičinog
Smederevo
Smederevo
2.
Zgrada Okružnog suda
Smederevo
Smederevo
3.
Stara drumska mehana porodice Mladenović
Saraorci
Smederevo
4.
Crkva brvnara Sv. Ilije
Smederevska Palanka
Smederevska Palanka
5.
Crkva brvnara Sv. Trojice
Selevac
Smederevska Palanka
6.
Kuća Nikolajevića sa apotekom
Azanja
Smederevska Palanka
7.
Rodna kuća Pere Todorovića
Vodice
Smederevska Palanka
8.
Manastir Sv. Stefana – „Koporin”
Velika Plana
Velika Plana
9.
Crkva brvnara Sv. Đorđa
Krnjevo
Velika Plana
10.
Zgrada okružnog načelstva
Požarevac
Požarevac
11.
Manastir Uspenja Bogorodičinog – „Vitovnica”
Vitovnica
Petrovac na Mlavi
12.
Mitropolija i Blagoveštenje
Ždrelo
Petrovac na Mlavi
13.
Srednjevekovni grad Ram
Ram
Veliko Gradište
14.
Manastir Sv. Vavedenja – „Gornjak”
Breznica
Žagubica
15.
Crkva rođenja Presvete Bogorodice
Vukovac
Žagubica
16.
Trška crkva
Milatovac
Žagubica
II ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA
red. br.
naziv arheološkog nalazišta
mesto
Jedinica lokalne samouprave
1.
Rimsko utvrđenje lederata
Ram
Veliko Gradište
III ZNAMENITA MESTA
red. br.
naziv arheološkog nalazišta
mesto
Jedinica lokalne samouprave
1.
Spomen-park „Čačalica”
Požarevac
Požarevac
IV PROSTORNE KULTURNO–ISTORIJSKE CELINE
red. br.
naziv znamenitog mesta
mesto
Jedinica lokalne samouprave
1.
Deo sela Bistrice
Bistrica
Petrovac na Mlavi
Pregled nekategorisanih kulturnih dobara prikazan je po broju i vrsti zastupljenih kulturnih dobara na teritoriji pojedinačnih jedinica lokalne samouprave, odnosno okruga.
NEKATEGORISANA KULTURNA DOBRA
Okrug
Jedinica lokalne samouprave
Broj nekategorisanih kulturnih dobara
(na teritoriji jedinice lokalne samouprave)
I
Spomenici kulture
II
Arheološka nalazišta
III
Znamenita mesta
IV
Prostorne kulturno-istor. celine
Podunavski
SMEDEREVO
18
1
–
–
Podunavski
Smederevska Palanka
7
–
3
–
Podunavski
Velika Plana
11
–
–
–
Braničevski
POŽAREVAC
9
–
–
–
Braničevski
Petrovac na Mlavi
13
1
–
–
Braničevski
Malo Crniće
8
2
–
–
Braničevski
Kučevo
6
–
–
–
Braničevski
Veliko Gradište
7
3
–
–
Braničevski
Golubac
6
9
–
–
Braničevski
Žabari
10
–
–
–
Braničevski
Žagubica
5
1
–
–
U K U P N O
100
17
3
–
Ključne odrednice kulturnog nasleđa, preko kojih se danas identifikuje kulturni identitet Podunavskog i Braničevskog okruga, čine tri spomenika najviše kategorije – Smederevska tvrđava, Viminacijum i Golubačka tvrđava. Iako tipološki i hronološki raznorodni – ovi spomenici potvrđuju da je okosnicu razvoja ovog područja kroz istoriju činila reka Dunav (kao rimski Limes, granica srednjevekovne srpske države, ali i razmeđe različitih uticaja u novijoj srpskoj istoriji). Njihova dispozicija duž pripadajućeg dunavskog toka (od krajnjeg uzvodnog – Smederevo, do krajnjeg nizvodnog položaja – Golubac), ali i veliki broj kulturnih dobara duž Dunava između njih (Kulič-grad, Ostrovo, Ramska tvrđava, Lederata i dr), ukazuju na aktivan i intenzivan život duž celog pripadajućeg dunavskog priobalja.
Sa širenjem uticaja od Dunava ka zaleđu i razvojem naselja, formirale su se varoši u kojima su se naslojavali tragovi kultura različitih perioda. Složenost graditeljskih programa (od varoških crkava, preko javnih zgrada, do primera građanskog i narodnog graditeljstva), kao i reprezentativnost pojedinih primera, ukazuju na stepen razvijenosti i periodični značaj pojedinih naselja kroz istoriju planskog područja.
Posebnu vrednost čini sakralni graditeljski fond, prepoznatljiv kako po srednjevekovnom crkvenom zadužbinarstvu (manastiri Gornjak, Zaova, Koporin, Vitovnica), tako i po vrednim primerima iz perioda turske vladavine (manastir Pokajnica, crkve brvnare u Smederevskoj Palanci i Selevcu).
Opšta je ocena da ukupno kulturno nasleđe Podunavskog i Braničevskog okruga danas nije u dovoljnoj meri afirmisano i iskorišćeno. Sa izuzetkom malog broja najznačajnijih spomenika i celina (pre svega lokalitet Viminacijum, ali i Smederevska tvrđava i nekolicina manastirskih kompleksa), odnosno urbanih područja sa integrisanim primerima vrednog graditeljskog fonda, najveći deo kulturne baštine ovog područja čine pojedinačni izolovani spomenici i celine, nepovezani u jedinstvenu kulturnu mapu, nedovoljno integrisani u svoje prostorno i funkcionalno okruženje, a često i bez minimalnog nivoa tehničke zaštite. Jedan od uzroka ovakvom stanju predstavlja samo delimično ažurna evidencija kulturnih dobara, kao posledica relativno velike teritorije, obima graditeljskog fonda, ali i neusaglašenosti stručnih i finansijskih ingerencija u rekognosciranju, zaštiti i prezentaciji nasleđa. Dalji uzroci se mogu tražiti u nedovoljno razvijenoj svesti najšireg auditorijuma (od subjekata upravljanja do stanovništva) o čuvanju i zaštiti nasleđa, a još manje o njegovom potencijalu i mogućnosti stavljanja u funkciju privrednog i kulturnog razvoja zajednice.
Nesumnjiv kulturni kapital Podunavskog i Braničevskog okruga, koji svojim značajem, obimom, prostornom distribucijom, tipološkom i hronološkom heterogenošću predstavlja izuzetan potencijal ovog područja, ima mogućnost da postane jedan od bitnih faktora njegovog integrisanog razvoja, ali i faktor šireg interregionalnog povezivanja područja na kulturnoj i ekonomskoj osnovi.
4.5.3. Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Svaka teritorija zavisno od kompleksnosti prirodnih uslova, ima izražene specifičnosti i predispozicije za određene prirodne pojave i procese, a time i za ugroženost različitim prirodnim hazardima. Teritorija Republike Srbije izložena je opasnostima od prirodnih nepogoda, a stepen ugroženosti je različit u zavisnosti od vrste nepogode, ali dovoljan da može izazvati znatne posledice, ugroziti zdravlje i živote ljudi i prouzrokovati štetu većeg obima na materijalna dobra.
U dosadašnjim planskim dokumentima koja se odnose na Podunavski i Braničevski upravni okrug prisutna je nepotpuna analiza povredivosti prostora prirodnim hazardima. U regionalnoj strategiji ovog okruga iz 2009. godine, problemi zaštite od prirodnih hazarda su u potpunosti zanemareni, dok se u nižim planskim dokumentima opština nesistematski pominju.
Imajući u vidu prirodne karakteristike Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, kao najvažniji prirodni hazardi izdvajaju se seizmizam, erozivni procesi (erozija zemljišta), nestabilnost terena (klizišta i odroni), poplave i bujične poplave, kao prirodni procesi koji direktno i indirektno ugrožavaju ljude, materijalna dobra i sam prostor.
Prema Seizmološkoj karti Republike Srbije za povratni period od 100 godina (publikovanoj 1987. godine), koja izražava maksimalni očekivani intenzitet zemljotresa (po modifikovanoj MCS-64 skali) za povratni period od 100 godina, sa verovatnoćom događanja od 63%, seizmičkim hazardom najviše je ugrožen južni, centralni i severni deo Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga. Od ukupne površine Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, maksimalnom očekivanom jačinom zemljotresa VII-VIII MCS-64 skale povredivo je 70,54% teritorije (3 605,8 km2), intenzitetom VIII-IX MCS-64 skale 29,31% (1 498,3 km2), dok je intenzitetom IX-X MCS-64 skale povredivo 0,15 % (7,6 km2).
Jačim kategorijama erozije zahvaćeno je više od 35% teritorije Republike Srbije. Na osnovu potencijala erozije i utvrđivanja postojanja erozionih područja na teritoriji Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, utvrđeno je da na ukupnoj teritoriji različitim potencijalom erozije ugroženo 3 914,1 km2, odnosno 76,57% površine. Površine erozionih područja su različite po opštinama/gradovima: Smederevo (290 km2), Smederevska Palanka (355 km2), Velika Plana (147 km2), Požarevac (176 km2), Veliko Gradište (259 km2), Golubac (316 km2), Malo Crniće (224 km2), Kučevo (682 km2), Žabari (147 km2), Petrovac na Mlavi (578 km2), Žagubica (739 km2).
Procenjuje se da je oko 25% teritorije Republike Srbije zahvaćeno klizištima i odronima. Trenutno ne postoji katastar klizišta za teritoriju Republike Srbije, a to je bitan preduslov za bilo kakvu ozbiljnu analizu i planiranje namene korišćenja prostora. Na osnovu podataka (1995. godine), nestabilne padine, uključujući površine zahvaćene aktivnim i umirenim klizištima, zahvataju prostor od oko 211 km2, što čini 4,13% ukupne površine Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga. Od toga, površine ugrožene klizištima u Podunavskom okrugu zahvataju 36,4 km2, a u Braničevskom 174,7 km2.
Prostorna distribucija površina ugroženih klizištima je različita po opštinama/gradovima: Smederevo (7,8 km2), Smederevska Palanka (15,1 km2), Velika Plana (13,5 km2), Požarevac (9,5 km2), Veliko Gradište (8,8 km2), Golubac (16,1 km2), Malo Crniće (16,7 km2), Kučevo (19,7 km2), Žabari (41 km2), Petrovac na Mlavi (47,2 km2), Žagubica (15,6 km2).
Površine ugrožene odronima nalaze se u Braničevskom okrugu (5,2 km2), a posebno su ugroženi delovi opština Žagubica (2,3 km2), Golubac (2,1 km2) i Kučevo (0,82 km2). Najugroženija saobraćajnica je Đerdapska magistrala gde su istorijski zabeleženi katastrofalni odroni.
Potencijalno plavna područja u Republici Srbiji zahvataju površinu od 1,6 miliona ha i na njima se nalazi oko 500 većih naselja i 515 industrijskih objekata. Pored toga, poplavama je ugroženo 680 km železničkih pruga i oko 4 000 km puteva. Prema izvršenim analizama, potencijalno plavne površine zahvataju 881,8 km2, odnosno 17,25% teritorije Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga. Najveće ugrožene površine su na teritorijama gradova Požarevac (194,9 km2) i Smederevo (163,5 km2) i opštine Velika Plana (159,9 km2).
Za analizu bujičnih vodotoka na teritoriji Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, fond raspoloživih podloga je minimalan i apsolutno nedovoljan za preciznije determinisanje plavnih zona. Za sada ne postoje adekvatne topografske podloge sa preciznom visinskom predstavom (izohipse sa ekvidistancom od 0,5 m) i sa najnovijim stanjem priobalja (sa objektima i vegetacijom). Takođe ne postoje ni morfološke podloge za većinu bujičnih vodotoka na teritoriji Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, kao ni snimljeni tragovi velikih voda. Generalna karakteristika skoro svih bujičnih vodotoka na teritoriji Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga jeste velika neuređenost i katastrofalno ekološko stanje. Ovakva, veoma nepovoljna situacija, prouzrokovana je interakcijom prirodnih i antropogenih faktora.
Poznavanje regionalnih i globalnih atmosferskih činioca prirodnih nepogoda značajno je za planiranje, zaštitu i prostorni razvoj. Prvenstveno se nameće potreba analize olujno-gradonosnih nepogoda u Republici Srbiji i strategije odbrane od grada, analize uticaja suše i smernica razvoja praktičnih doprinosa borbi protiv suše, kao i odbrane od mraza i poledice. Bez teritorije Autonomne Pokrajine Kosovo i Metohija, koja je branjena do 1998. godine, u Republici Srbiji se danas sistemom odbrane od grada brani ukupna površina od 7 744 000 ha, od čega na poljoprivredno zemljište otpada 5 113 672 ha. Na teritoriji Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, radarski centar se nalazi u Petrovcu na Mlavi.
U Republici Srbiji, u periodu 1998-2007. godine, šumskim požarima zahvaćena je površina od 49 039 ha i od toga u 2007. godini, koja je bila je jedna od najtežih godina, zabeležena su 482 šumska požara sa opožarenom površinom od 34 000 hektara. To je ogromno povećanje u odnosu na 2003. godinu, kada je zabeležen 51 požar koji je zahvatio i uništio 324 ha šuma i šumskog zemljišta. Zbog blizine Deliblatske peščare u kojoj je tokom perioda 1948-2009. godine zabeleženo 259 šumskih požara sa ukupnom opožarenom površinom 11 923,5 ha, kao i vegetacionih karakteristika Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, prisutna je opasnost od širenja šumskih požara. Šumski požari predstavljaju ozbiljan i aktuelan društveni i privredni problem i spadaju u faktore koji za kratko vreme mogu da pričine velike materijalne štete. Takođe, na požarištima se znatno teže uspostavlja vegetacioni pokrivač, što može intenzivirati proces eolske erozije, te u tu svrhu treba utrošiti višestruko više finansijskih sredstava nego na običnim goletima.
Trenutno stanje karakteriše nepotpunost i nedostupnost informacija o rizicima od mogućih prirodnih nepogoda, kao i o posledicama koje mogu izazvati, pri čemu se posebno izdvaja nedovoljno učešće javnosti („public participation”). Posebno se izdvaja nedovoljan kapacitet lokalnih organa, stručnih službi i konsultanata za savremeni pristup upravljanju rizicima od prirodnih nepogoda, kao i neadekvatan monitoring prirodnih, prirodno-antropogenih i antropogenih procesa u cilju zaštite od prirodnih nepogoda. Trenutno stanje karakteriše i neodgovarajući zakonski okvir i nedostatak adekvatnih zakonskih i tehničkih regulativa, kao i nepostojanje jedinstvene baze podataka o prostornom razmeštaju određenih prirodnih nepogoda, odnosno determinisanje potencijalno kritičnih zona (katastri klizišta, bujičnih tokova, itd).
4.5.4. Zaštita prirodnih vrednosti
Fizičko-geografska raznorodnost teritorije obuhvaćene Prostornim planom, uslovila je prisustvo kompleksnih prostornih celina, objekata i fenomena, koji su zbog svojih autentičnih, unikatnih, reprezentativnih i retkih vrednosti abiotičkog i biotičkog porekla, postali predmet zakonski zasnovane zaštite prirode još od 1949. godine. Od tada, broj zaštićenih prirodnih dobara, njihova površina, vrste i kategorije zaštite doživeli su značajne promene. Na osnovu podataka iz centralnog registara Zavoda za zaštitu prirode Srbije (2011. godine), na ovom području evidentirana su zaštićena prirodna dobra koja se štite na osnovu Zakona o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS”, br. 36/09, 88/10 i 91/10 – ispravka), ali i starijih zakonodavnih akata iz oblasti zaštite prirode i kulturnih spomenika. U narednoj tabeli dat je pregled prirodnih dobara koja se nalaze pod aktuelnim statusom zaštite.
Tabela 5: Zaštićena prirodna dobra
Prirodno dobro
Opština/grad
Površina
(u ha)
Godina zaštite
Nacionalni park
Đerdap
Golubac, Majdanpek, Kladovo
63 608,45
1974.
Specijalni rezervat prirode
Deliblatska peščara
Alibunar, Vršac, Bela Crkva, Kovin, Pančevo, Požarevac (Ostrovo)
34 829,32
2008.
Strogi prirodni rezervat*
Busovata
Žagubica (Suvi do)
15,86
1975.
Šalinački lug
Smederevo (Šalinac)
19,12
1971.
Predeo naročite prirodne lepote*
Prugovo
Požarevac (Prugovo)
2,49
1974.
Spomenici prirode – objekti geonasleđa
Bigrena akumulacija kod sela Tumane
Golubac (Snegotin)
5,85
2010.
Homoljska potajnica
Žagubica (Laznica)
4,36
1995.
Krupajsko vrelo
Žagubica(Milanovac)
9
1979.
Vrelo Mlave
Žagubica
6
1979.
Prerast Samar
Žagubica (Mali Kamen)
40,2
1979.
Klisura Osaničke reke
Žagubica (Osanica)
30,44
1979
Pećina Ravništarka
Kučevo (Ravnište)
2007.
Pećina Ceremošnja
Kučevo
2007.
Dubočka pećina – Gaura Mare
Kučevo
1949.
Spomenici prirode botaničkog karaktera
Stablo hrasta lužnjaka Radojkovića rast
Velika Plana (Donja Livadica)
0,07
1968.
Grupa stabala (17 stabala)
Velika Plana (Lozovik)
2
1971.
Hrast sladun
Velika Plana (Koporin)
0,03
1987.
Stablo hrasta lužnjaka „Porodinski zapis”
Žabari (Porodin)
0,04
1968.
Dva stabla hrasta lužnjaka
Petrovac na Mlavi
0,11
1983.
Grupa stabala**
Požarevac (Ljubičevo)
1971.
Grupa od 24 stabla hrasta lužnjaka
Požarevac (Dragovac)
1960.
Hrast lužnjak
Smederevo (Ralja)
0,03
1973.
Stablo hrasta lužnjaka
Smederevo (Dolovo)
0,04
1973.
Stablo hrasta lužnjaka u selu Lipe
Smederevo (Lipe)
1971.
Stablo Karađorđev dud
Smederevo
1959.
Stablo hrasta lužnjaka
Smederevo, „Platnara”
2007.
Stablo hrasta lužnjaka**
Kučevo (Lješnica)
1964.
Zaštićeni prostori kulturno-istorijskih vrednosti
Radovanjski lug sa crkvom Sv. Arh. Gavrila
Velika Plana
62,64
1989.
Manastir Koporin
Velika Plana
41,21
1989.
* zaštićeni objekat na osnovu zakona pre 1991. godine
**zaštićeni objekat kao prirodni spomenik na osnovu zakona pre 1991. godine
Od ukupne površine upravnih okruga do sada je zaštitom obuhvaćeno približno 4% teritorije. Poređenjem ukupnih površina zaštićenih prirodnih dobara između Podunavskog i Braničevskog okruga, uočava se izrazita neravnoteža, jer se na području Podunavskog okruga, u statusu zaštite na osnovu dominantnih biotičkih vrednosti i vrednosti geonasleđa, nalazi manje od 1% ukupne površine pod zaštićenim prirodnim dobrima na prostoru Prostornog plana (npr. na teritoriji opština Smederevska Palanka, Malo Crniće i Veliko Gradište čak i nisu evidentirana zaštićena prirodna dobra).
Teritoriji opštine Golubac pripada i 18 116,55 ha ili 1/3 ukupne površine Nacionalnog parka „Đerdap”. PPPNP „Đerdap” usaglašeno je izdvajanje zona zaštite u skladu sa odredbama Zakona o zaštiti prirode.
Na teritoriji Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga nalaze se i zaštićena prirodna dobra koja su deo međunarodnih strategija i programa iz oblasti zaštite prirode. Zaštita Nacionalnog parka „Đerdap” je izdvojena i kao jedan od posebnih ciljeva razvoja u Prostornom planu Republike Srbije. Radi se o nominovanom području za upis na Svetsku listu zaštićene prirodne i kulturne baštine (UNESCO World Heritage), ali i na listu UNESCO MaB rezervata biosfere. Pored prethodnog, do sada je realizovan upis Nacionalnog parka „Đerdap” i južnog oboda Specijalni rezervat prirode Deliblatska peščara (Dubovac – Ram) kao međunarodno značajnih područja za ptice (Important Bird Area – IBA), biljke (Important Plant Area – IPA) i populacije dnevnih leptira (Prime Butterfly Area – PBA).
Zaštićeni biotički potencijali i potencijali geonasleđa ovog prostora, deo su i ekoloških mreža i koridora čije postojanje obezbeđuje integralnost i kontinuitet u zaštiti bez obzira na administrativna ograničenja nacionalnih zakonodavnih politika i pristupa zaštiti. Nacionalni park „Đerdap” je deo Carpathian network of protected areas (Carpathian Convention, 2006), Danube river network of protected areas (2011), jedna od tačaka u „Zelenom pojasu” jugoistočne Evrope (The Green Belt) i član Europarc Federation. U toku su planovi na uspostavljanju saradnje i sa Parkom prirode Gvozdena vrata (Portile de Fier) u Rumuniji, u cilju nominacije integralnog prostora za transgranični rezervat biosfere. Na prostoru obuhvaćenim Prostornim planom nalaze se i četiri potencijalna Emerald lokaliteta (Đerdap, Šalinački lug, Klisura Osaničke reke i Busovata).
Planske aktivnosti na predlaganju zaštite i izradi ekspertske dokumentacione osnove budućih prirodnih dobara u Podunavskom i Braničevskom upravnom okrugu u nadležnosti su Zavoda za zaštitu prirode Srbije. Na osnovu prirodnih vrednosti, stanja očuvanosti, ali i ugroženosti, prioritetan prostor za zaštitu je prirodno dobro Park prirode „Beljanica – Kučaj” (ukupne površine 88 940,75 ha), čiji će deo obuhvatati i teritoriju opštine Žagubica. Na području iste opštine pokrenut je postupak zaštite za spomenik prirode „Tri kraška jezera u okolini Žagubice”. Na prostoru opštine Kučevo u fazi pokretanja postupka za zaštitu nalazi se i budući spomenik prirode „Kučevska potajnica”, a na teritoriji opštine Velika Plana u istoj fazi pokretanja zaštite je i objekat „Sarmatski karbonat brda Karaula”. Sem prethodnih, pokrenuti su i postupci zaštite i za dva spomenika prirode botaničkog karaktera na teritoriji opštine Petrovac na Mlavi. U buduću zaštitu prirodne baštine potrebno je uključiti i prostore Gornjačke i klisure Vitovnice, Homoljskih planina, ali i drugih objekata koji se nalaze na listi geomorfološkog i hidrološkog nasleđa Republike Srbije.
5. Skraćeni prikaz potencijala i ograničenja po oblastima
Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
Stanovništvo
Uprkos smanjenju broja stanovnika u poslednjih 30 godina moguće je izdvojiti nekoliko potencijala koje u narednom periodu treba iskoristiti:
visoko učešće radno sposobnog u ukupnom stanovništvu, što omogućava njihovo veće angažovanje u poljoprivredi, turizmu itd;
nešto povoljnija starosna struktura u gradskim naseljima Smederevo i Požarevac u odnosu na ostala seoska naselja;
veliki broj stanovnika na privremenom radu u inostranstvu, koji bi mogli da ulože svoj kapital u ovo područje;
neiskorišćeni stambeni fond, koji bi u narednom periodu mogao da se iskoristi za različite delatnosti.
Osnovno ograničenje predstavljaju veoma izražene migracije stanovništva ka većim gradovima ili u inostranstvo. Ovaj problem je posebno izražen u Braničevskom okrugu, kao jednom od demografski najugroženijih područja Republike Srbije. Pored stalnog demografskog pada, karakteristična je i veoma nepovoljna starosna i obrazovna struktura stanovništva. S obzirom na lošu ekonomsku situaciju u zemlji, u prethodnih 30 godina su zabeležene brojne migracije stanovništva i „pražnjenje” sela, što je uticalo na pogoršanje starosne strukture sela, ali i celih opština.
Mreža naselja
Potencijali od značaja za naseljavanje i razvoj naselja su:
povoljan geografski položaj (koridori VII i X koji prolaze područjem Prostornog plana);
razvijena polifunkcionalna struktura gradskih područja, što je posebno izraženo za regionalne centre;
spremnost lokalnih samouprava i stanovništva za rešavanje postojećih komunalnih, ekoloških i stambenih problema u naseljima;
skoro podjednako zastupljena sva tri sektora delatnosti, uz nešto veće učešće primarnog sektora delatnosti.
Najznačajniji problemi koji utiču na naseljavanje i razvoj naselja su:
neplansko korišćenje prostora, tj. neracionalno korišćenje građevinskog zemljišta na račun zauzimanja najplodnijih poljoprivrednih površina;
nepovoljne demografske tendencije u većini seoskih naselja;
nedovoljna razvijenost objekata javnih službi;
neadekvatna opremljenost naselja komunalnom infrastrukturom.
Javne službe
Osnovni potencijal za kvalitetnije organizovanje usluga javnih službi su izgrađeni kapaciteti, bez obzira na postojeće stanje i opremljenost. Od interesa za organizovanje šireg spektra usluga u oblasti brige o deci, zdravstvene i socijalne zaštite, kulture, sporta itd, je da se postojeći građevinski kapaciteti-objekti u javnom vlasništvu zadrže za te i slične namene. Neophodno je utvrđivanje drugačijih modaliteta njihovog efikasnijeg korišćenja i održavanja.
Obrazovanje
Predškolsko obrazovanje – Obzirom na sadašnje stanje i kapacitete državnih ustanova i njihovu prostornu distribuciju, potencijali za povećanje kvantiteta i kvaliteta se mogu naći u saradnji sa privatnim sektorom, ali i na način svojstven i prilagođen lokalnim specifičnostima.
Osnovno, srednje i visoko obrazovanje – Postojeća mreža objekata obrazovanja je relativno razvijena, ali je potrebno postojeći građevinski fond unaprediti. Potencijal za unapređenje kvaliteta i koncepcije razvoja nastavnog i obrazovnog procesa podrazumeva promene u organizaciji rada škola (uvođenje produženog boravka dece u školama, rad u jednoj smeni), ali i povećanje dostupnosti objektima obrazovanja i poboljšanje kvaliteta nastave za učenike u seoskim naseljima (uvođenje organizovanog đačkog prevoza, mobilne nastavne ekipe, specijalizovane nastave u područnim školama, i sl) Eventualno, raspoloživi kapaciteti objekata školstva u seoskim naseljima mogu zadovoljiti i potrebe za organizovanjem nekih kompatibilnih aktivnosti (predškolska nastava, obrazovanje i stručna edukacija odraslih i sl).
Zdravstvena i socijalna zaštita
Unapređenje socijalne zaštite treba da ide u smeru razvoja i finansiranja odgovarajućih programa koji su prilagođeni potrebama lokalne zajednice, u zavisnosti od vrste pomoći, odnosno ciljnih grupa stanovništva. Razvoj usluga treba da bude usmeren na osetljive društvene grupe – neizostavno deca bez roditeljskog staranja, samohrani roditelji, porodice bez prihoda za zadovoljenje osnovnih egzistencijalnih potreba, osobe sa invaliditetom i sa smetnjama u razvoju i sl, i to ne samo na lokalnom nivou, već posmatrano u širem regionalnom kontekstu.
Organizovanje mobilnih zdravstvenih ekipa i službi u ovom sektoru je potrebno kao jedan od primarnih ciljeva, kako bi se povećala dostupnost usluga primarne zdravstvene zaštite stanovništvu u udaljenim i izolovanim seoskim naseljima.
Sport i rekreacija
Obzirom na postojeće stanje i značajan potencijal i građevinski fond ovih objekata kao i aktivnosti koje se odvijaju, potrebno je dalji razvoj usmeriti na aktivno održavanje ovih objekata i javnih prostora. Takođe, od interesa je i usmeriti aktivnosti lokalnih zajednica na omasovljenje i uključivanje svih starosnih grupa, kroz odgovarajuće i primerene zdravstveno-rekreativne sportove.
Ograničenja
Osnovna ograničenja za razvoj i organizaciju javnih službi su: saobraćajna dostupnost pojedinih delova planskog područja; neravnomeran razmeštaj korisnika i niska gustina izgrađenosti i naseljenosti u seoskim područjima; loše stanje građevinskog fonda i opremljenosti većine objekata javnih službi na ruralnom području.
Osim toga, evidentan je i ekonomski aspekt usled nedostatka sredstava za adekvatno održavanje prostora, proširenje ili dogradnju ovih objekata. Značajno ograničenje je i nedovoljno angažovanje civilnog sektora, kao aktivnog i produktivnog učesnika u organizaciji usluga javnih službi. Jedan od razloga je i pasivan položaj građana i korisnika u procesu planiranja i organizovanja ovih usluga.
Privredni razvoj i turizam
Poljoprivreda
Potencijali od značaja za poljoprivrednu proizvodnju su:
prisustvo kvalitetnog pedološkog pokrivača (I-V klase 65,25%);
visok udeo poljoprivrednih površina – 67,78% (34 416 hektara);
oranične površine visokog kvaliteta mlavske i moravske kotline, koje pružaju prehrambenu sigurnost stanovništva;
mogućnost izgradnje i korišćenje sistema za navodnjavanje;
tržišna proizvodnja povrća u dolinskom delu okruga;
tržišna orijentacija i tradicija u proizvodnji voća (plantažni zasadi) na brežuljkastom delu Pomoravlja;
vinogorja sa tradicijom u proizvodnji kvalitetnog grožđa i vina (Pomoravlje i Podunavlje);
kvalitetan travni potencijal;
tradicionalno bavljenje stočarstvom i proizvodnja stočarskih proizvoda sa definisanim geografskim poreklom.
Najznačajniji problemi koji utiču na razvoj poljoprivrede su:
neplansko zauzimanje poljoprivrednog zemljišta u nepoljoprivredne svrhe (razvoj naselja, izgradnja privrednih objekata i IP, širenje rudnih kopova);
usitnjenost poljoprivrednih površina, posebno u vlasništvu individualnih poljoprivrednika;
depopulacija ruralnih krajeva;
zaostajanje stočarske proizvodnje u predelima gde bi trebalo da ima dominantnu ulogu;
nedovoljno razvijen sistem za navodnjavanje;
nizak nivo mehanizacije, tehničko-tehnološke opremljenosti i uopšte poljoprivredne infrastrukture;
zapostavljanje zadrugarstva i nizak nivo udruživanja poljoprivrednika.
Šume i šumsko zemljište
Potencijali
Prirodni resursi, koji uključuju i šume i šumsko zemljište, predstavljaju važan potencijal budućeg ekonomskog i privrednog razvoja Republike Srbije. Racionalno korišćenje ukupnih prirodnih potencijala podrazumeva zaštitu i unapređenje šuma i uspostavljanje optimalnog odnosa šumskih i drugih ekosistema, odnosno preduzimanje odgovarajućih zahvata vezanih za pošumljavanje i povećanje površine pod šumom. Od načina gazdovanja i zaštite šuma i šumskog zemljišta zavise i njegovi privredni, turistički i lovni potencijali. Unapređivanjem stanja šuma i sprečavanjem smanjenja površina pod šumom, obezbedili bi se uslovi za sprovođenje principa održivog gazdovanja i integrisanje šumarstva u politiku ruralnog razvoja. Unapređene postojeće šume, tereni V i VI bonitetne klase koji su pogodni za podizanje i gajenje šuma, predeli izuzetnih vrednosti i lepote, raznovrsnost biljnih vrsta (šumski plodovi, lekovito bilje), gljiva i životinjskog sveta (srne, divlje svinje, vuk, jelen, zečevi, fazani i druge vrste divljači), samo su neki od potencijala razvoja Podunavskog i Braničevskog okruga. Ne treba zanemariti ni značaj koji se poslednjih godina u razvijenim zemljama daje biomasi kao izvoru obnovljive energije. Energetski potencijal biomase od poljoprivrede i šumarstva i drvne industrije (seča drveća i ostaci od drveća proizvedeni u toku primarne i/ili industrijske prerade drveta, palete i dr), mogao bi postati okosnica privrednog razvoja regiona.
Potencijali u pogledu korišćenja šuma i šumskog zemljišta Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga su:
šume pogodne za zaštitu životne sredine;
korišćenje drvne biomase u energetske svrhe;
nedrvni šumski proizvodi (šumski plodovi, gljive, lekovito bilje i dr);
raznovrsnost i brojnost divljači;
mogućnost većeg korišćenja drveta u drvoprerađivačkoj industriji, uz prethodno unapređenje kvaliteta šumskog fonda.
Ograničenja
Osnovna ograničenja u pogledu korišćenja i očuvanja šuma i šumskog zemljišta na području Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga su:
usitnjenost površina pod šumama;
rizik od ilegalnih aktivnosti;
loš kvalitet i nedovoljno razvijena lokalna putna mreža, što otežava pristup šumi i šumskom zemljištu;
loša struktura šuma, odnosno mali procenat visokih šuma (26%).
Industrija
Potencijali od značaja za industrijski razvoj Podunavskog i Braničevskog okruga:
– položaj u velikomoravskoj i dunavskoj osovini razvoja, blizina Beograda i dostupnost velikom tržištu;
– raznovrsnost prirodnih resursa (poljoprivredno i šumsko zemljište, nemetali, vodni, geotermalni, energetskih resursi);
– izgrađeni kapitalni energetski i proizvodni kapaciteti metalskog i agroindustrijskog kompleksa;
– brendirani proizvodi, industrijski centri, naučno-istraživačke institucije, postojeće i planirane IZ, brojne strategije razvoja i planska dokumenta, inicijativa za jačanje institucionog okvira, sve brojniji regionalni projekti.
Ograničenja industrijskog razvoja planskog područja:
– sporost reformskih procesa, nepovoljni demografski tokovi, neusklađenost ponude kadrova i potreba savremene industrije;
– finansijska ograničenja, izrazita dominacija kapitalno-intenzivnih sektora;
– neopremljenost prostora komunalnom infrastrukturom;
– nedovoljna podrška razvoju malih i srednjih preduzeća (u daljem tekstu: MSP), posebno u nerazvijenom području;
– neiskorišćenost proizvodnih kapaciteta i lokacija (brownfield lokacije);
– slaba diverzifikacija ruralne ekonomije;
– nerazvijeni savremeni poslovni i lokacioni modeli za privlačenje investicija (nema poslovnih inkubatora, regionalnih/lokalnih klastera, IP i dr.) i polarizacija industrijskog razvoja;
– degradirana životna sredina na pojedinim lokalitetima.
Turizam, sport i rekreacija
Problemi i ograničenja za područje Podunavskog i Braničevskog okruga su:
nizak nivo planskog upravljanja područjem Prostornog plana i sprovođenja postojećih planskih dokumenata, koje je uslovilo neplansku izgradnju zastupljenu kroz bespravno sagrađene objekte;
nerešeno pitanje otpadnih voda, deponije čvrstog otpada, odlaganja i eliminacije otpadaka prerade drveta (komunalna neopremljenost u ruralnim područjima);
imovinsko pravni problemi;
relativno nizak nivo ulaganja u turističku infrastrukturu;
neuređenost i neopremljenost javnih površina i objekata za boravak i rekreaciju posetilaca i nepostojanje vizitorskih centara;
nizak nivo pristupačnosti atraktivnim turističkim lokacijama;
nepotpuna istraženost pojedinih komponenti prirodnog kompleksa i kulturno-istorijskih vrednosti;
depopulacija u istočnom delu područja i nerazvijenost homoljsko-kučajskih sela, sa tendencijom daljeg zaostajanja u razvoju;
nizak nivo komunalne opremljenosti, slabo izgrađena tehnička infrastruktura i nedovoljna pokrivenost putevima sa savremenim kolovozom;
nedovoljna informisanost stanovništva u cilju formiranja modela adekvatnog ekološkog ponašanja;
nizak nivo marketinške prodornosti na šire, nacionalno i evropsko tržište;
nedostatak regionalne saradnje – lokalno sagledavanje razvoja;
nedovoljni i zapušteni smeštajni objekti;
nedovršena privatizacija;
nepostojanje jedinstvene turističke ponude za područje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga i van njega.
Osnovni problem funkcionisanja prostora sa stanovišta turističke privrede je nekontinuirana turističko-rekreativna namena na celom potezu, uslovljena saobraćajnom nepovezanošću delova kompleksa, koja fizički odvaja sistem između polova razvoja (turističkih lokaliteta), čineći tako prostorni diskontinuitet koji devalvira turistički kvalitet kompleksa kao celine. Način za prevazilaženje ovog problema i celovitog aktiviranja ovog turističkog razvojnog pravca je, osim u saobraćajnoj povezanosti, i u turističkom aktiviranju prostora koji povezuje turističke lokacije, a koji poseduje prostorne i mikroklimatske pogodnosti za razvoj rekreacije u prirodi. U planskom periodu treba povećati smeštajne kapacitete, broj noćenja po ležaju, iskorišćenosti smeštajnih kapaciteta, produžiti prosečno vreme boravka turista i proširiti sezonu korišćenja turističkih kapaciteta, u cilju povećanja turističkog prometa. Indirektni efekti turističkog prometa, pored zaposlenosti u turizmu, javiće se i u komplementarnim granama (saobraćaju, trgovini, poljoprivredi, zanatstvu, građevinarstvu i dr.).
Infrastrukturni sistemi
Saobraćajna infrastruktura
Potencijali razvoja saobraćaja na području Prostornog plana su:
dobar saobraćajno-geografski položaj (posebno Podunavskog okruga i severnog i zapadnog dela Braničevskog okruga);
povezanost sa najznačajnijim infrastrukturnim koridorom u Republici Srbiji (Panevropski razvojni koridor X) i Koridorom VII (međunarodni plovni put – Dunav);
dobra povezanost sa mrežom evropskih puteva preko postojećeg autoputa E-75;
solidno razvijena mreža DP i dobra pristupačnost opštinskih centara i većih naselja područja DP;
relativno visoka zastupljenost puteva sa savremenim kolovoznim zastorom;
projekti izgradnje novih mostova na Velikoj Moravi i saobraćajnica koje će omogućiti efikasnije veze između opština Podunavskog i Braničevskog okruga;
direktna povezanost na mrežu železničkih pruga Republike Srbije i železnički Koridor X;
mogućnosti za unapređenje regionalnog i lokalnog železničkog saobraćaja (elektrifikacijom i modernizacijom kapaciteta) posebno u domenu robnog transporta;
mogućnosti za uspostavljanje i razvoj intermodalnog transporta;
izuzetan potencijal za razvoj rečnog saobraćaja (robnog i putničkog) na Dunavu a u izvesnoj meri i na Velikoj Moravi;
razvoj i osavremenjavanje postojećih kapaciteta vazdušnog saobraćaja koji u daljoj perspektivi mogu da dobiju širi, regionalni značaj;
pogodnost terena (posebno severnog dela planskog područja, doline reka) za izgradnju i razvoj ekološki opravdanih i ekonomičnijih vidova saobraćaja (biciklistički, pešački) i dr.
Ograničenja razvoja saobraćaja su:
loše stanje putne mreže (posebno DP II reda i opštinskih puteva);
nedostatak finansijskih sredstava za izgradnju i održavanje saobraćajne infrastrukture;
nedostatak putnih poprečnih veza koje bi omogućile efikasniju povezanost naselja i opština dva okruga;
nedovoljan broj mostova na Velikoj Moravi;
ograničen kapacitet („usko grlo”) postojećih drumsko-železničkih mostova na Velikoj Moravi;
mešanje tranzitnog i izvorno-ciljnog saobraćaja u opštinskim centrima i većini većih naselja (nepostojanje obilaznica), što utiče na smanjenu bezbednost učesnika u saobraćaju;
nepostojanje planske i projektne dokumentacije i nerešen status izgrađenih obilaznih puteva (Smederevo, Požarevac);
loše stanje saobraćajne signalizacije (posebno na opštinskim putevima i pojedinim DP II reda);
loše stanje postojeće železničke infrastrukture – nedovoljna ulaganja u istu;
neadekvatni i zastareli kapaciteti postojećih objekata rečnog saobraćaja i transporta i nedovoljna ulaganja za iskorišćenje mogućnosti rečnih tokova za razvoj robnog i putničkog saobraćaja;
nepostojanje značajnije infrastrukture biciklističkog saobraćaja i dr.
Infrastrukturni sistemi
Tretman infrastrukturnih sistema nije uvek u skladu sa mestom i ulogom koju imaju u razvoju prostora. Sektorsko planiranje tehničkih rešenja jednog infrastrukturnog sistema jeste prioritet, ali je poželjnije i korisnije da se prenaglašeni parcijalni interesi objedine i povežu u integralne celine kao preovladavajuće u očekivanom procesu unapređivanja stanja. To podrazumeva komplementarnost infrastrukturnih sistema, koja se ogleda u činjenici da samo zajedno, međusobno se dopunjujući, čine jedinstvenu funkciju – komunalnu opremu.
Posebno je značajno napomenuti napuštanje ekstenzivnog koncepta obima, koji je novonastale zahteve rešavao izgradnjom novih kapaciteta. Celishodan je kvalitativni pristup rešavanju infrastrukturnih problema, koji podrazumeva analizu zahteva za uslugama i komparativnih prednosti alternativnih rešenja, kako bi se iskazani zahtevi rešili uz minimalno, ili čak bez proširenja kapaciteta, već određenom preraspodelom ili prestruktuiranjem u okviru sistema. Pristup je proistekao iz iskustava razvijenih zemalja i organizaciono, pravno i metodološki je direktno primenjiv u sadašnjem ambijentu opštine, tako da se, sa jasnim i razrađenim programima, prilagođenim lokalnim uslovima dinamičkog razvoja naselja i privrede, mogu očekivati značajne ekonomske, socijalne, kao i uštede u prostoru.
Opšti strateški zadaci razvoja infrastrukture Podunavskog i Braničevskog okruga podrazumevaju:
uvažavanje infrastrukture kao strateškog sredstva u zaštiti životne sredine i unapređivanju uslova i kvaliteta stanovanja, privrednih aktivnosti i rekreacije, kao moćnog instrumenta unapređenja životne sredine i efikasnosti aktivnosti, bez obzira na demografske, organizacione i razvojne probleme;
formiranje celovitih/kompletnih infrastrukturnih sistema koji omogućavaju kvalitetniji život i zdraviju životnu sredinu;
definisanje i usaglašavanje namene, organizacije i korišćenja zemljišta, koncentracija aktivnosti (radne zone), turističkih zona i koncentracija stanovništva po zajednicama naselja, u koordinaciji sa kapacitetima infrastrukture;
organizovanje mreže infrastrukture radi postizanja veće ekonomske, funkcionalne, ekološke i prostorne efikasnosti – usklađivanje nekompatibilnih namena površina, optimizacija u razmeštaju proizvodnih/radnih zona, saobraćajnica, delova (zona) naselja itd;
neutralisanje dosadašnjih razvojnih konflikata i negativnih eksternih efekata;
utvrđivanje optimalnog odnosa između relativno kratkoročnih efekata i dugoročnih negativnih posledica, što iziskuje odgovarajuća tehničko-tehnološka rešenja infrastrukture i racionalnu organizaciju u prostoru i vremenu.
Razvojni potencijali infrastrukture mogu se sagledati u dinamičkoj međuzavisnosti aktiviranja – pouzdanosti – eksploatacije, kao:
prostorne strukture raspoloživosti infrastrukture i posmatranog prostora, regiona u celini, pojedinačnih opština i centara zajednice naselja sa svojim gravitacionim zonama;
podrška prostorima/zonama/naseljima opremanjem infrastrukturom radi opštih ciljeva razvoja;
mogućnost prostornog definisanja aktiviranja buduće izgradnje;
podrška privrednom i turističkom razvoju, jačoj povezanosti sa susednim regionima, opštinama i bliskim urbanim centrima;
pozicioniranje prema velikim sistemima, na prvom mestu javnim preduzećima, koja su zadužena za funkcionisanje energetike i vodoprivrede, turizma, zaštite prirode i dr.
Zaštita prostora
Zaštita životne sredine
Principi i načela zaštite životne sredine su:
Princip održivog razvoja. Promovisati ravnomeran razvoj uz ekonomski rast koji obezbeđuje smanjenje siromaštva, unapređenje kvaliteta života, i smanjenje nivoa zagađenja na nivo kapaciteta činilaca životne sredine, sprečavanje budućih zagađenja i očuvanje biodiverziteta. Zadovoljiti potrebe sadašnjih generacija bez ugrožavanja prava budućih generacija da zadovolje svoje potrebe.
Princip integracije politike zaštite životne sredine i zaštite prirode i ostalih sektorskih politika. Promovisati integraciju ekonomskih, socijalnih i ekoloških pristupa, naročito korišćenje instrumenta kao što je strateška procena uticaja na životnu sredinu politika, planova i programa. Integrisati principe zaštite životne sredine i zaštite prirode u prostorno i urbanističko planiranje.
Princip predostrožnosti. Svaka aktivnost mora biti planirana i sprovedena na način koji prouzrokuje najmanju moguću promenu u životnoj sredini. U slučaju mogućih i značajnih uticaja na životnu sredinu, preduzimati preventivne aktivnosti, naročito podržati korišćenje instrumenta procene uticaja na životnu sredinu.
Princip visokog stepena zaštite prirode. Svako je dužan da pri preduzimanju aktivnosti ili vršenju delatnosti doprinese zaštiti i unapređivanju prirode, biološke, geološke i predeone raznovrsnosti, očuvanju opštekorisnih funkcija prirode i prirodne ravnoteže.
Princip zagađivač/korisnik plaća, uključenje troškova vezanih za životnu sredinu u cenu proizvoda. Troškove degradacije životne sredine i prostora uključiti u ekonomske troškove zagađivača/korisnika, primenom principa zagađivač/korisnik plaća.
Princip informisanja i učešća javnosti. Svako ima pravo da bude obavešten o stanju životne sredine i da učestvuje u postupku donošenja odluka čije bi sprovođenje moglo da utiče na životnu sredinu.
Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Potencijale predstavljaju:
seizmička rejonizacija i striktna primena standarda aseizmičkog projektovanja objekata i instalacija;
postojanje sistema za odbranu od grada, pasivnu i aktivnu zaštitu od poplava, planova zaštite šuma od požara;
postojanje institucionalnog okvira, javnih preduzeća, operativno-metodoloških centara i stručnih kadrova sa višegodišnjim iskustvom u zaštiti od prirodnih nepogoda;
porast svesti o potrebi planiranja zaštite od prirodnih nepogoda na lokalnom nivou.
Osnovna ograničenja su:
nepotpunost i nedostupnost informacija o rizicima od mogućih prirodnih nepogoda, kao i o posledicama koje mogu izazvati (nedovoljno učešće javnosti „public participation”);
nedovoljan kapacitet organa opštinske/gradske uprave, stručnih službi i konsultanata za savremeni pristup upravljanju rizicima od prirodnih nepogoda;
nepostojanje monitoringa prirodnih, prirodno-antropogenih i antropogenih procesa u cilju zaštite od prirodnih nepogoda;
neodgovarajući zakonski okvir i nedostatak adekvatnih zakonskih i tehničkih regulativa;
nepostojanje jedinstvene baze podataka o prostornom razmeštaju određenih prirodnih nepogoda, odnosno dereminisanje potencijalno kritičnih zona.
Zaštita prirodnih vrednosti
Opšti principi zaštite prirode na području Prostornog plana, usklađeni su sa širim sektorskim principima u integralnoj i kompleksnoj oblasti zaštite životne sredine Republike Srbije. Osnovni principi koji su usmereni u strateškoj i razvojnoj politici zaštite prirode, biodiverziteta, geonasleđa i raznovrsnosti predela su:
smanjivanje osiromašenja i degradacije potencijala biodiverziteta i geodiverziteta,
smanjivanje antropogenih pritisaka na vrednosti biodiverziteta i geodiverziteta, ne samo na one koje su već zaštićene ili se nalaze u postupku zaštite, već i na one vrednosti koje su im prostorno i funkcionalno komplementarne,
uspostavljanje integralnog i efikasnog sistema zaštite i održivog korišćenja biodiverziteta i geodiverziteta Republike Srbije.
Poštovanje navedenih principa se zasniva na uvažavanju kriterijuma naučne identifikacije i inventarizacije raznovrsnosti i brojnosti resursa (npr. dinamičko praćenje brojnosti i gustina populacija, veličine areala, strukture staništa, objekata geonasleđa – geoloških, geomorfoloških, hidroloških), održivosti resursa (podjednako biotičkih i abiotičkih), upotrebljivosti resursa, stanja ugroženosti i osetljivosti resursa i njihove obnovljivosti.
Zaštita kulturnih vrednosti
Opšta je ocena da ukupno kulturno nasleđe Podunavskog i Braničevskog okruga danas nije u dovoljnoj meri afirmisano i iskorišćeno. Sa izuzetkom malog broja najznačajnijih spomenika i celina (pre svega lokalitet Viminacijum, ali i Smederevska tvrđava i nekolicina manastirskih kompleksa), odnosno urbanih područja sa integrisanim primerima vrednog graditeljskog fonda – najveći deo kulturne baštine ovog područja čine pojedinačni izolovani spomenici i celine, nepovezani u jedinstvenu kulturnu mapu, nedovoljno integrisani u svoje prostorno i funkcionalno okruženje, a često i bez minimalnog nivoa tehničke zaštite. Jedan od uzroka ovakvom stanju predstavlja samo delimično ažurna evidencija kulturnih dobara, kao posledica relativno velike teritorije, obima graditeljskog fonda, ali i neusaglašenosti stručnih i finansijskih ingerencija u rekognosciranju, zaštiti i prezentaciji nasleđa. Dalji uzroci se mogu tražiti u nedovoljno razvijenoj svesti najšireg auditorijuma (od subjekata upravljanja do stanovništva) o čuvanju i zaštiti nasleđa, a još manje o njegovom potencijalu i mogućnosti stavljanja u funkciju privrednog i kulturnog razvoja zajednice.
Nesumnjiv kulturni kapital Podunavskog i Braničevskog okruga, koji svojim značajem, obimom, prostornom distribucijom, tipološkom i hronološkom heterogenošću, predstavlja izuzetan potencijal ovog područja, ima mogućnost da postane jedan od bitnih faktora njegovog integrisanog razvoja, ali i faktor šireg interregionalnog povezivanja područja na kulturnoj i ekonomskoj osnovi.
Sintezna SWOT analiza
Snage
Slabosti
Dobar geosaobraćajni položaj i dostupnost tržištu (blizina Beograda, evropski saobraćajni koridori VII i X, luka Smederevo);
Bogatstvo energetskih resursa (ugalj) i nemetaličnih resursa (šljunak, pesak i dr). U rudniku Kostolac se proizvodi oko 25% lignita u Republici Srbiji, a TE Kostolac čini oko 13% instalisane energije u Republici Srbiji;
Velika i uspešna privredna preduzeća (Železara Smederevo d.o.o., Koncern Bambi a.d, FŽV „Želvoz” a.d. i dr);
Industrijski centri i zone (Smederevo, Požarevac, Smederevska Palanka, Žagubica, Malo Crniće i dr);
Kvalifikovana radna snaga, tradicija, povezanost nauka-inovacije-proizvodnja;
Proizvodni kapaciteti: energetski,
crne metalurgije, proizvodnih mašina, oprema, saobraćajnih sredstava, agroindustrija, IGM, brednovi;
Brownfield i greenfield lokacije, luka;
Regionalne i lokalne razvojne institucije strategije, planska dokumenta;
Planska i druga strateška dokumentacija;
Institucionalna organizovanost;
Poljoprivredne ustanove (instituti za poljoprivredu, srednja i viša poljoprivredna škola, povrtarski institut, stočarsko-veterinarski institut za reprodukciju i veštačko osemenjavanje, veterinarski specijalistički institut, centar za selekciju semena i dr.);
Nevladine asocijacije za razvoj (Veliko Gradište, Golubac, Žagubica, Kučevo, Petrovac na Mlavi i dr.);
Razvijena međunarodna saradnja;
Raznovrsno i kvalitetno kulturno istorijsko nasleđe međunarodnog, nacionalnog i regionalnog značaja;
Prirodne vrednosti od kojih su neke međunarodne, nacionalne i regionalne vrednosti;
Oranične površine mlavske i moravske kotline visokog kvaliteta, koje pružaju prehrambenu sigurnost stanovništva;
Mogućnost izgradnje i korišćenje sistema za navodnjavanje;
Tržišna proizvodnja povrća u dolinskom delu okruga;
Tržišna orijentacija i tradicija u proizvodnji voća (plantažni zasadi) na nebrežuljkastom delu Velikog Pomoravlja;
Vinogorja sa tradicijom u proizvodnji kvalitetnog grožđa i vina (Pomoravlje i Podunavlje);
Šumske površine i sirovinska osnova (eksploatacija drvne mase, šumskih plodova, jestivih gljiva i lekovitog bilja);
Predeli izuzetne lepote;
Uređena lovišta, lovna privreda;
Kvalitetni prirodni i antropogeni turistički potencijali;
Kulturno-sportske manifestacije;
Etnološki i etnički diverzitet;
Relativno nezagađena životna sredina u neindustrijalizovanim oblastima;
Raznovrsni prirodni resursi;
Visok stepen biološke raznovrsnosti i geodiverziteta;
Porast interesovanja za razvoj i unapređenje organske poljoprivredne proizvodnje;
Opredeljenost institucija za zaštitu životne sredine;
Izuzetno bogat fond kulturnog nasleđa;
Hronološka, programska, tipološka, stilska heterogenost kulturnih dobara;
Visok stepen kategorizacije utvrđenih kulturnih dobara i njihova relativno ravnomerna prostorna distribucija;
Relativna očuvanost prirodnog predela oko velikog broja kulturnih dobara;
Postojanje sistema za odbranu od grada, pasivnu i aktivnu zaštitu od poplava, planova zaštite šuma od požara;
Porast svesti o potrebi planiranja zaštite od prirodnih nepogoda na lokalnom nivou;
Početak implementacije projekata „Bašta Srbije” na području grada Smedereva i Požarevca, kao i opština Smederevska Palanka, Velika Plana, Žagubica, Petrovac na Mlavi i Veliko Gradište i „Misli poslovno, misli drugačije” u opštinama Žagubica, Kučevo, Velika Plana i gradu Požarevcu;
Razvijena mreža DP.
Izražene razlike u okviru regiona u pogledu: prirodnih karakteristika (istočni deo brdsko-planinski i centralno-zapadni pretežno ravničarski); veličine opština (najmanja Žabari 263 km2 i najveća Žagubica 760 km2); broju stanovnika (najmanja Golubac sa 9 073 i najveća Smederevo sa 108 504 procenjenih stanovnika za 2008. godinu); gustine naseljenosti (najmanja Žagubica sa 19 st/km2, a najveća Smederevo sa 228 st/km2); nivou razvijenosti (najnerazvijenija Žagubica i najrazvijeniji Požarevac i Smederevo u pogledu nivoa zaposlenosti, nivoa nezaposlenosti, a posebno ostvarenih investicija po stanovniku); privrednoj strukturi (od izrazito poljoprivrednih, kao što su Žabari i Malo Crniće sa preko 50%, do industrijskih kao što je Smederevo i Požarevac sa oko 10% poljoprivrednog stanovništva);
Ekonomski problemi: nedovoljno diverzifikovanih privreda i naglašena zavisnost od najvećih privrednih subjekata; nizak stepen zaposlenosti radno sposobnog stanovništva, usled nedovoljne investicione aktivnosti, posebno u nerazvijenim opštinama; zaostajanje u razvoju; zastarela tehnologija; nezavršena ili neuspešna privatizacija; slaba konkurentnost privrede; nedostatak industrijske infrastrukture (opremljenih lokacija i sl), kao i nedovoljno razvijen poslovni ambijent; sporo restrukturiranje; nedostatak investicija; depopulacija; nezaposlenost; deficit kadrova savremenog profila (menadžeri, marketing); neiskorišćenost kapaciteta i lokacija; komunalna neopremljenost prostora; nedovoljno podsticajni ambijent za MSPP; nerazvijeni poslovni i lokacioni modeli; nepostojanje biznis inkubatora, regionalnih i lokalnih klastera, IP i tehnoloških parkova (u daljem tekstu: TP), slobodne zone; ugrožena životna sredina u zonama;
Nepovoljna demografska kretanja: dugogodišnje smanjenje stanovništva koje je intenzivnije u odnosu na republička kretanja; starenje stanovništva, a smanjenje radno aktivnog stanovništva je izraženije u odnosu na obeležja stanovništva Republike Srbije; intenzivno pražnjenje delova regiona, posebno istočnog dela i dr;
Problemi u poljoprivredi: niska konkurentnost; nerazvijeno zadrugarstvo; nepostojanje specijalizovanih finansijskih ustanova; neodgovarajuća otkupna mreža; nerazvijena mreža poljoprivrednih servisa (sušara, hladnjača i dr.); postojanje neobrađenog i zapuštenog poljoprivrednog zemljišta; nedovoljna saradnja sa poljoprivrednim proizvođačima i nerazvijena prerada; zastarela mehanizacija, nedovoljne subvencije i kao rezultat niski prinosi; postojanje sive zone u oblasti agrokompleksa; mali broj agrobiznis kombinata (zbog neuspešnih privatizacija i stečajeva), kao i MSP; nedovoljna tržišna orijentacija i usitnjenost poljoprivrednih gazdinstava, nepostojanje poljoprivrednih osnova; gubljenje nekih brendova (vina i dr.), kao i zaostajanje u ruralnom razvoju;
Problemi u turizmu: nedovoljna aktiviranost turističkih resursa (dunavskog priobalja, planinskih područja, prirodnih i kulturnih vrednosti); zaostajanje u turističkoj infrastrukturi (smeštajnih i pratećih sadržaja, putnoj, rečnoj i komunalnoj infrastrukturi, informacionog sistema); nedovoljna saradnja javnog i privatnog sektora; nedovoljna zaštita prirode i nasleđa kulture; neformirani turistički proizvodi i turistički brendovi; nedostatak obrazovanog turističkog kadra i turističkih menadžera; izostajanje klasterskog pristupa između turističke privrede i poljoprivrede, kao i međuopštinske i međuregionalne turističke saradnje; slaba interna saobraćajna povezanost; slab marketinški pristup;
Problemi u šumarstvu: nepovoljno zatečeno stanje šuma; nedostatak podataka o stanju šuma sopstvenika na lokalnom nivou; nedovoljna infrastrukturna opremljenost (posebno šumskim komunikacijama); nedostatak konkretnih programa za privlačenje investitora; finansijska nepokrivenost negativnog bilansa troškova pošumljavanja, nege i zaštite šuma i socioekoloških funkcija šuma;
Problemi u životnoj sredini: postojanje ekoloških crnih tačaka (Smederevo, Kostolac); nezadovoljavajuća komunalna infrastruktura u naseljima, naročito u prigradskim i seoskim; prekomerno zagađenje voda iz naselja, industrije i poljoprivrede; prekomerno zagađenje vazduha iz sektora energetike industrije, i saobraćaja; narušavanje kvaliteta životne sredine usled nelegalne izgradnje; promena korišćenja zemljišta i gubitak poljoprivrednog zemljišta, izraženi procesi erozije zemljišta; nepotpunost i nedostupnost informacija o rizicima od mogućih prirodnih nepogoda, kao i o posledicama koje mogu izazvati (nedovoljno učešće javnosti „public participation”); nedovoljan kapacitet opštinskih/gradskih organa uprave i stručnih za savremeni pristup upravljanju rizicima od prirodnih nepogoda; nepostojanje monitoringa u cilju zaštite od prirodnih nepogoda;
– Relativno loše stanje velikog broja kulturnih dobara;
– Neafirmisanost, neiskorišćenost i neusaglašenost ingerencija u rekognosciranju, zaštiti i prezentaciji nasleđa;
Nedovoljno razvijena društvena svest o čuvanju, zaštiti i korišćenju kulturnog nasleđa.
Šanse
Pretnje
Poboljšanje saobraćajnog položaja (izgradnja Koridora X i snažnije aktiviranje Koridora VII); povezivanje koridora X i VII sa lukom Smederevo; izgradnja pristaništa, sportskih aerodroma i drugih pratećih saobraćajnih sadržaja;
Rudarsko energetski potencijal (revitalizacija postojećih blokova TE „Kostolac”, kao i izgradnja novih energetskih kapaciteta (novog trećeg bloka) snage 350 MW, a dugoročno 500 MW); eksploatacija nafte i gasa; proizvodnja biomase i drugih alternativnih vidova energije;
Turistički potencijal za razvoj različitih vidova turističke ponude (nautičkog (priobalje Dunava, Srebrno jezero), planinskog (Kučajske i Homoljske planine), manifestacionog (u najvećem broju opština), tranzitnog (uz područja koridora X i VII), specijalnih vidova (speleologija, edukacija i dr.), seoskog i eko (u područjima sa očuvanom životnom sredinom) i drugih vidova turizma); formiranje regionalne turističke organizacije; formiranje zajedničke turističke ponude unutar Prostornog plana i zajedno sa susednim opštinama; evropski projekti; povećanje smeštajnih kapaciteta; opštinsko-privatno partnerstvo; edukacija, informisanje, marketing.
Poljoprivredni potencijali su: obilje visoko bonitetnog zemljišta (ravnice Stig i druge, trend povećanja tražnje za organskom hranom, umrežavanje poljoprivrednih proizvođača u oblasti stočarstva, ratarstva i povrtarstva); povećanje tržišne orijentacije povrtarske, voćarske i stočarske proizvodnje ravničarskih predela; razvoj savremene poljoprivredne proizvodnje (za snabdevanje stanovništva, turističko-ugostiteljskih objekata, za plasman van područja), zdrave hrane, mini farmi; podizanje novih plantaža voća, vinograda, plastenika i staklenika (za rano povrće i cveće); povezivanje poljoprivrede sa drugim delatnostima (turizam, zanatstvo, mala privreda i dr.), po modelu multifunkcionalnog razvoja; razvoj seoskog, eko i vinskog turizma; razvoj organske, ekološke proizvodnje; negovanje autohtonih sorti voća i stoke; promocija tradicionalnih proizvoda (homoljski sir, jagnje, med, rakija, sok od koprive, sok od cvekle, ovčiji sir, sušena jagnjetina, zelje, gljive, slanina iz salamure, poparuša, musaka od vrganja, belmož, riđuvelak); stimulisanje rekultivisanja degradiranog i zemljišta zahvaćenog erozijom; promovisanje razvojnih prednosti planinske pašnjačke i šumske poljoprivrede; zaokruživanje proizvodnje od prikupljanja, skladištenja, prerade, proizvodnje i prometa i povezivanje sa agroindustrijskim sektorom;
Šumski otpad kao biomasa (proizvodnja paleta, briketa); plodovi kao izvozni potencijal, drvna masa, lov;
Mogućnosti klasterskog udruživanja u različitim proizvodnim i uslužnim oblastima (industrije, poljoprivrede, turizma i dr.) i na različitim nivoima (opštinskim, regionalnim, međuregionalnim);
Razvoj prerađivačke industrije, kako u funkciji rudarsko-energetskog kompleksa (prerada metala, industrija mašina, saobraćajnih sredstava i dr.), tako i u sektorima prehrambene, nemetala i tradicionalnih industrijskih grana (drvna, tekstilna i dr.); unapređenje konkurentnosti proizvoda; ponuda savremenih modela prostorne organizacije industrije (IP/TP, slobodna, preduzetnička zona, biznis inkubator); klastersko umrežavanje; unapređenje lokalne i regionalne institucionalne podrške za podsticaj MSPP; jačanje mikrorazvojnih centara i ublažavanje neravnomernosti razvoja;
Trend rasta svetske potražnje za nekim proizvodima sa područja regiona (limovi, vagoni, energija, organska hrana, voće i dr.)
Nakon sticanja statusa kandidata za člana Evropske unije (u daljem tekstu: EU), mogućnosti korišćenja predpristupnih fondova;
Uvođenje standarda EU kojima se obezbeđuje kvalitet životne sredine: jačanje javno-privatnog partnerstva na projektima u oblasti zaštite životne sredine; uvođenje koncepta čistije proizvodnje – unapređenje energetske efikasnosti, racionalnog korišćenja sirovina i smanjenje nastajanja otpada; povećanje površina zaštićenih prirodnih dobara (prema međunarodnim standardima); saradnja među opštinama u cilju prezentovanja planskog područja kao ekološki vrednog; institucionalizovanje sistema odbrane od prirodnih nepogoda; primena evropskog modela koji podrazumeva uspostavljanje sistema za upravljanje krizama (Crisis Management Centers); formiranje fonda za zaštitu od prirodnih nepogoda;
Značajan kulturni kapital kao osnov za očuvanje identiteta pojedinačnih naselja, ali i okruga u celini;
Umrežavanje kulturnih vrednosti u jedinstvenu mapu okruga i promovisanje jedinstvene kulturne ponude;
Aktiviranje i promocija kulturnog nasleđa preko Dunava u prekograničnoj saradnji područja i širem regionalnom i evropskom povezivanju (Nacionalnog parka „Đerdap” u Golupcu, Radovanjski lug, Šalinački lug, Kulič-grad i sl).
Sporo prevazilaženje uticaja svetske ekonomske krize, kao i nove pretnje za izbijanje nove krize,
Dalje pogoršanje demografskog potencijala (migracije stanovništva, pražnjenje nerazvijenih delova okruga, starenje stanovništva, nedovoljna motivisanost i dr.);
Pretnje intenzivnijem poljoprivrednom razvoju su: nedonošenje adekvatnog zakona o zadrugarstvu; nedovoljna konkurentnost i nemogućnost uključivanja u šire tržište poljoprivrednih proizvoda (domaće i inostrano); dalje smanjenje broja poljoprivrednih gazdinstava; sporo uvođenje poljoprivrednih standarda i nedovoljna briga o zaštiti prirodne sredine; zagađenje zemljišta i podzemnih voda prekomernom i neadekvatnom upotrebom hemijskih sredstava; neplanska prenamena i zauzimanje kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta; širenje rudarskih kopova; neadekvatno odlaganje otpada sa poljoprivrednih farmi; odlazak mladih i visoko obrazovanih sa sela i okretanje ka nepoljoprivrednim delatnostima; slaba infrastrukturna i suprastrukturna opremljenost ruralnih, posebno planinskih predela; potpuno zapostavljanje stočarstva u brdsko-planinskim predelima;
Rizik od ilegalnih aktivnosti; nemogućnost brzog vraćanja uloženih investicija; sporost u pristupu odgovarajućim fondovima na međunarodnom nivou; neefikasan sistem finansiranja višenamenskog korišćenja ukupnih šumskih potencijala; ugrožavajući faktori (klimatske promene, požari, promena nivoa podzemnih voda, zagađivanje zemlje, vode i vazduha u šumskim područjima i dr;.
Dalje ugrožavanje životne sredine, posebno zbog eksploatacije uglja, crne metalurgije, energetike i nepreduzimanja zaštitnih mera i rekultivacije ugljenih kopova, kao i od strane drugih zagađivača životne sredine; dalja devastacija prostora, koja prevashodno može nastati kao posledica neizgrađenosti kanalizacionih sistema u naseljima i uklanjanja nehigijenskih smetlišta; nedostatak investicija u zaštitu životne sredine i mogući nedostatak finansijskih sredstava za realizaciju započetih ekoloških projekata; slaba efikasnost rada ekološke inspekcijske službe; nedovoljna informisanost javnosti i nedovoljno razvijena javna svest o potrebi zaštite životne sredine i prostora; ponovno pokretanje industrijske proizvodnje zastarelim tehnologijama;
Pretnje turističkom razvoju i afirmaciji ove turističke destinacije, neodgovarajuća ponuda smeštajnih, pratećih i infrastrukturnih sadržaja; neodgovarajući odnos prema prirodnim i kulturnim vrednostima i niske ekološke svesti o značaju navedenih vrednosti za afirmaciju delova regiona kao značajne turističke destinacije; nedovoljna koordinacija planskih akcija; nerešeni imovinsko-pravni odnosi; bespravna i besplanska izgradnja; nedovoljna finansijska sredstva;
Nedostatak potrebnog znanja za praćenje novih zahteva u primeni novih tehnologija, novih organizacionih modela (klastera i sl); neefikasna tranformacija industrije; segmentiran razvoj, naglašenija unutarregionalna disproporcija razvoja;
Nedovoljna realizacija zajedničkih privrednih interesa unutar područja regiona i sa okruženjem sa kojima postoje zajednički razvojni interesi;
Dalji negativan uticaj antropogenog faktora na degradaciju prirodnih uslova, globalne klimatske promene i njihov uticaj na povećanje učestalosti i intenziteta prirodnih nepogoda; neusaglašeno sektorsko planiranje i slaba koordinacija nadležnih institucija, službi i organizacija; nedostatak finansijskih sredstava za razvoj, opremanje i obuku nadležnih organa, službi i jedinica uključenih u upravljanje rizikom;
Pitanje nadležnosti nad staranjem o kulturnim dobrima, odnosno organizacije službe zaštite;
Hidrotehnička problematika podunavskog područja, koja u određenoj meri može da ugrozi kulturno nasleđe;
Izostanak finansijske podrške programima i projektima kulturne obnove i međuopštinske i međuokružne saradnje u zaštiti, unapređenju i korišćenju kulturnog nasleđa.
III. VIZIJA, PRINCIPI I CILJEVI REGIONALNOG
PROSTORNOG RAZVOJA
Vizije i potencijali
Vizija prostornog razvoja Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga je da bude ravnomerno razvijen, konkurentan i integrisan sa susednim funkcionalnim područjima, Autonomnom Pokrajinom Vojvodinom i. Rumunijom, infrastrukturno opremljen, energetski efikasan i atraktivan za investiranje u skladu sa ekonomskim mogućnostima i principima očuvanja životne sredine.
Podunavski i Braničevski okrug raspolažu značajnim i još uvek nedovoljno aktiviranim prirodnim potencijalima i teritorijalnim kapitalom. Osnovni principi prostornog razvoja Podunavskog i Braničevskog okruga su:
unapređenje teritorijalne kohezije;
kvalitetna životna sredina;
zaštita, uređenje i održivo korišćenje prirodnog i kulturnog nasleđa;
prostorno-funkcionalna integrisanost i transgranično povezivanje sa okruženjem;
povećanje konkurentnosti i energetske efikasnosti;
policentrični teritorijalni razvoj (posebno jačanje veze sela i gradskih naselja);
unapređenje saobraćajne pristupačnosti i dostupnosti informacijama;
razvoj kulturnog i regionalnog identiteta;
permanentna edukacija građana i administracije i učešće javnosti u odlučivanju;
zaštita javnog interesa, javnih dobara i dobara u opštoj upotrebi.
Opšti i posebni ciljevi
Opšti ciljevi razvoja i uređenja prostora područja Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga su:
odgovorno upravljanje razvojem, uređenjem i zaštitom prostora u skladu sa realnim potencijalima i ograničenjima prirodnih i stvorenih vrednosti i dugoročnim potrebama ekonomskog i socijalnog razvoja i zaštite životne sredine;
uravnotežen razvoj na intraregionalnom i interregionalnom nivou, podsticanje razvoja (poljoprivrede, turizma, energetike, rudarstva i infrastrukture), uređenje plovno-nautičkog koridora Dunava, kao i povećanje dostupnosti planinskih i perifernih područja;
unapređenje kvaliteta života i stvaranje uslova za demografsku obnovu, zadržavanje i podsticanje naseljavanja i povratka stanovništva, posebno u ruralne predele i centre, investiranjem u izgradnju, obnavljanjem i održavanjem infrastrukture, javnih službi i usluga, očuvanjem i unapređenjem prirodnog i kulturnog nasleđa, razvojem ekonomski isplativih i statusno privlačnih aktivnosti.
Ostvarenje ovih ciljeva može da se postigne:
1) konkurisanjem regiona i opština za korišćenje evropskih fondova ili republičkih sredstva za podsticanje razvoja najnerazvijenijih lokalnih zajednica (kao što su izgradnja regionalne i lokalne infrastrukture, profitabilnih privrednih pogona, uređenje površina za potrebe rudarsko-industrijskih kompleksa, turističkih područja i privrednih zona, stvaranje stimulativnog poslovnog okruženja i dr.);
2) sprečavanjem degradacije prirodnih resursa i dobara i neracionalnog korišćenja prostora (posebno priobalja Dunava), zaštitom vazduha, rekultivacijom i revitalizacijom zemljišta u zonama eksploatacije (posebno u Kostolcu) i zaštitom poljoprivrednog i šumskog zemljišta od neplanske izgradnje u rubnim zonama gradova i većih urbanih naselja;
3) ravnomernijim regionalnim razvojem i razmeštajem stanovništva, privrednih i drugih aktivnosti, što zahteva:
a) podsticanje disperzije manjih i srednjih prerađivačkih kapaciteta, zasnovanih pretežno na sirovinskoj bazi područja, gde god to resursi, tehnologije i lokacije dozvoljavaju;
b) jačanje regionalnih funkcija Smedereva i Požarevca i decentralizacija ostalih funkcija u subopštinske i opštinske centre i centre zajednice naselja;
v) koncentraciju polova razvoja, u okviru industrijskih kompleksa i privrednih zona, marketinga i informatičkih službi u regionalnim i opštinskim centrima, odnosno razvoj programa i projekata čistih tehnologija (u oblasti energetike, prerađivačke industrije, turizma, poljoprivrede, zanatstva i dr.) pretežno na seoskom području, vodeći se principima tehnološke povezanosti, ekonomske opravdanosti i ekološke podobnosti;
g) razvoj prostorno funkcionalnih uticaja između regionalnih, subopštinskih i opštinskih centara, kao regionalnog funkcionalno-urbanog sistema preko koga se ostvaruju veze sa beogradskim metropolitenom, Timočkom krajinom, Rumunijom i šire.
4) ublažavanjem depopulacije i poboljšanjem starosne strukture stanovništva merama ekonomske, socijalne i drugih politika i realizacijom rešenja Prostornog plana kojima se utiče na brži ekonomski prosperitet i razvoj sela; jačanjem ekonomske pozicije poljoprivrede i poljoprivrednih proizvođača, razvojem infrastrukturnog i podizanjem komunalnog i javnog standarda u naseljima;
5) tržišnim uslovima privređivanja, podrškom preduzetništvu, integraciji i prilagođavanju proizvodnih programa zahtevima tržišta.
Ciljevi razvoja po pojedinim oblastima
Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
Osnovni ciljevi demografskog razvoja su: povećanje prirodnog priraštaja, smanjivanje migracija selo – grad, popravljanje starosne i obrazovne strukture.
Osnovne ciljeve je potrebno definisati u pravcu:
unapređenja kvaliteta stanovanja, infrastrukture, javnih službi i uslužnog sektora;
angažovanja neuposlene radne snage;
definisanja neophodnih obrazovnih profila za lokalnu privredu i obrazovanja takvih kadrova;
obuke stanovništva za rad u ugostiteljstvu i turizmu, u svim delovima jedinica lokalne samouprave gde su utvrđeni turistički potencijali;
socijalno-zdravstvene zaštite i pomoći starijim građanima i staračkim domaćinstvima.
U razvoju mreže naselja ciljevi su:
razvoj privrednih, javno-socijalnih, razvojno-upravljačkih, informacionih, naučno-istraživačkih i kulturnih funkcija u regionalnim, subregionalnim i opštinskim centrima;
unapređenje objekata javnih službi i komunalne infrastrukture u svim naseljima;
razvoj i modernizacija poljoprivrede i drugih privrednih grana s ciljem smanjenja migracija stanovništva sa planskog područja;
poboljšanje kvaliteta mreže puteva kako bi se stanovništvu omogućila bolja dostupnost centrima u mreži naselja;
kontrolisano širenje naselja uz prethodno definisana pravila izgradnje.
Osnovni cilj organizovanja javnih službi je da se na relativno ujednačen način obezbedi dostupnost i ostvarivanje zagarantovanih socijalnih i kulturnih usluga.
Obrazovanje
U oblasti predškolske zaštite dece, osnovni cilj je da se poveća dostupnost i kvalitet objekata predškolskih ustanova, ali i usluga koje one pružaju, što se ostvaruje preko sledećih operativnih ciljeva:
povećanje kapaciteta predškolskih ustanova;
jednak pristup predškolskim ustanovama za svu decu;
povećanje obuhvata predškolskog obrazovanja;
uključivanje privatnog sektora i nevladinih organizacija u organizovanje predškolskih ustanova.
U oblasti osnovnog obrazovanja osnovni cilj je da se ostvare relativno ujednačeni uslovi obrazovanja za ukupnu ciljnu grupu, što se ostvaruje preko sledećih operativnih ciljeva:
podizanje kvaliteta nastave u osnovnom obrazovanju;
povećanje prostorne dostupnosti osnovnih škola za učenike iz naselja u perifernim delovima opština;
ujednačavanje kvaliteta nastave i osnovnog obrazovanja na teritoriji opština.
U oblasti srednjeg obrazovanja cilj je da se ostvari:
ravnopravan pristup i mogućnosti za učenje i uključivanje u obrazovne programe za sve svršene učenike osnovne škole koji žele da nastave školovanje;
obezbeđenje kvalitetnog obrazovanja u srednjim školama i usklađivanje obrazovanih programa sa profesionalnim kvalifikacijama potrebnim za razvoj lokalnih zajednica i okruga.
U oblasti visokog obrazovanja, cilj je da se unapredi kvalitet ponude visokog obrazovanja na području regiona.
Zdravstvena zaštita
unapređenje kvaliteta i dostupnosti primarne zdravstvene zaštite za sve korisnike, a naročito za ugrožene društvene grupe (deca, trudnice, stari, siromašni, lica sa smetnjama u razvoju i dr.);
integrisanje usluga zdravstvene i socijalne zaštite;
unapređenje stanja opremljenosti u ustanovama sekundarne zdravstvene zaštite.
Socijalna zaštita
ostvarivanje minimalnih standarda socijalnih usluga;
jačanje načela solidarnosti;
širenje različitih oblika podrške organizacijama civilnog društva u organizovanju socijalnih usluga;
podsticanje nestacionarnih i neinstitucionalizovanih oblika socijalne zaštite prilagođenih potrebama korisnika;
podržavanje programa socijalne brige za ranjive društvene grupe (stara, iznemogla i socijalno ugrožena lica, deca bez roditeljskog staranja, lica sa dodatnim potrebama i dr.).
Kultura
razvijanje i podsticanje modela prilagođenih osobenostima i potrebama lokalnih zajednica;
uvođenje novih mehanizama i organizacionih formi kulturne politike i stvaranje koherentnog sistema koji će uravnotežiti privatne i javne inicijative i omogućiti intersektorsku saradnju;
umrežavanje specifičnih oblika kulturne ponude na nivou okruga.
Sport, rekreacija i fizička kultura
širenje masovnog, zdravstveno-rekreativnog sporta, sa naglaskom na ulaganja u školski sport i obnovu i održavanje objekata i javnih prostora namenjenih korišćenju od strane dece, omladine i za rekreaciju odraslih;
razvijanje i izgradnja kapitalnih objekata u oblasti sporta na bazi njihovog umrežavanja na nivou regiona u celini.
Privreda, ekonomski razvoj i turizam
Privreda
Osnovni cilj dugoročnog razvoja regionalne ekonomije i privrede je: razvoj regionalne ekonomije korišćenjem svih raspoloživih potencijala na planskom području koji obezbeđuju formiranje diverzifikovane i konkurentne privrede, prosperitet tj. zapošljavanje, prihodovanje i zadržavanje stanovništva i prepoznatljivost u razvojnoj i prostornoj strukturi poštovanjem principa održivog razvoja. Realizacija strateškog cilja neposredno je uslovljena sledećim operativnim ciljevima:
jačanjem imidža regiona kao okruženja sa razvijenim poslovnim ambijentom, očuvanom životnom sredinom, razvijenom svešću o značaju ekologije, prihvatanju i primeni ekoloških standarda u proizvodnji i pružanju usluga;
ubrzanjem procesa restrukturiranja i poboljšanja performansi konkurentnosti i efikasnosti regionalne privrede;
razvijanjem i promovisanjem planskog područja kao preduzetničke i inovativne sredine, sa povoljnim ambijentom;
razvojem kvalitetnog partnerstva između javnog, privatnog i civilnog sektora, razvijajući različite modele saradnje;
ubrzanim razvojem međuopštinske, regionalne i međuregionalne saradnje i transgraničnih veza, definisanjem zajedničkih interesa, prioriteta, programa i projekata.
Specifični ciljevi za prioritetne zadatke i aktivnosti odnose se na:
podizanje nivoa produktivnosti i smanjenje troškova proizvodnje u budućem razvoju poljoprivrede i sela: a) razvojem primarne proizvodnje u skladu sa poljoprivrednom rejonizacijom regiona na tri makro celine (dolinski deo Pomoravlja, brežuljkasto-ravničarski i brdsko-planinski), b) stvaranjem uslova za profitabilnu i tržišno usmerenu proizvodnju, boljom saradnjom i udruživanjem poljoprivrednih proizvođača sa područja regiona i sa proizvođačima iz regionalnog okruženja, i v) unapređenjem organizacionih elemenata u agro sektoru (zadrugarstvo, otkup, skladištenje, servisi, različite stručne edukativne i druge usluge);
diverzifikaciju privredne strukture: u sektoru industrije (bržim razvojem prerađivačke industrije, posebno vezane za rudarsko-energetske, metalurške, metaloprerađivačke i prehrambeno-prerađivačke nosioce razvoja); preduzetništva i male privrede (vezane za industriju, saobraćajno-transportne i prometne usluge, poljoprivredu i preradu); turističke privrede (razvojem različitih vidova turističke ponude zasnovane na raspoloživim potencijalima) i savremenih informatičkih usluga;
uspostavljanje poslovnog ambijenta za privlačenje investicija: a) formiranje savremenih prostornih formi (formiranje IP, infrastrukturno opremanje postojećih IZ, aktiviranje novih i brownfield lokaliteta, biznis centara i sl.), posebno imajući u vidu zemljišni i vodni potencijal u pojasu koridora X i VII; b) unapređenje kvalifikacija, stručnosti i znanja radne snage u skladu sa potrebama tržišta, kroz različite vidove edukacija (edukativni centri, rad na terenu, permanentno obrazovanje i dr.); v) izgradnja efikasne administracije (dozvole za građenje, poreska politika, zakup zemljišta i dr.) i g) formiranje marketinške strategije i promocija regiona u Republici Srbiji i inostranim investitorima.
Poljoprivreda
Osnovni cilj korišćenja poljoprivrednog zemljišta i poljoprivredne proizvodnje podrazumeva očuvanje, zaštitu i harmonično povezivanje lokalnih (agroekoloških, ekonomskih, sociokulturnih i predeonih) vrednosti poljoprivrednog zemljišta, uz uvažavanje i negovanje njihove heterogenosti i ograničavanje korišćenja u nepoljoprivredne svrhe. Ovakvo puno plansko i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta omogućiće unapređenje poljoprivredne proizvodnje kao savremene, konkurentne i tržišno orijentisane aktivnosti, sposobne da obezbedi prehrambenu sigurnost stanovništva, s jedne strane i poboljša materijalni i socijalni položaj poljoprivrednika, s druge.
U skladu sa tim, postavljaju se naredni operativni ciljevi koji bi trebalo da omoguće realizaciju osnovnog cilja:
racionalno i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta, u pogledu zaustavljanja neplanske prenamene poljoprivrednih površina u nepoljoprivredne svrhe;
sprečavanje degradacije pedološkog sloja preduzimanjem odgovarajućih mera u domenu korišćenja i uređenja zemljišta, redukovanjem kako od spoljnih zagađivača, tako i od prekomerne i neadekvatne primene hemijskih sredstava u poljoprivrednoj proizvodnji, nemarnog skladištenja i primene stajnjaka i osoke, ekološki bezbednom uništavanju ambalaže od pesticida i sl.;
zaustavljanje/ublažavanje procesa erozije, uspostavljanjem ekološki povoljnijih odnosa izmeću poljoprivrednih, šumskih i drugih površina;
sprovođenje posebnih programa rekultivacije oštećenih poljoprivrednih zemljišta, degradiranih eksploatacijom mineralnih sirovina, razvojem industrije i drugim aktivnostima, primenom odgovarajućih agrotehničkih mera i usklađivanjem namena prostora s prirodnim pogodnostima i ograničenjima;
unapređivanje postojećih i razvoj novih agrotehničkih, hidrotehničkih i drugih postupaka koji doprinose očuvanju i povećanju plodnosti poljoprivrednog zemljišta, posebno na ravničarskim, dolinsko-kotlinskim i drugim terenima bez većih ograničenja za intenziviranje ratarsko-povrtarske proizvodnje;
razvoj poljoprivrede i prerade poljoprivrednih proizvoda na tehnološkim rešenjima koja će zadovoljiti kriterijume zaštite životne sredine u sklopu racionalnog korišćenja prostora;
povećanje konkurentnosti poljoprivrede kroz intenziviranje i unapređenje primarne poljoprivredne proizvodnje, preradu, ponudu i plasman visoko kvalitetnih lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;
potpunije iskorišćavanje heterogenih pogodnosti brežuljkastih predela za razvoj tržišno konkurentne proizvodnje raznovrsnog kontinentalnog voća, grožđa i dr;
dalje unapređenje i intenziviranje poljoprivrede, pri čemu je prioritet formiranje komercijalnih privatnih poljoprivrednih gazdinstava, prerada poljoprivrednih proizvoda i formiranje manjih prerađivačkih pogona, kroz modernizaciju postojećih i izgradnju novih savremenih, usklađenih sa evropskim standardima; formiranje „agro-biznis” zona u cilju unapređenja kvaliteta poljoprivrednih proizvoda, samog procesa proizvodnje i distribucije (Veliko Gradište, Petrovac na Mlavi, Velika Plana, Žabari, Golubac);
uspostavljanje multifunkcionalne porodične poljoprivrede u cilju diverzifikacije ruralnih aktivnosti, poboljšanja materijalnog i socijalnog statusa seoskog stanovništva, prema modelu integralnog ruralnog razvoja;
podsticati obnovu i razvoj rentabilnog planinskog stočarstva, u cilju demografskog i ekonomskog očuvanja porodičnih gazdinstava u planinskim predelima s prirodnim ograničenjima za vođenje rentabilne poljoprivredne proizvodnje i osloncem na ekološki bezbedno korišćenje prostranih pašnjaka, unapređivanje uslova stajskog smeštaja, proizvodnji stočne hrane, veterinarske zaštite i drugih kvalitativnih komponenti stočarske proizvodnje, uz očuvanje predeonih i drugih netržišnih vrednosti ruralnog prostora.
Šume i šumsko zemljište
Osnovni cilj je racionalno, održivo gazdovanje šumama, koje podrazumeva upravljanje i korišćenje šuma i šumskog zemljišta na takav način i u takvom obimu da se očuva biodiverzitet, a da produktivnost, obnavljanje, vitalnost i potencijal šuma budu na nivou koji zadovoljava odgovarajuće ekološke, ekonomske i socijalne potrebe, kako na lokalnom, tako i na nacionalnom nivou.
Operativni ciljevi:
očuvanje biodiverziteta, zaštita populacija retkih vrsta i fragilnih ekosistema;
povećanje učešća kvalitetnih, visokih šumskih sastojina u ukupnom šumskom fondu Podunavskog i Braničevskog okruga;
zaštita i unapređenje stanja šuma;
očuvanje i unapređivanje zaštitne funkcije šuma, u cilju sprečavanja poplava, bujica i sl;
zaštita izvorišta vodosnabdevanja;
očuvanje proizvodnog potencijala staništa;
unapređivanje, zdravstvene, rekreativne, obrazovne, turističke i estetske funkcije šumskih ekosistema;
unapređenje lova i lovnog turizma na delovima područja koji su u funkciji održivog korišćenja biološkog resursa;
zaštita šumskog zemljišta od neplanskog i neracionalnog širenja građevinskih parcela;
bolja kontrola i saradnja sa privatnim vlasnicima šuma.
Eksploatacija geoloških resursa i voda
Geološki resursi. Osnovni cilj razvoja geoloških resursa je puno plansko i održivo korišćenje svih geoloških resursa, kao faktora privrednog razvoja, u skladu sa razvojnim mogućnostima i merama zaštite.
Operativni ciljevi:
aktiviranje novih kapaciteta eksploatacije i prerade mineralnih sirovina, uz puno poštovanje mera zaštite;
plansko korišćenje podzemnih voda, uz maksimalne mere zaštite;
detaljno istraživanje i uređenje speleoloških objekata;
korišćenje naučnih saznanja u svrhu pronalaženja novih, ekonomski značajnih koncentracija mineralnih sirovina;
stimulisanje detaljnih geoloških istraživanja i otvaranja malih pogona za eksploataciju, pre svega geoloških građevinskih materijala;
valorizovanje hidrogeotermalnog potencijala.
Osnovni vodoprivredni ciljevi. Ovim prostornim planom obuhvaćeni su delovi dolina reka Velike Morave, Mlave i Peka sa njihovim pritokama. One čine preko 49% vlastitog rečnog potencijala Republike Srbije, pri čemu učešće celog moravskog sistema iznosi 42% od ukupnog vlastitog potencijala. Zbog toga su vodoprivredni ciljevi na ovom delu teritorije Republike Srbije kompleksni i moraju obuhvatiti:
obezbeđenje dolina Velike Morave, Mlave, Peka i njihovih pritoka od poplava;
kompleksne hidrotehničke melioracije – odvodnjavanje i navodnjavanje;
zaštitu voda i izvorišta;
uređenje obala;
uređenje režima podzemnih voda u priobalju i omogućavanje upravljanja njime;
uređenje režima površinskih voda i omogućavanje upravljanja njime;
zaštitu kvaliteta voda u rekama;
realizaciju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda;
unapređivanje plovidbe na unutrašnjim plovnim putevima;
iskorišćenje hidrenergetskog potencijala;
plansku eksploataciju građevinskog materijala iz vodotoka itd.
Pri realizaciji navedenih ciljeva mora se postići maksimalno iskorišćenje raspoloživog vodnog potencijala, a da se pri tome ne ugrozi prirodna sredina i ravnoteža vodotoka. Integralno uređenje navedenih dolina (slivova), zasnivaće se na principu održivog razvoja, definisanog kao izbalansirano zadovoljenje ljudskih potreba uz zaštitu životne sredine, tako da ove potrebe mogu da budu zadovoljene i u budućnosti.
Razvojnim projektima koji u složenoj ciljnoj strukturi sadrže segmente koji imaju ulogu generatora i čijom izgradnjom i eksploatacijom se stvara ekonomska osnova i društveni ambijent za razvoj drugih, manje atraktivnih ali opravdanih ciljeva, moraju imati prioritet u realizaciji, pri čemu će se ostvarivati integralno uređenje, korišćenje i zaštita voda na jedinstvenom vodoprivrednom prostoru Republike Srbije.
Industrija
Uvažavajući opredeljenja, ciljeve i koncepcije razvoja i razmeštaja industrije definisane u prostorno-planskim (Prostorni plan Republike Srbije, prostorni planovi lokalnih samouprava, prostorni planovi područja infrastrukturnog koridora i dr.) i brojnim strateškim dokumentima na različitim nivoima, tri osnovne odrednice definišu budući strukturni i prostorni razvoj industrije, povećanje zaposlenosti, poboljšanje konkurentnosti i ravnomerniji razmeštaj proizvodno-prerađivačkih kapaciteta.
Osnovni cilj je oblikovanje konkurentne sektorske i prostorne organizacije industrije kao integralne komponente regionalne ekonomije, saglasno principima održivog razvoja, u pravcu povećanja zaposlenosti, unapređenja identiteta i ublažavanja ispoljenih disproporcija u nivou razvijenosti.
Operativni ciljevi prostornog razvoja industrije:
povećanje zaposlenosti u sektoru proizvodnih MSP putem razvoja novih i restrukturiranjem postojećih preduzeća;
jačanje regionalne industrijske konkurentnosti razvojem savremene strukture industrije i formiranjem regionalnih klastera (npr. klaster savremenih tehnologija, metalske industrije, drvne industrije, agroindustrijski klaster itd);
implementacija znanja i veština u proizvodni proces, uključivanje ekološke komponente kao integralnog dela sektorskog (programskog) i prostornog razvoja industrije u okrugu;
unapređenje identiteta industrijskog sektora (postojeći i novi brendovi, klasteri, identitet baziran na prostornoj organizaciji industrije, IZ/IP, slobodnoj zoni i dr.);
stvaranje uslova za formiranje savremenih lokaciono-organizacionih modela (IZ, IP i TP, slobodna zona, savremena lučka zona, poslovni inkubator, inovacioni centar) kao efikasnih instrumenata za podsticanje razvoja MSP;
ublažavanje unutarregionalne neravnomerne koncentracije industrijskih kapaciteta intenziviranjem razvoja MSP saglasno potencijalima manje razvijenih prostora i mogućnostima disperzije proizvodnih kapaciteta velikih industrijskih sistema.
Turizam, sport i rekreacija
Imajući u vidu potencijale i ograničenja Prostornog plana moguće je definisati osnovni cilj razvoja turizma, gde turizam predstavlja značajnu razvojnu perspektivu celokupnog prostora Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga ukoliko se organizuje u partnerskoj kooperaciji svih gradova i opština i u neposrednoj saradnji sa širim okruženjem i komplementarno sa drugim privrednim aktivnostima.
Posebni ciljevi razvoja turizma su:
integrisanje turističke ponude dva grada Požarevca i Smedereva i opština Veliko Gradište, Golubac, Žabari, Petrovac na Mlavi, Smederevska Palanka, Žagubica, Malo Crniće, Kučevo i Velika Plana, sa ponudom regionalnog okruženja i razvoj turističkih proizvoda prema zahtevima turističke tražnje;
koncipiranje, organizacija, afirmacija i kompletiranje specifične turističke ponude i atraktivnih programa na celokupnom području opštine, susednih opština i sa Prostornim planom Republike Srbije, odnosno Strategijom razvoja turizma Republike Srbije;
povećanje saobraćajne dostupnosti i međusobno povezivanje turističkih prostora radi objedinjavanja i obezbeđenja celogodišnje turističke ponude;
kompletiranje javno-komunalne i turističke infrastrukture u funkciji razvoja turizma i povećanje standarda usluga raspoloživih i planiranih turističkih kapaciteta;
iniciranje i stimulisanje razvoja aktivnosti komplementarnih turizmu;
aktiviranje lokalnog stanovništva na ruralnom području i njegovog stambenog fonda za razvoj turizma.
Infrastrukturni sistemi
Saobraćajna infrastruktura
Osnovni ciljevi razvoja saobraćaja su:
kreiranje takvog sistema saobraćaja koji omogućava održivu mobilnost;
podsisteme saobraćajnog sistema treba razvijati na takav način da se omogući odgovarajuća dostupnost svim delovima područja, u skladu sa planovima višeg reda, a srazmerno ekonomskim mogućnostima države i lokalnih zajednica;
iskorišćavanje prednosti geografskog položaja područja (razvojni multimodalni Koridor X), putem realizacije i unapređenja funkcionalne drumske i železničke saobraćajne infrastrukture, koja će omogućiti efikasno povezivanje sa ostalom mrežom puteva i pruga magistralnog i regionalnog karaktera, kao i sa evropskom mrežom;
dovođenje svih DP I i II reda (rehabilitacijom, rekonstrukcijom i izgradnjom) u stanje koje omogućava brze i efikasne usluge;
optimalno povezivanje naselja na području međusobno, kao i njihovo funkcionalno povezivanje sa centrima okruga; na lokalnom nivou, unapređenje i razvoj mreže opštinskih puteva kroz izgradnju, rekonstrukciju i dalju modernizaciju kolovoza;
jačanje funkcionalnih veza naselja u okrugu kroz izgradnju novih poprečnih putnih veza i mostova na Velikoj Moravi;
povećanje opšte bezbednosti saobraćaja razdvajanjem tranzitnih i izvorno-ciljnih saobraćajnih tokova i rasterećenje ulične mreže izgradnjom obilaznica oko opštinskih centara;
standardizacija i modernizacija tehničkih elemenata, signalizacije i režima putnog saobraćaja;
podizanje nivoa usluge i povećanje opšte bezbednosti u saobraćaju;
unapređenje železničkog saobraćaja i vraćanje njegovog značaja i uloge u ukupnom transportnom sistemu kroz rekonstrukciju, modernizaciju i osavremenjavanje infrastrukture i prevoznih sredstava;
iskorišćenje prednosti prolaska saobraćajnog Koridora VII (reka Dunav) kroz područje; izgradnja saobraćajnog koridora regionalnog karaktera, izgradnja pešačko-biciklističkih staza, izgradnja novih i rehabilitacija postojećih kapaciteta rečnog saobraćaja (robna i putnička pristaništa, marine);
razvoj rečnog saobraćaja na Dunavu povećanjem efikasnosti i unapređenjem tehnologije u prevozu robe i putnika, povećanjem obima saobraćaja, povezivanjem sa putnom i železničkom mrežom i usklađivanjem sa potrebama razvoja privrede i naselja u blizini plovnog puta;
unapređenje i razvoj vazdušnog saobraćaja;
razvoj multimodalnog transporta zasnovanog na ekonomičnosti, optimizaciji transportne mreže, povećanju ukupne transportne efikasnosti, visokom nivou kvaliteta transportne usluge, smanjenju troškova, višoj ekološkoj prihvatljivosti transportnog sistema;
na lokalnom nivou, formiranje efikasnog sistema u cilju aktiviranja i daljeg razvoja prirodnih i privrednih potencijala planskog područja.
Tehnička i komunalna infrastruktura
Dva osnovna strateška cilja mogu se formulisati kroz komunalnu kompletnost i komunalnu higijenu.
Komunalna kompletnost:
pre svega se odnosi na regionalne centre Smederevo i Požarevac sa svojim gravitacionim zonama. Takođe, prostor između njih privredno predstavlja centralni razvojni pojas. Infrastrukturno umrežavanje značajno bi smanjilo obim investicija u planskom periodu, omogućilo veću privrednu produktivnost, a naročito omogućilo zaštitu prirodnih, predeonih i antropoloških vrednosti, u smislu intenzivnije funkcije privredne i turističko-rekreativne ponude;
program infrastrukturnog opremanja, tačnije rekonstrukcije, u postojećim privrednim zonama;
program infrastrukturnog opremanja centara zajednice naselja. U ovim naseljima nastaviti sa razvojem vodovodne mreže i izvršiti pripremu za izgradnju kanalizacionih mreža i objekata, modernizaciju elektro i telekomunikacione mreže;
program infrastrukturnog opremanje potencijalnih turističkih lokaliteta;
sukcesivno aktiviranje privrednih zona i infrastrukturno kompletiranje kao šansa integralnog razvoja.
U okviru ovog cilja obuhvaćeni su sledeći sektorski prioriteti:
rekonstrukcija, modernizacija i dogradnja saobraćajnica, saobraćajnih terminala i površina (mreže i objekata);
rekonstrukcija, modernizacija i dogradnja vodovodne distributivne mreže i objekata, sa projektima buduće izgradnje po naseljima;
rekonstrukcija i dogradnja objekata na postojećim i perspektivnim vodoizvorištima – bušenje novih bunara i izgradnja rezervoara i kaptaža;
perspektivno pouzdano vodosnabdevanje naselja i privrede sa sistemima izravnavanja potrošnje putem rezervoara;
konstituisanje tehničko-tehnološki i higijenski kompletnog kanalizacionog sistema funkcionalnom zonom;
definisanje pravila i načina evakuacije atmosferskih voda sa javnih i ostalih površina u naseljima i njihovim atarima, što je u direktnoj vezi sa uređenjem postojećih i budućih saobraćajnica i manjih vodotokova, jer se većina atmosferskih voda i padavina odvodi površinski;
rekonstrukcija, modernizacija i dogradnja melioracionih i odbrambenih sistema u funkciji odbrane od velikih spoljnih i unutrašnjih voda i efikasne poljoprivredne proizvodnje, kao i sprečavanje delimične erozije;
rekonstrukcija, usaglašavanje i razvijanje distributivne elektroenergetske mreže i objekata;
razvijanje i modernizacija telekomunikacionih mreža i usluga.
Komunalna higijena podrazumeva:
izradu jednog celovitog ili više zasebnih programa higijenskog uređivanja i saniranja naselja i prostora, kako bi se omogućio pristup razvojnim fondovima;
permanentan, vertikalno i horizontalno institucionalno organizovan monitoring životne sredine kroz buduće aktivnosti u okviru privrednih, komunalnih i sportsko-rekreativnih zona.
U okviru ovog cilja, mogu se nabrojati sledeći sektorski prioriteti:
sprečavanje prekomernog zagađivanja vazduha, vode i zemljišta tokom privrednih, komunalnih i rekreativnih aktivnosti;
pouzdano vodosnabdevanje;
utvrđivanje i verifikovanje sanitarnih zona zaštite svih izvorišta (bušenih bunara) i sanacija negativnih uticaja;
integralno upravljanje geotermalnim i ostalim vodama sa prvim korakom zaštite od zagađivanja, kako bi se izdan mogla koristiti u privredne, turističke i sanitarne svrhe;
zaštita svih vodotokova i vodenih površina kao potencijalnih sistema privrednog, turističkog, vodoprivrednog i ekološkog značaja;
konstituisanje tehničko-tehnološki i higijenski kompletnih kanalizacionih sistema;
rešenja evakuacije otpadnih voda u naseljima na dominantno brdskim terenima i malim brojem kuća sa povremenim i sezonskim stanovanjem;
izgradnja i revitalizacija instalacija za tretman industrijskih otpadnih voda postojećih i perspektivnih proizvodnih zona i pogona;
dugoročno rešenje prikupljanja, distribucije, tretiranja i konačnog odlaganja komunalnog/naseljskog i ostalog otpada, aktiviranje regionalne sanitarne deponije uz primarnu i sekundarnu reciklažu komunalnih i ostalih otpadaka.
Zaštita prostora
Zaštita životne sredine
Osnovni cilj je opšte unapređenje kvaliteta životne sredine (zaustavljanje dalje degradacije, preventivna zaštita od svih planiranih aktivnosti koje mogu ugroziti postojeći kvalitet prirodne i životne sredine, uz sanaciju i revitalizaciju ugroženih područja), uz primenu načela održivog razvoja u budućem razvoju Podunavskog i Braničevskog okruga.
Posebni ciljevi su:
unapređenje kvaliteta vazduha, voda, zemljišta, šuma, biljnog i životinjskog sveta, naročito u zaštićenim područjima;
smanjenje emisije štetnih materija u vazduhu sa površinskih kopova, od industrijskih postrojenja, saobraćaja, iz sistema daljinskog i individualnog grejanja i sa deponija;
rekultivacija i revitalizacija zemljišta i objekata u Kostolačkom basenu oštećenih rudarskim radovima i modernizacija i rekonstrukcija kompleksa železare u Smederevu;
racionalno korišćenje zemljišta, energije, vode i mineralnih sirovina;
upravljanje otpadom na ekološkim osnovama, a u skladu sa ciljevima koji su definisani Strategijom upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine (regionalni sistem odlaganja otpada, sanacija i rekultivacija postojećih smetlišta na predmetnom području i dr.);
smanjenje emisija buke iz saobraćaja i industrijskih postrojenja;
iniciranje programa za monitoring kvaliteta zdravlja stanovnika s posebnim akcentom na prevenciju bolesti koje nastaju kao rezultat lošeg kvaliteta životne sredine;
definisanje dugoročnih planova zaštite od udesa za sva postrojenja koja se nalaze na listi SEVESO II i dr;
unapređenje edukacije lokalnog stanovništva i njihovo uključivanje u akcije za očuvanje i unapređenje životne sredine;
očuvanje biološke raznovrsnosti područja, tj. specijskog, ekosistemskog i genetskog diverziteta;
očuvanje posebno vrednih prirodnih prostora, sa specifičnim pejzažnim karakteristikama.
Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Osnovni cilj je integralno upravljanje prirodnim uslovima kao faktorom nastanka prirodnih hazarda, što je i osnova za obezbeđenje uslova za efikasan prostorni razvoj, očuvanje ljudskih života i materijalnih dobara.
Operativni ciljevi zaštite od prirodnih nepogoda su:
upravljanje prirodnim uslovima u skladu sa očuvanjem postojećih prirodnih vrednosti i zaštitom životne sredine;
unapređenje zaštite od prirodnih nepogoda;
uspostavljanje i jačanje sistema za upravljanje seizmičkim rizikom i karta seizmičke mikrorejonizacije u skladu sa standardima EU;
uspostavljanje i strogo poštovanje standarda, kriterijuma i normativa za planiranje, projektovanje i izgradnju, kao i za održavanje svih objekata u cilju zaštite od pojave kliženja definisanih zakonom;
sprovođenje mera prevencije, pripravnosti i odgovora na prirodne nepogode na svim nivoima (od preduzeća, preko opštinskih organa do Republike Srbije);
institucionalno, organizaciono i kadrovsko jačanje sistema odbrane od prirodnih nepogoda;
obnova i unapređenje degradiranih prirodnih uslova usled manifestacije prirodne nepogode.
Zaštita prirodnih vrednosti
Formiranjem adekvatnog i reprezentativnog sistema zaštićenih prirodnih dobara, čiji su integralni delovi vrednosti biodiverziteta, geodiverziteta i raznovrsnosti predela, obezbediće se realizacija osnovnog cilja zaštite prirode na prostoru Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga tj. efikasna prostorna i funkcionalna integralna zaštita, negovanje i unapređenje prirodnih vrednosti. Iz osnovnog cilja proističu i posebni ciljevi, od kojih su neki prepoznati i u kontekstu razvojnih mogućnosti i kao potencijali ovog prostora. Radi se o sledećim ciljevima:
povećanje površina zaštićenih prirodnih dobara;
povećanje površina pod zaštićenim prirodnim dobrima većeg prostornog obuhvata;
kvalitativno poboljšanje stanja biološke raznovrsnosti, a posebno stanja populacija retkih i ugroženih vrsta. Istovremeno, potrebno je kontinuirano pratiti kvalitet stanja objekata geonasleđa (posebno objekata čija je geneza vezana za geomorfološke i hidrološke fenomene krasa);
uspostavljanje ne samo nominalnih, već funkcionalnih ekoloških koridora i mreža na nacionalnom i međunarodnom nivou;
nominacija i proglašenje pojedinih zaštićenih područja sa posebnim prirodnim i drugim vrednostima od međunarodnog značaja (posebno je od značaja prostor Nacionalnog parka „Đerdap”);
izrada neophodne planske i druge strateške dokumentacije, a posebno u kontekstu implementacije principa održivog razvoja;
racionalno korišćenje prirodnih resursa.
Uspešna realizacija opštih i posebnih ciljeva zaštite prirode, zasniva se na temeljno postavljenim i sprovedenim operativnim ciljevima. Mehanizmi definisanja i organizacije njihove dinamičnosti, elastičnosti i realnih potencijala za realizaciju od presudnog su značaja za svrsishodnost i doprinos u postizanju opšteg i posebnih ciljeva. Među najvažnijim operativnim ciljevima izdvajaju se:
dosledna primena zakonodavstva iz zaštite prirode, zaštite životne sredine i ostalih sektorski bliskih oblasti (poljoprivrede, šumarstva, rudarstva i energetike i dr.). Od posebne je važnosti unapređenje primene inspekcijskih poslova i kaznene politike iz ovih oblasti, u skladu sa zakonskim ovlašćenjima;
obezbeđenje boljeg finansiranja u oblasti zaštite prirode (nacionalni i međunarodni fondovi);
redovna saradnja između svih ključnih aktera u realizaciji procesa zaštite prirode (resorna ministarstva, Zavod za zaštitu prirode Srbije, JP Nacionalni park „Đerdap”, JP Srbijašume, upravljači drugog tipa – opštine, nevladine organizacije, pojedinci i dr.);
promovisati razmenu informacija i iskustava, ali i zajedničke aktivnosti između upravljača zaštićenih prirodnih dobara unutar Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, međuregionalnu saradnju (od posebne je važnosti jer se prirodna dobra od izuzetnog nacionalnog, ali i međunarodnog značaja nalaze samo delimično unutar prostornog obuhvata ovog prostornog plana);
razviti kriterijume i smernice za pripremu, evaluaciju i reviziju planova za upravljanje zaštićenim prirodnim dobrima;
obezbediti dovoljno resursa, uključujući obučen i stručan kadar za sprovođenje planova upravljanja i prezentacije vrednosti zaštićenih prirodnih dobara;
kontinuirano praćenje stanja postojećih zaštićenih dobara, ali i istraživanje novih potencijala za zaštitu biodiverziteta, geodiverziteta i raznovrsnosti predela;
poboljšati predstavljanje informacija o postojećim zaštićenim i novootkrivenim potencijalima, ne samo stručnoj javnosti, već i širim populacionim strukturama, u nacionalnim i međunarodnim razmerama;
poboljšanje informisanosti i ekološke svesti lokalnog stanovništva, ali i turista opredeljenih za stacionarni boravak, tranzitnih putnika i drugih ciljnih grupa koje mogu biti zainteresovane za zaštićene prirodne vrednosti regiona.
Zaštita kulturnih vrednosti
Na osnovu prepoznatih vrednosti, stanja, potencijala i ograničenja razvoja kulturnog nasleđa Podunavskog i Braničevskog okruga, može se definisati osnovni cilj zaštite, uređenja i unapređenja kulturnih dobara na planskom području kao negovanje kulturne baštine kao izvora identiteta pojedinačnih naselja, kao i Podunavlja i regiona u celini, afirmacija i povezivanje u jedinstvenu kulturnu mapu područja i aktiviranje u cilju adekvatnijeg korišćenja i integrisanja u ukupni društveni, ekonomski i kulturni život područja.
Na osnovu ovako definisanog osnovnog cilja, formulišu se operativni ciljevi za zaštitu i dalje unapređenje nasleđa kao:
zaustavljanje dalje degradacije postojećeg nasleđenog fonda i fizičke strukture;
očuvanje najvrednijih primera kulturne baštine;
definisanje okvira za povezivanje nasleđa u jedinstvenu kulturnu mapu područja;
veće integrisanje nasleđa u savremeni društveni, kulturni i privredni razvoj;
stvaranje pretpostavki za aktiviranje ekonomskog aspekta korišćenja kulturnog nasleđa.
4. Opšta koncepcija i propozicije regionalnog prostornog razvoja
Osnovno strategijsko opredeljenje je postizanje većeg stepena funkcionalne integrisanosti područja Prostornog plana. Bitnim se smatra obezbeđenje uslova za znatno veću integraciju planskog područja:
u okviru prostora Podunavskog i Braničevskog okruga, što podrazumeva smanjenje unutrašnjih subregionalnih razlika, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, saobraćajnoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi (naročito brdsko-planinskih područja sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja);
sa susednim funkcionalnim područjima, (okruzima, područjem beogradskog metropolitena, opštinama centralne i istočne Republike Srbije, kao i Autonomnom Pokrajinom Vojvodina), što zahteva realizaciju prioritetnih planskih rešenja od značaja za više opština regiona (naročito povezivanja preko koridora X i VII i realizacija drugih infrastrukturnih sistema);
sa međunarodnim okruženjem (susednim pograničnim opštinama i regionima u Rumuniji) što zahteva pripremu i realizaciju transgraničnih programa (naročito u oblasti saobraćaja, infrastrukture, energetike, turizma, ekologije i dr.).
Integraciji pogoduju saobraćajno-geografski položaj i planirani razvoj infrastrukturnih i vodoprivrednih sistema, što će se odraziti i na osovine regionalnog i subregionalnog razvoja područja, a posebno na pojedine urbane i industrijske centre, energetski kompleks, turističke regije kao i druga područja posebne namene. Uporišta ravnomernijeg subregionalnog razvoja su:
uvažavanje realnih faktora razvoja uz preduzimanje podsticajnih mera od strane državnih i drugih fondova za izgradnju i razvoj Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga u funkciji razvoja lokalnih zajednica, izgradnje lokalne i regionalne infrastrukture i uređenja prostora za razvoj profitabilnih privredno-radnih zona;
ekonomsko oživljavanje prigraničnih područja kroz transgraničnu saradnju.
Jedan od važnijih preduslova je poboljšanje saobraćajne pristupačnosti i infrastrukturne opremljenosti prostora. Izgradnja deonice DP I reda tzv. „Dunavske magistrale”, završetak opremanja i uređenja deonice plovno-nautičkog koridora Dunav, otvaranje novih graničnih prelaza, energetske i telekomunikacione infrastrukture, predstavljaće bitan faktor većeg otvaranja i integrisanosti područja Prostornog plana sa okruženjem. Realizacija poprečnih deonica DP I i II reda, ka koridoru autoputa E-75, doprineće boljem povezivanju regiona sa ostalim delom zemlje. Takođe, izgradnja ovakvih pravaca saobraćajne infrastrukture doprineće unapređenju tranzitnih i posredničkih veza između panevropskih infrastrukturnih Koridora X na zapadu i Timočke krajine i Koridora VII na istoku, unapređenju prostorno-funkcionalnog položaja i povećanju konkurentnosti, a time i ostvarenju ukupne strategije razvoja Republike Srbije, naročito u pogledu smanjenja negativnih tendencija u demografskim kretanjima i bržeg razvoja regionalnih centara i manjih gradova i naselja kao i prigraničnih područja. Sa stanovišta ciljeva unutrašnje integracije, važno je poboljšanje mreže puteva regionalnog i lokalnog-opštinskog značaja ka nedovoljno aktiviranim delovima (posebno na području Homoljskih planina i prigraničnim područjima) i povezivanje te mreže sa uzdužnim i poprečnim magistralnim koridorima, odnosno sa autoputem.
Privredni razvoj planskog područja, podržan neophodnom izgradnjom infrastrukture, dovršavanjem procesa privatizacije, rešavanjem pravno-imovinskih odnosa i povećanim nivoom investicija (domaćih i stranih), usmeravaće se prema osnovnim strateškim prioritetima razvoja:
Poljoprivreda i selo, prema raspoloživosti poljoprivrednog fonda, kvalitetu zemljišta, tradicionalnoj vezanosti stanovništva za ovu privrednu granu i izgrađenim agro-industrijskim kapacitetima, predstavljaju jedan od značajnijih resursa za razvoj. Intenziviranje razvoja poljoprivrede i sela zasnivaće se na povećanju tržišne konkurentnosti lokalnih agro-ekoloških dobara, u skladu sa specifičnim obeležjima ruralnih rejona. Uporišta razvoja poljoprivrede zasnivaće se na poboljšanju agrarne strukture u sklopu sprovođenja programa integralnog ruralnog razvoja, prema novom modelu Zajedničke agrarne politike Evropske unije, kojom se istovremeno podržava povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje, zaštita životne sredine i ruralnih predela, diverzifikacija ruralne ekonomije, buđenje lokalne inicijative, podizanje tehničke opremljenosti i edukacija i obrazovanje poljoprivrednih proizvođača za ekološku proizvodnju, jačanje stručne, informatičke i operativne podrške i dr. Ostvarivanje strateških opredeljenja u oblasti zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta podrazumeva različite oblike podrške formiranju multifunkcionalnih porodičnih gazdinstava sa zdravom ekonomskom strukturom (za razvoj raznovrsnih mikro i mezo proizvodnih pogona, uslužnih, kulturnih, ekoloških i drugih delatnosti na selu), rekultivaciju i revitalizaciju oštećenih, odnosno uništenih zemljišta, ažuriranje podataka katastra o namenama i vlasništvu zemljišta, sprovođenje posebnih agro-ekoloških programa u planinskim i drugim perifernim područjima itd.
Dalji razvoj postojećih uspešnih firmi u sektoru malih i srednjih preduzeća, predstavlja važno uporište ekonomskog razvoja pojedinih opština, uz modernizaciju i specijalizaciju proizvodnje, eko-restrukturiranje, privredno povezivanje u proizvodno-uslužne regionalne klastere sa preduzećima na ovom području, ali i na području Beograda, Bora i Zaječara, Kragujevca i drugih većih industrijskih centara. Razvoj privrednih delatnosti i struktura zasnivaće se na povećanom nivou investicija, podizanju nivoa tehničko-tehnološke opremljenosti, poboljšavanju konkurentnosti, favorizovanju znanja kroz edukaciju i stručno usavršavanje, racionalnom i efikasnom korišćenju prirodnih resursa i prostorno-ekološkoj prihvatljivosti, prioritetno u oblasti energetike (hidroenergetskog potencijala Dunava i dr.), rudarstva (rudarskog kompleksa u Kostolcu), saobraćajnih usluga i skladišno-logističkih aktivnosti (na plovnom putu Dunav i Koridoru X), turizma i dr. Poseban značaj imaće kompletiranje i uređenje regionalne i naseljske infrastrukture (pre svega u privredno-industrijskim zonama Smedereva i Požarevca) od interesa za okrug i više opština. MSP će predstavljati osnovni oblik organizovanja firmi i generator razvoja i zapošljavanja (prioritetno u agroindustriji, rudarstvu i energetici, turizmu i transportu).
U razvoju područja, naročito perifernih i ruralnih, značajnu ulogu imaće turizam i komplementarne aktivnosti, bazirane na očuvanoj prirodnoj sredini i turističkim resursima od međunarodnog i nacionalnog značaja. Uporišta razvoja turizma jesu: a) kompletiranje i integracija postojeće ponude u prostoru (dunavsko priobalje sa Srebrnim jezerom, Homoljske planine i dr.); b) izgradnja i uređenje novih sadržaja ponude u prostoru kao glavnih generatora celogodišnje turističke ponude područja (nautičko-turistička infrastruktura na Dunavu, turistički centri i skijalište na Beljanici, raznovrsni sadržaji ponude manjih jezera, nepokretnih kulturnih dobara, posebno arheoloških nalazišta starorimskog nasleđa (Viminicijum), budućih turističkih centara i mesta tradicionalnih manifestacija, sela i lovišta, tranzitnih plovnih i putnih koridora i dr; v) zajedničke marketinške i promotivne aktivnosti regiona, u cilju razvoja jedinstvene turističke ponude i funkcionalnog integrisanja ponude sa okruženjem – susednim opštinama u Republici Srbiji i Rumuniji. Turizam će se razvijati i kao alternativna delatnost na prostorima promenjenih namena i predstavljaće jedan od vidova kompenzacije lokalnom stanovništvu za razne vidove ograničenja njihovih aktivnosti. Ostvarivanje strateških opredeljenja u oblasti turizma zasnivaće se na razvoju turističke suprastrukture i turističke infrastrukture, zaštiti prostora za razvoj turizma, profesionalizaciji ljudskih resursa i razvoju tržišta rada za turizam, umrežavanju sa drugim sektorima koji učestvuju u kreiranju nove vrednosti u turizmu i dr.
Deo područja Prostornog plana će svoj razvoj zasnivati na održivom korišćenju energetskih, metaličnih i nemetaličnih mineralnih sirovina, koje će se usklađivati sa opštom koncepcijom korišćenja mineralnih resursa Republike Srbije, lokalnim interesima i uslovima zaštite životne sredine. Uporište predstavljaju: a) stavljanje u razvojnu funkciju dokazanih rezervi i nastavak istraživanja perspektivnih rezervi, pre svega uglja, nafte i gasa sa pratećim elementima građevinsko-tehničkog i arhitektonskog kamena, krečnjaka kvarcnih peskova i peščara i dr; b) sanacija devastirane životne sredine uz preduzimanje svih mera da se njeno degradiranje i uništavanje svede na prihvatljiv nivo u svim fazama tretiranja mineralnih sirovina; v) integralno upravljanje otpadom i iskorišćavanje tehnogenih sirovina koje se stvaraju u proizvodnim procesima i tehnološkim fazama u mineralno-sirovinskom kompleksu. Ostvarivanje strateških opredeljenja u oblasti rudarstva zasnivaće se na stimulisanju rudarstva malih kapaciteta/ležišta, obrazovanju potrebnih kadrova u skladu sa proširenjem i kompleksnijim iskorišćavanjem mineralnih sirovina u aktivnim i budućim rudnicima, kao i na stimulisanju investitora da istražuju, otvaraju nove rudnike i prerađivačka preduzeća.
Tercijarni sektor privrede čiji je razvoj znatno zaostao, neophodno je, ne samo nadoknaditi, već i znatno intenzivirati i diverzifikovati u skladu sa funkcijama pojedinih centara u mreži naselja i prioritetima razvoja seoskih područja. Polazeći od postojećeg modela koncentracije stanovništva, diverzifikacije delatnosti i uticaja većih urbanih centara, strateško opredeljenje su kvalitativne promene privredne i socio-ekonomske strukture sistema naselja. Selektivno podsticanje i usklađivanje privrednog razvoja sa razvojem zajedničkog i individualnog standarda (otvaranjem manjih i srednjih prerađivačkih pogona, izgradnjom mreže puteva i infrastrukture i podizanjem kvaliteta javnih službi i usluga i sl.), imaće sledeći redosled prioriteta:
mikrorazvojni centri – urbana i ruralna naselja koja su centri zajednica naselja sa opštim ili specifičnim funkcijama;
opštinski centri – sa različitim stepenom razvoja urbanih i specifičnih funkcija i uticajem na sociogeografsku transformaciju okruženja;
nacionalni/regionalni centri Smederevo i Požarevac.
Razvoj prostorno-funkcionalne organizacije područja po zajednicama naselja ostvarivaće se decentralizacijom funkcije rada, pojedinih proizvodnih delatnosti, javnih službi i aktivnosti iz regionalnih i opštinskih centara u centre zajednice sela i veća naselja sa opštim ili specifičnim funkcijama, radi racionalizacije upravljanja i organizacije javnih službi, kvalitetnijeg zadovoljavanja potreba i efikasnijeg koordiniranja aktivnosti lokalnih zajednica, čime se stvaraju uslovi i za ostanak i povratak stanovništva. Strateško opredeljenje je stvaranje nukleusa socio-ekonomske transformacije ruralnih i slabo urbanizovanih delova regiona (što odgovara principima održivog razvoja teritorije, naročito u pogledu racionalnog korišćenja prostora, resursa, energije i transporta) i razvijanje dnevnih urbanih sistema (odnosno formiranja FUP), kao jednog od instrumenata uravnoteženog i policentričnog razvoja, te njihovo povezivanje sa sličnim područjima u okruženju.
Poboljšanje kvaliteta života i ubrzaniji razvoj privrednih funkcija i javnih službi ostvarivaće se prioritetno u manje razvijenim opštinskim centrima. Strateško opredeljenje je diverzifikacija funkcija i participiranje u razvojnim procesima šireg okruženja.
Dalji razvoj Smedereva i Požarevca, kao regionalnih centara, zasnivaće se na funkcionalnoj integraciji republičkog prostora i prekograničnoj saradnji, kao i obezbeđenju višeg kvaliteta urbanih funkcija regionalnog značaja, a posebno privrednih, javno-socijalnih, razvojno-upravljačkih, informacionih, naučno-istraživačkih, kulturnih i dr. Posebno je važna ograničena i kontrolisana izgradnja prigradskih naselja i naseobinskih celina u koridorima javnih puteva. U investicionim odlukama o materijalnoj proizvodnji striktno će se poštovati lokacioni, tehno-ekonomski i kriterijumi zaštite životne sredine, koji su usvojeni na nacionalnom i međunarodnom nivou. Programi javnih službi i valorizacija postojeće mreže biće usklađeni sa privrednim razvojem, finansijskim mogućnostima i osobenostima lokalnih zajednica, kao i sa ciljevima razvoja pojedinih područja. Programi razvoja javnih službi podrazumevaju odgovarajuću podršku u drugim sektorima (u prvom redu saobraćajne i komunalne infrastrukture posebno u odnosu na prigranične, periferne i brdsko-planinske atare, koji imaju infrastrukturna, resursna i druga razvojna ograničenja). Takođe, razvoj seoskih naselja, negovanje i promovisanje vrednosti ruralnih područja (prirodne heterogenosti, kulturno-istorijskog identiteta i dr), uz jačanje ekonomske snage seoskih domaćinstava, predstavlja važno pitanje budućeg ravnomernog razvoja planskog područja. Svi ciljevi i strategije koje vode ka razvoju sela i ruralnih područja, usmeravaće se na rešavanje pitanja populacionog razvoja, poboljšavanja uslova življenja na selu i promovisanja multifunkcionalne porodične poljoprivrede. U strategijskom smislu to zahteva kvalitativne i kvantitativne promene na seoskom području, zasnovane na sledećim osnovnim postavkama:
unapređivanje lokalnih resursa za proizvodnju kvalitetnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;
podizanje saobraćajne dostupnosti, nivoa komunalne i opremljenosti javnim službama i ukupne uređenosti sela;
ukrupnjavanje zemljišnih parcela i/ili zasada;
razvijanje prerađivačkih kapaciteta u selima, posebno centrima zajednice naselja, u okviru postojećeg stambenog tkiva, uz poštovanje pravila izgradnje i uređenja prostora i uslova zaštite životne sredine, kao i uz povezivanje sa odgovarajućim tehnološkim sistemima u, ili van, planskog područja;
obezbeđivanje zasebnih infrastrukturno opremljenih lokaliteta ili lokacija u naseljima u kojima je ispoljen interes za razvoj MSP;
diverzifikacija razvoja poljoprivrede i sela u skladu sa specifičnim resursnim, strukturnim, tehničko-tehnološkim i socioekonomskim obeležjima, potencijalima i ograničenjima ruralnih rejona (intenzivno poljoprivrednog u Pomoravlju i pašnjačkog stočarstva u oblasti Homolja), u sprezi s razvojem turizma;
uspostavljanju partnerstva lokalnih aktera iz javnog i civilnog sektora pri utvrđivanju i sprovođenju lokalnih strategija/planova integralnog ruralnog razvoja i dr.
Jedno od osnovnih uporišta Prostornog plana odnosi se na štednju, racionalno korišćenje i zaštitu prirodnih resursa, naročito deficitarnih i strateški značajnih za razvoj i kvalitet življenja. Ukupan bilans vodnih resursa, kao i njihov prostorni i vremenski razmeštaj, zahteva izuzetno pažljivo korišćenje i u potpunosti obezbeđen sistem zaštite od zagađenja i neplanskog korišćenja izvorišta površinskih i podzemnih voda. Uporište razvoja vodoprivredne infrastrukture jeste očuvanje Dunava i slivova Velike Morave, Mlave i Peka. Intenziviraće se hidro-tehničke aktivnosti na regulisanju bujičnih rečnih tokova, zaštiti od poplava, poboljšanju vodosnabdevanja naseljenih područja, razvoju sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje, kao i sanitarnoj zaštiti ugroženih izvorišta i slivova. Strateško opredeljenje jeste zaštita poljoprivrednog zemljišta, a naročito striktno ograničavanje pretvaranja zemljišta do četvrte bonitetne klase u nepoljoprivredne namene, očuvanje kvaliteta i prirodne plodnosti. Važan značaj pridaje se pošumljavanju, obnavljanju i poboljšanju kvaliteta šuma, antierozivnim radovima u slivovima, kao i razvoju preduzetništva, posebno u oblasti osnivanja i razvoja preduzeća za ekološku preradu lokalnih poljoprivrednih i šumskih produkata.
Strateško opredeljenje jeste uspostavljanje efikasnije kontrole i planskog korišćenja i uređenja građevinskog zemljišta, komunalnog opremanja i uređenja seoskih naselja i izgrađenih naseljskih celina, a naročito zaštite prostora koridora planiranih infrastrukturnih sistema, područja eksploatacije mineralnih sirovina, slivnih područja i prostora zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara, turističkih područja, kao i prostora za izgradnju regionalnih sanitarnih deponija sa reciklažnim centrima.
Važno uporište Prostornog plana predstavlja i unapređenje i zaštita životne sredine, zaštita i promocija vredne prirodne baštine i očuvanje većih područja posebne namene, sa prirodnim vrednostima od značaja za biodiverzitet i kvalitet životne sredine. U domenu zaštite i promocije kulturno-istorijskog nasleđa, aktivno je zalaganje za promenu dosadašnje prakse koju je karakterisala, kako nedovoljna valorizacija, prezentacija i korišćenje kulturnih dobara, tako i nedovoljna uređenost, naročito vangradskih dobara (arheoloških nalazišta, crkava i seoskog etno nasleđa). Strateško opredeljenje jeste ostvarivanje integralne zaštite nepokretnih kulturnih dobara i očuvanja nacionalnog i kulturnog identiteta prvenstveno Podunavlja.
Podunavski i Braničevski okrug imaju skromnu prekograničnu i međunarodnu saradnju sa susednim državama, pa je njeno intenziviranje u cilju osnaživanja perifernih i slabo razvijenih delova, očuvanja prirodnih resursa i održivog razvoja, izgradnje zajedničkih infrastrukturnih sistema, jačanja partnerstva na nivou lokalnih vlasti, kao i zajedničkog nastupa kod EU i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju razvojnih programa, privredne i druge saradnje, strateški prioritet.
IV. PROPOZICIJE, PLANSKA REŠENJA I MERE
U RAZVOJU POJEDINIH OBLASTI
1. Stanovništvo, naselja i javne službe
Stanovništvo
U narednoj tabeli data je projekcija stanovništva do 2021. godine.
Tabela 6: Projekcija stanovništva
Projekcija stanovništva
Broj stanovnika 1991. godine
Broj stanovnika 2002. godine
Projekcija
2021. godine
Podunavski okrug
Velika Plana
47 341
44 470
39 915
Smederevo
110 768
109 809
108 172
Smederevska Palanka
57 947
56 011
52 792
Braničevski okrug
Veliko Gradište
22 969
20 659
17 199
Golubac
10 882
9 913
84 38
Žabari
15 577
13 034
95 80
Žagubica
16 698
14 823
12 066
Kučevo
21 752
18 808
14 630
Malo Crniće
16 103
13 853
10 679
Petrovac na Mlavi
38 190
34 511
28 971
Požarevac
78 054
74 902
69 754
Prema podacima iz tabele, najnepovoljnija situacija je u opštini Žabari gde bi demografski pad mogao da iznosi 26%, zatim u opštinama Malo Crniće (oko 23%) i Kučevo (22%), dok je najpovoljnija situacija u Smederevu gde se očekuje pad broja stanovnika od svega 1%. Ovako nepovoljna demografska slika bi u narednom periodu mogla da se popravi, ukoliko bi opštine u okrugu počele sa primenom postojećih planskih dokumenata i planskih rešenja u okviru njih. Takođe, potrebno je podstaknuti razvoj svih privrednih grana za čiji razvoj postoji potencijal. Ovo se posebno odnosi na razvoj poljoprivrede, turizma, rudarstva i industrije, kao glavnih privrednih grana ovih okruga. Ovakav razvoj situacije bi smanjio broj migranata, ali bi i podstakao na povećanje nataliteta, a samim tim i poboljšavanje starosne strukture stanovništva.
Mreža centara i naselja
Za područje Podunavskog i Braničevskog okruga, svakako najveći značaj ima razvoj i jačanje svih funkcija regionalnih centara. Osim regionalnih centara potrebno je jačati i subregionalne i sve veće centre u okruzima. Loša demografska slika je veliki problem, pa je potrebno sprovesti mere demografske politike, kako bi se usporio stalni pad broja stanovnika. Te mere bi podrazumevale npr. podsticanje novih (prosperitetnijih) zanimanja za mlade (kroz lakše odobravanje donacija i kredita). Veliki problem je i komunalna opremljenost naselja, loši putevi, problemi sa vodosnabdevanjem, ekološki problemi i sl.
Mrežu naselja Podunavskog i Braničevskog okruga čine:
Regionalni centri: Smederevo i Požarevac;
Subregionalni centri: Velika Plana, Smederevska Palanka, Veliko Gradište, Petrovac na Mlavi;
Opštinski centri: Žabari, Žagubica, Kučevo, Malo Crniće, Golubac;
Lokalni centri: Braničevo, Klenje, Osipaonica, Mihajlovac, Kolari, Drugovac, Rabrovo, Voluja, Aleksandrovac, Lozovik, Markovac, Krepoljin, Kusadak, Azanja, Selevac, Cerovac, Baničina, Desine, Srednjevo, Majilovac, Boževac, Smoljinac, Kostolac, Rašanac, Veliko Laole.
Smederevo je jedan od dva regionalna centra okruga. Prema popisu iz 2002. godine gradsko područje naseljava 109 809 stanovnika. Sekundarni i tercijarni sektor delatnosti su skoro podjednako zastupljeni, dok je primarni sektor znatno manje zastupljen. Centar gradskog područja je istoimeno naselje Smederevo, koje je populaciono najveće naselje u Podunavskom i Braničevskom okrugu.
Teritorija grada Požarevca prostire se na površini od 481 km2, u 25 seoskih i dva gradska naselja (Požarevac i veliki energetski centar Kostolac). Grad je kako privredni i kulturni, tako i administrativni centar i sedište Braničevskog okruga, a teritorijalno se dodiruje sa gradom Smederevom, opštinama Veliko Gradište, Malo Crniće, Žabari i sa opštinama Kovin i Bela Crkva na severu.
Geografski položaj, lokacija i prirodni faktori, doprineli su da teritorija grada bude uvek atraktivna za naseljavanje stanovništva.
Velika Plana predstavlja istovremeno subregionalni i opštinski centar. Pripada funkcionalnom i gravitacionom području Smedereva i Podunavskog okruga. Naseljava je 44 470 stanovnika, od čega 16 210 stanovnika živi u samom naselju.
Smederevska Palanka je naselje gradskog tipa, ujedno i subregionalni i opštinski centar. Osim Velike Plane, i Smederevska Palanka pripada funkcionalnom i gravitacionom području grada Smedereva. S druge strane, jake funkcionalne veze ostvaruje i sa gradom Beogradom. Kao opštinski centar predstavlja gravitacionu zonu za 17 naselja koji mu gravitiraju direktno.
Veliko Gradište je subregionalni ali i opštinski centar. Funkcionalno i teritorijalno pripada gravitacionoj zoni Požarevca, centra Braničevskog okruga. Direktno mu gravitira 25 naselja u okviru opštine.
Petrovac na Mlavi je još jedan u nizu subregionalnih i opštinskih centara. Pored ostalih predstavlja i gradsko naselje i gravitaciono područje za sva naselja u okviru istoimene opštine. Pripada gravitacionom i funkcionalnom području Požarevca, kao regionalnog centra Podunavskog i Braničevskog okruga.
Osim regionalnih i subregionalnih centara treba izdvojiti i nekolicinu opštinskih i lokalnih centara, kao veoma značajnih za dalji razvoj okruga.
Područje opštine Žabari je opštinski centar u okviru Podunavskog i Braničevskog okruga, ali i opštinski centar za 15 naselja u okviru same opštine.
Žagubica je takođe opštinski centar Podunavskog i Braničevskog okruga i gravitaciono područje za 19 naselja u okviru opštine. Pripada Braničevskom okrugu a sva naselja opštine su seoskog tipa.
Kučevo je gradska opština koju čini 28 naselja koja mu direktno gravitiraju. U Podunavskom i Braničevskom okrugu predstavlja opštinski centar koji pripada gravitacionoj zoni Požarevca.
Malo Crniće je takođe opštinski centar kome direktno gravitira 18 naselja a pripada funkcionalnom području grada Požarevca. Svih 19 naselja opštine su seoskog tipa, a najrazvijenija privredna grana je poljoprivreda.
Golubac pripada gravitacionoj zoni Požarevca i Braničevskog okruga, a ujedno je i opštinski centar Podunavskog i Braničevskog okruga. Prema popisu iz 2002. godine naseljava ga 9 913 stanovnika, od kojih preko 80% stanovnika živi u samom naselju.
U okviru opština/gradskih područja izdvojeni su sledeći lokalni centri:
opština Golubac: Braničevo, Klenje;
gradsko područje Smedereva: Osipaonica, Mihajlovac, Kolari, Drugovac;
opština Kučevo: Rabrovo, Voluja;
opština Žabari: Aleksandrovac;
opština Velika Plana: Lozovik, Markovac;
opština Žagubica: Krepoljin;
opština Smederevska Palanka: Kusadak, Azanja, Selevac, Cerovac, Baničina;
opština Veliko Gradište: Srednjevo, Majilovac, Desine;
opština Malo Crniće: Boževac, Smoljinac;
opština Petrovac na Mlavi: Rašanac, Veliko Laole;
gradsko područje Požarevca: Kostolac.
Funkcije opštinskih i lokalnih centara će u nekim slučajevima prevazilaziti opštinske granice i imati međuopštinski uticaj shodno prirodnim karakteristikama terena, ali i tradicionalnim usmerenostima stanovništva.
Mreža javnih službi
Osnovno opredeljenje jeste stvaranje uslova i poboljšanje prostorne dostupnosti i obezbeđenje podjednakih uslova korišćenja usluga od javnog interesa.
Od izuzetnog značaja je aktivnost lokalnih samouprava da u kreiranju strateških dokumenata, definisanju prioriteta, uvođenju i širenju novih i prilagođenih oblika organizacije usluga od javnog interesa, podstiču intersektorsku saradnju (umrežavanje) svih relevantnih službi, stvaraju podsticajne uslove za uključivanje drugih aktera i doprinose uspostavljanju partnerske saradnje između javnog i privatnog sektora, uključuju širi krug aktera u organizovanje usluga, naročito organizacije civilnog društva i udruženja građana i definišu uslove uključivanja drugih izvora finansiranja.
Opštinske/gradske uprave, uz aktivnu saradnju interesnih grupa/aktera, treba da stvaraju uslove, razvijaju modalitete i povećavaju dostupnost usluga od javnog interesa.
U manjim naseljima nije opravdano organizovati usluge prema postojećim modelima, pogodnim za gradska naselja, opštinske centre i naselja sa većim brojem stanovnika i višim gustinama naseljenosti. Neophodno je primeniti prilagođene modalitete koji su se pokazali funkcionalnim i ekonomski prihvatljivim.
Povećanje prostorne dostupnosti usluga može se ostvariti na različite načine. Jedan način je organizovanje komplementarnih sadržaja koji povećavaju gravitaciono područje korisnika ustanove/usluge (mogućnost da se usluga koristi van mesta stanovanja). Smisao organizovanja ovakvih sadržaja je da se poveća područje sa koga dolaze korisnici i time poveća broj/koncentracija korisnika usluga, a da se istovremeno obezbede potrebni uslovi za kvalitetno obavljanje usluge (đački domovi, internati, nedeljni boravak).
Drugi način za povećanje dostupnosti i kvaliteta usluga je uvođenje mobilnih usluga (približavanje usluge mestu stanovanja – „usluga ka korisniku”), kojima se povećava ponuda i poboljšava kvalitet usluge u naseljima koja su deficitarna u obezbeđivanju osnovnih usluga. Mobilne usluge i službe se prilagođavaju potrebama manjeg broja korisnika koji žive u manjim i udaljenim naseljima i mogu da pokriju veliki spektar usluga u osnovnom obrazovanju, programima dokvalifikacije i prekvalifikacije, preventivnoj i primarnoj zdravstvenoj zaštiti, socijalnoj zaštiti, kulturi i drugim oblastima.
Prostornim planom se podržava razvoj mreže osnovnih objekata javnih službi u okviru građevinskih područja, posebno u lokalnim centrima, i to ustanova:
za brigu o deci;
osnovnog i srednjeg obrazovanja;
zdravstvene zaštite (ambulante, zdravstvene stanice i domovi zdravlja).
Razvoj javnih službi u narednom periodu odvijaće se u skladu sa postojećom mrežom objekata, u zavisnosti od budućih potreba lokalnih centara i u skladu sa novim ylaganjima, u cilju daljeg razvoja centara u mreži naselja. Osavremenjavanje objekata javnih službi odvijaće se sa ciljem zadržavanja stanovništva u ruralnom području.
Prvenstveno lokalni centri do kraja planskog perioda treba da obnove postojeće objekte i da se opreme novim objektima javnih službi sa minimalnim sledećim sadržajima:
matična osnovna škola sa fiskulturnom salom i kompjuterskom opremom;
zdravstveni pynkt sa apotekom;
predškolska ustanova;
dom kulture sa bibliotekom i manjom salom;
teren za male sportove.
Za delatnosti u javnom sektoru koje ne spadaju u grupu osnovnih i standardnih sadržaja (oblast kulture, sporta, srednjeg, višeg i visokog obrazovanja i sl.), treba težiti sinhronizovanom razvoju i umrežavanju na nivou regiona u celini (specifični kapitalni objekti kulture, sporta, obrazovni programi specijalističkih srednjih škola, obrazovni programi ustanova višeg i visokog obrazovanja i sl.).
Korišćenje, uređenje i zaštita prirodnih resursa,
razvoj privrednih delatnosti i turizam
Analizom potencijala (prirodnih i stvorenih) i ograničenja (održivost, konkurentnost i dr.), buduća sektorska struktura zasnovana je na:
daljem razvoju rudarstva tj. eksploatacije uglja i energetike, prvenstveno proizvodnje električne energije, koji su i strateško opredeljenje Republike Srbije. U sklopu ovog sektora neophodno je nastaviti istraživačke radove, s obzirom na postojanje više nalazišta uglja, nafte, volframa, različitih građevinskih materijala (opekarske gline, šljunka, peska i dr.) na više lokaliteta na području regiona;
Najvažnije nalazište energetskih resursa (Kostolački ugljeni basen) i proizvođač električne struje (TE Kostolac A i Kostolac B) su usko teritorijalno lokalizovane i povezane. Od tri kopa danas je aktivan samo kop u Drmnu. Predviđeno je proširenje kapaciteta ovog površinskog kopa uglja na 12 miliona tona do 2012. godine, što bi omogućilo zapošljavanje oko 2 000 lica. Eksploatacija uglja sa ovog kopa je predviđena da se odvija do 2050. godine. Rezerve uglja u kostolačkom basenu su procenjene na 1,5 milijardi tona, što omogućuje izgradnju novog energetskog kapaciteta (novi treći blok) snage 350 MW do 2020. godine, a dugoročno 500 MW na istoj lokaciji. U periodu do 2020. godine, predviđena je revitalizacija dva bloka (B1 i B2) TE Kostolac B, sa mogućnošću povećanja snage, koji bi ostali u pogonu do 2035. godine, kao i revitalizacija i povećanje snage bloka A2 u TE Kostolac, čiji završetak rada se planira u 2024. godini. Pored toga, pozitivan uticaj ovaj kompleks može da ostvari na razvoj prerađivačke industrije, koja bi bila u njenoj funkciji (metaloprerađivačka, proizvodnja rudarskih mašina i dr.), a orijentacija je i na maksimalno korišćenje otpadnih materijala (pepeo, glina, šljunak, pesak, ulje, gume). Industrija energetike je veliki korisnik prostora s obzirom da zauzima površinu od 275 ha (bez kopova), od toga u Požarevcu 215 ha, a u Kostolcu 45 ha, a istovremeno i veliki zagađivač (kopovi, pepelište, blokovi) koji ugrožava kvalitetno poljoprivredno zemljište, arheološko nalazište Viminacijum, proibalje Dunava i druge turističke potencijale. Dalji razvoj zahteva preduzimanje svih zaštitnih mera (rekultivacija pepelišta, nove tehnologije, zaštitni zeleni pojasevi i dr.).
Potencijalno nalazište uglja nalazi se i između Dubravice i Petke. Pored eksploatacije uglja intenzivirani su radovi na istraživanju nafte i gasa na više lokacija (Sirakovo, Kurjače, Brodarce i dr.). Na području regiona su i brojna nalazišta građevinskog kamena, šljunka, peska, cementa i drugih sirovina. Takođe, geotermalni izvori postoje na više lokaliteta i nisu do sada dovoljno istraženi i eksploatisani. Međutim, navedeni resursi ne utiču bitnije na ukupnu privrednu prostornu strukturu regiona, ali su značajni kao razvojni potencijali lokalnih sredina, poštovanjem neophodnih mera zaštite okolnih područja od zagađenja (zemljišta, vode, vazduha) i sprečavanjem konflikata sa drugim korisnicima zemljišta.
diverzifikaciji industrijske strukture u pravcu razvoja prerađivačke industrije, s obzirom da ovaj sektor zaostaje u razvoju, da postoje izraženi problemi u zapošljavanju, a da region raspolaže značajnim potencijalima za intenzivniji razvoj prerade zasnovane na poljoprivrednoj sirovinskoj osnovi (stočarskoj, voćarskoj, povrtarskoj, ratarskoj), drvnoj, šumskih plodova i lekovitog bilja, potrebi i tražnji proizvoda iz metaloprerađivačke industrije (posebno za potrebe rudarsko-energetskog sektora) i propulzivnog karaktera ovog sektora (postojeći nosioci sa područja regiona), postojanju sirovinske osnove za brži razvoj industrije građevinskog materijala i dr. Prerađivački sektor je posebno pogodan za intenziviranje razvoja MSP.
intenzivnijem razvoju turizma, s obzirom da postoje značajni potencijali za formiranje različite turističke ponude za razvoj kulturnog, vodnog, planinskog, banjskog, tranzitnog, seoskog, etno, agro, lovnog, ribolovnog, sportsko-rekreativnog i turizma posebnog interesovanja. Određeni potencijali su visoko vrednovani i njihov značaj prevazilazi okvire regiona (posebno kulturni i vodni) i predstavlja osnovu za jačanje transgraničnih veza i saradnje. Takođe, turistički sektor povlači za sobom razvoj drugih grana na području Podunavskog i Braničevskog okruga (poljoprivrede, usluga, saobraćaja i dr), što je bitno za otvaranje novih radnih mesta, s obzirom na izražen problem (ne)zapošljavanja i migracija, posebno u nerazvijenim opštinama. Preduzetništvo i porodični biznis imaju dobre uslove za razvoj u okviru turističkog sektora.
razvoju poljoprivrede i agrokompleksa u pravcu intenzivnijih grana. Obilje kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta (60% ravničarsko, pretežno I-IV bonitetne klase) treba iskoristiti za veću proizvodnju, posebno povrtarskih kultura i njihovu preradu, kao i određene grane stočarstva (tov svinja i dr). Takođe, velike površine (oko 40% brdsko-planinsko područje) su izuzetno pogodne za razvoj stočarstva (pašnjačkog i mešovitog) i voćarstva. Na određenim lokalitetima postoje uslovi da se obnove, ali i povećaju površine pod vinogradima, kao i organizuje proizvodnja „zdrave” tj. organske hrane, cvećarstva i pčelarstva, za kojima raste tražnja na domaćem i svetskom tržištu. Razvoj MSP, preduzetništva i porodičnih firmi su poželjni oblici organizovanja prehrambeno-prerađivačkog sektora.
sektoru usluga, koji danas izrazitije zaostaje na području regiona. Ovaj sektor je vrlo važan za poboljšanje poslovnog ambijenta i promenu privredne strukture regiona. U okviru ovog sektora posebne potrebe su vezane za saobraćajno-transportne usluge, prometno-finansijske, poljoprivredne, turističke, ali i funkcionisanje cele privrede i potrebe stanovništva. U ovom sektoru postoje povoljni uslovi za razvoj različitih vidova saradnje (partnerstva) između javnog i civilnog sektora.
Razvojna (sektorska/granska) i prostorna privredna struktura su međusobno povezane, a ta uslovljenost posebno dolazi do izražaja u regionu gde određeni prirodni resursi (rudarski, vodni, zemljišni i dr.) i izgrađena struktura (luka, železara, infrastruktura i dr.), u velikoj meri utiču na formiranje buduće prostorne strukture privrede okruga.
Poljoprivredno zemljište i poljoprivreda
Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta i razvoj poljoprivrede u skladu sa osnovnim evropskim smernicama i principima ruralnog razvoja, ugrađeni su u ciljeve Zaključka o usvajanju Nacionalnog programa ruralnog razvoja od 2011. do 2013. godine („Službeni glasnik RS”, broj 15/11). Ti principi su: povećanje konkurentnosti, poboljšanje stanja životne sredine, diverzifikacija ruralne ekonomije, unapređenje kvaliteta življenja u ruralnim oblastima i podrška primeni lokalne strategije ruralnog razvoja ostvarivane Leader+ pristupom, koji se na nivou lokalne zajednice oslanja na princip partnerstva, međuregionalne saradnje i razmene iskustava, participativnom pristupu po principu odozdo-na-gore. Na području Podunavskog i Braničevskog okruga mozaik agroekoloških uslova pruža mogućnosti za razvoj svih grana poljoprivrede – ratarstva, povrtarstva, stočarstva (farmerskog i tradicionalnog – autohtonog), vinogradarstva i organske poljoprivrede. Kao prioritet u daljoj specijalizaciji i intenzifikaciji agrarne proizvodnje, nameće se potpunije i efikasnije iskorišćavanje prirodnih i tržišnih pogodnosti za intenziviranje proizvodnje povrća, odgovarajućih vrsta i sorti kontinentalnog voća, stonog i vinskog grožđa, kao i stočarstva u kombinaciji sa agroindustrijskim sektorom.
Ovako postavljena koncepcija korišćenja poljoprivrednog zemljišta i prostornog razvoja poljoprivrede podrazumeva skup prioritetnih aktivnosti, kao što su:
povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje putem transformacije sitnog individualnog gazdinstva u komercijalno koje odgovara potrebama moderne tržišne ekonomije, kroz intenzifikaciju proizvodnje porodičnih poljoprivrednih gazdinstava, kojom bi se usaglasili privredni subjekti, prehrambena industrija i poljoprivredne zadruge i preduzeća, razvojem novih proizvoda, procesa i tehnologija u proizvodnji i preradi poljoprivrednih proizvoda, edukacijom poljoprivrednika, upravljanjem zemljištem, ukrupnjavanjem poljoprivrednih površina, uz nastavak sprovođenja komasacije i stimulisanje objedinjavanja sitnijih potesa u funkcionalne proizvodne posede;
reforma poljoprivrednih preduzeća uz očekivanu ekspanziju malih i srednjih preduzeća po osnovu svojinske transformacije, tranzicije i restruktuiranja poljoprivrede;
revitalizacija zadrugarstva, kao unapređenog vida udruživanja poljoprivrednika, kroz integralnu brigu o selu, poboljšanje uslova proizvodnje, zajedničko korišćenje i ponovno stavljanje u funkciju objekata za preradu i skladištenje, zajednički nastup na tržištu i promocija, obezbeđenje finansijskih sredstava i sl;
definisanje pravila za izgradnju stambenih i pomoćnih objekata poljoprivrednih domaćinstava, hladnjača i prerađivačkih pogona, mini stočnih farmi, ribnjaka i dr;
intenziviranje i poboljšanje uslova za ratarsko-povrtarsku proizvodnju, uz podizanje prosečnih prinosa, adekvatnu primenu agromeliorativnih mera, smanjenu i opreznu primenu đubriva i hemijskih sredstava radi zaštite zemljišta i dr;
usmeravanje na proizvode definisanog geografskog porekla, za kojima raste potražnja na tržištu (homoljski sir, med, rakija itd.);
negovanje tradicije vinogradarstva, uz podizanje novih zasada, poboljšanje sortimenta, rekonstrukciju i proširenje kapaciteta za čuvanje i preradu vina, organizovanje vinara i sl;
usmeravanje razvoja voćarstva uglavnom prema ekonomičnim, kvalitetnijim sortama pogodnim za upotrebu u svežem stanju i preradu, ali i autohtonim sortama šljive i jabuke, posebno u brežuljkastim predelima, podizanjem novih voćnjaka i obnova postojećih na bazi savremenog plantažnog sistema uzgoja, izgradnja prerađivačkih kapaciteta i prateće opreme i osnivanje proizvođačkih asocijacija;
unapređenje stočarstva sa razlikama u ravničarskim i brežuljkastim predelima, koje ima predispozicije za razvoj farmerskog, tržišnog tipa, baziranog na mlečnom govedarstvu, svinjarstvu i živinarstvu, dok se u planinskim predelima, koji su bogati livadskim i pašnjačkim površinama, orijentiše ka govedarstvu i ovčarstvu. U tu svrhu neophodno je raditi na poboljšanju rasnog sastava, povećanju grla stoke na jedinici površine, poboljšanju krmne baze, poboljšanju uslova u kojima se drže, izgradnji prerađivačkih kapaciteta (klanice, mlekare i sl.), konsolidaciji farmera;
podržavanje organske proizvodnje, sakupljačke poljoprivrede i sl.
U skladu sa agroekološkim uslovima na području Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, poštujući osnovne principe prostorne orijentacije poljoprivrede Republike Srbije i zastupljenosti tipova poljoprivrede po opštinama, mogu se identifikovati tri velika poljoprivredna rejona i u okviru njih nekoliko manjih, koji ukazuju na buduću orijentaciju i specijalizaciju proizvodnje pojedinih lokaliteta:
Rejon intenzivne poljoprivredne proizvodnje, lociran je na najplodnijem poljoprivrednom zemljištu u dolini reka, do 200 metara nadmorske visine, bez većih ograničenja za intenzivnu proizvodnju i navodnjavanje. To su prostori povoljni za vođenje ekonomski efikasne poljoprivredne proizvodnje, koja je orijentisana ka ratarstvu, povrtarstvu i stočarstvu. Uslovno je podeljen na dva subrejona. Prvi subrejon je dolinsko dno Velike Morave sa delovima opština, Velika Plana i Žabari i gradova Smederevo i Požarevac i drugi subrejon je Stig, donji tok reke Mlave, koji zahvata delove opština Petrovac na Mlavi, Malo Crniće i Veliko Gradište i grada Požarevca. Prioriteti razvoja poljoprivrede na ovom rejonu su:
uređenje poljoprivrednog zemljišta sa ciljem racionalnog korišćenja i povećanja produktivnosti putem komasacije, hidromelioracije, uređenja putne mreže, ukrupnjavanje potesa u veće funkcionalne celine i sl;
zaštita i unapređenje krmne baze kao osnove za razvoj intenzivnog farmerskog tipa stočarstva;
razvoj farmerskog intenzivnog mlečnog govedarstva, svinjarstva i živinarstva;
unapređenje stočarske proizvodnje kroz redefinisanje osnovnih tržišnih proizvoda, konsolidaciju farmera, proširenje farmi i poboljšanje tehničko-tehnoloških uslova za proizvodnju, povezivanje sa proizvođačkim sektorom i poboljšanje sanitarno-higijenskih uslova u kojima se proizvodi;
unapređenje povrtarstva primenom hidromeliorativnih mera i širenje proizvodnje u specijalizovanim zatvorenim prostorima (plastenici i staklenici);
izgradnja mreže objekata za preradu, skladištenje, zamrzavanje i otkup poljoprivrednih proizvoda;
edukacija poljoprivrednika i konstantna razmena informacija sa naučnim institucijama (Institut za povrtarstvo d.o.o. Smederevska Palanka, JP Stočarsko veterinarski institut za reprodukciju i veštačko osemenjavanje, Veterinarski specijalistički zavod Požarevac, Centar za selekciju semena, Zavod za poljoprivredu Stig) i stručnim službama;
u okviru Mikrorejona eksploatacije uglja, u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije, potrebno je uskladiti mere zaštite, očuvanja i unapređenja prirodnih i stvorenih odlika ovih predela sa vizijom konačnog uređenja ukupnog prostora nakon završetka eksploatacije lignitskih ležišta, pre početka rudarskih radova razraditi tehnička rešenja i obezbediti finansijske, izvođačke i druge uslove za skidanje, selektivno odlaganje i čuvanje humusnog sloja zemljišta, na rekultivisanim površinama uspostaviti biološki kapacitet.
Rejon mešovite proizvodnje, sa podjednako zastupljenim ratarstvom, voćarstvom i stočarstvom, prostire se na brdovitom terenu do 500 m nadmorske visine (u daljem tekstu n.v.). Može se podeliti u dva subrejona.
Prvi subrejon je Braničevsko pobrđe, locirano u srednjem toku Mlave i Peka (delovi opština Golubac, Petrovac na Mlavi, Malo Crniće, Žabari, kao i opština Veliko Gradište i Žagubička kotlina), gde je planski prioritet:
ponovno uspostavljanje tesne veze između biljne i stočarske proizvodnje, sa osloncem na obezbeđenje sopstvene krmne baze;
ukrupnjavanje poseda i povećanje količine proizvodnje, jer se uglavnom radi o sitnim parcelama individualnih poljoprivrednika, što ograničava primenu mehanizacije i ostvarivanje većih prinosa;
intenziviranje povrtarske proizvodnje, posebno na aluvijalnoj ravni Mlave;
unapređenje voćarstva, kroz poboljšanje uslova gajenja kontinentalnog voća, sortimenta, zamena dotrajalih voćnjaka novim plantažnim;
udruživanje poljoprivrednih proizvođača radi zajedničkog nastupanja na tržištu, organizovanog otkupa proizvoda, izgradnje mreže zajedničkih kapaciteta za preradu (konzervisanje, sušenje i smrzavanje) i skladištenje (hladnjače za voće i povrće), čime se porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima donekle pružaju uslovi za konkurentsko ponašanje na tržištu;
unapređenje poljoprivredne stručne službe, sa stanicama i punktovima koji će pružati podršku poljoprivrednim proizvođačima u do sada nepokrivenim delovima planskog područja;
stvaranje tzv. komercijalnih gazdinstava koja odgovaraju potrebama savremene tržišne ekonomije.
Velikomoravsko pobrđe, drugi subrejon, obuhvata deo opštine Velika Plana i grada Smedereva i opštinu Smederevska Palanka. Prioriteti razvoja poljoprivredne proizvodnje izraženi su kroz:
intenzifikaciju i specijalizaciju proizvodnje u pravcu voćarske i vinogradarske proizvodnje, a u cilju povećanja produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti;
revitalizaciju vinogradarstva, obnavljanje vinogorja i ukrupnjavanje poseda pod zasadima vinove loze uz očuvanje autohtonih sorti;
unapređenje voćarstva, zamenu dotrajalih zasada, povezivanje sa agroindustrijskim kompleksom;
stvaranje regionalnog brenda u ovoj oblasti;
razvoj vinskog i seoskog turizma.
Stočarsko-planinski rejon ograničen je na istočni deo posmatranog prostora, brdsko-planinskog karaktera, sa opštinama Žagubica i Kučevo i delom opštine Golubac. Stočarstvo predstavlja dominantnu granu, dok su druge komplementarne. Može se podeliti u dva subrejona, sa razlikama u nadmorskoj visini, klimatskim, edafskim i drugim karakteristikama koje određuju tip poljoprivredne proizvodnje.
Prvi subrejon je brdoviti deo Braničeva, 500-800 m n.v. sa uslovima za razvoj voćarstva i stočarstva, još uvek ekstenzivnog karaktera. Dakle, ovaj subrejon nije tržišno orijentisan, te su voćnjaci i oranice niskoproduktivne, a stočarstvo sa malim udelom u proizvodnji i tzv. svaštarsko. U cilju unapređenja proizvodnje potrebno je:
izvršiti ukrupnjavanje poseda, gde je to moguće, radi zajedničke obrade i primene agrotehničkih mera u cilju povećanja prinosa;
omogućiti prelazak sa ekstenzivnog stočarstva na farmersko, uz postepeno povećanje stočnog fonda, poboljšanje kvaliteta vrsta stoke i uslova u kojima se drže;
izgraditi objekte za uzgoj i preradu stočnih proizvoda, uz poštovanje tradicionalnih načina proizvodnje;
unapređenje tradicionalne voćarske proizvodnje, povećanje produktivnosti voćnjaka putem zamene dotrajalih stabala i proširenjem voćnjaka, uz poboljšanje sortimenta;
individualnim proizvođačima trebalo bi dati pozitivne impulse za udruživanje, pravovremenu i adekvatnu edukaciju i povezivanje sa naučnim ustanovama i savetodavnim službama.
Drugi subrejon je planinski deo, koji karakteriše pašnjačko-šumska privreda, a obuhvata obronke Homoljskih planina, severnog Kučaja i Beljanice i predstavlja najneproduktivniji deo posmatranog područja. Pravci razvoja poljoprivrede ovog rejona su:
organizovan razvoj pašnjačkog stočarstva (mini farme krava i ovaca), kao i mini mlekara i pogona za preradu mesa;
udruživanje, konsolidacija stočara i podizanje saradnje među njima na tzv. farmerski vid saradnje;
unapređenje sakupljačke privrede, organizovan otkup i prerada plodova (lekovito bilje, pečurke, šumski plodovi) i plantažni uzgoj divljeg samoniklog bilja;
razvoj komplementarnih delatnosti, kao što su turizam, pčelarstvo i organska proizvodnja;
izgradnja farmi za gajenje lovnih divljači (klasične farme za uzgoj divljači radi proizvodnje mesa, uzgajališta trofejne divljači, parkovi divljači i sl.);
proizvodnja tržišno atraktivnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u organskom postupku i proizvoda definisanog geografskog porekla, za kojima postoji izražena potražnja na svetskom tržištu.
U cilju očuvanja poljoprivrednog zemljišta i smanjenja konflikata prostornih interesa, izdvajaju se sledeća pravila korišćenja poljoprivrednog zemljišta, koja se moraju poštovati pri realizaciji napred navedenih operativnih ciljeva:
čuvati kvalitetno poljoprivredno zemljište pri utvrđivanju građevinskih rejona, izgradnje privrednih objekata, IZ i u zonama eksploatacije mineralnih sirovina;
poljoprivredno zemljište do IV katastarske klase samo se u izuzetnim slučajevima može predvideti za druge namene, dok se marginalne oranice pod V i VI katastarskom klasom mogu prenameniti u šumsko zemljište;
osnivanje sejanih livada na oranicama VI-VIII katastarske klase koje su, po pravilu, erodobilne i nisko produktivne/submarginalne u ratarskoj proizvodnji, duž saobraćajnica magistralnog karaktera i autoputa u širini do 50 m;
obezbeđenje podsticajnih sredstava za realizaciju programa odvodnjavanja, navodnjavanja (pilot-projekat sistema navodnjavanja u Stigu), komasacije i kompleksnog uređenja poljoprivrednog zemljišta (poljski putevi, zaštitno zelenilo, pedološka evaluacija i monitoring i sl.);
svođenje poljoprivrednih površina koje su zauzimane za eksploataciju lignita na tehnološki minimum, razradom alternativnih rešenja u fazi investicionog projektovanja rudarsko-energetskih postrojenja;
razrada i sprovođenje programa komasacije zemljišta u sklopu celovitog uređenja naselja s atarom, uz obaveznu primenu savremenih agroekoloških standarda u pogledu: sprečavanja erozije, uspostavljanja ekološki bezbednih odnosa između razvoja biljne i stočarske proizvodnje (maksimalno dva uslovna grla stoke na 1 ha poljoprivredne površine), uključivanja u plodored leguminoza i drugih kultura (minimum 20%), odnosno primene prikladnih agrotehničkih mera koje regenerišu prirodnu plodnost zemljišta i održavanja organske strukture zemljišta odgovarajućim korišćenjem poljoprivredne mehanizacije;
završavanje procesa transformacije zemljišta koje je u društvenom vlasništvu i njegov prelazak u državno i privatno vlasništvo radi racionalnijeg korišćenja;
povećanje površine poljoprivrednog i obradivog zemljišta po aktivnom poljoprivredniku i stimulisanje racionalnijeg korišćenja poljoprivrednog zemljišta ukrupnjavanjem prosečnih parcela;
uspostavljanje pouzdane i ažurne katastarske evidencije zasnovane na stvarnom stanju i usklađene sa zemljišnim knjigama;
uspostavljanje poljoprivrednog informacionog sistema radi efikasnijeg upravljanja zemljištem.
Šume i šumsko zemljište
Osnovna koncepcija prostornog razvoja zasniva se na očuvanju, zaštiti i unapređenju prirodnih resursa i vrednosti. Odgovorno upravljanje prirodnim resursima i zaštita životne sredine i okoline neki su od osnovnih ciljeva planskog razvoja.
Sopstvenik, odnosno korisnik šuma, dužan je da sprovodi mere zaštite šuma, da štiti šume i šumska zemljišta od degradacije i erozije, da izvršava planove gazdovanja šumama, kao i da sprovodi ostale mere propisane Zakonom o šumama i drugim planskim dokumentima iz oblasti šumarstva.
U narednom periodu, neophodno je preduzeti niz mera i aktivnosti u cilju otklanjanja negativnih tendencija i dostizanja i održavanja optimalnog stanja šumskih kapaciteta sa stanovišta različitih funkcija šumskih ekosistema. Kao prioritetne koncepcije izdvajaju se:
Zaštita postojećih šuma, koja obuhvata:
zaštitu šuma od biljnih bolesti i štetočina, požara i dr;
zaštitu šuma od degradacije i erozije.
Unapređenje stanja postojećih šuma, koje obuhvata:
unapređenje zaštitnih, klimatsko-zdravstvenih, rekreativnih i drugih funkcija šuma i obavezno stavljanje pod zaštitu države područja izuzetnih prirodnih i ambijentalnih vrednosti;
racionalizaciju korišćenja potencijalnih mogućnosti staništa i maksimalno korišćenje prirodnog podmlađivanja, kako bi se eliminisale kategorije degradiranih šuma, a razređene šume svele na najmanju moguću meru.
U okviru postojećih šuma u privatnoj svojini, obuhvata:
konverziju izdanačkih šuma u visoke;
pošumljavanje.
U okviru postojećih šuma u državnoj svojini, obuhvata:
popunjavanje visokih razređenih šuma;
konverziju i rekonstrukciju izdanačkih šuma u visoke;
sanaciju degradiranih sastojina;
popunjavanje veštački podignutih sastojina.
Postepeno povećanje šumskih površina, pre svega pošumljavanjem odgovarajućim dominantnim autohtonim vrstama priobalnih delova Velike Morave, slabo produktivnih površina, vetrozaštitnih pojaseva, drvoreda i sl. Pošumljavanje će se izvršiti podjednakom godišnjom dinamikom, vrstama drveća odabranim u skladu sa prirodnim potencijalom staništa i to prvenstveno na zemljištima uslovno nepovoljnim za poljoprivredu – zemljište VII i VIII bonitetne klase (površine sa nagibom većim od 20%), gde je izrazito spiranje i gravitaciono kretanje zemljišta (kliženje) i u okviru zaštitnog koridora autoputa.
Radi ostvarivanja koncepcije prostornog razvoja potrebno je:
racionalno i održivo korišćenje šuma i šumskog zemljišta;
očuvanje predela posebne vrednosti, pejzažno-ambijentalnih celina, njihovo uređenje i povezivanje u sistem zelenila, kao i njihova turistička valorizacija;
zaštita staništa pojedinih vrsta kroz kontrolisanu seču, kao i kontrolisane druge fizičke akcije u prirodi;
očuvati i unaprediti prirodni i veštački podignut vegetacijski pokrivač u urbanim i kultivisanim zonama;
omogućiti razvoj potencijalne vegetacije na degradiranim i devastiranim površinama u okviru urbanih zona, npr. u Podunavskom pojasu između naselja Seone, Udovice, Petrijevo i Smederevo;
očuvati i zaštititi spoljne i rubne zone gradova u skladu sa osnovnim merama zaštite prirode i nege predela, kao i uz ograničavanje daljeg širenja izgrađenih područja;
merama zaštite prirode i nege predela uticati na zaštitu i poboljšanje klime, odnosno mikroklime pojedinih područja, suzbijanje erozije, sanaciju klizišta, smanjenje emisije štetnih gasova;
organizovati površine za rekreaciju u skladu sa potrebama stanovništva, pri čemu primarni značaj ima priobalni pojas Dunava, kao i njihovo povezivanje u sistem zelenila.
U gradskim zonama moguće je povećati i unaprediti postojeće šumske površine:
uvlačenjem ostataka nekadašnjih šuma – odnosno „zelenih klinova” iz spoljašnjeg prstena gradskih zona štetnim i biciklističkim stazama u gradove, čime će postati deo sistema zelenila;
povećanjem zelenih zona različitih namena u unutrašnjem gradskom području;
transformacijom u intenzivne zelene površine postojećih koje svojom konfiguracijom terena dominiraju nad ostalim delovima grada i imaju mogućnosti da postanu centralni punktovi za odmor i rekreaciju i njihovo povezivanje u sistem zelenila;
zadržavanjem postojećih površina pod šumom i eventualno povezivanje manjih, relativno bliskih šumskih kompleksa i na taj način povećanje površina pod šumom.
U principu, svaki šumski ekosistem, bez obzira na osnovnu namenu i vidove iskorišćavanja, mora da bude pod određenim režimom zaštite. Taj režim treba da obezbedi održavanje dinamičke ravnoteže konkretne šumske zajednice i njenog staništa, njihovih bioloških rekreativnih potencijala i istovremeno njihove produktivnosti kao šume i njenih neposrednih ekonomskih vrednosti.
Za formiranje zaštitnih šumskih pojaseva, na kontaktu izgrađenih stambenih zona i planiranih privrednih zona, kao i zona planiranih za stambenu izgradnju i planiranih privrednih zona, određuje se minimalna širina od 10 m i to uvek u okviru privrednih zona.
Za formiranje vetrozaštitnih pojaseva u koridorima saobraćajnica i poljozaštitnih pojaseva na poljoprivrednom zemljištu, preporučuje se minimalna širina od 10 m na ugroženim lokalitetima.
Promena namene šuma i šumskog zemljišta može da se vrši:
kada je to utvrđeno planom razvoja šumskog područja;
ako to zahteva opšti interes utvrđen posebnim zakonom ili aktom Vlade;
radi izgradnje objekata za zaštitu ljudi i materijalnih dobara od elementarnih nepogoda i odbranu zemlje;
u postupku komasacije i arondacije poljoprivrednog zemljišta i šuma;
radi izgradnje ekonomskih ili stambenih objekata sopstvenika šuma na površini od 10 a;
radi izgradnje objekata za korišćenje ostalih obnovljivih izvora energije malih kapaciteta (male elektrane i drugi slični objekti, u smislu propisa kojim se uređuje oblast energetike) i eksploatacije mineralnih sirovina, ako je površina šuma i šumskog zemljišta za ove namene manja od 15 ha.
Promena namene šuma i šumskog zemljišta mora da se vrši u skladu sa procedurama predviđenim Zakonom o šumama.
Lov i lovišta
Pravila korišćenja, uređenja i zaštite lovišta podrazumevaju:
sanitarni lov u cilju očuvanja optimalne brojnosti životinja i sprečavanja zaraznih bolesti;
zabranu svih delatnosti koje menjaju uslove staništa;
zaštitu retkih i proređenih vrsta divljači;
gajenje glavnih gajenih vrsta divljači (jelen običan, srna, divlja svinja i fazan) i sporednih vrsta divljači na „prirodan” način za otvorena lovišta, do postizanja ekonomskog kapaciteta;
zaštitu divljači od bolesti, predatora, krivolova i elementarnih nepogoda (poplava);
uređivanje lovišta izgradnjom lovno-tehničkih objekata, lovnih objekata, održavanje proseka, lovnih puteva i komunikacija u lovištu.
U lovištima predvideti i:
izgradnju lovno-tehničkih objekata u zavisnosti od brojnog stanja divljači, a graditi ih od prirodnih materijala i uklopiti u prirodni ambijent lovišta;
ograđivanje delova lovišta radi intenzivnog gajenja, zaštite i lova divljači;
izgradnju lovno-proizvodnih objekata i podizanje remiza na onim mestima u lovištu gde nema prirodnih površina koje mogu da pruže zaštitu divljači.
Pri izradi i sprovođenju strategija korišćenja šuma, šumskog zemljišta i šumskih resursa ne sme se zanemariti koncept održivog razvoja, koji naglašava ravnotežu ekonomskog, tehnološkog, socijalnog i kulturnog razvoja i očuvanja, saniranja i unapređenje životne sredine, zaštite inicijalne prirodne baštine i izvornih ekosistema. Neophodno je sprovoditi dugoročnu ekonomsku politiku, kojoj nije interes „profit odmah, po bilo koju cenu”, jer kada su u pitanju prirodni resursi, budućim generacijama treba da ostavimo bar onoliko koliko smo mi dobili od naših predaka.
Geološki i vodni resursi i eksploatacija mineralnih sirovina i voda
Razvoj mineralnosirovinskog sektora zasnivaće se na sledećim principima:
Detaljna istraženost – potpuna slika o potencijalnosti prostora u pogledu mineralnih sirovina;
Održivost – planska i sistematična eksploatacija svih sirovina, uz poštovanje mera zaštite;
Ekonomska isplativost – osavremenjivanjem eksploatacije i prerade, vraćanje uloženih sredstava;
Konkurentnost – selektivna ulaganja u najtraženije sirovine.
Planska rešenja su:
završetak osnovnih i detaljnih geoloških, metalogenetskih i hidrogeoloških istraživanja;
aktiviranje proizvodnje zlata i volframa u Blagojevom Kamenu;
zabranjeno je instaliranje novih preradnih kapaciteta (flotacije, topionice itd.) metaličnih ruda u blizini zaštićenih područja;
prilikom otvaranja novih pogona za eksploataciju mineralnih sirovina, primeniti takve tehnološke postupke koji će svesti na minimum negativne uticaje na životnu sredinu;
sanacija postojećih odlagališta jalovine, u cilju poboljšanja kvaliteta površinskih tokova i njihove buduće zaštite;
revitalizacija prostora po završetku eksploatacije geoloških građevinskih materijala;
stare rudarske kopove, sa njihovom arheološkom vrednošću, kao i najinstruktivnije geološke i speleološke objekte, zatim ispiranje zlata u aluvionima reke Pek, valorizovati kroz turističku ponudu.
Otvaranje eksploatacionih polja će se vršiti isključivo u skladu sa stručnim mišljenjem i dozvolom ministarstva nadležnog za poslove rudarstva i energetike.
Koncepcija korišćenja i zaštite vodnih resursa zasniva se na racionalnom korišćenju postojećih resursa za snabdevanje vodom, navodnjavanje i odvodnjavanje poljoprivrednih površina, eksploataciju šljunka i peska iz korita reka, plovidbu i ribarstvo, kao i proizvodnju energije u HE, uz istovremeno sprovođenje planskih mera koje doprinose zaštiti kvaliteta voda i zaštiti od voda.
Planske postavke koje se tiču korišćenja i zaštite vodnih resursa detaljno su sadržane u delu Prostornog plana koji se odnosi na propozicije, planska rešenja i mere u razvoju hidrotehničke infrastrukture i vodoprivrede.
Industrija
Koncepcija održivog razvoja industrije na području Podunavskog i Braničevskog okruga zasniva se na sledećim razvojnim opredeljenjima:
izmena strukture industrije ubrzanjem procesa restrukturiranja, revitalizacija postojećih i razvoj novih tržišno profilisanih proizvodnih MSP sa visokim tehnologijama, kao i radnointenzivnih segmenata koji zahtevaju angažovanje lokalne radne snage;
racionalno korišćenje prirodnih resursa kao sirovinske osnove i jačanje regionalne konkurentnosti industrije kroz:
konkurentnost proizvoda, uvođenjem savremenih tehnologija (ekološki prihvatljiva, ekonomski opravdana, energetsko efikasna proizvodnja), unapređenjem organizacije rada, podizanjem kvaliteta proizvoda, rukovođenja, marketinga, razvoj brendova;
konkurentnost prostora/lokacije, ponudom savremenih modela poslovne infrastrukture za privlačenje investicija (biznis inkubator, IZ/IP, TP, slobodna zona, lučki kompleks, klasteri);
u granskoj strukturi, prioritet dati oblastima koje koriste potencijale okruga (prirodne resurse, infrastrukturu, tradiciju, visoko kvalifikovanu radnu snagu i sl.).
Respektujući postojeću strukturu, tradiciju, potencijal i mogućnosti razvoja, konkurentni sektori industrije u Podunavskom i Braničevskom okrugu su: rudarstvo sa energetikom, proizvodnja čelika i prerada metala, proizvodnja mašina i opreme, proizvodnja saobraćajnih sredstava, agroindustrijski kompleks – proizvodnja i prerada poljoprivrednih proizvoda, konditorska industrija, flaširanje mineralne vode.
Koncepcija prostornog razvoja industrije podrazumeva:
viši stepen iskorišćenosti postojećih zona (Godominsko polje u Smederevu, IZ u Požarevcu, IZ „Goša” u Smederevskoj Palanci, južna IZ u Velikoj Plani, IZ u Petrovcu na Mlavi i dr.) i revitalizacija brownfield lokacija;
razvoj novih zona zasnovan na:
dostupnosti regionalnoj i inovativnoj infrastrukturi (naučno-istraživačkim i razvojnim institutima i centrima);
dostupnosti magistralnim i regionalnim saobraćajnim koridorima;
planiranom sistemu centara razvoja i njihovoj funkciji u regionalnoj organizaciji prostora;
mogućnostima razvoja savremenih lokaciono-organizacionih modela za smeštaj MSP: greenfield lokacije, industrijske i preduzetničke zone u svim centrima na planskom području, potencijalni razvoj IP i/ili TP u Smederevu i Smederevskoj Palanci, savremenog lučkog kompleksa i slobodne zone u Smederevu, biznis inkubatora u većim industrijskim centrima i dr.);
reindustrijalizaciju posebno manjih centara u nedovoljno razvijenim područjima u centralnom i istočnom delu Braničevskog okruga;
umrežavanje preduzeća u industrijske klastere, kao i industrijskih centara na osnovu komplementarnosti funkcija na nivou planskog regiona i na transregionalnom nivou.
Elementi teritorijalne organizacije industrije na planskom području obuhvataju razvojne pojaseve i pripadajuće centre:
razvojni pojas formiran u velikomoravskoj osovini razvoja uz Koridor X i na stecištu sa dunavskom razvojnom osovinom, sa najizražajnijim razvojnim potencijalom i brojnim centrima različitog ranga: Smederevo, Požarevac, Smederevska Palanka, Velika Plana, Žabari, Malo Crniće;
razvojni pojas uz dunavski koridor: Veliko Gradište, Golubac;
razvojno područje koje formiraju mali razvojni centri u centralnom i istočnom delu planskog područja: Petrovac na Mlavi, Kučevo i Žagubica.
Model policentričnog razvoja industrije i MSP sačinjavaju:
Smederevo i Požarevac, industrijski centri I ranga (srednje veličine sa 5 000-10 000 zaposlenih u industriji), uključujući i rudarsko-energetsko- industrijski centar Kostolac;
Smederevska Palanka i Velika Plana, kao manji industrijski centri II ranga (1 000 – 5 000 zaposlenih);
Petrovac na Mlavi, Veliko Gradište, Golubac, Žabari, Žagubica, Kučevo, Malo Crniće, mali industrijski centri III ranga (500-1 000 zaposlenih);
mikrorazvojni centri sa proizvodno-prerađivačkim kapacitetima (do 500 zaposlenih), kao centri IV ranga: Mala Krsna, Osipaonica (Smederevo), Ćirikovac, Drmno (Požarevac), Kusadak, Azanja, Selevac, Golobok (Smederevska Palanka), Markovac, Lozovik, Krnjevo (Velika Plana), Rabrovo, Kaona, Voluja (Kučevo), Radoševac, Brnjica, Dobra (Golubac), Simićevo, Aleksandrovac (Žabari); Krepoljin, Osanica, Laznica (Žagubica), Salakovac, Smoljinac (Malo Crniće), Ždrelo (Petrovac na Mlavi).
Distribucija industrije i MSP odvijaće se u nekoliko prostornih modela: IZ (potencijalno IP) u okružnim i opštinskim centrima kao brownfield i greenfield lokacije, privredne/radne zone, slobodne zone, zona luke u Smederevu, biznis (poslovni) inkubatori, klasteri, disperzno razmešteni lokaliteti i dr. Pored postojećih, planiran je razvoj novih IZ u gradovima/opštinama, a u toku je i realizacija projekata infrastrukturnog opremanja IZ/IP u Smederevu, Požarevcu, Velikoj Plani i Malom Crniću, sredstvima Nacionalnog investicionog plana. Površina većih IZ/IP (veličine preko 20 ha) iznosiće oko 1 650 ha. Povoljni uslovi za razvoj postojećih i novih IZ/lokaliteta, postoje u južnom delu naselja Velikog Gradišta, uz saobraćajnicu DP broj 34 u opštini Golubac (IZ Radoševac), u Zviškoj i Volujskoj kotlini i severozapadnom delu opštine Kučevo, uz saobraćajnicu ka Požarevcu i Velikoj Plani u opštini Žabari, u žagubičkoj kotlini u opštini Žagubica.
Predispozicije za osnivanje TP postoje u Smederevu i Smederevskoj Palanci. U cilju stimulisanja razvoja lokalne ekonomije, smanjenje emigracije stanovništva i ublažavanja ispoljenih unutarregionalnih razlika, naglašen značaj imaće formiranje savremenih IZ/IP u malim industrijskim centrima na nedovoljno razvijenom području Braničevskog okruga (Malo Crniće, Kučevo, Žagubica, Žabari). Prevođenje postojećih IZ u IP ili osnivanje novih IP i TP biće moguće tek nakon usvajanja relevantnog pravnog okvira. Veliki regionalni značaj za privlačenje investicija (stranih i domaćih), povećanje zaposlenosti, transfer tehnologije i unapređenje industrijske strukture, imaće razvoj slobodne zone u Smederevu (površine 85 ha) i razvoj nove luke u Smederevu (postojeću luku koristi železara) sa savremenim logističko-distributivnim i komplementarnim kapacitetima.
Predispozicije za izgradnju kapaciteta za preradu sirove nafte i proizvodnju kvalitetnih naftnih derivata postoje u Smederevu, na osnovu planskih opredeljenja Prostornog plana Republike Srbije, iskazanih interesa lokalnog i nacionalnog nivoa, a na bazi prethodno definisanog studijskog okvira ekonomske opravdanosti i ekološke prihvatljivosti.
Pored inicijative za osnivanje biznis (poslovnog) inkubatora u Velikoj Plani i Petrovcu na Mlavi, neophodno je njihovo osnivanje i u drugim centrima, jer oni predstavljaju važan instrument lokalnog/regionalnog ekonomskog razvoja za podršku razvoju MSPP. Takođe, u cilju jačanja identiteta industrijske i privredne strukture planskog regiona, potrebno je osnivanje klastera u vodećim oblastima industrije, npr. klaster u metalskoj industriji, agroindustrijski klaster, klaster savremenih tehnologija i dr.
Tabela 7: Postojeće i planirane IZ (IP)
Grad/opština
Industrijske/privredne/radne zone preko 20 ha
Smederevo
IZ Železara Smederevo (324 ha)
IZ (stara) u Godominskom polju (160 ha)
IZ (nova) u Godominskom polju sa slobodnom zonom (340 ha)
Privredna zona Mala Krsna (32 ha)
Požarevac
IZ Požarevac (215 ha)
IZ Kostolac (60 ha)
Smederevska Palanka
RZ „Guberaš” (50 ha)
RZ „Goša” (38 ha)
RZ „Majora Gavrilovića” (40,5 ha)
RZ Golobok (petlja Smederevska Palanka, 80 ha)
RZ severoistočno od Smederevske Palanke (ka Azanji, 100 ha)
Velika Plana
RZ „Sever” (Velika Plana, 65 ha,)
RZ pored autoputa (Lozovik, 84 ha)
RZ pored železničke stanice (Lozovik, 50 ha)
RZ pored „Carigradskog druma” (Lozovik, 25 ha)
RZ pored „Carigradskog druma” (Miloševac, 26 ha)
RZ pored „Carigradskog druma” (Veliko Orašje, 22 ha)
RZ uz autoput (Markovac, 44 ha)
RZ pored „Carigradskog druma“ (Markovac, 26 ha)
Malo Crniće
IZ „Salakovac” (21 ha)
Petrovac na Mlavi
IZ „Petrovac“ (73 ha)
Turizam, sport i rekreacija
Koncepcija razvoja turističke privrede Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga svodi se na izgradnju konkurentnosti njenih turističkih klastera. Ona je oslonjena na postojeće (afirmisane) i perspektivne turističke repere i aktivnosti. Razvoj turizma zato treba da predstavlja multidimenzionalni koncept, koji obuhvata aktivnosti uključenih aktera i način njihovog ujedinjavanja u cilju ostvarenja potrebnih promena u turizmu. U celini je reč o procesu izvođenja koherentnih, integrativnih i ujedinjavajućih koraka na promeni sadašnjeg u željeno stanje u turizmu. Ovo podrazumeva stvaranje povoljne klime i uslove za saradnju svih zainteresovanih subjekata koji utiču na razvoj turističke privrede kroz:
definisanje uslova za ubrzaniji razvoj turizma na nacionalnom nivou (zakoni i uredbe);
organizovanje kontrole ponašanja u realizaciji aktivnosti (inspekcija);
donošenje zajedničkih uputstava (pravilnici, norme i sl.) za sve, ili većinu aktera u turizmu;
upravljanje procesima razvoja za pojedine klastere/destinacije/proizvode;
stvaranje uslova za efikasnu vezu sa svim drugim sektorima ekonomije i društva;
ostvarenje stalnog uticaja na turistički marketing, organizaciju događaja, upravljanje ključnim atrakcijama i programima i sl.
U cilju unapređenja turističkog proizvoda Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga neophodno je:
u srednjoročnom periodu izraditi urbanističke planove (i ostale planove i studije) za najznačajnije turističke destinacije i turistički atraktivne prostore u regionu;
proširiti površinu zaštićenih područja u raznim režimima;
stvoriti uslove za primenu standarda međunarodnog kvaliteta u hotelskoj industriji;
valorizovati kulturno-istorijski, ruralni, banjski i planinski turistički proizvod;
posebno urediti atraktivne itinerere u najatraktivnijim delovima okruga i povezati ga sa bližim i daljim okruženjem i dr.
Tretiranje prostora Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga je moguće isključivo kao dela jedinstvenog prirodnog sistema (interno) i kao šireg prirodnog i antropogenog područja (eksterno). Zbog toga je ideja planske koncepcije razvoja turizma za područje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga orijentisana na kauzalno-sistemsku povezanost prostora, odnosno pozicioniranje turizma na način da se veže na sveukupnu turističku ponudu ovog dela Republike Srbije (integralni razvoj turizma).
Koncepcija razvoja turizma će se oslanjati na tri sistemska nivoa: nacionalni, regionalni (na području Prostornog plana) i lokalni (opštinski i gradski). Stoga je osnovno strateško opredeljenje da održivi razvoj turizma predstavlja značajnu razvojnu perspektivu područja, te se osnovna koncepcija razvoja turizma zasniva na:
funkcionalnom umrežavanju turističke privrede i aktivnosti na širem intraregionalnom nivou, i to:
Evropski nivo:
Dunav (saobraćaj, luka, marine, HE Đerdap 2 i dr.);
prirodne i kulturne retkosti jedinstvene na evropskom nivou;
kulturne staze na Dunavu;
evropske biciklističke staze uz Dunav;
koridori H i VII.
b) Nacionalni (regionalni) nivo:
saradnja sa susednim i daljim opštinama i regionima;
zajednička ponuda na domaćem i inostranom tržištu;
prekogranična saradnja sa regionima u Rumuniji.
organizaciji turističke privrede i aktivnosti na lokalnom nivou, nivo opština, koji čine koordinirani sistem ukupne ponude:
lokalni itinereri vezani za kulturne i prirodne vrednosti;
lokalne manifestacije;
lokalna organizacija turizma.
Subordinacija i sinhronizacija aktivnosti na sva tri nivoa trebalo bi da sinergetski doprinese značajnijem unapređenju ovog sektora, a posledično unapredi razvoj čitavog područja. Na osnovu toga, jedna od razvojnih šansi područja koje je obuhvaćeno Prostornim planom je razvoj održivog turizma, koji podrazumeva razvoj turističke privrede u skladu sa kapacitetima životne sredine. Sa jedne strane cilj ovakve koncepcije je upoznavanje velikog broja posetilaca sa turističkim vrednostima područja i aktiviranje ostalih komplementarnih delatnosti koje bi omogućile razvoj turizma, ili bi bile njegova posledica (stočarstvo, šumarstvo, proizvodnja zdrave hrane, pića), dok bi sa druge strane, ove aktivnosti bile organizovane na način da ne ugroze ekološku ravnotežu prostora i bogati biljni i životinjski svet. Svi oblici turizma na području Prostornog plana trebalo bi da deluju usaglašeno, odnosno da potencijalni korisnici kombinuju nekoliko vidova turizma. Jedinstvo sadržaja jeste izrazito regionalnog karaktera i podrazumeva postojanje zajedničkih itinerera sa susednim opštinama i regionima. Istovremeno interna organizacija turizma zahteva uključivanje konvencionalne i tradicionalne proizvodnje u jedinstven privredni sistem, čime bi se omogućila veća zaposlenost lokalnog stanovništva, povećanje konkurentnosti i usporio demografski gubitak u pojedinim delovima okruga (posebno na selu). Osnovno polazište je zasnovano na aktiviranju svih potencijala planskog područja, na način da se korisnik najpre informiše o prednostima i turističkim vrednostima okruga, organizovano ili individualno konforno doveze do turističke destinacije, smesti u kvalitetnim objektima, sadržajno provede vreme boravka i ponovo vrati. Edukacija uprave i stanovništva o ulozi i značaju turizma, marketinški proboj na srpsko i evropsko tržište, povećanje saobraćajne dostupnosti izgradnjom DP i lokalnih puteva i kvalitetni smeštajni objekti, preduslov su realizacije ove koncepcije.
Predviđena organizacija i integrisanje turističke ponude u prostoru grada Požarevca i grada Smedereva i opština Malo Crniće, Veliko Gradište, Golubac, Žabari, Petrovac na Mlavi, Kučevo, Smederevska Palanka, Žagubica i Velika Plana sa turističkim zonama i regionima u okruženju, kao i njihovo povezivanje kružnim kretanjem turista i izletnika, omogućiće razvoj prepoznatljivog turističkog proizvoda opština. Sem toga, potrebna je zaštita najatraktivnijih i potencijalno najkomercijalnijih prostora na području Prostornog plana, u prvom redu planinskih prostora i akvatorija, uz usmeravanje i kontrolu korišćenja, izgradnje i uređenja tih prostora i obezbeđenje odgovarajuće podrške zemljišne politike. Neophodno je i značajno povećanje smeštajnih kapaciteta područja kroz izgradnju novih i aktiviranje individualnog/privatnog smeštaja u selima.
Od značaja za razvoj prepoznatljive turističke ponude jeste identifikacija autentičnih ruralnih etnocelina i duhovnih običaja (verski praznici, sabori, svadbe i druge svetkovine, stočni sajmovi i različita takmičenja) različitih entiteta i njihovih tradicionalnih kuhinja.
Prema tome, u odnosu na turističke potencijale, na prostoru regiona mogu se razvijati sledeći vidovi turizma:
tranzitni turizam (Koridor X) – aktivnosti i sadržaji u funkciji tranzitnog turizma u zaštitnim pojasevima autoputa predviđeni su na značajnim raskrsnicama, odnosno ulazima/izlazima autoputa i namenjeni su za odmor i rekreaciju sa dužim zadržavanjem, uključujući i mogućnost noćenja;
ruralni turizam – u selima oko atraktivnih turističkih repera. Aktiviranje privatnih domaćinstava u okviru smeštajnih kapaciteta (na Kučajskim i Homoljskim planinama, područje oko Velike Plane i Smederevske Palanke, Petrovca na Mlavi – selo Bistrica i dr.);
izletnički turizam – poseta prirodnim retkostima (pećine, klisure). Uslovi za realizaciju vezani su za uređenje i opremanje izletišta i rekreativnih staza, izgradnju ugostiteljskih sadržaja, izbor lokacija i informativnih punktova, sve u funkciji kvalitetnije turističke ponude (ovakva mesta postoje gotovo u svakoj opštini regiona, npr. izletište Trest u opštini Petrovac na Mlavi ili kompleks Zaovičke šume u opštini Malo Crniće i dr.);
banjski turizam – u već afirmisanim banjskim mestima kao što je banja Palanački kiseljak u Smederevskoj Palanci i banja Ždrelo u opštini Petrovac na Mlavi;
eko-turizam – može da se razvija na čitavom prostoru, s obzirom na postojeće potencijale. Naročito se mora voditi računa o razvoju rekreativno-edukativnih programa kojima se afirmišu prirodne i antropogene vrednosti, određivanje lokacija i informativnih punktova prema specifičnostima, razvoju specifičnih oblika privremenih i stacionarnih kapaciteta (etno, ruralni turizam, eko-kampovi), razvoju ekoloških programa ugostiteljstva, sve u cilju popularizacije eko-turizma;
lovni i ribolovni turizam – na planinama, rekama i na Srebrnom jezeru;
biciklistički turizam – uz postojeće i planirane pravce (Evropski dunavski put i veza Ram – Viminacijum – Srebrno jezero – Golubac, staze na Beljanici i ostalim planinama) i pešačenje na pogodnim terenima uz obavezno obeležavanje pešačkih staza (na Kučajskim i Homoljskim planinama, Beljanici i dr.);
naučno-istraživački turizam – obuhvata istraživanje prirodnih vrednosti, posebno geoloških, speleoloških i hidroloških objekata i biodiverziteta, arheoloških nalazišta i kulturno-istorijskih spomenika;
nautički turizam – na Dunavu, rekama, Srebrnom jezeru;
kulturno-manifestacioni turizam shodno postojećim sadržajima;
sportsko-rekreativni turizam – uslovi za njegovu realizaciju su obezbeđenje rekreativnih prostora (uređenje i izgradnja skijališta na Beljanici, sportskih, rekreacionih i drugih sadržaja na planinama, rekama i dr.) i uređenje prostora za lov i ribolov, sportskih i eko-kampova (na Kučajskim i Homoljskim planinama);
edukativni, dečji i omladinski turizam može da se razvija na čitavom području. Uslovi za razvoj ovog dela tržišta su izgradnja novih, uvećanje i diverzifikacija postojećih smeštajnih kapaciteta, uređenje centara slobodnog vremena kao polifunkcionalnih celina sa koncentracijom rekreativnih sadržaja, uređenje sportskih i eko-kampova, prostora za škole, radionice i likovne kolonije, uvođenje rekreativno-edukativnih programa kojima se afirmišu prirodne i turističke atraktivnosti, u cilju uvećanja turističke atraktivnosti područja;
kongresni turizam – naročito u gradovima;
adrenalinski turizam – ekstremni sportovi, paint ball, paraglajding na poligonu Krilaš u opštini Petrovac na Mlavi i dr. na pogodnim lokacijama.
U skladu sa Prostornim planom Republike Srbije, autoput Beograd-Niš dugoročno je koncipiran kao međunarodni tranzitni turistički pravac najvišeg, I stepena, kojim se omogućava glavni turistički tranzit iz srednje prema jugoistočnoj i južnoj Evropi i Bliskom istoku. U funkciji tranzitnog turizma, bez izlaska motornim vozilom van autoputa (zadržavanje sa najmanje jednim noćenjem) i tranzitne rekreacije (zadržavanje bez noćenja), predviđene su tri kategorije pratećih sadržaja: odmorišta, benzinske stanice i moteli. Aktiviranje postojeće i planirane turističke ponude u okruženju i na području infrastrukturnog koridora predviđeno je ustanovljavanjem i organizovanjem paralelnih, „baj pas” turističkih itinerera. Sagledano je deset potencijalnih dvosmernih itinerera, odnosno silazaka sa autoputa, kretanja maršrutom puteva magistralnog, regionalnog i opštinskog značaja u gravitacionoj zoni autoputa (radi obilaska prirodnih i kulturnih znamenitosti i naselja, odmora i rekreacije i sl, sa noćenjem ili bez noćenja), sa ponovnim povratkom na autoput radi glavnog cilja putovanja. Ti itinereri imaće i funkciju animiranja turista za stacionarni boravak u postojećim i planiranim turističkim centrima i mestima, najpre u sklopu najbližih turističkih regiona (Homoljske i Kučajske planine), zatim i u sklopu daljih destinacija.
Turistički prostor okruga je podeljen na četiri celine (turističke zone), koje se razlikuju po prirodnim karakteristikama, raspoloživim turističkim resursima, geografsko-saobraćajnom položaju i planiranim sadržajima:
dunavska zona – Ram, Viminacijum, Srebrno jezero, Golubac i dr. Kulturni, nautički, biciklistički, turizam slobodnog vremena, ribolovni, seoski, sportsko rekreativni turizam. Ova zona je sa aspekta mogućnosti za razvoj turizma visoko valorizovana, kako za turizam regiona tako i za šire područje priobalja Dunava, s obzirom na brojne motive, ekološku očuvanost i prirodne i kulturne vrednosti. Razvoj ove turističke zone predstavlja osnov za međuopštinsku, međuregionalnu i transgraničnu turističku saradnju i mogućnost umrežavanja u turističke klastere sa drugim zemljama. Primarna orijentacija u narednom periodu je iskorišćavanje povoljnih uslova za razvoj vodnog (nautički i brodski turing), turizma kulture, ruralnog, specijalnih interesa i događaja. Kada je u pitanju razvoj vodnog turizma predviđeno je da se pored postojeće marine u Velikom Gradištu izgradi i marina na području Rama i Golupca, a pored pristana u Smederevu i Velikom Gradištu, planirani su i pristani u Kostolcu, Golupcu i kod Golubačkog grada. U cilju afirmacije ovog dunavskog turističkog regiona planirane su tri velike turističke rute koje će Republiku Srbiju i sam okrug povezati sa Evropom: „Put rimskih careva”, „Tvrđave na Dunavu” i „Putevi vina”.
planinska zona – Kučajske i Homoljske planine i okolina. Planinski, lovni, speleološki, seoski, eko i agro, sportsko-rekreativni, manifestacioni, turizam kulture i religije, banjski i dr. Najznačajniji turistički potencijal ove zone nalazi se na području opštine Žagubica, u okviru tri predeone celine: a) Zapadna (brdsko-planinski, livadsko-šumski ambijent, Gornjačka klisura, vrela, termalni izvori – topli i banjica, pećine i planirane vodo akumulacije); b) Središnja (Žagubička kotlina, deo Homoljskih planina, južni deo Beljanice, klisure, perasti, pećine, crkve, rimsko utvrđenje); v) Istočna (brdsko-planinsko područje sa Crnim vrhom, pećinama i drugim atraktivnostima). U ostalim delovima ove zone turizam je zasnovan na prepoznatim prirodnim, antropogenim i manifestacionim reperima.
zona autoputa i ostalih saobraćajnih pravaca – naročito područje uz Koridor H i DP broj 34 („Dunavska magistrala”), tranzitni, sportsko rekreativni, seoski i dr. U skladu sa Prostornim planom Republike Srbije autoput Beograd – Niš dugoročno je koncipiran kao međunarodni tranzitni turistički pravac najvišeg, I stepena, kojim se omogućava glavni turistički tranzit iz srednje prema jugoistočnoj i južnoj Evropi i Bliskom istoku. U funkciji tranzitnog turizma, bez izlaska motornim vozilom van autoputa (zadržavanje sa najmanje jednim noćenjem) i tranzitne rekreacije (zadržavanje bez noćenja). Uslove za razvoj ovog vida turizma imaju i područja kroz koji prolazi DP broj 34, posebno jer se radi o Nacionalnom parku „Đerdap”, kao zaštićenom prostoru posebne namene i području gde se nalaze granični prelazi sa Rumunijom (van obuhvata Prostornog plana). Značaj tranzitnog turizma je i što izgradnja saobraćajne infrastrukture evropskog značaja povlači za sobom i izgradnju pratećih sadržaja (servisne, ugostiteljske, finansijske i dr).
urbana zona grada Smedereva – kulturni, edukativni, sportski, ribolovni, tranzitni i drugi vidovi turizma.
Motivacija stanovništva za učešće u turističkoj privredi će se vršiti kroz povoljne kreditne aranžmane, poreski sistem i subvencije u proizvodnji ili podizanju i opremanju objekata. Edukacija, marketing, informisanje, kampanje i dr, aktivnosti su koje treba da prate i planiranje i realizaciju i korišćenje turističkih akcija u prostoru.
3. Saobraćaj i infrastrukturni sistemi
Saobraćajna infrastruktura
Plansko rešenje razvoja saobraćajne infrastrukture na području Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga zasnovan je na postavkama Prostornog plana Republike Srbije, a u skladu je sa definisanim ciljevima razvoja saobraćaja, planiranim razvojem privrednih i drugih aktivnosti unutar teritorijalnih jedinica okruga, celokupnog područja kao i užeg i šireg okruženja. Saobraćajno-transportni sistem formiraju postojeći i planirani elementi koji su u funkciji integralnog i održivog razvoja.
U oblasti putne infrastrukture plan razvoja obuhvata:
izgradnju novog saobraćajnog koridora, na desnoj obali Dunava, od DP IB reda broj 14 kod Kovinskog mosta (teritorija grada Smedereva) do Rama (veza sa DP IIB reda broj 373, opština Veliko Gradište), čime bi se povezala naselja i dobio jedinstven koridor duž desne obale Dunava, od Beograda do Negotina. U granicama planskog područja novi put, sa tehničkim elementima koji odgovaraju rangu DP II reda, ima orijentacionu dužinu od oko 36 km. U okviru ovog koridora, na celoj dužini, treba predvideti i izgradnju pešačko-biciklističke staze;
izgradnju puta, sa tehničkim elementima DP II reda, na potezu od Smederevske Palanke preko Goloboka i Lozovika do DP IIA reda broj 160 kod naselja Aleksandrovac u opštini Žabari. Realizacija ovog puta podrazumeva i izgradnju nove petlje „Smederevska Palanka” na autoputu, kao i novog mosta na Velikoj Moravi između naselja Lozovik i Aleksandrovac. Orijentaciona dužina novog puta, kojim bi se omogućile efikasnije veze naselja u opštinama Smederevska Palanka, Velika Plana i Žabari, iznosi oko 29 km;
izgradnju drumskog mosta na Velikoj Moravi između naselja Markovac i Svilajnac, čime bi se postojeći drumsko-železnički most oslobodio tokova drumskog saobraćaja, a time bezbednost saobraćaja i kapacitet podigli na znatno viši nivo. Novi drumski most između opštine Velika Plana i Svilajnac treba da bude sastavni deo budućeg obilaznog puta oko Svilajnca i u nastavku (van granica predmetnog Prostornog plana, ali od značaja za povezivanje naselja južnih delova Braničevskog okruga) sastavni deo produžetka DP IB reda broj 27, od Svilajnca do Bora;
aktivnosti u okviru drumskog Koridora X – rekonstrukcija, rehabilitacija, modernizacija i izgradnja putnih i pratećih objekata u koridoru postojećeg autoputa, u skladu sa PPPISK;
realizaciju saobraćajnice, sa tehničkim elementima DP II reda na potezu od severne obilaznice grada Požarevca (DP IB reda broj 34) prema naselju Petka, pored gradskog naselja Kostolac, do novog saobraćajnog koridora koji se proteže uz Dunav. Izgradnjom ove saobraćajnice, orijentacione dužine 10 km, steći će se uslovi za rasterećenje i izmeštanje teretnih saobraćajnih tokova iz gradskog naselja Kostolac i ostalih naselja u koridoru postojećeg državnog puta DP broj 159;
rekonstrukciju, rehabilitaciju, dogradnju i ostale aktivnosti na poboljšanju postojećeg DP IB reda broj 33 na potezu Požarevac – Kučevo – Majdanpek – granica sa Bugarskom, kojima će se omogućiti da se na postojećem pravcu dobije visokokapacitetna, kvalitetna saobraćajnica sa širim profilom (četiri saobraćajne trake). Razrada neophodnih intervencija biće utvrđena kroz izradu detaljne plansko-tehničke dokumentacije;
rekonstrukciju, rehabilitaciju i ostale aktivnosti na poboljšanju postojećeg DP IB reda broj 34 (Požarevac – Veliko Gradište – Golubac – Donji Milanovac – Porečki most – veza sa DP broj 35);
rekonstrukciju i rehabilitaciju DP II reda, a kao prioritet se izdvaja trasa postojećeg DP broj 161 (sa eventualnim razmatranjem mogućnosti prekategorizacije, uz proveru i saglasnost upravljača DP) kao i DP br. 160, 164 i 186;
rekonstrukciju, rehabilitaciju i opremanje ostalih državnih puteva na planskom području dovođenjem svih elemenata na nivo koji odgovara datom rangu;
proveru (kroz izradu detaljnije plansko-tehničke dokumentacije) neophodnosti izgradnje i iznalaženje najpovoljnije pozicije novog drumskog mosta na Dunavu (na potezu između Dubravice i Rama); novi most bi omogućio znatno poboljšanje saobraćajne povezanosti područja sa Autonomnom Pokrajinom Vojvodina, kao i posredno sa susednom Rumunijom;
na lokalnom, opštinskom nivou – razdvajanje tranzitnih od izvorno-ciljnih saobraćajnih tokova izgradnjom obilaznica DP u opštinskim centrima (Smederevska Palanka, Veliko Gradište, Petrovac na Mlavi, Kučevo, Žagubica) i u ostalim naseljima u skladu sa prostornim planovima jedinica lokalne samouprave;
kompletiranje (dogradnja nedostajućih deonica/petlji) izgrađenih obilaznica grada Smedereva i Požarevca; izradu neophodne dokumentacije i drugim aktivnostima kojima će se stvoriti preduslov za uvođenje izgrađenih obilaznih puteva u referentni sistem DP Republike Srbije, čime će se stvoriti uslovi za potpuno izmeštanje tranzitnih tokova iz gradskih područja;
revitalizaciju postojećih/izgradnju nedostajućih deonica tzv. grebenskih puteva (panoramsko-turističkih) kojima bi se, uz postojeće deonice DP i opštinskih puteva, omogućila veza turističkih kompleksa opština Veliko Gradište i Golubac, kao i Nacionalnog parka „Đerdap” sa Beljanicom;
izgradnju trotoara na deonicama DP kroz naseljena mesta; uređenje stajališta javnog prevoza u skladu sa zakonom i važećim propisima;
izgradnju novih, rekonstrukciju i rehabilitaciju postojećih opštinskih puteva. po prioritetima i u skladu sa ekonomskim mogućnostima lokalnih zajednica.
Izgradnja novih, kao i rekonstrukcija i rehabilitacija postojećih puteva, treba da bude u skladu sa važećim zakonima, uslovima i tehničkim propisima za projektovanje vangradskih puteva predviđenog ranga.
Razvoj železničke infrastrukture u granicama predmetnog prostornog plana se planira revitalizacijom, rekonstrukcijom, izgradnjom i modernizacijom (elektrifikacija, savremena SS, telekomunikaciona i druga oprema).
Plan razvoja u oblasti železničke infrastrukture obuhvata:
rekonstrukciju i modernizaciju železničkog Koridora H, čiji je razvoj definisan i kao jedan od državnih prioriteta. Planira se rekonstrukcija, izgradnja i modernizacija postojećih pruga Koridora H u dvokolosečne pruge visoke performanse za mešoviti (putnički i teretni) saobraćaj, kombinovani transport i projektovane brzine od 160 km/h, a gde god je to moguće 220 km/h;
rekonstrukciju i modernizaciju železničke pruge Mala Krsna – Požarevac – Bor – Rasputnica 2 (Vražogrnac), koja podrazumeva građevinsku rekonstrukciju i izgradnju stabilnih postrojenja električne vuče, kako bi ona postala elektrificirana železnička pruga na celoj svojoj dužini. Neophodno je i podizanje nivoa osiguranja u regulisanju železničkog saobraćaja uvođenjem APB (automatski pružni blok) sistema osiguranja;
rekonstrukciju i tehnološku modernizaciju postojećih železničkih čvorišta;
rešavanje železničkog saobraćaja u većim regionalnim centrima (Smederevo, Požarevac i dr.), koje će se ostvariti rekonstrukcijom, izgradnjom i modernizacijom pruga, stanica i drugih postrojenja, a u skladu sa potrebama i planovima razvoja gradova;
revitalizaciju postojećih lokalnih jednokolosečnih pruga Mala Krsna – Smederevo, Požarevac – Kostolac i Markovac – Resavica;
koridori svih ranije ukinutih pruga zadržavaju se sa ciljem obnove u daljoj perspektivi, uz prethodno utvrđenu opravdanost;
robni terminali u velikim čvorovima i na mestima kontakta železnice sa drugim vidovima saobraćaja će se formirati kao intermodalni logistički centri;
na lokalnom nivou, izgradnju novih, rekonstrukciju i rehabilitaciju postojećih industrijskih pruga, čime bi se železničkom saobraćaju vratila uloga u robnom transportu kao jednom od najkonkurentnijih vidova transporta. Za privredni razvoj šireg područja, posebno je značajna rekonstrukcija (izgradnja) ranije ukinute pruge Stig – Drmno, kojom bi se povezao termoenergetski kompleks Kostolac sa regionalnom železničkom prugom Mala Krsna – Požarevac – Bor.
Područje Prostornog plana ima izvanredan položaj po mogućnostima za razvoj kako putničkog, tako i teretnog rečnog saobraćaja i transporta, pre svega zbog prolaska Koridora VII – reke Dunav koja je plovna na celoj svojoj dužini. Prema Prostornom planu Republike Srbije, na predmetnoj teritoriji nije planirana izgradnja javnih luka i pristaništa od šireg, međunarodnog i državnog značaja, ali je istaknuta i potreba za unapređenjem i razvojem rečnog transporta kroz izgradnju javnih luka i pristaništa od značaja za lokalne zajednice (preko odgovarajućih prostornih planova), i to: luke za sopstvene potrebe – luke koje bi gradila industrijska preduzeća, koje su nacionalnog značaja i luke za male brodove – marine, koje bi se gradile privatnim kapitalom.
U skladu sa prethodnim postavkama, kao i u skladu sa planovima aktiviranja i valorizacije turističkih potencijala, u granicama predmetnog područja planirana je izgradnja sledećih objekata rečnog transporta:
nastavak aktivnosti na izgradnji nove luke Smederevo;
izgradnja robnih pristaništa (na reci Mlavi ili na dunavskom kanalu u Kostolcu) za potrebe TE Kostolac;
uređenje i osavremenjavanje postojećih pristaništa na Dunavu (Smederevo, Kostolac, Veliko Gradište, Golubac); izgradnja novih pristaništa u neposrednoj blizini arheološkog lokaliteta Viminacijum (Kostolac), u zoni Velikog Gradišta i Golupca (u perspektivi);
izgradnja novih i uređenje postojećih marina u Smederevu, u blizini Kostolca, kod Rama, u Velikom Gradištu i Golupcu;
rekonstrukcija postojećeg (kod naselja Ram) i izgradnja novog prelaza za skele (na lokaciji starog pristaništa Dubravica);
izgradnja putničkog pristaništa na Velikoj Moravi u neposrednoj blizini Ljubičevskog drumsko-železničkog mosta;
marina na levoj obali Velike Morave na lokaciji u blizini betonskog Dragovačkog mosta (rekonstrukcija i osavremenjavanje postojećih kapaciteta);
rekonstrukcija, rehabilitacija i modernizacija postojećih pristaništa.
Većina predloženih lokacija za izgradnju novih i osavremenjavanje postojećih putničkih pristaništa i marina je opslužena postojećim ili planiranim javnim putevima.
Plan razvoja ostalih vidova saobraćaja na planskom području, podrazumeva:
postojeći sportsko-turistički aerodromi (Radinac – Smederevo, Rudine – Smederevska Palanka i Kostolac) zadržavaju se na postojećim lokacijama i sa postojećom funkcijom. U skladu sa opštim razvojem i mogućnostima, u narednom planskom periodu, potrebno je izvršiti rehabilitaciju poletno-sletnih staza i osavremenjavanje tehničkih uređaja i opreme, a u daljoj perspektivi, preduzeti aktivnosti i mere kojima će postojeći aerodromi dobiti širi, regionalni značaj. Ukoliko se u narednom planskom periodu ukaže potreba za eventualnom izgradnjom novih sportsko-turističkih aerodroma ili heliodroma na teritoriji Prostornog plana, njihova lokacija će biti utvrđena razradom kroz odgovarajuću plansku i tehničku dokumentaciju;
razvoj biciklističkog saobraćaja u koridoru, obuhvata „Eurovelo 6”, transevropsku biciklističku rutu, koja se prostire kroz sve podunavske zemlje od Severnog do Crnog mora. U kontaktnoj zoni i na području predmetnog plana, evropska biciklistička ruta se pruža levom obalom Dunava do Stare Palanke, skelom prelazi do naselja Ram, a u nastavku ruta se pruža desnom obalom Dunava preko Golupca, duž Đerdapske magistrale ka Negotinu i dalje prema Crnom moru. Naglašava se i da se razvoj i unapređenje biciklističkog saobraćaja u koridoru, u prvom koraku, sprovodi kroz adekvatno obeležavanje rute (sistemom signalizacije na trasama postojećih saobraćajnica i puteva), a u narednom, svuda gde to je moguće, izgradnjom biciklističkih traka i staza;
u okviru planiranog saobraćajnog koridora koji se prostire uz desnu obalu Dunava, od Smedereva prema naselju Ram (u opštini Veliko Gradište), predviđena je i izgradnja pešačko-biciklističke staze u cilju favorizovanja izletničkog, rekreativnog i turističkog saobraćaja. Izgradnjom ove staze do Rama ostvariće se veza sa osnovnom trasom transevropske biciklističke rute „Eurovelo 6”. Razvoj pešačko-biciklističkog saobraćaja na ostalim trasama predmet je razrade planova nižeg reda;
Prostornim planom Republike Srbije grad Smederevo označen je kao potencijalna makro lokacija izgradnje intermodalnih terminala i razvoja logističkog centra od nacionalnog značaja;
za potencijalni koridor plovnog puta Morava – Vardar treba izvršiti proveru i razradu ideje povezivanja u mrežu evropskih magistralnih plovnih puteva.
Energetska infrastruktura
Energetski problemi Republike Srbije poslednjih godina imaju za posledicu i promenu razvojne politike zemlje i svrstavanje energetike u prioritetne delatnosti. Ulaganja u izgradnju energetskih kapaciteta na području regiona zauzimaju značajno mesto u okviru ukupnih investicija za energetiku u Republici Srbiji. Na to ukazuju i podaci iz Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, prema kojima su u rang značajnih investicija u kontinuitetu svrstana i ulaganja za površinske kopove u Kostolcu (TE Drmno).
Raspoloživi potencijal primarne energije u regionu ima značajnu ulogu u razvoju elektroenergetskih kapaciteta u Republici Srbiji, tako da će se oko 20% ukupnih ulaganja u proizvodne i prenosne objekte za potrebe užeg područja Republike Srbije u planskom periodu realizovati u Podunavskom i Braničevskom upravnom okrugu.
Pored značajnih ulaganja u objekte elektroprivrede, koja su već dugoročna razvojna pojava, dugoročnom orijentacijom na veće korišćenje domaćih izvora energije predviđa se dalja diverzifikacija ulaganja u objekte za proizvodnju i drugih vidova energije, čija će izgradnja znatno ublažiti energetsku zavisnost Republike Srbije od uvozne energije.
Ugalj čini najznačajniji energetski potencijal planskog područja. Prema dosadašnjim istraživanjima ukupne rezerve uglja procenjene su na oko tri milijarde tona. Do sada utvrđene bilansne rezerve uglja iznose oko 1 500 miliona tona, a od toga lignita oko 1 485 miliona tona i nalaze se u opštinama Petrovac na Mlavi, Golubac, Kučevo, Žagubica (Krepoljin) i gradu Požarevcu.
Svakako da najveći značaj za razvoj energetskih kapaciteta na ovom području ima Kostolački basen, gde se proizvodnja uglja odvija već više od jednog veka, a proizvodnja električne energije više od pet decenija. Ovaj basen, po potencijalima i mogućnostima razvoja kapaciteta za proizvodnju uglja i električne energije, prevazilazi nivo potrošnje planskog područja i ima vidno mesto u energetici Republike Srbije i šire.
Na osnovu navedenog, osnovna planska rešenja u narednom periodu su:
izgradnja DV i TS jače snage u svakoj opštini, kako bi se zadovoljavale potrebe za bržim privrednim razvojem;
kvalitetnija elektrifikacija prostora, svih naselja i svih domaćinstava.
Gasovodi i gasovodni objekti
Na predmetnom prostoru planirana je izgradnja sledećih gasovoda i gasovodnih objekata (iz programa NAP-a, prema planovima JP „Srbijagas”):
a) Na prostoru Podunavskog okruga:
deonica razvodnog gasovoda Osipaonica – Požarevac, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara (isprojektovan), (deonica do reke Velike Morave);
deonice razvodnog gasovoda Kusadak – Topola, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara, sa lokacijama za GMRS „Kusadak” i GMRS „Topola”.
b) Na prostoru Braničevskog okruga:
deonica razvodnog gasovoda Osipaonica – Požarevac (od reke Velika Morava), od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
deonica razvodnog gasovoda Požarevac – Ostrovo, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
deonica razvodnog gasovoda glavni zazdelni čvor (u daljem tekstu: GRČ) Požarevac – Malo Crniće – Kučevo, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
deonica razvodnog gasovoda Malo Crniće – Petrovac na Mlavi, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
deonica razvodnog gasovoda Malo Crniće – Veliko Gradište i Golubac, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
deonica gradskog gasovoda Požarevac – Žabari, od čeličnih cevi za radni pritisak do 16 bara, sa planiranim GMRS: Požarevac, Malo Crniće, Kučevo, Veliko Gradište i Petrovac na Mlavi.
Posebna aktivnost od strane NIS a.d. Novi Sad, u Prostornom planu Republike Srbije, planirana je izgradnja deonice razvodnog gasovoda od gasnog polja Ostrovo do Železare u Smederevu.
Na prostoru od Svilajnca do Smedereva (Dunava) na delovima opština Velika Plana, Žabari i grada Smedereva, planirano je provođenje transnacionalnog gasovoda „Južni tok”, visokog radnog pritiska, prečnika do 1 420 mm. Trase su još u preispitivanju, nisu konačne i moguće su manje izmene. Smatramo da je značajno da se u predmetnom planu ova aktivnost uključi, a da će definitivne trase biti definisane posebnim planskim dokumentom za potrebe izgradnje ovog gasovoda (kada ista bude utvrđena ista će biti dostaljena svim lokalnim strukturama radi daljeg korišćenja u izradi prostornih planova).
Trase planiranih razvodnih gasovoda Osipaonica – Požarevac, Požarevac – Ostrovo i GRČ Požarevac – Malo Crniće su isprojektovane ali nisu realizovane.
Trase ostalih planiranih razvodnih gasovoda na pomenutim područjima nisu definisane analitičkim elementima i nije izrađena tehnička dokumentacija.
U skladu sa Pravilnikom o uslovima za nesmetan i bezbedan transport prirodnog gasa gasovodima pritiska većeg od 16 bar („Službeni list RS” broj 37/13) dati su uslovi za lokaciju gasovoda, naftovoda i produktovoda, kao i postrojenja i uređaja koji su njihov sastavni deo (pumpne stanice, čistačke stanice, blok stanice, merno-regulacione stanice i dr.).
Ukupni kapaciteti magistralnih gasovoda, koji su delom i na predmetnom području, iznose oko 1,8 milijardi m³ prirodnog gasa na godišnjem nivou, računajući kada će biti povezani na gasovodni sistem Niš – Dimitrovgrad – granica sa Bugarskom.
Posebna pogodnost je da je sagledana mogućnost povezivanja postojećeg gasovodnog sistema Republike Srbije sa planiranim transnacionalnim gasovodom „Južni tok” u zoni Paraćina i Banatskog dvora, kao i veza sa podzemnim skladištem prirodnog gasa „Banatski dvor”, čime se obezbeđuje i sigurnost u radu i povećanim isporukama prirodnog gasa.
Naftovodi i produktovodi
Na području desne obale Dunava, u IZ Smedereva, planirana je (izdata je lokacijska dozvola) izgradnja rafinerija nafte, na prostoru od oko 160 ha. Izgradnja nije započeta.
JP „Transnafta” sa sedištem u Pančevu, pored osnovne delatnosti transporta nafte naftovodom od reke Dunav, na granici sa Republikom Hrvatskom, do rafinerija Novi Sad i Pančevo (istočni krak Jugoslovenskog naftovoda u dužini od oko 155 km, na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodina), planira uvođenje cevovodnog transporta derivata nafte (motornih benzina i dizel goriva) putem produktovoda.
Prethodna studija opravdanosti, sa generalnim projektom za ceo sistem produktovoda, omogućila je izradu Idejnog projekta i Studije o proceni uticaja na životnu sredinu deonica Pančevo – Smederevo i Pančevo – Novi Sad i sa planskog osnova realizaciju ovog razvojnog projekta Prostornim planom područja posebne namene sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju (Sombor – Novi Sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš).
Na području Prostornog plana je deonica Smederevo – Jagodina, kao deo pravca Pančevo – Smederevo – Jagodina – Niš.
Produktovod je od Dunava do izlaska iz granice plana na strani leve obale Velike Morave i prati paralelno postojeći gasovodni sistem i reku.
U Smederevu i Jagodini su terminali za dinamičko servisiranje sistema sa odgovarajućim rezervoarskim prostorom, i to u Smederevu uz skladište NIS a.d. Novi Sad, a u Jagodini u novoj severnoj IZ. Potreban prostor za terminal u Smederevu je oko 6 ha.
Planirana deonica produktovoda Smederevo – Jagodina je prečnika 12” ili 323,9 mm i dužine 87,3 km.
Sistem produktovoda u celini projektovan je na 4,35 miliona tona derivata godišnje, od čega je 3,35 miliona tona za domaće tržište i oko jedan milion tona za tržište u okruženju.
Udeo benzina i dizel goriva u ovoj ukupnoj količini motornih goriva je
37% : 63%.
Sve deonice produktovoda biće podzemno položeni cevovodi od čeličnih cevi za visoke radne pritiske.
Za produktovode, minimalna širina zaštitnog pojasa sa obe strane cevovoda je 30 m, u kojoj nije dopuštena, odnosno, zabranjena je izgradnja stambenih zgrada i drugih objekata u kojima žive i rade ljudi. Produktovodi biće izgrađeni na prostorima izvan granica naselja, uglavnom na poljoprivrednim površinama. Svi su podzemno izgrađeni sa minimalnim nadslojem zemlje od 0,8 m do 1,2 m. Moguća je dalja poljoprivredna aktivnost i obrada zemlje sa dubokim oranjem do dubine 0,5 m. Zabranjeno je sađenje visokog zelenila sa dubokim korenovim sistemom u zoni od minimum pet metara obostrano od produktovoda.
Obnovljivi izvori energije
U oblasti obnovljivih izvora energije (u daljem tekstu: OIE), osnovni cilj je njihovo značajnije učešće u energetskom bilansu, uz poštovanje principa održivog razvoja. Prostornim planom se predviđa mogućnost korišćenja OIE, i to:
hidroenergije, izgradnjom HE svih kapaciteta;
solarne (primenom solarnih sistema u kojima objekat, preko solarnih panela, prihvata i čuva najveći deo energije, čime se poboljšava energetska efikasnost i smanjuje negativan uticaj korišćenja fosilnih goriva na životnu sredinu);
energije vetra, kao pojedinačne lokacije ili kroz izgradnju vetroparkova na celoj teritoriji regiona;
biomase, za šta postoje značajni potencijali i u brdsko-planinskom delu regiona, uz uslov racionalnog eksploatisanja i korišćenja drvnih otpadaka iz šumarstva i prerade drveta;
geotermalne, uz potrebne prethodne istražne radove.
Eksploatacija rudnih bogatstava
Svi istražni rudarski radovi i eventualno otvaranje eksploatacionih polja će se obavljati u skladu sa mišljenjem nadležnog ministarstva za oblast energetike.
Hidrotehnička infrastruktura i vodoprivreda
Hidrološke pojave od važnosti sa medicinskog, rekreativno-turističkog i privrednog aspekta predstavljaju izvorišta mineralnih i termomineralnih voda. Posebno su interesantna izvorišta u dolinama reka Pek (Neresince) i Mlava (Ždrelo), koji nisu u potpunosti ispitani i valorizovani.
Na osnovu projekcije broja stanovnika i norme dnevne potrošnje vode po stanovniku 300-500 lit/dan/st, konstatuje se da je na kraju planskog perioda neophodno obezbediti sledeće količine vode:
Tabela 8.
Jedinica lokalne samouprave
Potrebno vode
1% sec za normu
300 lit/dan/st
500 lit/dan/st
Smederevo
462
769
Smederevska Palanka
239
399
Velika Plana
194
324
Požarevac
354
590
Žabari
76
127
Malo Crniće
76
127
Petrovac na Mlavi
170
283
Veliko Gradište
97
162
Golubac
48
81
Kučevo
100
167
Žagubica
72
121
Ukupno:
1 888
3 150
Dakle, u zavisnosti od željene norme dnevne potrošnje, stanovnicima i privredi Podunavskog i Braničevskog regiona (bez termoelektrana i drugih potrošača koji će koristiti vodu i direktno iz površinskih vodotokova) biće neophodno vodovodima dopremiti od 1,89 do 3,15 m3/sec vode. Procena je da su rezerve podzemnih voda u okviru regiona oko 40 m3/sec.
Konstatuje se da u svim opštinama ima dovoljno vode, a najpovoljniji uslovi za vodosnabdevanje stanovništva i privrede iz podzemnih izvorišta postoje u gradovima Smederevo i Požarevac i opštini Veliko Gradište (zajedno sa svojim adama, pogotovo Ostrovo i Čibuklija), a zatim Velika Plana, Žabari (dunavska i moravska izvorišta). Nešto su manje povoljni uslovi u opštinama Žagubica, Kučevo i Golubac, Smederevska Palanka, Petrovac na Mlavi i Malo Crniće.
Osim rezervi podzemnih voda (i izvora) postoje i vrlo velike rezerve površinskih voda. Prosečni godišnji proticaj Dunava od 5 260 m3/sec (kod Smedereva), Velike Morave od 253 m3/sec (kod Ljubičevskog mosta), Mlave od oko 13,3 m3/sec (na ušću), Peka od oko 12,1 m3/sec (na ušću), Jasenice od oko 3 m3/sec i drugih vodotoka, ukazuju na izuzetno veliko bogatstvo na osnovu koga je ovaj region i jedan od najbogatijih u Republici Srbiji.
U okviru Podunavskog okruga hidroenergetski potencijali su i relativno i apsolutno mali, zbog nepostojanja sektora sa padovima od značaja za proizvodnju elektronergije. Nešto veći hidropotencijal se javlja na reci Mlavi na sektoru Gornjačke klisure (12 MW) i na Peku, na sektoru Volujske i Kaonske klisure.
Male akumulacije, osim za proizvodnju električne struje mogu se koristiti i za vodosnabdevanje stanovništva i industrije, kao i za navodnjavanje poljoprivrednih površina, zaustavljanje poplavnih talasa itd. Vodosnabdevanje domaćinstava i industrije iz akumulacije „Gornjak” planirano je za naselja u opštinama Petrovac na Mlavi, Žabari, Velika Plana, Smederevska Palanka i Mladenovac (južni vod), kao i u opštinama Malo Crniće i Sopot (severni vod) i gradovima Požarevac i Smederevo.
U planskom periodu će se nastaviti sa izgradnjom lokalnih (naseljskih) i opštinskih vodovoda kako bi se u svim naseljima kompletirala vodovodna mreža. Pritom, rešenje problema vodosnabdevanja u opštinama Žagubica i Kučevo predstavlja prioritet. Na osnovu utvrđenih prirodnih potencijala i pogodnosti, vodosnabdevanje domaćinstava i industrije će se ostvarivati:
izgradnjom reni bunara (u ravničarskom delu regiona);
kaptiranjem izvora (u brdsko-planinskom delu regiona);
zahvatanjem vode direktno iz vodotokova (uglavnom za industriju i to iz Dunava i Velike Morave);
zahvatanjem vode iz malih akumulacija (na malim vodotocima).
Snabdevanje privrede vodom u planskom periodu će se zasnivati na korišćenju podzemnih i površinskih voda. Rezerve podzemne vode nisu dovoljne za zadovoljavanje vodom velikih potrošača, a naročito ne za zadovoljavanje potreba termoelektrana, železare i drugih velikih potrošača. Zbog toga se, u planskom periodu, računa sa korišćenjem površinskih voda ili direktno iz vodotokova ili iz akumulacija. Za velike potrošače koji će koristiti vode direktno iz vodotokova najpovoljnije su lokacije na obali Dunava, a zatim Velike Morave. U ostalim delovima regiona površinske vode za vodosnabdevanje će se koristiti iz manjih ili većih vodnih akumulacija na pritokama Dunava, Velike Morave, Mlave i Peka.
Infrastruktura za neutralizaciju i evakuaciju štetnih, otpadnih i korišćenih materija
S obzirom na prikazano stanje, u planskom periodu se planira i kompletiranje kanalizacionih sistema za sve gradske i opštinske centre, a zatim i za centre zajednice naselja koji sa opštinskim središtima čine osnovnu mrežu centara Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga.
Osim u ovim naseljima opremanje kanalizacijom se očekuje i u drugim većim seoskim naseljima.
Prioritet u izgradnji kanalizacionih sistema imaće naselja u zoni visokih podzemnih voda gde ne postoje povoljni prirodni uslovi ni za evakuaciju atmosferskih padavina. Neophodno je da svaka privredna zona ima zasebno izgrađene kanalizacione sisteme kao i postrojenja za prečišćavanje otpadnih i korišćenih voda.
Prioritet je i izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih i korišćenih voda kako u opštinskim centrima, tako i u ostalim naseljima.
Melioracioni sistemi
Planska rešenja obuhvataju:
očuvanje postojećih lokalnih izvora i bunara po selima;
revitalizaciju zapuštenih manjih vodotokova i kanala, kao i njihovo uređivanje za odvođenje atmosferskih voda;
definisanje i čuvanje koridora za magistralne trase vodovoda, budućih kanalizacionih kolektora i rezervisanje lokacija za planirana PPOV;
održavanje postojećih vodoregulacija, linijskih sistema i objekata odbrane od velikih spoljašnjih i unutrašnjih voda;
nastavljanje uređenja korita i obala pomenutih i drugih vodotokova, sa ciljem da se u celini urede i tako stvore povoljni uslovi za razvoj poljoprivrede, šumarstva, naselja i funkcionisanja infrastrukture;
nastavljanje aktivnosti na izgradnji malih brana (akumulacija) u cilju potpunije zaštite prostora od erozije i plavljenja zemljišta i potpunijeg korišćenja vodnih potencijala za potrebe vodosnabdevanja domaćinstava i industrije, razvoja turizma i rekreacije i korišćenje hidroenergetskih resursa.
Jedan deo navedenih aktivnosti su poslovi koji imaju za cilj, pre svega, zaštitu poljoprivrednih, naseljskih, infrastrukturnih i drugih površina od plavljenja, a zatim i od erozije zemljišta (uključujući i kliženje terena). Druga grupa poslova ima za cilj, pre svega, smirivanje bujica, a zatim i korišćenje hidropotencijala za potrebe vodosnabdevanja, navodnjavanja, proizvodnje električne energije i razvoja rekreacije i turizma. Izgradnja malih brana (akumulacija) planira se, praktično, u okviru svih opština, jer za to postoje potrebni prirodni i stvoreni uslovi.
U Podunavskom okrugu planira se i melioracija oko 60 000 hektara zemljišta. U toj oblasti, planirane su sledeće aktivnosti:
odvodnjavanje i melioracija tzv. Žabarske kasete;
odvodnjavanje i melioracija poljoprivrednog zemljišta u opštini Malo Crniće;
kompletiranje sistema za odvodnjavanje u opštini Veliko Gradište;
kompletiranje melioracionog sistema na tzv. „donjem Kostolačkom ostrvu”;
izgradnja sistema za odvodnjavanje u aluvijalnoj ravni reka Jasenice i Kubršnice;
izgradnja sistema za odvodnjavanje u aluvijalnoj ravni Velike Morave, u zoni ušća Jasenice;
odvodnjavanje i zaštita od površinskih voda u opštini Petrovac na Mlavi.
U bliskoj budućnosti predviđena je mogućnost korišćenja hidropotencijala Velike Morave izgradnjom kaskadnih sistema. Za ovaj hidroenergetski sistem biće rađen poseban plan, prostorni plan područja posebne namene, u skladu sa Zakonom o planiranju i izgradnji. U tom smislu, precizne lokacije budućih kaskada biće utvrđene tim planskim dokumentom.
Korišćenje voda
Vodosnabdevanje naselja i industrije
Obezbeđenje dovoljnih količina vode za vodosnabdevanje stanovništva i industrije vrši se sa izvorišta formiranih u aluvionima reka Velike Morave, Mlave i Peka, kao i iz lokalnih izvora i vrela po naseljenim mestima (kaptaže, kopani bunari). Ova izvorišta mogu se eksploatisati do racionalnog nivoa. Pri tome, u većini slučajeva izvorišta su loše zaštićena što dovodi do pogoršavanja kvaliteta voda.
Stanje distributivnih sistema je takvo da su gubici u mreži u većini naselja preko 35%. Zbog velikih gubitaka specifična potrošnja je previsoka i iznosi u regionu u proseku 400 lit/stanovnik/dan.
Razvoj vodosnabdevanja na razmatranom području, mora se kretati ka povećanju obezbeđenosti isporuke vode korisnicima (97% obezbeđenosti) i ka poboljšanju kvaliteta isporučene vode. S obzirom da su potrebe za vodom u najvećoj meri prerasle mogućnosti lokalnih izvorišta, nedostajuće količine moraju se obezbediti iz regionalnih vodovodnih sistema, koji će omogućiti pouzdano vodosnabdevanje stanovništva, kao i zdravstvenu bezbednost (stvaranje uslova za sprečavanje razvoja epidemija hidričnog porekla).
Izgradnjom funkcionalnih podsistema regionalnog sistema Morava – Mlava obuhvatiće se naselja u srednjem i donjem toku reke Velike Morave, kao i naselja u slivovima reka Mlave i Peka. Sistem Morava – Mlava oslanja se na moravske i dunavske aluvione, a u kasnijim fazama i na akumulacije „Vitman” i „Gradac” na Mlavi, kao i „Dubravica” na reci Dubravici, pritoci reke Pek. Sistem će snabdevati naselja u opštinama Petrovac na Mlavi, Malo Crniće, Žabari, Velika Plana i Smederevska Palanka i gradu Požarevcu, sa mogućnošću povezivanja, radi povećanja pouzdanosti, sa Smederevom, Velikim Gradištem i opštinom Golubac. Kučevski podsistem snabdevaće naselja u opštinama Kučevo i Majdanpek iz lokalnih izvorišta i iz akumulacije Kučevo na Bukovskoj reci, sa mogućnošću dovođenja vode i sa reke Mlave.
Pri tome, lokalna izvorišta podzemnih voda treba dovesti na potreban nivo pouzdanosti i trajno zadržati u sistemu vodosnabdevanja naselja. U uslovima smanjenih privrednih aktivnosti smanjena je i potrošnja vode za tehnološke potrebe. Za potrebe industrije i rudarstva u poređenju sa 1981. godinom, kada je potrošnja bila intenzivna, sada je ona gotovo prepolovljena. U proseku oko 25% vode troši se u te svrhe iz komunalnih vodovoda, dok je tokom 1981. godine ta potrošnja iznosila oko 45%. Najveći potrošači su termoenergetski kompleksi (TE Kostolac i TE Morava na Velikoj Moravi), koji nepovoljno utiču na kvalitet voda, a samim tim i na životnu sredinu, jer koriste protočne rashladne sisteme, pri čemu se upotrebljena voda vraća u reku sa povećanom temperaturom. Kod protočnih sistema, za proizvodnju utroši se oko 0,3-0,5 m3/kWh.
Deo industrije koristi tehnološku vodu iz vlastitih vodovodnih sistema. Ti sistemi uglavnom zahvataju vodu iz podzemnih akvifera, što je veoma nepovoljno jer obaraju nivoe podzemnih voda.
Navedeno ukazuje na činjenicu da se sa oživljavanjem privrednih aktivnosti može očekivati jak „udar” na vodovodne sisteme naselja, koji neće biti u stanju, bez veoma ozbiljnih radova na proširenju izvorišta, da izdrže iole povećanu potrošnju.
Korišćenje kvalitetne podzemne vode za tehnološke potrebe se zabranjuje, osim u slučaju industrija koje koriste vodu kvaliteta vode za piće.
U okviru integralnih rečnih sistema, vodu za tehnološke potrebe treba zahvatati iz rečnih sistema, uz obavezu obezbeđivanja garantovanih ekoloških protoka nizvodno od zahvata. Zato je neophodno da se u narednom periodu postepeno u industrijama prelazi na zamenjivanje izvorišta podzemnih voda odgovarajućim izvorištima površinskih, posebno tranzitnih voda.
Navodnjavanje i odvodnjavanje
Generalno, navodnjavanje zemljišta u Republici Srbiji jako zaostaje za svim susednim zemljama, kao i za mogućnostima i potrebama zemlje. Doline Velike Morave, Mlave i Peka imaju povoljne zemljišne potencijale za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Visoku, stabilnu proizvodnju ograničavaju neravnomerne i nedovoljne količine padavina u vegetacionom periodu. Sušni periodi izraženi su u ovom području, a obradive poljoprivredne površine koje se danas nalaze pod sistemima za navodnjavanje su skromne.
Čak i izgrađeni sistemi za navodnjavanje često se ne koriste, tako da je poljoprivredna proizvodnja pod velikim uticajem meteoroloških faktora. Ozbiljan problem predstavlja i nezavršeni proces komasacije i zaštite poljoprivrednog zemljišta od promene namene i nekontrolisane urbanizacije. Zbog toga je neophodno zaštititi površine pogodne za navodnjavanje bez ograničenja (kategorije I-IIIa), posebno u priobalju reka gde se jedan isti sistem može dvonamenski koristiti i za navodnjavanje i za odvodnjavanje. Potrebno je postojeće pumpne stanice preraditi tako da mogu da rade sa reverzibilnim pumpanjem (izbacujući vodu iz hidrosistema u periodu odvodnje i ubacujući vodu iz reka u kanalski sistem u periodu navodnjavanja). Takođe, treba izgraditi nove savremene sisteme koji bi vodu trošili efikasno (sistemi „kap po kap” i sl.).
Uslove za revitalizaciju i razvoj sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje treba obezbediti u Podunavskom okrugu („Godomin”, „Voćar” i „Šumadija”), kao i u Braničevskom (Požarevački basen i Stig), gde se nalaze i značajne prehrambene industrije.
I pored buduće neophodne izgradnje akumulacija na Velikoj Moravi, Mlavi i Peku, zbog njihovog ograničenog potencijala i budućeg višenamenskog korišćenja treba planirati da se u iste, za potreba navodnjavanja, uvedu i vode tranzitnih reka, kako bi se obezbedio veliki utrošak vode.
Hidroenergetika
Hidroenergetsko iskorišćavanje voda je ekološki najpovoljniji, a u kombinaciji sa višenamenskim korišćenjem voda, najracionalniji vid proizvodnje elektroenergije. Velika Morava, Mlava i Pek poseduju određeni energetski potencijal koji treba iskoristiti (Velika Morava – 1 090 GWh/god, Mlava – 131 GWh/god, Pek – 199 GWh/god).
Mlava je u gornjem toku probila dugu Gornjačko-ribarsku klisuru sa proširenjem kod sela Krepoljin i završetkom klisure kod sela Ždrelo ispred manastira Gornjak. Ovaj potez omogućava izgradnju brane i formiranje višenamenske akumulacije sa sezonskim izravnavanjem, pri čemu bi elektrana bila veće snage od 10 MW. Nizvodno je moguća izgradnja malih protočnih akumulacija na kojima bi se, pored osnovne uloge da poveća proticaj u malovodnom periodu (oplemenjivanje malih voda), izgradile male HE (manje snage od 10 MW) čija se proizvodnja u sušnim periodima svodi na vrlo male vrednosti.
U slivu Peka, na Bukovskoj reci, predviđena je izgradnja višenamenske akumulacije sa elektranom snage preko 10 MW. U gornjem toku Peka moguće je izgraditi male protočne akumulacije sa elektranama snaga manjih od 10 MW.
Na Velikoj Moravi u okviru integralnog projekta uređenja doline Velike Morave, koja se tretira kao pojas intenzivnijeg razvoja, planira se kaskada protočnih HE, čiji se uspori nalaze u granicama rekonstruisanih odbrambenih nasipa. Lokacije i kapaciteti ovih HE biće utvrđeni tokom izrade investiciono-tehničke dokumentacije i odgovarajućeg planskog dokumenta (prostorni plan područja posebne namene).
Generalni stav definisan u ciljevima Prostornog plana Republike Srbije je da se male HE mogu graditi na svim mestima gde ne remete razvoj većih sistema i gde ne ugrožavaju ekološke funkcije vodotoka.
Funkcionisanje ovako složenih sistema zahteva uspostavljanje jasnih odnosa između elektroprivrede i vodoprivrede. Sa povećanjem potreba za vodom ostalih korisnika, a pre svega za vodosnabdevanja i navodnjavanja, biće neophodno da se dosadašnja praksa dominantne pozicije energetskog režima, prilagodi zahtevima vodoprivrede, što će uticati na planiranu proizvodnju električne energije. Posebno ovo treba imati u vidu kada strani investitori finansiraju objekte gde njihovi interesi ne koincidiraju sa interesima vodoprivrede koje treba zakonski zaštititi.
Plovidba
Generalno, zbog tranzicionih problema smanjen je promet na unutrašnjim plovnim putevima u Republici Srbiji. Neravnomeran raspored plovnih puteva je jedan od najnepovoljnijih faktora za ubrzaniji razvoj rečne plovidbe. Tehnički i ekonomski, realno je proširenje plovnih puteva duž Velike Morave, zatim gornjim tokom Južne Morave nedaleko od Niša i kanalom do Niša, kao i duž Zapadne Morave do Kraljeva, a sve u okviru projekta integralnog uređenja tih dolina.
Navedeni plovni putevi značajno bi doprineli razvoju ovih delova Republike Srbije.
Takođe, potrebno je zadržati mogućnost u navedenim projektima proširenja i nadgradnje objekata, čime bi se u nekom periodu stvorili uslovi za realizaciju projekata.
Ribarstvo
Na teritoriji Republike Srbije ribarstvo je zastupljeno na delovima prirodnih vodotoka, u veštačkim akumulacijama i kanalima, kao i u posebnim toplovodnim ili hladnovodnim ribnjacima.
U aluvionima Velike Morave, Mlave i Peka moguće je formirati šaranske ribnjake u depresijama formiranim na delovima obala vodotoka, najvećim delom u donjim delovima toka. Iskorišćenje ovakvih depresija za ribnjake dobro je rešenje jer se one ne mogu koristiti za neku drugu funkciju u prostoru. Proširenje takvog vida korišćenja zemljišta i voda u najnižim priobaljima Velike Morave, Mlave i Peka osnovna je strategija za proširenje ribarstva u okviru integralnih vodoprivrednih sistema.
Hladnovodni (pastrmski) ribnjaci mogu se razvijati na vodotocima najvišeg kvaliteta i to na malim površinama, najčešće u zonama izvorišta. Ribnjaci se mogu graditi samo na lokacijama na kojima ne ugrožavaju izvorišta.
Akumulacije koje se predviđaju za snabdevanje vodom naselja ne mogu se koristiti i za uzgoj riba u kavezima, zbog procesa eutrofikacije.
Eksploatacija građevinskog materijala
Neplanska eksploatacija građevinskog materijala iz aluviona Velike Morave, Mlave i Peka ugrožava hidrotehničke i ekološke parametre ovih vodotoka. Uništavanjem morfologije korita ugrožavaju se izgrađeni objekti na vodotocima (nasipi, obaloutvrde, mostovi i dr.).
Najugroženiji je aluvion Velike Morave kod koga se teško održavaju i izvode objekti za stabilizaciju i uređenje korita. Iskop građevinskog materijala mora biti u funkciji regulacije vodnog toka.
Eksploatacija građevinskog materijala mora se regulisati i izvoditi isključivo na osnovu projekata usklađenih sa projektima planirane vodoprivredne infrastrukture, odobrenih od institucija koje su zadužene za vodoprivredu Republike Srbije u celini.
Zaštita voda
Kanalisanje naselja i odvođenje otpadnih voda
Poboljšano stanje kvaliteta voda u vodotocima Velike Morave, Mlave i Peka u odnosu period 1981. godine je posledica smanjenja industrijske i poljoprivredne proizvodnje tokom devedesetih godina. Porastom privrednih aktivnosti može se očekivati značajno pogoršanje stanje kvaliteta voda.
Zaštita kvaliteta voda je nužna jer najveći deo podzemnih voda koje se koriste i koje će se koristiti za vodosnabdevanje naselja, pripada aluvijalnim podzemnim vodama, koje se prihranjuju iz vodotoka i čiji je kvalitet u direktnoj vezi sa kvalitetom voda u vodotocima.
Popravljanje sadašnjeg stanja kvaliteta voda u vodotokovima imperativ je kao preduslov za korišćenje voda i očuvanje ekosistema. Pored nužnih mera odvođenja upotrebljenih domaćih i industrijskih voda, u gradovima i naseljima regiona čiji je broj stanovnika preko 2 000, neophodno je izgraditi separatne kanalizacione mreže kojim bi se, preko glavnih kolektora, otpadne fekalne vode dovodile do centralnih PPOV. Iste će omogućiti očuvanje kvaliteta vode ispuštanjem tretirane vode potrebnog stepena prečišćavanja (za vodotoke II kategorije BPK5 – 25 mg/l O2, HPK – 125 mg/l O2, USM – 35 mg/l O2).
Industrijske otpadne vode koje ne mogu biti upuštene direktno u fekalnu kanalizaciju, prethodno treba prečistiti lokalnim uređajima (postrojenja za predtretmane), do stepena koji omogućava upućivanje u mrežu, odnosno centralno postrojenje za prečišćavanje. Istovremeno je neophodno i povećanje proticaja u malovodnim periodima.
Da vode ne bi postale ograničavajući faktor razvoja naselja, neophodno je, pored preduzimanja mera u okviru sliva, popraviti režim voda na slivu Velike Morave, dovođenjem voda iz obodnih slivova veće vodnosti (reke Drina, Lepenac, Beli Drim, Pčinja, Dragovištica itd.). Pri tome, popravljanje režima voda izgradnjom akumulacija ima nezamenljivu ulogu. Uz to, neophodna je i izgradnja značajnog broja akumulacija na sopstvenom slivu, radi popravljanja vremenski veoma neravnomernih proticaja.
Odbrana od štetnog dejstva vode
Odbrana od poplava i regulacija reka
Naselja, železničke pruge, industrija, obradivo poljoprivredno zemljište i drugi infrastrukturni sistemi u neposrednom slivu reka Dunav, Velika Morava, Mlava i Pek, od poplava se štite nasipima regulisanih delova tokova, kanalskim sistemima i akumulacijama za ublažavanje poplavnih talasa.
Postojeći zaštitni sistemi moraju se stalno nadgrađivati, a novi, nedostajući u sistemu odbrane, graditi. Razlog za to je što se uzvodnim radovima u slivu, izgradnjom nasipa isključuju inundacije, a prosecima krivina skraćuju korita, čime se pogoršavaju režimi velikih voda.
Takođe, stalnom dogradnjom povećava se stepen zaštite branjenih područja sa računskim vodostajima povratnog perioda 1%. Stepen zaštite je dinamička kategorija i menja se zavisno od promene vrednosti branjenih dobara.
U donjem toku Velike Morave, formirane su kasete, tj. područja oivičena zaštitnim sistemima za odbranu od spoljašnjih i unutrašnjih voda, u kojima su privredni objekti koji se štite. Kasete se moraju dograđivati i završiti. Ovo su pasivne mere koje su veoma značajne, jer je izgradnja velikih akumulacija za prihvatanje poplavnih talasa u regionu, a i po slivovima, nedovoljna.
U planskom periodu, aktivnosti na realizaciji sistema odbrane od voda u regionu treba fokusirati na održavanje i nadgradnju postojećih sistema, uz primenu i neinvesticionih mera (sprečavanje građenja u ugroženim zonama) i izradom planova odbrane od poplava za vode drugog reda.
Budući razvoj sistema za zaštitu od velikih voda podrazumeva poštovanje sledećih principa i kriterijuma:
obezbeđenost zaštite je primerena vrednosti sadržaja koji se brane od poplava. Varira od zaštite od tzv. dvadesetogodišnje velike vode, za zaštitu poljoprivrednih površina van melioracionih područja, do zaštite od tzv. dvestogodišnje velike vode, za zone opštinskog centra i sva ostala naselja opštine;
zaštitni sistemi se skladno moraju uklopiti u urbano i ostalo okruženje, po pravilu dobijajući višenamenske funkcije: a) linijski zaštitni sistemi – kao element urbanog uređenja obala, vodeći računa o funkcionalnom povezivanju naselja sa rekama, b) sistemi za odvodnjavanje – za kompleksne melioracione sisteme i v) retenzije za ublažavanje talasa velikih voda – kao element rekreacionih površina naselja i primenjive u poljoprivrednoj proizvodnji;
na bujičnim vodotocima zaštita se obavlja, gde god je to moguće, aktivnim merama ublažavanja poplavnih talasa retenzijama višenamenskog karaktera i merama koje su predviđene planom za odbranu od bujičnih poplava i drugih pratećih pojava štetnog dejstva voda;
povećanje pouzdanosti zaštitnih sistema realizacijom kaseta, kojima se eventualni proboj linija odbrane lokalizuje na manjoj površini;
nasipi se moraju tako uklopiti u sve druge sadržaje koji se grade u blizini, da ne bude ugrožena njihova funkcija i da u njihovoj blizini nema objekata koji bi mogli da otežaju ili onemoguće njihovo održavanje u periodima dugotrajne odbrane od velikih voda;
odbranu od poplava i bujica usaglasiti i integrisati sa ostalim vodoprivrednim i poljoprivrednim aktivnostima pojedinačnih opština.
Komunikaciona infrastruktura
U planiranju organizacije i uređenje prostora polazi se od pretpostavke da će razvoj poštanskog saobraćaja i telekomunikacija obezbediti ravnomerno zadovoljavanje potreba na čitavoj teritoriji regiona. U planskom periodu će se nastaviti sa proširivanjem mreže komunikacionih veza i objekata u skladu sa potrebama stanovništva (domaćinstava i privrede).
Prioritetna planska rešenja i konkretni zadaci se vezuju za rekonstrukciju postojeće TT mreže, njeno širenje prema korisnicima i pokrivanje postojećih prostornih i funkcionalnih deficita, a mogu se artikulisati kroz:
definisanje i zaštitu postojećih trasa optičkih međumesnih, regionalnih i lokalnih kablova;
pokrivanje teritorije plana mobilnom telefonijom, izgradnjom novih baznih stanica;
širenje savremenih telekomunikacionih sistema i usluga, izgradnjom optičkih kablova do sekundarnih opštinskih centara;
modernizaciju i realizaciju postojeće TT mreže i objekata, kako bi se pokrio deficit brojeva u fiksnoj telefonskoj mreži, izgradnjom Multiservisnih pristupnih čvorova ili Pristupnih čvorova za višestruke usluge (u daljem tekstu: MSAN);
zamenu postojećih analognih telefonskih centrala digitalnim sistemima komutacije i širokopojasnim uređajima najnovije generacije;
decentralizaciju mreže (pretplatnička petlja manja od 1,5 km);
zamenu svih bakarnih kablova na spojnim putevima, optičkim;
uvođenje optičkih kablova u pristupnu mrežu (do većih biznis korisnika i u sve veće stambene objekte).
Dugoročne planske aktivnosti fokusirati na:
dalju transformaciju i modernizaciju postojećih PTT jedinica;
dalju izgradnju mreže digitalnih ATC, odnosno savremenih sistema razvoja TT mreže;
razvoj telematskih ponuda;
razvijanje i širenje mreže optičkih kablova;
izgradnju novih baznih stanica;
jačanje lokalnih televizijskih i radio sistema u funkciji obaveštenosti o aktuelnim događanjima i monitoringu života građana;
zadržavanje postojećih pošta, eventualno otvaranje novih u naseljima i zonama sa većim brojem korisnika i otvaranje „ugovornih pošta” u okviru trgovinsko-ugostiteljsko-servisno-turističkih objekata u selima i proizvodnim zonama;
u okviru telekomunikacija, fizičkom približavanju korisnicima putem MSAN. Odustaje se od izgradnje većeg broja ATC, već se sistem tehnički i eksploataciono razvija putem MSAN, koji zauzimaju manji prostor, a daju mogućnost kvalitetnog korišćenja svih komutacionih usluga.
Komunalna infrastruktura
Komunalni otpad
Osnovni cilj jeste urgentna sanacija postojećih gradskih deponija i minimiziranje štetnih uticaja u budućem periodu, putem korišćenja i primene svih savremenih dostignuća i iskustava u oblasti sanacije i remedijacije. Pod minimiziranjem štetnog uticaja deponije, podrazumeva se preduzimanje najnužnijih mera zaštite životne sredine, tj. maksimalne moguće intervencije koje će, pre svega, zaštititi stanovništvo i okolne objekte od direktnih uzročnika zaraze i zagađenja:
gasova koji se izdvajaju iz tela deponije, što može dovesti do samozapaljivanja i razvejavanja gustog, štetnog dima;
širenja neprijatnog mirisa otpada, koji se pri hemijskim i biološkim reakcijama, a pod dejstvom toplote i atmosferskih padavina, raspada, jer nije prekriven dovoljnom količinom inertnog materijala;
direktnog kontakta ljudi, domaćih životinja i ptica sa otpadom koji je siguran izvor zaraze.
U skladu sa navedenim, osnovna planska rešenja su:
lociranje i izgradnja regionalne deponije na teritoriji Braničevskog okruga u skladu sa zahtevima korisnika i planom detaljne regulacije;
zatvaranje postojećih nesanitarnih deponija na teritoriji svih opština regiona;
zaustavljanje dosadašnjeg trenda prostorne disperzije deponija duž puteva, rečnih tokova i u blizini seoskih i gradskih naselja;
individualno prikupljanje organskog i neorganskog otpada, prerada organskog otpada na lokalnom nivou i dalja distribucija neorganskog otpada krajnjim korisnicima, tj. otkupljivačima sekundarnih sirovina;
utvrđivanje mehanizama sanacije postojećih deponija koje se zatvaraju u gradskim naseljima i van njih, kao i načine rekultivacije zemljišta radi privođenja novim namenama.
Potrebno je izvršiti detaljna geološka i hidrotehnička istraživanja kao i analize kvaliteta podzemnih voda u neposrednoj blizini svake deponije, zbog mogućnosti eventualne ekološke ugroženosti zemljišta. Rekultivacija deponije (zajedno sa istraživanjima) trebalo bi da se obavi u periodu od jedne do tri godine nakon zatvaranja.
U okviru granica lokacije deponije očekuje se i izgradnja PPOV koje nastaju kao sekundarni produkti tretmana i odlaganja komunalnog otpada. Celokupan sistem zasnovan je na definisanju mreže transfer stanica u svakoj pojedinačnoj opštini, iz kojih bi se otpad prevozio na mesto prerade i konačnog odlaganja. Opštinske uprave same određuju lokacije transfer stanica na svojim teritorijama, planovima užih teritorijalnih celina i u skladu sa postojećim projektima za deponije.
Nakon izgradnje regionalne deponije predviđa se zatvaranje svih gradskih deponija i njihova remedijacija i sanacija u skladu sa projektima sanacije i remedijacije postojećih gradskih deponija.
Lokacije transfer stanica moraju da zadovolje osnovne uslove:
locirane na obodima gradova ili sela, na pristupnim putevima ka regionalnoj deponiji;
udaljene najmanje 2 km od zdravstvenih stanica i drugih medicinskih centara sa stacionarnim pacijentima, banja ili prehrambene industrije;
udaljene najmanje 500 m od najbliže zone stambenih naselja, zona zaštite kulturno-istorijskih spomenika ili zona zaštite životne sredine, kao i od autobuskih stanica, skladišta zapaljivih materija i vojnih objekata;
udaljene najmanje 100 m od benzinskih stanica ili stanica za snabdevanje naftom i gasom;
da se ne nalaze iznad instalacija za irigaciju, hidromelioracionih sistema, bilo kakvih objekata podzemne infrastrukture i dr.
Najefikasnije je potencijalne sirovine (staklo, metal, papir i plastiku), separativno odvajati i uključivati u proizvodni proces određenih industrija, organske materije (lišće, otpaci od drveta i trave), kompostirati i prerađivati u organsko đubrivo, a nesagorive i nerazgradive otpatke (šut, pepeo, otpaci kamena, opeke i sl.), koristiti za nasipanje puteva ili druge građevinske potrebe.
Groblja
Osnovno opredeljenje jeste plansko lociranje novih seoskih grobalja i utvrđivanje nadležnosti opštinskih javnih komunalnih preduzeća nad svim seoskim grobljima. Obavezno je uređenje i komunalno opremanje seoskih grobalja vodovodnom i kišnom kanalizacijom i formiranje uprave groblja u svakoj mesnoj zajednici.
Širenje postojećih ili izgradnja novih grobalja na drugim lokacijama, usmeravaće se na osnovu odgovarajućeg urbanističkog plana u lokalne centre, kako bi se obezbedilo njihovo funkcionisanje, uređenje i održavanje u skladu sa pravilima za ovu vrstu komunalnih objekata.
Neophodno je planirati nova ili proširiti stara stočna groblja, ukoliko za to postoje uslovi, u svim opštinama regiona.
Pijace
Osnovno konceptualno opredeljenje jeste poboljšanje higijenskih uslova i uređenje pijaca (zelenih, stočnih i mlečnih) prema utvrđenim standardima. Prioritet ima poboljšanje sanitarnih uslova na postojećim objektima.
Prilikom projektovanja novih pijaca u gradskim i seoskim naseljima, obezbediti saobraćajnu regulaciju oko pijace, odgovarajuće parking površine, adekvatan pristup dostavnim vozilima i ograničiti promet robe van pijačnog prostora.
4. Životna sredina, predeli, prirodna i kulturna dobra
Zaštita životne sredine
Polazeći od stanja kvaliteta životne sredine na području Prostornog plana, utvrđene su kategorije životne sredine:
1) Područja zagađene i degradirane životne sredine – lokaliteti sa prekoračenjem graničnih vrednosti zagađivanja, urbana područja, područja otvorenih kopova lignita, jalovišta, deponije, termoelektrane, koridori autoputeva, vodotoci IV i „van” klase, sa negativnim uticajima na čoveka, biljni i životinjski svet i kvalitet života. U ovoj kategoriji najugroženija područja su Smederevo, Kostolac i koridor autoputa Beograd – Niš. Najveća emisija gasova SO2, NOx i suspendovanih čestica je na području grada Beograda, a zatim u Braničevskom okrugu. Pored Obrenovca i Lazarevca, u Kostolcu su najveće deponije letećeg pepela od sagorevanja uglja u termoelektranama. Urbana područja koja spadaju u ovu kategoriju su i Smederevska Palanka i Požarevac. U ovu kategoriju zagađenosti spadaju i sadašnji vodotoci četvrte i „van” klase.
2) Područja ugrožene životne sredine – lokaliteti sa povremenim prekoračenjem graničnih vrednosti, suburbane zone naselja najugroženijih područja iz I kategorije, seoska i vikend naselja, turističke zone sa prekomernim opterećenjem prostora, područja eksploatacije mineralnih sirovina, DP I i II reda, železničke pruge, velike farme, zone intenzivne poljoprivrede, aerodromi, rečna pristaništa, vodotoci III klase, sa manjim uticajima na čoveka, živi svet i kvalitet života. U ovoj kategoriji su Kučevo, Petrovac na Mlavi, Žagubica, Golubac, Velika Plana, Veliko Gradište, zone intenzivne poljoprivrede (Stig, Braničevo), linije DP I i II reda i pruga i rečna pristaništa.
3) Područja kvalitetne životne sredine – šumska područja, turističke zone kontrolisanog razvoja, poljoprivredne voćarske i vinogradarske zone, područja sa prirodnom degradacijom, livade i pašnjaci, lovna i ribolovna područja, vodotoci II klase, sa preovlađujućim pozitivnim uticajima na čoveka, živi svet i kvalitet života. U ovoj kategoriji su Malo Crniće, Žabari, zone sa voćarstvom i vinogradarstvom, koridori lokalnih puteva, kao i teritorije seoskih naselja opština koje pripadaju II kategoriji, područja sa prirodnom degradacijom (erodirane površine, zaslanjena zemljišta, klizišta, plavni tereni i dr.).
4) Područja veoma kvalitetne životne sredine – područja zaštićenih prirodnih dobara, močvarna područja, područja zaštićena međunarodnim konvencijama, vodotoci I klase, u kojima dominiraju pozitivni uticaji na čoveka i živi svet. U ovu kategoriju spadaju deo Nacionalnog parka „Đerdap”, područje prirodnog dobra Beljanice, Homoljskih i Kučajskih planina i druga zaštićena prirodna dobra.
U područjima u kojima je degradirana i ugrožena životna sredina („hot spots”), neophodno je preduzeti odgovarajuće aktivnosti kroz angažovane projekte koji će sanirati posledice i unaprediti tehnologiju do nivoa da ne zagađuju životnu sredinu (primena BAT).
Koncepcija zaštite i unapređenja kvaliteta životne sredine kroz dalji planski razvoj podrazumeva striktno poštovanje zakonske regulative u svim oblastima. Pored poštovanja zakonskih okvira koncepcija se zasniva na sledećim postavkama:
planiranje razvoja mora biti na principima održivog razvoja, što podrazumeva racionalno korišćenje prirodnih resursa, vode, zemljišta, mineralnih sirovina, kao i svih drugih prirodnih resursa, uz očuvanje i unapređenje ekoloških potencijala prostora, afirmisanje korišćenja obnovljivih izvora energije;
očuvanje prirodnih vrednosti šuma i šumskog zemljišta, kvaliteta vode za piće, vazduha, zaštiti poljoprivrednog zemljišta i očuvanju njegovog kvaliteta za proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane, zaštiti biodiverziteta i ekosistema, zaštiti i unapređenju drugih prirodnih i kulturnih dobara;
upravljanje komunalnim, industrijskim i opasnim otpadom bazira se na opredeljenju smanjenja količine otpada, efikasnijoj reciklaži, bezbednom trajnom zbrinjavanju opasnog otpada iz postojećih privremenih skladišta, a sprovodi se u skladu sa zakonima, uredbama i propisima koji uređuju ovu oblast;
sprovođenjem mera prevencije ekoloških rizika, kao i sanacije posledica industrijskih udesa i sanacije i remedijacije degradiranih područja;
sprovođenjem postupka strateške procene uticaja fazi izrade planskih dokumenata, kao i studije o proceni uticaja na nivou projekata, obezbediti integrisanje osnovnih principa i načela zaštite životne sredine u sve procese planiranja, projektovanja i realizacije;
u skladu sa zakonskom regulativom obezbediti zaštitne zone i odstojanja između objekata sa povećanim zagađenjem, odnosno industrijskim rizikom, od zona stanovanja i drugih vulnerabilnih objekata i zona;
očuvanje prirodnih vrednosti izradom planskih dokumenata uz saradnju sa nadležnim institucijama, i to kroz planiranje sistema zelenih površina grada, planiranje ekološke mreže (mreža vrednih biotopa), izdvajanje karakterističnih tipova predela i dr.
Koncepcija zaštite i unapređenja ostvarivaće se sprovođenjem planskih koncepcija i rešenja, kao i sledećih mera i smernica:
1) zaštite i unapređenja kvaliteta vazduha
preduzimanje mera sistematskog praćenja kvaliteta vazduha – kontrola kvaliteta vazduha na više mernih mesta, a u skladu sa Zakonom o zaštiti vazduha („Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 10/13) i Uredbom o uslovima za monitoring i zahtevima kvaliteta vazduha („Službeni glasnik PC”, br. 11/10, 75/10 i 63/13).
smanjenje emisija zagađujućih materija iz postojećih izvora zagađivanja, propisivanjem i strogom kontrolom graničnih vrednosti emisija iz stacionarnih i pokretnih izvora zagađivanja od strane lokalnih jedinica uprave, na osnovu utvrđenih standarda na nacionalnom nivou (naročito u gradovima Požarevac i Smederevo); razvojem i implementacijom savremenijih mera zaštite u okviru rudarskog basena; smanjenjem zagađenja vazduha emisijama ugljen monoksida iz industrijskih postrojenja na planskom području postavljanjem filtera; primenom ekološki povoljnije tehnologije i sistema za prečišćavanje vazduha u industriji, u cilju zadovoljenja graničnih vrednosti emisije; smanjenjem emisije ugljen monoksida u zoni DP I i II reda; proširenje i tehničko unapređenje sistema daljinskog grejanja opštinskih centara i usklađivanje režima rada postojećih kotlarnica sa propisima; zatvaranjem i sanacijom postojećih deponija;
definisanje regionalne strategije zaštite vazduha, planova u slučaju prekograničnog zagađenja, lokalnih planova kvaliteta vazduha i planova operatera za smanjenje emisija iz stacionarnih postrojenja.
2) zaštite i unapređenja kvaliteta voda
otpadne vode se mogu upuštati u recipijent samo uz primenu odgovarajućeg tretmana, na način i do nivoa koji ne predstavlja opasnost za prirodne procese i koji ne umanjuje njihovo višenamensko korišćenje;
osposobiti postojeća postrojenja za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda i instalirati nove prečistače u industrijama koje ih nemaju. Izvršiti rekonstrukciju postojećih PPOV u cilju povećanja kapaciteta i efikasnosti;
zaštita postojećih i planiranih izvorišta vodosnabdevanja, uspostavljanjem odgovarajućeg režima sanitarnog nadzora i zaštite životne sredine u užoj i široj zoni zaštite izvorišta, kao i rezervacija prostora za planirane akumulacije;
širenje i modernizacija kanalizacione mreže naselja sa odgovarajućim PPOV u opštinama i gradovima;
obaviti sanitaciju seoskih naselja, sa odvođenjem otpadnih voda domaćinstava u propisane vodonepropusne septičke jame, uz organizovanje daljeg postupka sa otpadnim vodama na sanitarno bezbedan način;
unapređenje kvaliteta vodotokova do propisane klase kvaliteta;
revitalizacija i proširivanje vodovodnog sistema i smanjenje gubitaka vode;
čišćenje divljih smetlišta sa obala (posebno Dunava i Velike Morave) i iz korita reka koja ugrožavaju kvalitet vode;
dosledna primena Direktive Evropskog parlamenta i Saveta o uspostavljanju okvira za delovanje zajednice u oblasti politike voda (2000/60/EC) i Zakona o vodama („Službeni glasnik RS”, br. 30/10 i 93/12) u domenu utvrđivanja i koordinacije mera za površinske i podzemne vode;
sistematsko praćenje kvaliteta voda – redovno praćenje vrednosti pokazatelja kvaliteta voda i redovno praćenje sastava otpadnih voda pre ispuštanja u recipijent.
3) zaštite i unapređenja kvaliteta zemljišta
poseban interes je očuvanje zemljišta koje se odlikuje visokim poljoprivrednim vrednostima;
sistematsko praćenje kvaliteta zemljišta, praćenje koncentracije teških metala, arsena i azota u zemljištu (posebno u gradovima Požarevac i Smederevo);
očuvanje funkcija zemljišta sprovođenjem tehničkih i bioloških radova i mera zaštite na evidentiranim erozionim terenima, posebno onim sa ekcesivnom i vrlo jakom erozijom;
rekultivacija postojećih smetlišta, zatvorenih opštinskih deponija (ili deponija u procesu zatvaranja), kompleksa i lokaliteta eksploatacije mineralnih sirovina, privremenih pozajmišta zemlje itd;
sprečavanje zagađenja toksičnim materijama koje se koriste u industriji i poljoprivredi.
Zaštita kulturnih dobara
Planska koncepcija zaštite, unapređenja i razvoja kulturnog nasleđa, zasnovana na principima integrativne zaštite, podrazumeva korelaciju tri ključna elementa – očuvanje, unapređenje i upravljanje kulturnim nasleđem kao resursom – kao efikasan mehanizam koji će stvoriti pretpostavke za trajnu zaštitu nasleđa i integrisanje u savremene razvojne tokove, kao jedini realan put ka njegovom opstanku i rehabilitaciji.
Primarna zaštita, koja se odnosi na čuvanje, održavanje i korišćenje kulturnih dobara, odnosno njihovu zaštitu, konzervaciju i obnovu, treba da se sprovodi kroz mere koje su u skladu sa Zakonom o kulturnim dobrima („Službeni glasnik RS”, br. 71/94, 52/11 – dr. zakon, 52/11 – dr. zakon i 99/11 – dr. zakon) i pravilima urbanističke zaštite, i to kroz različite nivoe tretmana, u zavisnosti od značaja i karaktera baštine. Ovo podrazumeva prethodnu pažljivu revalorizaciju kulturnih vrednosti i osmišljeno intervenisanje kroz urbanističke planove, uz doslednu primenu uslova i mera propisanih od strane nadležne službe zaštite.
Unapređenje kvaliteta kulturnog nasleđa i njegovog okruženja i promovisanje akcija u cilju čvršćeg integrisanja u šire društvene tokove spadaju u domen razvojne koncepcije. Ovo podrazumeva široku platformu delovanja, usmerenu na:
1) aktivno angažovanje najšireg kruga nadležnih i zainteresovanih subjekata u ostvarenju ciljeva zaštite i integracije kulturnog nasleđa (stručne službe, javni, privatni i civilni sektor), kroz utvrđivanje stručnih kriterijuma zaštite, pomoć opštinskoj/gradskoj upravi u definisanju strategije i politike razvoja kulturnog nasleđa, stimulisanje sopstvenika i investitora u poštovanju vrednosti kulturnog nasleđa i njegovom uključivanju u ekonomske tokove;
2) integrisanje delovanja na zaštiti kulturnih dobara u sektorske razvojne politike (npr. u oblasti saobraćajnog i infrastrukturnih sistema – povećanje saobraćajne dostupnosti i infrastrukturno opremanje lokaliteta kulturnih dobara, izmeštanje tranzitnog saobraćaja iz neposrednog okruženja spomeničkih celina, hidrotehničko uređenje prostora u okruženju kulturnih dobara; u oblasti razvoja privrede – disperzija delatnosti u skladu sa vrednostima područja sa aspekta kulturnog nasleđa; u oblasti razvoja turizma – razvijanje odgovarajuće turističke infrastrukture koja će podržati razvoj područja sa kulturnim vrednostima i sl.);
3) povezivanje lokalnih samouprava na osnovama umrežavanja nasleđa u jedinstvenu kulturnu mapu područja, za šta su dobre pretpostavke postojanje većeg broja spomenika izuzetnog značaja (dakle, pod direktnom ingerencijom države), i to na teritoriji oba okruga, a sa druge strane jedinstvena regionalna služba zaštite sa ingerencijama na celom planskom području.
Upravljanje kulturnim nasleđem kao resursom, podrazumeva afirmisanje svih aspekata korišćenja kulturnih dobara usmerenih na jačanje ekonomske osnove. Kulturno nasleđe, po pravilu, predstavlja jedan od osnova turističke ponude nekog područja, ali se istovremeno moraju razvijati i ostali vidovi njegovog korišćenja, pre svega edukativna i privredna dimenzija, koji, međusobno integrisani, moraju da čine odgovarajući pristup nasleđu kao resursu.
Turistički aspekt
Izrazita raznovrsnost, ravnomerna prostorna distribucija, programska specifičnost i značaj kulturnih dobara na planskom području predstavljaju gotovo idealne pretpostavke za intenzivnije aktiviranje kulturnog nasleđa u ukupnu turističku ponudu. Podunavlje, kao integrativni faktor područja u celini, obiluje kulturnim nasleđem koje se na najrazličitije načine može uključiti u jedinstvenu turističku ponudu regiona, ali i na kulturnoj osnovi povezivati ovaj region sa bližim i daljim regionima celog Podunavlja (tematski itinereri vezani za rimski Limes, put rimskih careva, tvrđave na Dunavu i sl). Sa druge strane, dunavsko zaleđe, bogato srednjevekovnim sakralnim spomenicima, ali i očuvanim prirodnim vrednostima područja, predstavlja izuzetan kulturni resurs koji se može povezati, kako sa Podunavljem (preko srednjevekovnih tvrđava na Dunavu i njihovih graditelja), tako i sa širim prostorom i ukupnim srpskim srednjevekovnim graditeljskim nasleđem (manastiri, utvrđenja). Najzad, događaji i spomenici novije srpske istorije (ustanci protiv Turaka i utemeljenje državnosti) povezuju čitavo područje Podunavskog i Braničevskog okruga u jedinstvenu celinu (Požarevac, Smederevo, Smederevska Palanka, Velika Plana) i čine specifičnost koja okruge može povezati sa kulturnim tragovima razvoja samostalne srpske države XIX veka.
Kulturni aspekt
Za promociju i korišćenje kulturnog nasleđa od velikog značaja mogu da budu već afirmisani oblici manifestacionog turizma, zastupljeni u većoj ili manjoj meri u gotovo svim opštinama i gradovima okruga. Oni bi na poseban način mogli da uključe i kulturno nasleđe, kroz odvijanje manifestacija u spomenicima kulture ili kao specifične prateće festivalske programe, promocije, posete kulturnim dobrima, održavanje određenih programa u spomeničkim objektima i sl. Pozitivna iskustva ovakvog korišćenja („Smederevska jesen” i „Tvrđava teatar” u Tvrđavi u Smederevu, povremene kulturne manifestacije i programi u Viminacijumu i dr.), pokazuju da, uz prevashodnu brigu i zaštitu spomeničkih vrednosti, kulturna dobra mogu na izvanredan način da se aktiviraju u najširu kulturnu ponudu, ne samo ovog područja, već i na nacionalnom nivou (posebno dobra od izuzetnog značaja). Ovakav aspekt korišćenja podrazumeva i najšire mogućnosti umrežavanja postojećih ili utemeljenja novih kulturnih manifestacija, koje bi se odvijale na različitim lokalitetima istovremeno, kako unutar regiona, tako i u susednim i daljim regionima.
Ekonomski aspekt
Karakter kulturnog nasleđa Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga može biti podsticaj za ekonomski aspekt korišćenja baštine u najširem smislu. Podsticanje obnove zapuštenih i devastiranih kompleksa, poboljšanje turističke infrastrukture oko značajnih spomeničkih lokaliteta, motivisanje investitorske inicijative ka ulaganju u obnovu baštine i njeno korišćenje za različite oblike turizma i usluga (nautički, eko, etno, vinogradarski, lovni turizam, reprezentativni smeštajni i uslužni kapaciteti), uključivanje kulturnih dobara u privredne manifestacije u okrugu – samo su neki od mogućih vidova ekonomskog aktiviranja kulturnih dobara. Uz tesnu saradnju sa nadležnom službom zaštite, u cilju zaštite i čuvanja spomeničkih vrednosti svakog pojedinačnog dobra, ekonomsko aktiviranje kulturnog nasleđa i njegove okoline (koje uključuje i sve prethodno navedene aspekte korišćenja), predstavlja jedini realan put ka njegovom suštinskom trajanju.
Uslovi i mere zaštite kulturnih dobara
Budući da u postupku izrade ovog plana nije dostavljen akt o uslovima čuvanja, održavanja i korišćenja i utvrđenim merama zaštite kulturnih dobara i dobara koja uživaju prethodnu zaštitu na planskom području, nadležnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Smederevo, uslovima i merama u ovom planu definišu se opšti kriterijumi, uslovi i mere u cilju zaštite kulturnih dobara, sprečavanja njihove degradacije, ali i integrisanja u planska rešenja i propozicije ovog i planova nižeg hijerarhijskog nivoa.
Sistematska zaštita kulturnog nasleđa na planskom području podrazumeva, pre svega, izradu odgovarajuće studije o valorizaciji nepokretnih kulturnih dobara i dobara pod prethodnom zaštitom, koja bi obuhvatala: rekognosciranje terena, istraživanje podataka i prikupljanje dokumentacije; valorizaciju spomeničkih vrednosti evidentiranih i registrovanih dobara; prezentaciju relevantnih podataka o objektima i lokalitetima, na osnovu kojih je moguće utvrditi konkretne pojedinačne mere i uslove zaštite; utvrđivanje posebnih uslova zaštite za objekte ili komplekse, sa definisanjem zona zaštite i zaštićene okoline. Ova studija integrisala bi i sprovedena istraživanja i mere utvrđene prilikom izrade pojedinačnih prostornih planova jedinica lokalne samouprave na obuhvaćenom području. S obzirom na složenost, vrednost i zajednički interes ovog projekta, optimalno je udruženo delovanje svih teritorijalnih jedinica, u saradnji sa nadležnom službom zaštite.
Do izrade ove studije, na planskom području važe opšti uslovi zaštite za sva pojedinačna utvrđena i evidentirana dobra, utemeljeni u Zakonu o kulturnim dobrima, koji podrazumevaju sledeće:
na zaštićenim dobrima i njihovoj zaštićenoj okolini ne smeju se izvoditi nikakvi radovi koji mogu promeniti njihov sadržaj, prirodu ili izgled, bez prethodno pribavljenih uslova i saglasnosti nadležne službe zaštite;
nepokretna kulturna dobra i dobra koja uživaju prethodnu zaštitu mogu se koristiti u svojoj izvornoj, ili odgovarajućoj nameni, na način koji neće ni u čemu ugroziti njihova osnovna spomenička svojstva;
nepokretna kulturna dobra i dobra pod prethodnom zaštitom ne smeju se koristiti u svrhe koje nisu u skladu sa njihovom prirodom, namenom i značajem, ili na način koji može dovesti do njihovog oštećenja;
na arheološkim lokalitetima, na parcelama zaštićenih dobara i na parcelama njihove zaštićene okoline, nije dozvoljeno planiranje nikakve gradnje, osim ako se to izričito odobri posebnim uslovima nadležna služba zaštite;
vlasnik, korisnik ili drugi subjekat koji po bilo kom osnovu raspolaže nepokretnim kulturnim dobrom ili dobrom pod prethodnom zaštitom, dužan je da ga čuva i održava s pažnjom, tako da ne dođe do oštećenja ili uništenja njegovih spomeničkih svojstava;
nije dozvoljeno rušenje, raskopavanje, prepravljanje, preziđivanje, prerađivanje ili izvođenje drugih radova koji mogu promeniti izgled i vrednost kulturnog dobra, bez prethodno pribavljenih uslova i saglasnosti nadležne službe zaštite;
nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture posebnim pravnim aktom utvrđuje konkretne uslove čuvanja, korišćenja i održavanja, kao i uslove za preduzimanje konkretnih mera zaštite za svako pojedinačno nepokretno kulturno dobro ili dobro pod prethodnom zaštitom;
akt o merama tehničke zaštite, koji utvrđuje nadležni zavod, pribavlja se pre izdavanja lokacijskih uslova, odnosno u postupku izrade urbanističkog projekta u celinama gde je Prostornim planom predviđena njihova izrada;
projektna dokumentacija (glavni projekat) dostavlja se nadležnom zavodu na saglasnost.
Planske mere za trajnu i integrativnu zaštitu kulturnih dobara, pored izrade navedene studije, podrazumevaju i implementaciju mera i uslova zaštite u plansku dokumentaciju nižih hijerarhijskih nivoa na celoj obuhvaćenoj teritoriji, kao i definisanje obaveze u pogledu poštovanja i primene propisanih uslova i mera zaštite, koje se odnose na sve aktere aktivnosti u prostoru. Poseban planski tretman zahtevaju kulturna dobra najviše kategorije, kao i značajni kompleksi i celine kulturnih dobara, naročito oni izvan urbanih područja, za koje je najcelishodniji vid integrativne zaštite izrada odgovarajuće urbanističko-planske dokumentacije. Za njih, kao i za integrisana kulturna dobra unutar urbanih područja, važi obaveza pribavljanja posebnih uslova nadležne službe zaštite prilikom izrade planskih dokumenata.
Kao mera trajne i integrativne zaštite kulturnih dobara, propozicijama prostornog razvoja u ovom planu definiše se i set aktivnosti različitog nivoa prioriteta, koji je vezan za kulturno nasleđe i podrazumeva obavezu i saradnju različitih aktera na implementaciji na regionalnom nivou.
Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Savremeni koncept zaštite i upravljanja, polazi od činjenice da je na svim nivoima i u svim fazama planiranja, potrebno definisati prihvatljiv nivo rizika od prirodnih nepogoda, pa zatim sistemom preventivnih, organizacionih i drugih mera i instrumenata intervenisati u cilju sprečavanja njihovog nastanka, odnosno smanjivanja posledica nepogoda na prihvatljiv nivo. Da bi se mogla izvršiti pravilna procena stepena povredivosti prostora, odnosno ograničenja za njegovo korišćenje, potrebno je pristupiti izradi katastra ugroženosti prostora od prirodnih nepogoda u funkciji prostornog planiranja. Na bazi saznanja i istraživanja napravila bi se lista tačaka (zona) mogućih rizika, verovatnoće pojavljivanja, obima posledica i na osnovu toga definisali planovi i prioriteti zaštite u planiranju prostora Republike Srbije.
Podunavski i Braničevski upravni okrug nisu, do sada, imali jasno definisanu politiku zaštite od prirodnih nepogoda, već se ovaj problem rešavao ili kroz sektorske studije za pojedine vrste nepogoda ili kao sastavni deo raznih planskih dokumenata (koji najčešće nisu bili usaglašeni po pitanju ove problematike). Zbog toga, neophodno je u narednom periodu doneti strategiju integralne zaštite od prirodnih nepogoda, koja bi uz odgovarajuće planske i druge potrebne mere i instrumente, morala biti podržana adekvatnom zakonskom, prostorno-planskom, urbanističkom i tehničkom regulativom, naročito u vezi sa politikom korišćenja zemljišta, izgradnje objekata i tehničke infrastrukture.
Koncepcija zaštite od prirodnih nepogoda zasniva se na:
uspostavljanju i jačanju sistema za upravljanje seizmičkim rizikom;
donošenju strategije za smanjenje rizika od zemljotresa;
izradi integralnog informacionog sistema o prirodnim nepogodama čiji bi sastavni deo bio vezan za makro i mikroseizmičku aktivnost;
pripremi i organizovanju preventivnih mera odbrane na osnovu realnog sistema monitoringa na najugroženijim lokacijama;
donošenju strategije za smanjenje rizika od klizišta i drugih pojava nestabilnosti;
uspostavljanju i strogom poštovanju standarda, kriterijuma i normativa za gradnju i održavanje svih objekata u cilju zaštite od pojave kliženja;
izradi jedinstvenog katastra klizišta i nestabilnih padina koji predstavlja baznu, stručnu dokumentaciju za racionalno planiranje prostora;
preduzimanju adekvatnih mera sanacije, melioracije i dr. kod nestabilnih terena;
implementaciji savremenog sistema, u cilju obezbeđenja optimalne koordinacije i sinhronizacije svih aktivnosti na sprečavanju poplava, ili ublažavanju njihovih posledica;
uspostavljanju sistema telekomunikacija koji omogućava maksimalno brzu reakciju svih službi u slučaju opasnosti od poplava;
rekonstrukciji osetljivih delova nasipa i obaloutvrda na vodotocima;
organizaciji hidrotehničkih aktivnosti u toku odbrane od poplava;
izradi plana izdvajanja erozionih područja, što predstavlja zakonsku obavezu za sve opštine;
izradi plana odbrane od poplava za vode drugog reda i izradi procene rizika i planova zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama iz nadležnosti lokalnih samouprava;
uspostavljanju monitoringa malih i srednjih brana za prihvat poplavnih talasa;
brzom otkrivanju pojave šumskih požara, brzoj dojavi o nastanku šumskog požara, brzom i efikasnom gašenju šumskih požara dok su još u početnoj odnosno inicijalnoj fazi;
planiranju mera biološko-tehničke zaštite u šumi (podizanje mešovitih kultura, podizanje bioloških protivpožarnih pruga, naknadno probijanje protivpožarnih pruga, širenje postojećih uređajnih proseka, čišćenje i nega kultura četinara);
izradi integralnog informacionog sistema o prirodnim nepogodama;
definisanju bezbedne površine na slobodnim prostorima koje bi eventualno predstavljale zone evakuacije i sklanjanja stanovnika;
implementaciji savremenog ekspertskog sistema za podršku u odlučivanju (softverski paket DSS -Decision Support System), u cilju obezbeđenja optimalne koordinacije i sinhronizacije svih aktivnosti na sprečavanju poplava, ili ublažavanju njihovih posledica.
Tabela 9: Teritorijalna ugroženost planskog područja nepogodama
Administrativna jedinica
Površina [km2]
Najugroženijenepogodama
[km2]
Udeo u ukupnojpovršini
[%]
Podunavski okrug
1240,09
771,06
62,18
Smederevo
481,47
285,26
59,25
Smederevska Palanka
418,81
152,15
36,33
Velika Plana
339.81
333,65
98,19
Braničevski okrug
3871,72
1764,07
45,56
Požarevac
482,68
268,24
55,57
Veliko Gradište
345,96
172,51
49,86
Golubac
363,51
200,40
55,13
Malo Crniće
269,96
220,93
81,84
Kučevo
723,40
140,05
19,36
Žabari
264,00
264,00
100,00
Petrovac na Mlavi
655,75
451,39
68,84
Žagubica
766,44
46,53
6,07
Ukupno
5111,81
2535,13
49,59
Zaštita prirodnih vrednosti
Osnovne koncepcijske postavke i opredeljenja razvoja aktivnosti iz oblasti zaštite prirode na planskom području, zasnovane su i usaglašene sa opštim principima zaštite prirode, kao i sa drugim sektorskim principima u integralnoj i kompleksnoj oblasti zaštite životne sredine Republike Srbije (posebno u oblasti poljoprivrede, šumarstva, lova i ribolova, rudarstva i energetike, turizma i dr.). Osnovni principi koji su usmereni u strateškoj i razvojnoj politici zaštite prirode, biodiverziteta, geonasleđa i raznovrsnosti predela su:
smanjivanje osiromašenja i degradacije potencijala biodiverziteta i geodiverziteta;
smanjivanje antropogenih pritisaka na vrednosti biodiverziteta i geodiverziteta, ne samo na one koje su već zaštićene ili se nalaze u postupku zaštite, već i na one vrednosti koje su im prostorno i funkcionalno komplementarne;
uspostavljanje integralnog i efikasnog sistema zaštite i održivog korišćenja biodiverziteta i geodiverziteta Republike Srbije.
Poštovanje navedenih principa se zasniva na uvažavanju kriterijuma naučne identifikacije i inventarizacije raznovrsnosti i brojnosti resursa (npr. dinamičko praćenje brojnosti i gustina populacija, veličine areala, strukture staništa, objekata geonasleđa – geoloških, geomorfoloških, hidroloških), održivosti resursa (podjednako biotičkih i abiotičkih), upotrebljivosti resursa, stanja ugroženosti i osetljivosti resursa i njihove obnovljivosti.
Koncepcijske postavke i opredeljenja razvoja oblasti zaštite prirode usmereni su ka održivom korišćenju postojećih prirodnih resursa abiotičkog i biotičkog porekla. U skladu sa prethodnim, potrebno je obezbediti kontrolisanu eksploataciju resursa i pri tome sprečiti pojavu konflikta interesa između sektora zaštite prirodnih vrednosti i ostalih oblasti. Na analiziranom području kao prostori najveće osetljivosti identifikovana su prirodna dobra od izuzetnog nacionalnog, ali i međunarodnog značaja (Nacionalni park „Đerdap” i Park prirode „Beljanica-Kučaj”). Uvažavajući njihov teritorijalni obuhvat, važno je istaći da koncepcija budućeg razvoja ovog prostora, mora biti sinhronizovana sa koncepcijama razvoja i susednih regiona. Takođe, međunarodni značaj Nacionalnog parka Đerdap i strateške i planske smernice politike Republike Srbije iz oblasti zaštite prirode usmerene ka nominaciji ovog nacionalnog parka za UNESCO Listu svetske prirodne i kulturne baštine, kao i MaB (Man and the Bisphere) projekat, obavezujući su putokazi za dosledno strogo poštovanje nacionalnog zakonodavstva iz oblasti zaštite prirode i životne sredine, ali i odgovarajućih međunarodnih kriterijuma.
Kako po svojoj suštini koncepcija zaštite prirodnih vrednosti ne može biti generalizovana u prostoru, tako se sem konstatacije da su zaštićena prirodna dobra neravnomerno raspoređena, u pravcu realizacije politike ravnomernog razmeštaja zaštićenih prirodnih dobara ne uočava mogućnost poboljšanja zatečenog stanja. Nova prirodna dobra zaštićena po nacionalnim kriterijumima, nemoguće je proglašavati ukoliko na određenom prostoru ne postoje adekvatne prirodne vrednosti. U mnogim opštinama u kojima postoje zaštićena prirodna dobra, radi se samo o pojedinačnim spomenicima prirode botaničkog karaktera (zaštićenim stablima ili grupama stabala), čija vrednost je ekološka i naučna, ali nikako ne predstavlja razvojni potencijal (npr. opštine Žabari, Petrovac na Mlavi i Velika Plana i grad Požarevac). Tako će i prostorna disproporcija između Podunavskog i Braničevskog okruga, izražena preko veličine zaštićene površine i broja prirodnih dobara, u planskom periodu biti i dalje prisutna. Međutim, ova disproporcija nije ograničenje u prostornom razvoju okruga u celini.
Ipak, razvojni potencijal Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga se zasniva na postojećim zaštićenim prirodnim dobrima i njihovim vrednostima, ali i planovima za proglašenje novih prirodnih dobara, kao i niza objekata geonasleđa i botaničkih vrednosti koji će se u budućoj zaštiti prepoznavati kao spomenici prirode. Na ovaj način, sem povećanja apsolutnih vrednosti površina pod zaštićenim prirodnim dobrima, ostvariće se suštinski značajnija činjenica – održanje ekološkog i funkcionalnog kontinuiteta u zaštiti i upravljanju između prostorno bliskih predeonih celina i objekata.
Sa istim osnovnim ciljem usmerenim ka održanju ekološkog i funkcionalnog kontinuiteta u zaštiti, trebalo bi posmatrati i uključenje prirodnih dobara u međunarodne programe i inicijative zaštite, ekološke mreže i koridore. Naravno, status pripadnosti određenog prirodnog dobra bilo kojem tipu zaštite po međunarodnim kriterijumima, sem reprezentativnih mogućnosti za promociju nacionalnih prirodnih vrednosti, obavezuje upravljače nad prirodnim dobrom na konstantnu ekspertsku odgovornost.
U dosadašnjem razvoju, uočena je nedovoljno uspešna valorizacija zaštićenih prirodnih vrednosti. Naime, zapažena koncentracija raznovrsnih zaštićenih prirodnih dobara na relativno bliskom prostornom okruženju predstavlja dobar potencijal za razvoj turizma, posebno ekoturizma i rekreacije u prirodi. Do danas ne postoji zvanična evidencija o posećenosti prirodnim dobrima, kao ni prihodima koji su direktno ostvareni od njih. U narednom periodu, neophodno je ovom obliku razvojne politike u sektoru turizma obezbediti značajniji doprinos.
Između ostalog, unapređenje stanja zaštite prirode sem ekoloških i naučnih razloga, mora da ima za cilj i poboljšanje pozicije jedinice lokalne samouprave, ekonomskog stanja i društvene angažovanosti i odgovornosti lokalnog stanovništva. Uspešna realizacija upravljačkih mera i aktivnosti iz oblasti zaštite prirode, moguća je samo uz prihvatanje, podršku i učešće lokalnih zajednica, koje će u zaštiti prirode prepoznati šansu za razvoj, a ne ograničenje u ličnom i ekonomskom razvoju zajednice. U skladu sa zakonskim aktima i dopuštenim mogućnostima, potrebno je podržati i ohrabriti učešće lokalnih zajednica u procesima predlaganja zaštite, ali i upravljanja i starateljstva nad već zaštićenim prirodnim dobrima. Permanentan obrazovni proces i aktivna saradnja između lokalnih zajednica i javnih preduzeća, zavoda za zaštitu prirode i nadležnih ministarstava, doprineće povećanju kvaliteta znanja o prirodnim vrednostima i potrebi unapređenja njihove zaštite i valorizacije.
5. Interregionalne i intraregionalne
funkcionalne veze i transgranična saradnja
Osnovu za međuregionalnu saradnju i funkcionalno povezivanje Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga činiće celine prirodnih sistema (vodni sistem Podunavlja, zatim dolina Velike Morave), infrastruktura (Koridor H), kao i veze koje se odnose na planiranje održivog razvoja različitih segmenata u prostoru (energetske veze, zaštita prirode, održivi razvoj turizma, izgradnja infrastrukturnih objekata, druge ekonomsko-socijalne veze i sl.), kako na području Republike Srbije tako i u širem okruženju.
Osnovni vidovi međunarodne saradnje u planskom periodu odvijaće se u skladu sa definisanim programima saradnje na transnacionalnom nivou, prema Programu transnacionalne saradnje za Jugoistočnu Evropu, za period 2007-2013. godine. U okviru tog programa su projekti koji su vezani za prostor Podunavlja, Dunavski regioni+ (Donauregionen+), Mreža zaštićenih oblasti na reci Dunav i projekat Datourway. Primer transnacionalne saradnje predstavlja planirana transevropska biciklistička ruta „Eurovelo 6” od Atlantika do Crnog mora. Kako će ta maršruta da prati tok Dunava u evropskim zemljama i u Republici Srbiji, dva planska okruga treba da preduzmu potrebne aktivnosti u vezi sa njenom realizacijom.
Podunavski i Braničevski okrug u narednom periodu trebalo bi da se priključe realizaciji svih projekata i zadataka koji će biti definisani akcionim planom u okviru Zajedničke sveobuhvatne strategije za zemlje dunavskog sliva (EU Danube Strategy), na osnovu kojih će u periodu 2014-2020. godine biti opredeljen i poseban evropski fond namenjen razvoju podunavskih zemalja i regiona.
U okviru zaštite prostora, plansko područje je u obavezi da sarađuje i ispunjava sve aktivnosti u vezi sa pružanjem potrebnih informacija za dva lokaliteta koja su uvršćena u EMERALD mrežu Republike Srbije (Nacionalni park „Đerdap” i spomenik prirode Šalinački lug), kao i ostalih zadataka koji se odnose na zaštitu karpatskog područja dela Braničevskog okruga, a propisane su novim programima Karpatske Konvencije. Zaštita drugih značajnih prirodnih lokaliteta na planskom području, podrazumevala bi sprovođenje potrebnih aktivnosti za upis u listu rezervata biosfere programa MaB, a lokaliteta kulture (na području dela Nacionalnog parka „Đerdap”, Smederevska tvrđava) u Listu svetske baštine UNESCO.
Kad je u pitanju prekogranična saradnja, potpomognuta IPA (Instrument for Pre-accession Assistance) fondom, do 2013. godine se završila mogućnost realizacije projekata između Braničevskog okruga i rumunskog pograničnog područja, u prvom redu najbliže županije Karaš – Severin. Lokalne samouprave Braničevskog okruga treba što pre da iskoriste mogućnost definisanja zajedničkih projekata koji bi se odnosili na ekonomski razvoj, podršku lokalnoj/regionalnoj društveno-ekonomskoj infrastrukturi, razvoj turizma, razvoj MSP, podršku istraživanju i razvoju i inovativnosti u pograničnim regionima. Osim definisanih prioriteta, ovim programom saradnja sa Rumunijom treba da obuhvati i modernizaciju graničnih prelaza, bilateralnu saradnju koja se odnosi na održavanje i unapređivanje plovnog puta Dunava, održavanje i sprovođenje mera zaštite Đerdapskog jezera, objedinjavanje zaštite kulturnih i prirodnih celina duž Đerdapa i druge vidove saradnje. Realizaciju ciljeva u vezi sa razvojem pogranične saradnje moguće je ostvariti i preko postojeće evroregionalne saradnje „Middle Danube – Iron Gate” (Srednje Podunavlje – Đerdap), ili da se područje plana angažuje u formiranju nove evroregionalne saradnje. Lokalnu saradnju moguće je ostvarivati i nezavisno od postojećih definisanih evropskih programa.
Međunarodne interregionalne veze potrebno je dalje razvijati bar po osnovu bratimljenja gradova i opština. Interregionalne veze na području Republike Srbije, kao i intraregionalne veze na teritoriji planskog područja, odvijaće se u zavisnosti od geografskog položaja lokalne samouprave i konkretnih regionalnih projekata saradnje sa područjima okolnih okruga. Osim nacionalnih mera koje se odnose na realizaciju zajedničkih, regionalnih infrastrukturnih objekata (regionalni sistem vodosnabdevanja, odvođenje voda i deponovanje otpada), potrebno je udruživanje lokalne samouprave u sprovođenju kolektivnih akcija, kako u tom segmentu razvoja, tako i kad je u pitanju razvoj privrede ili zaštita prostora.
Konkretne mere saradnje bi sadržale rešenja za integralni razvoj turizma (npr. korišćenjem iskustava projekta Datourway), ne samo na prostoru Podunavlja, nego i povezivanje atraktivnih prirodnih i kulturnih lokaliteta, kroz definisanje turističkih tura koje bi obuhvatale plansko područje i okolne okruge. Redefinisanje smederevske luke u odnosu na beogradsku i pančevačku luku, bilo bi značajno s obzirom na mogućnost njihovog povezivanja u sistem multimodalnog čvora, uz specijalizaciju lučkih i logističkih usluga i funkcija. Dominantna granska proizvodnja većih preduzeća (metalna, drvna i prehrambena industrija) treba i u budućem periodu da bude podsticaj za otvaranje MSP kompatibilnih delatnosti. Pored najznačajnija dva regionalna centra, u skladu sa politikom policentričnog razvoja, treba i ostala gradska naselja male i srednje veličine, u skladu sa principom supsidijarnosti, da ojačaju svoje međuregionalne odnose u procesu funkcijske saradnje. Zaštita okruženja ne može se zamisliti bez zajedničkih aktivnosti van administrativnih granica bilo kog teritorijalnog nivoa. Ona bi obuhvatala zaštitu prirode koja se ne bi odnosila samo na kategorisana prirodna dobra, zatim zaštitu dobara kulture, kao i sve mere koje će sprečiti zagađivanje okruženja (Kostolački basen).
Uspešan proces međufunkcijskih lokalnih/regionalnih povezivanja zavisi od načina upravljanja. U tom smislu, potrebna je nacionalna podrška u određivanju institucionalnih nadležnosti, kako na regionalnom tako i na lokalnom nivou, kao i povezivanje sa spoljnim partnerima pri interregionalnoj i intraregionalnoj koordinaciji. Veliki doprinos u unapređivanju razvoja i podizanju standarda građana ima Regionalna razvojna strategija Braničevsko – podunavskog okruga za 2009-2013. godinu (MSPNE Serbia, februar 2009. godine). Zajedničko planiranje širih teritorija od područja Prostornog plana obuhvata i širenje inovacija i uspostavljanje jedinstvene baze podataka u skladu sa evropskim standardima. Već usvojeni prostorni planovi ili planovi čija je izrada u toku, a obuhvataju delove dva okruga i susedna područja, takođe, predstavljaju podsticaj međuregionalne i unutarregionalne saradnje u procesu njihove realizacije (npr. planovi područja posebne namene vezani za Koridor H, IZ u Smederevu, Nacionalni park „Đerdap”, podunavski plovni put – Koridor VII, Kostolački ugljeni basen, Prirodno dobro „Beljanica-Kučaj”, zatim susedni regionalni prostorni planovi, kao i brojni prostorni planovi jedinica lokalne samouprave i sl). Najzad, edukacija stanovništva o značaju saradnje, uz poboljšavanje dostupnosti, smanjivanje razdaljine i ublažavanje odvojenosti od okruženja, kao i podsticanje alternativnog finansiranja uz učešće dijaspore i privatnih preduzetnika, takođe, doprinose prostornim integracionim procesima planskog područja.
6. Korišćenje i osnovna namena prostora
Plansko područje u celini, karakterišu značajne razlike između okruga i jedinica lokalnih samouprava u pogledu veličine i osnovnih raspoloživih resursa (ukupne teritorije, poljoprivrednog zemljišta, šumskih površina, građevinskog i vodnog zemljišta, demografskih i drugih resursa), nivoa razvijenosti (stepena zaposlenosti i nezaposlenosti, budžetskih sredstava, zarada i dr.), kao i privredne strukture.
Plansko područje obuhvata teritoriju od 5 113 km2 (5,8% područja Republike Srbije), pri čemu je Braničevski okrug preko tri puta veći od Podunavskog. Poljoprivredno zemljište zahvata blizu 343 000 ha (6,7% od ukupnog Republike Srbije) i predstavlja oko 67% ukupne površine regiona, s tim da je njegovo učešće u Braničevskom niže (62,1%), a značajno više u Podunavskom upravnom okrugu (82,3%). Braničevski okrug ima blizu 2,5 puta više poljoprivrednog zemljišta od Podunavskog okruga. U regionima učešće poljoprivrednih u ukupnom zemljištu je veće u odnosu na republički prosek (57,6%).
Obrasle šumske površine na nivou regiona iznose oko 117 307 ha (6% republičkih) i zahvataju oko 23% teritorije okruga. Skoro celokupne šumske površine nalaze se na području Braničevskog okruga i u ukupnom zemljišnom fondu okruga učestvuju sa 28,9%, dok u Podunavskom sa svega 4,6%.
Građevinsko zemljište regiona iznosi oko 337 km2, i predstavlja 4,8% od građevinskog zemljišta u Republici Srbiji, što je niža zastupljenost od prosečne republičke (9,3%). Razlike na nivou okruga su u tom pogledu vrlo naglašene, jer u Braničevskom okrugu, građevinsko zemljište čini samo 3,7% od ukupne površine, dok na području Podunavskog čak 15,3%. Karakteristično je da se od ukupnog građevinskog zemljišta Podunavskog okruga, oko 80% nalazi na području Smedereva (gde su zone luke Smederevo, Železare Smederevo d.o.o. i druge IZ, najveći privredni „potrošači” građevinskog zemljišta).
Vodno zemljište je predstavljeno delom reke Dunav, koji je ujedno i severna granica regiona, i delovima slivova Velike Morave, Mlave i Peka kao najvećih reka na području Prostornog plana. Vodno zemljište obuhvata oko 2% teritorije.
Promene u nameni prostora izvršiće se izuzetno pretvaranjem poljoprivrednog i šumskog u građevinsko zemljište. Najznačajnije izmene u bilansu namene prostora uslediće daljim razvojem rudarstva i širenjem rudarskog kompleksa u Kostolcu, potencijalnim širenjem postojećih, kao i otvaranjem novih otvorenih kopova i izgradnjom pratećih objekata i infrastrukture.
Pošumljavanje će se izvesti na poljoprivrednom zemljištu lošijeg boniteta, a posebno na prostorima zahvaćenih erozijom. Takođe, predviđenom rekultivacijom jalovišta i napuštenih kopova, znatno će se unaprediti stanje šumovitosti.
Izgradnja infrastrukturnih objekata obuhvataće izgradnju tzv. „Dunavske magistrale”, određenih „vezivnih” koridora DP I i II reda, kao i drugog koloseka železničke pruge u okviru Koridora H. Takođe, deo vodnog zemljišta će promeniti namenu u građevinsko izgradnjom luka, pristaništa i marina na Dunavu i Velikoj Moravi.
Pored ovih, predviđene su i manje transformacije poljoprivrednog i šumskog zemljišta u građevinsko, potencijalnim razvojem dispergovanih turističkih kapaciteta, kao i prateće sportsko-rekreativne infrastrukture.
V. IMPLEMENTACIJA PLANA
Mere za podsticanje regionalnog razvoja
i ravnomernog teritorijalnog razvoja
Osnovno plansko opredeljenje je postizanje većeg stepena funkcionalne integrisanosti područja Prostornog plana. Bitnim se smatra obezbeđenje uslova za znatno veću saobraćajnu, infrastrukturnu i ekonomsku integraciju u odnosu na okruženje, u prvom redu sa susednim funkcionalnim područjima, čemu posebno pogoduju saobraćajno-geografski položaj i planirani razvoj privredno-radnih zona i infrastrukturnih sistema.
Uporišta ravnomernijeg razvoja su: a) podizanje nivoa kvaliteta života kroz modernizaciju i izgradnju komunalne i saobraćajne infrastrukture, kao i objekata javnih službi; b) podsticajne mere od strane državnih i drugih fondova za razvoj lokalnih zajednica i v) tehnološko unapređenje postojećih i izgradnja novih privrednih objekata u okviru planiranih radnih zona, turističkih kompleksa i mreže objekata kompatibilnih poljoprivrednom, vodnom i šumskom zemljištu.
Aktivnosti razvoja seoskih naselja se usmeravaju ka postepenoj i održivoj ekonomskoj, socijalnoj i fizičkoj obnovi postojećih objekata, kao i energetski efikasnoj izgradnji novih. Osnovne mere koje će se sprovoditi su:
podjednako tretiranje seoskih naselja kada je u pitanju kvalitet života stanovništva – sve uslužne sadržaje „približiti” seoskom stanovništvu, poboljšanjem lokalnih saobraćajnih veza i infrastrukturnim opremanjem;
unapređivanje kvaliteta življenja na selu – kombinovani razvoj poljoprivrede i drugih privrednih, uslužnih i posredničkih delatnosti (mali i srednji proizvodni pogoni, etno i sportski turizam, domaća radinost, zanatstvo, trgovina, servisne usluge);
povoljniji uslovi sadržani u odgovarajućoj poreskoj i stimulativnoj politici;
razvoj neagrarnih i drugih aktivnosti vezanih za angažovanje seoskog stanovništva (uključivanje stanovništva u razvoj uslužnih delatnosti, edukacija poljoprivrednog stanovništva, obnavljanje etno-zanata, stimulisanje privatne inicijative u sektoru javnih službi, podsticanje posebnih programa u kulturi, sportu i rekreaciji, u cilju daljeg razvoja duhovne i materijalne vrednosti sela);
čuvanje prirodnih vrednosti uz stalnu brigu o zaštiti životne sredine, kao i negovanje vrednosti kulture i običaja;
organizovanje kulturnih manifestacija;
obnova i promocija tradicionalnog graditeljstva;
prostorno-sistemska integracija u zajednice naselja.
2. Smernice za izradu planskih dokumenata i
druge razvojne dokumentacije za područje Prostornog plana
Prostorni plan će se sprovoditi razradom planskih rešenja i propozicija, prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima i sektorskim planovima i programima u skladu sa zakonom.
Donošenje prostornih i urbanističkih planova
Na osnovu ovog prostornog plana Vlada će doneti:
Prostorni plan područja posebne namene slivnog područja vodoakumulacije „Gornjak”;
Prostorni plan područja posebne namene slivnog područja vodoakumulacije „Kučevo”.
Prostorni planovi područja posebne namene će biti usklađeni sa ovim prostornim planom.
Razradu ovog prostornog plana i navedenih prostornih planova područja posebne namene na nivou urbanističkog plana utvrdiće Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture u saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede i zaštite životne sredine (za delove uže zone sanitarne zaštite vodoakumulacija) i nadležnim stručnim službama upravnih okruga, opština/gradova.
U skladu sa odredbama Zakona o planiranju i izgradnji, nadležne skupštine obuhvaćenih opština/gradova uskladiće u celosti prostorne planove jedinica lokalne samouprave za teritorije svojih opština/gradova sa planskim koncepcijama, rešenjima i propozicijama ovog prostornog plana u zakonom utvrđenom roku. Do usklađivanja, važeći prostorni i urbanistički planovi se mogu primenjivati u delovima koji nisu u suprotnosti sa planskim koncepcijama, rešenjima i smernicama Prostornog plana.
Prioritet u pripremanju i donošenju urbanističkih planova, imaće sedišta opština/gradova, turistička mesta, granični prelaz na reci Dunav, mikrorazvojni centri (posebno u pograničnim područjima), prostorne kulturno-istorijske celine i arheološki lokaliteti, zone izgradnje za industriju, MSP i infrastrukturne sisteme (posebno od regionalnog značaja) čiji će razvoj podsticati Republika Srbija.
U skladu sa Zakonom o vanrednim situacijama („Službeni glasnik RS”, br. 111/09, 92/11 i 93/12) prilikom izgradnje stambenih objekata sa podrumima, nad podrumskim prostorijama graditi ojačanu ploču koja može da izdrži urušavanje objekta.
Na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine (čl. 35. i 36.), Zakona o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu i Zakona o proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 36/09), u toku implementacije Prostornog plana radiće se, u skladu sa odlukama nadležnih organa, strateške procene uticaja na životnu sredinu za prostorne planove područja posebne namene, prostorne planove jedinica lokalne samouprave i urbanističke planove.
Sprovođenje Prostornog plana u regionalnim i sektorskim
planovima i programima
Razvojni dokumenti regionalnog razvoja za celo, ili delove planskog područja, predstavljaju, u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju („Službeni glasnik RS”, br. 51/09 i 30/10), jedno od polaznih osnova za izradu dokumenata prostornog planiranja i dokumenata za sprovođenje prostornih planova.
Sprovođenje i razradu planskih koncepcija, rešenja i propozicija utvrđenih Prostornim planom u sektorskim planovima i programima u skladu sa zakonom obezbeđuju:
ministarstvo nadležno za vodoprivredu, odnosno Republička direkcija za vode, u saradnji sa JVP „Srbijavode” i nadležnim opštinama/gradovima: usklađivanjem godišnjih programa izgradnje, rekonstrukcije i održavanja vodoprivrednih objekata za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta i za obezbeđenje voda za tehničke potrebe; izradom odgovarajuće studije o snabdevanju i odvođenju otpadnih voda na turističkom prostoru/rizortu Beljanice; izradom projekta antierozione zaštite za slivove planiranih akumulacija; izradom projekata regulacije reka i uređenja rečnih korita (sa kojim se usklađuju projekti eksploatacije rečnog nanosa);
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja vodovodne i kanalizacione infrastrukture; planova i dvogodišnjih programa upravljanja otpadom i odlukama o komunalnom redu;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za vodoprivredu, donošenjem plana za proglašenje erozionih područja na teritoriji opština/gradova i plana odbrane od bujičnih poplava na vodotokovima van sistema redovne odbrane od poplava;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poljoprivredu, asocijacijama poljoprivrednih proizvođača i vlasnicima zemljišta: ispitivanjem agropedoloških osobina zemljišta; donošenjem integralnih programa zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta, programa razvoja stočarstva, programa razvoja povrtarstva, programa obnove pašnjačkog stočarenja, programa razvoja organske, tj. ekološke proizvodnje hrane i dr;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa nadležnim ministarstvima, mesnim zajednicama, privatnim sektorom i nevladinim organizacijama, utvrđivanjem lokalne politike zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, razvoja kulture i fizičke kulture i donošenjem akta o mreži objekata dečjih vrtića i osnovnih škola u opštinama/gradovima;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, uz pomoć nadležnog ministarstva, turističkih organizacija i turoperatera, različitih nevladinih i drugih organizacija, donošenjem programa razvoja turizma sa predinvesticionim studijama (opravdanosti), programa promotivnih aktivnosti, programa uređenja i opremanja građevinskog zemljišta na turističkim prostorima, programa edukacije stanovništva i njihovog uključivanja u organizaciju turističkih programa i dr;
Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume”: revizijom opštih osnova gazdovanja šumama; u saradnji sa vlasnicima zemljišta izradom programa gazdovanja šumama i pošumljavanja zemljišta u privatnom vlasništvu, kojima bi se pouzdanije utvrdilo stanje ovih šuma, a planovima gazdovanja uvažili opšti zaštitni i posebni posednički interesi za svaki deo šume; izradom i realizacijom programa antierozivnog uređenja područja (naročito slivova regionalnih izvorišta voda i površina u okviru sektora turističkog područja „Beljanica”);
Lovački savez Srbije i korisnici lovnog područja revizijom, odnosno donošenjem lovnih osnova za gazdovanje lovnim područjem i lovištima i godišnjih planova gazdovanja lovištima u obuhvatu ovog prostornog plana;
korisnici ribarskih područja donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa unapređenja ribarstva;
Javno preduzeće „Putevi Srbije”, u saradnji sa nadležnim opštinskim/gradskim upravama, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa izgradnje, rehabilitacije i održavanja DP;
nadležne opštinske/gradske uprave, odnosno opštinske/gradske direkcije/zavodi nadležni za puteve, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja opštinskih puteva;
Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije” usklađivanjem srednjoročnih planova, odnosno dvogodišnjih programa razvoja energetike, odnosno distribucije električne energije;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem planova razvoja energetike kojima se utvrđuju potrebe za energijom na području opština/gradova, uslovi i način obezbeđivanja neophodnih energetskih kapaciteta i donošenjem programa racionalnog korišćenja energije;
rudarska preduzeća, koja vrše istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, u saradnji sa nadležnim republičkim organima, skupštinama obuhvaćenih opština/gradova i privrednim komorama doneće, uz saglasnost Vlade, posebne srednjoročne programe razvoja i sanacije za delove područja na kojima je završena ili predstoji eksploatacija mineralnih sirovina;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem srednjoročnog plana zaštite od buke, programa i plana monitoringa životne sredine (vazduha, buke, zemljišta i dr) i programa praćenja dokumentacije o strateškim procenama uticaja planova i procenama uticaja projekata na životnu sredinu;
upravljači zaštićenih područja donošenjem plana upravljanja i godišnjih programa upravljanja zaštićenim područjima;
nadležne opštinske/gradske uprave, u saradnji s ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine, realizacijom akcionih programa zaštite životne sredine za područje opštine/gradova izradom lokalnog ekološkog akcionog plana ukoliko ga do sada nisu usvojile;
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, odnosno Zavod za zaštitu spomenika kulture Smederevo u saradnji s nadležnim opštinskim/gradskim upravama i privatnim sektorom, utvrđivanjem srednjoročnih i godišnjih programa istraživanja i zaštite nepokretnih kulturnih dobara.
Planska rešenja preispitaće se i bliže odrediti (za objekte iz člana 133. Zakona o planiranju i izgradnji) izradom prethodnih studija i studija opravdanosti, u skladu sa navedenim zakonom.
3. Prioritetni i strateško-razvojni projekti prve etape
sprovođenja Prostornog plana
Geološki resursi
Prioritetna planska rešenja u oblasti geoloških resursa:
Proširenje proizvodnje u Kostolačkom basenu, aktiviranjem značajnih rezervi lignita u ležištu Drmno – JP „Elektroprivreda Srbije”;
Ponovno otvaranje ležišta uglja u basenima Radenke i Rakove Bare – država preko svojih javnih preduzeća ili koncesionar;
Završetak detaljnih istraživanja i aktiviranje proizvodnje zlata i volframa u Blagojevom Kamenu – država preko nadležnog ministarstva ili zainteresovani koncesionar;
Izvođenje geoloških istraživanja nafte i gasa u cilju otkrivanja i bilansiranja novih rezervi nafte i gasa i uvođenje u proizvodnju novih naftno-gasnih polja – NIS a.d. Novi Sad;
Detaljna hidrogeološka istraživanja radi definisanja rezervi i kvaliteta podzemnih voda za potrebe vodosnabdevanja, kao i komercijalne proizvodnje flaširanih voda – nadležno ministarstvo ili zainteresovani investitor;
Izrada projekata valorizacije speleoloških objekata i obezbeđivanje stručnog nadzora nad sprovođenjem mera njihove zaštite – zavod za zaštitu prirode, stručne službe nadležnog ministarstva, speleološka društva.
Mreža javnih službi
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja i prostorne distribucije javnih službi i delatnosti:
Unapređenje efikasnosti rada i inoviranje organizacije pružanja javnih usluga u lokalnim samoupravama, uz intersektorsko umrežavanje relevantnih službi;
Razvoj programa za povećanje dostupnosti javnih službi korisnicima (na nivou jedinica lokalne samouprave), kroz modele komplementarnih sadržaja i mobilnih usluga;
Regionalna saradnja na umrežavanju delatnosti u javnom sektoru (posebno nestandardnih i elitnih sadržaja), kroz ravnomernu prostornu distribuciju objekata i sadržaja, formulisanje zajedničkih programa, sinhronizovanu izgradnju kapitalnih objekata, usklađivanje obrazovnih profila srednjeg, višeg i visokog obrazovanja prema potrebama lokalnih zajednica, ali i okruga u celini i sl. U ovaj segment saradnje može da bude uključena i zdravstvena zaštita, u smislu većeg korišćenja kapaciteta postojećih centara regionalnog karaktera i njihova postepena specijalizacija (centri u Smederevu, Požarevcu, Smederevskoj Palanci).
Tabela 10: Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Rešenje/ Projekat
Finansijsko- ekonomske mere
Pravne mere
Organizacione mere
Tehničke mere
1.
Unapređenje efikasnosti rada i inoviranje organizacije pružanja javnih usluga u lokalnim samoupravama;
Sredstva budžeta lokalnih samouprava;
Finansijska
pomoć resornih ministarstava u oblasti unapređenja pojedinih sektora javnih službi;
Donošenje odgovarajućih odluka na nivou lokalnih samouprava;
Reorganizacija uprava (organizacija, sistematizacija i dr.);
Angažovanje nosilaca funkcija upravljanja na nivou gradova i opština;
Angažovanje zaposlenih u javnom sektoru na realizaciji;
Opremanje prostora;
Edukacija zaposlenih;
Reorganizacija,prekvalifikacija postojećih kadrova i sl;
2.
Razvoj programa za povećanje dostupnosti javnih službi korisnicima;
Sredstva budžeta lokalnih samouprava;
Finansijska
pomoć resornih ministarstava u oblasti unapređenja pojedinih sektora javnih službi;
Donošenje odgovarajućih odluka na nivou lokalnih samouprava;
Reorganizacija uprava (organizacija, sistematizacija i dr.);
Angažovanje nosilaca funkcija upravljanja na nivou gradova i opština;
Formiranje izdvojenih službi u naseljima;
Formiranje mobilnih ekipa i sl;
Opremanje prostora;
Edukacija zaposlenih;
Reorganizacija,
Prekvalifikacija postojećih kadrova i sl.
3.
Regionalna saradnja na umrežavanju delatnosti u javnom sektoru.
Obezbeđivanje sredstava lokalnih samouprava (po principu saradnje i subsidijarnosti);
Sufinansiranje nadležnih ministarstava (kao podrška integrisanom delovanju u pojedinim oblastima, odnosno na konkretnim zajedničkim projektima).
Donošenje odgovarajućih odluka i potpisivanje sporazuma / ugovora o saradnji lokalnih samouprava.
Izrada zajedničkih programa;
Definisanje zajedničkih projekata i njihovo kandidovanje za finansiranje ili izgradnju;
Formiranje zajedničkih timova za praćenje i realizaciju;
Uključivanje nadležnih institucija i službi na nivou lokalnih samouprava.
Privredne delatnosti i turizam
Poljoprivreda
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja poljoprivrede su:
Unapređenje stanja, zaštita i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta. Primarni cilj projekta podrazumeva uspostavljanje sistema kojim će se na adekvatan način vršiti zaštita od degradacije, prenamene i preteranog korišćenja, adekvatna organizacija i uređenje poljoprivrednog zemljišta, radi poboljšanja organizacionih, tehničko-tehnoloških, ekoloških i ekonomskih uslova poljoprivredne proizvodnje, na racionalan i održivi način.
Poboljšanje i proširenje asortimana poljoprivrednih proizvoda. Projekat podrazumeva poboljšanje proizvodnih kapaciteta unapređenjem i prilagođavanjem poljoprivredne proizvodnje potrebama i zahtevima tržišta po količini i kvalitetu, ali i uvođenje novih proizvoda kao produkta komplementarnih aktivnosti van konvencionalne proizvodnje. Može se realizovati zasebno, ali i u okviru projekta „Bašta Srbije”, čija je realizacija u toku.
Jačanje mreže stručnih i savetodavnih službi. Edukacija proizvođača i poljoprivrednika radi nadogradnje i prilagođavanja znanja i izrade specifičnih programa sticanja i primene novih veština i tehnoloških dostignuća putem mreže naučnih, istraživačkih, obrazovnih i savetodavnih službi i institucija.
Program integralnog razvoja ruralnih prostora. U cilju postizanja integralnog ruralnog razvoja podsticati nove izvore prihoda izvan tradicionalne poljoprivrede i stvarati sistem tzv. multifunkcionalne poljoprivrede.
Podsticanje i osposobljavanje poljoprivrednika za formiranje udruženja i rekonstrukciju zadruga. Cilj programa je osposobljavanje poljoprivrednika i ostalih žitelja sela za poslovno i strukovno povezivanje (zadružno povezivanje porodičnih gazdinstava i osnivanje seljačkih strukovnih udruženja, udruživanje u poljoprivredni klaster, formiranje agrobiznis centara i zona), radi povećanja konkurentnosti.
Formiranje integralnog poljoprivrednog informacionog sistema (u daljem tekstu: PIS). Uspostavljanje odgovarajućeg sistema praćenja i nadzora. Shodno tome, neophodno je predvideti da se izvrši i uvođenje jedinstvene evidencije nepokretnosti i uspostavi sistem poljoprivrednih knjigovodstvenih podataka usklađen s pravnim redom i zahtevima legislative EU (Farm Accountancy Data Network – FADN).
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
1) Unapređenje stanja, zaštita i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta:
a) Ekonomsko-finansijske mere:
opštinska i republička sredstva;
podsticajna sredstva budžeta Republike Srbije za unapređenje sela;
krediti i druge beneficije licima koja rekultivišu prekomerno zauzeta i degradirana zemljišta;
poreske olakšice za primenu odgovarajućih mera biološke zaštite i rekultivaciju submarginalnih zemljišta;
obezbeđenje sredstava za uspostavljanje pouzdane i ažurne katastarske evidencije zasnovane na stvarnom stanju i usklađene sa zemljišnim knjigama;
uspostavljanje komercijalnih kredita sa kamatama koje su uobičajne za sisteme za odvodnjavanje i navodnjavanje u svetu;
uključivanjem dela sredstava strateških partnera i zajedničkih ulaganja radi obezbeđenja sredstava za povećanje proizvodne sposobnosti zemljišta;
obezbeđenje sredstava za antierozivnu i ekološku zaštitu, premer zemljišta i druge geodetske radove;
međunarodni programi i fondovi za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU.
b) Pravne mere:
donošenje uredbe o uspostavljanju sistema evaluacije i monitoringa stanja poljoprivrednog zemljišta;
donošenje odluka na nivou opštinskih/gradskih uprava koje sankcionišu neplansko zauzimanje poljoprivrednog zemljišta i inspekcijski nadzor;
sprečavanje daljeg usitnjavanja katastarskih čestica i celina poljoprivrednog zemljišta, te stimulisanje njihovog objedinjavanja u funkcionalne proizvodne posede.
v) Organizacione mere:
formiranje posebnog koordinacionog tela za ruralni razvoj i koordinaciju svih aktivnosti;
unapređenje organizacije nadležnih službi radi efikasnije kontrole korišćenja poljoprivrednog zemljišta, uspostavljanje agro-monitoring sistema;
izrada studije ekonomske opravdanosti sistema navodnjavanja/odvodnjavanja, rekonstrukcija/revitalizacija postojećih, u velikoj meri zapuštenih melioracionih sistema, izgradnja novih sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje;
inoviranje katastarskih premera i ažuriranje podataka o poljoprivrednim površinama;
pravovremena izrada regulacionih planova za prostore na kojima je moguće očekivati višenamenski, konfliktni interes;
ubrzavanje procesa svojinske transformacije.
2) Poboljšanje i proširenje asortimana poljoprivrednih proizvoda:
a) Ekonomsko-finansijske mere:
različite subvencije, poreske olakšice građanima, udruženjima, nevladinim i privatnim organizacijama koje prilagođavaju svoju proizvodnju potrebama tržišta;
formiranje posebnog fonda za podržavanje programa za organsku proizvodnju i proizvode definisanog geografskog porekla;
obezbeđenje finansijske podrške gazdinstvima koja prihvataju odgovarajuća tehnološka rešenja i ekološke standarde u proizvodnji;
uspostavljanje komercijalnih kredita za podršku navedenim aktivnostima;
međunarodni programi i fondovi za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU.
b) Pravne mere:
usklađivanje zakonodavne materije u oblasti kvaliteta proizvoda i bezbednosti procesa proizvodnje sa nacionalnim i standardima EU;
normativno regulisanje sistema subvencija proizvoda organske privrede i proizvoda definisanog geografskog porekla.
v) Organizacione mere:
izrada projekata u cilju čvršće povezanosti poljoprivrede, agroindustrije i posebno njihovo usklađivanje sa potrebama na tržištu;
podsticanje pojedinih proizvodnih programa koji mogu predstavljati konkurentni proizvod na osnovu valorizacije potencijala područja;
stvaranje identiteta regiona i pozicioniranje na tržištu;
redefinisanje i osnivanje savremene mreže za distribuciju i logistiku;
formiranje pratećih i edukovanih sistema za izdavanje sertifikata eko-proizvoda po evropskim standardima.
3) Jačanje mreže stručnih i savetodavnih službi:
a) Ekonomsko-finansijske mere:
obezbeđenje sredstava na nivou opštinskih/gradskih uprava;
podsticajna sredstva Republike Srbije za unapređenje sela;
subvencije za stručna usavršavanja i organizovanje obuka;
međunarodni programi i fondovi za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU.
b) Pravne mere:
donošenje odgovarajućih odluka na nivou regiona za jačanje stručno-savetodavnih službi.
v) Organizacione mere:
širenje mreže savetodavnih službi i informacija poljoprivrednicima;
održavanje obuka i specifičnih programa za širenje dostignuća u novim tehnologijama, stečenim znanjima i veštinama, u cilju unapređenja proizvodnje;
organizovanje stručnih putovanja radi sticanja pozitivnih iskustava.
g) Tehničke mere:
opremanje centara za razvoj i edukaciju poljoprivrednika pratećom opremom;
obezbeđenje i opremanje objekata za odvijanje edukativnih kurseva na prostoru nepokrivenih opštinskih teritorija.
Program integralnog razvoja ruralnih prostora:
a) Ekonomsko-finansijske mere:
obezbeđenje sredstava na nivou opštinskih/gradskih uprava;
podsticajna sredstva Republike Srbije za unapređenje sela;
subvencije za stručna usavršavanja i organizovanje obuka;
međunarodni programi i fondovi za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU.
b) Pravne mere:
donošenje odluka na nivou regiona za podsticanje integralnog ruralnog razvoja;
normativno regulisanje sistema dugoročnog zakupa i lizinga zemljišta, revidiranje naslednog prava u korist onih koji ga zaista i koriste.
v) Organizacione mere:
izrada programa integralnog ruralnog razvoja regiona;
obnova i očuvanje seoskog graditeljskog i kulturno-istorijskog nasleđa, pejzažnih i drugih prostorno heterogenih vrednosti ruralnih područja;
izrada programa razvoja seoskog turizma;
redefinisanje i osnivanje savremene mreže za distribuciju i logistiku.
g) Tehničke mere:
izgradnja, dogradnja, proširenje i prenamena privrednih objekata;
nabavka računarske opreme i softvera radi osposobljavanja proizvođača za elektronsko poslovanje;
infrastrukturno opremanje sela.
Podsticanje i osposobljavanje poljoprivrednika na formiranje udruženja i rekonstrukciju zadruga:
a) Ekonomsko-finansijske mere:
subvencije i poreske olakšice investitorima koji omogućavaju rekonstrukciju zadrugarstva;
obezbeđenje sredstava i poreske olakšice za nabavku mehanizacije, repro materijala i sl, po nižim cenama za zadrugare;
uspostavljanje komercijalnih kredita za akcije svih oblika udruživanja poljoprivrednika;
poreskim i socijalnim merama podsticati udruživanje;
međunarodni programi i fondovi za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU.
b) Pravne mere:
donošenje odgovarajućih odluka za uspostavljanje delotvornog sistema udruživanja proizvođača;
donošenje normativnih mera za olakšano kreditiranje udruženih poljoprivrednika.
v) Organizacione mere:
izrada projekata za rekonstrukciju zadruga i formiranje udruženja po interesnim principima;
formiranje klastera proizvođača (voćara, vinara, povrtara, stočara);
zajedničko pristupanje finansijskim fondovima i subvencijama;
redefinisanje i osnivanje mreže za otkup poljoprivrednih proizvoda na veliko;
povezivanje sa agroindustrijskim kompleksom;
organizovanje edukacija i programa obuke poljoprivrednika radi sticanja novih veština i znanja.
Formiranje integralnog PIS:
a) Ekonomsko-finansijske mere:
sredstva budžeta Republike Srbije;
poseban fond na nivou regiona za uspostavljanje integralnog poljoprivrednog informacionog sistema;
međunarodni programi i fondovi za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU.
b) Pravne mere:
donošenje odluke o formiranju posebnog PIS i uspostavljanju savremenog katastarskog premera i inoviranju podataka po vlasnicima, površinama i kulturama;
normativno regulisanje sistema dugoročnog zakupa zemljišta, revidiranje naslednog prava u korist onih koji ga zaista i koriste.
v) Organizacione mere:
uspostavljanje savremenog katastarskog premera i utvrđivanje podataka o vlasnicima, površinama i kulturama;
obuka poljoprivrednika za korišćenje i pristup PIS;
uspostavljanje sistema za monitoring.
g) Tehničke mere:
informaciona podrška za osnivanje projekta;
opremanje računarima i drugom tehničkom opremom.
Industrija
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja privrede i industrije su:
Jačanje institucionalne podrške razvoju MSP – unapređenje rada regionalnih institucija i uspostavljanje mreže kancelarija/centara za lokalni ekonomski razvoj u opštinskim sedištima.
Program razvoja savremenih lokacionih modela – revitalizacija i modernizacija postojećih IZ, nastavak realizacije IZ/IP u Smederevu, Požarevcu, Velikoj Plani i Malom Crniću (Salakovac); opremanje lokacija za razvoj novih industrijskih/privrednih/radnih zona (posebno u centrima na nerazvijenom području, kao što su Žabari, Žagubica, Kučevo), slobodne i lučke zone u Smederevu; povezivanje znanja i privrede (transfer tehnologija) razvojem TP u Smederevskoj Palanci i Smederevu.
Program razvoja biznis inkubatora u industrijskim centrima (Velika Plana, Smederevo, Požarevac i dr.).
Program podrške razvoju regionalnih klastera u vodećim industrijskim oblastima – razvoj klastera u metalskoj industrije (klaster prerade metala, proizvodnje mašina i šinskih vozila), razvoj klastera u prehrambenoj industriji (agroindustrijski klaster), klaster savremenih tehnologija i dr.
Program podrške marketingu industrije – promocija strukturnih i prostornih prednosti industrije u okrugu, razvoj regionalnog geografskog informacionog sistema lokacija za investiranje, izrada kataloga brownfield i greenfield lokacija u planskom regionu, baze podataka o industrijskim preduzećima, baze podataka kadrovskih profila u regionu.
Nosioci razvoja pomenutih razvojnih projekta su Regionalna razvojna agencija „Braničevo – Podunavlje”, Regionalna privredna komora Požarevac, gradovi i opštine u Podunavskom i Braničevskom okrugu u saradnji sa nadležnim ministarstvima, republičkim agencijama i relevantnim institucijama, nevladinim sektorom, lokalnim stanovništvom i dr.
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
a) Pravne mere:
– uspostavljanje pravnog okvira za formiranje IP i TP na nacionalnom nivou i usaglašavanje sa ostalim zakonskim i podzakonskim aktima (o stranim investicijama, regionalnom razvoju, zapošljavanju, podsticaju razvoju MSP, klastera, biznis inkubatora/centara, planiranju i izgradnji prostora, slobodnim zonama, zaštiti životne sredine i dr.);
– donošenje odluke o osnivanju kancelarija/centara za lokalni ekonomski razvoj;
– donošenje odluke o razvoju IZ (IP) na nivou lokalnih samouprava;
– donošenje odluke o izradi i usvajanju relevantnih planskih i urbanističkih dokumenata, strategija, elaborata i dr.
b) Ekonomsko-finansijske mere:
– podsticajne mere relevantnih politika (fiskalne, kreditne, razvoja MSPP, industrijske, zapošljavanja i dr.);
– stimulativne mere na nacionalnom nivou za finansiranje primarne infrastrukture;
– podsticaji jedinica lokalne samouprave koji se tiču naknade za uređenje i korišćenje građevinskog zemljišta, za urbanističke uslove i saglasnosti, za priključke na lokalnu infrastrukturu, komunalne takse i dr.
v) Organizacione mere:
– efikasna administracija po principu „one stop shop”;
– jačanje kapaciteta regionalnih razvojnih institucija i kancelarija za lokalni ekonomski razvoj;
– unapređenje javno-privatnog partnerstva;
– osnivanje centra za edukaciju (unapređenje veština zaposlenih, organizacija sajmova zapošljavanja, promocija preduzetništva i različitih modela zapošljavanja);
– izrada planskih, urbanističkih, strateških projekata i elaborata za realizaciju različitih lokacionih modela, geografskog informacionog sistema (u daljem tekstu: GIS) o investicionim lokacijama, izrada projekata IZ u svrhu apliciranja kod evropskih, nacionalnih, regionalnih i lokalnih finansijskih institucija i fondova i dr.
g) Tehničke mere:
– mapiranje IZ;
– infrastrukturno opremanje zemljišta za industrijske, privredne i radne zone;
– opremanje institucija za podršku razvoju industrije i MSP adekvatnom opremom i dr.
d) Politike:
– razvojne politike u funkciji podsticanja razvoja privrede, uravnoteženijeg regionalnog razvoja i prostornog planiranja – fiskalna, kreditna, investiciona, industrijska, politika zapošljavanja, stranih ulaganja, razvoja preduzetništva, razvoja privredne infrastrukture, prostornog planiranja i zaštite životne sredine.
Turizam, sport i rekreacija
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja turizma, sporta i rekreacije su:
Projekat baza podataka o turističkim vrednostima. Evidentiranje i valorizovanje prirodnih i antropogenih turističkih repera i vrednosti i definisanje regionalne strategije razvoja turizma.
Projekat obnova i izgradnja smeštajnih objekata. Povećanje smeštajnog kapaciteta u regionima i motivisanje privatnog sektora za ulaganje u njih. Ovo se naročito odnosi na gradsko naselje Smederevo i Požarevac, opštinske centre i ostale turističke centre, kao i sela. Iskoristiti bogat građevinski fond u turističke svrhe.
Projekat dunavske marine. Izgradnja ili obnova marina i pristana kod Rama, Smedereva, Kostolca i Velikog Gradišta.
Projekat skijalište Beljanica. U sladu sa koncepcijom razvoja zimskog turizma, predviđena je izgradnja skijališta na Beljanici – lokalitet Busovata. Smeštaj potencijalnih skijaša (oko 2 000 jednovremenih skijaša) je predviđen van zone skijališta u sklopu manjih hotela i privatnog smeštaja (u selima). Definisanje jasnih parametara i uslova će se izvršiti kroz izradu urbanističke dokumentacije, predviđene Zakonom o planiranju i izgradnji.
Projekat manifestacije i tradicija. Unapređenje bogatog manifestacionog programa na čitavoj teritoriji opština i pokretanje novih. Insistiranje na autohtonoj tradiciji, običajima, verovanjima, kulinarstvu i dr, kao osnovi za podizanje atraktivnosti turističke ponude.
Projekat biciklističke i pešačke staze, u okviru evropskih biciklističkih ruta duž Koridora VII. Iskorišćenje potencijalno velikog broja turista podrazumeva uređenje biciklističkih staza, usluge smeštaja, ishrane i ostalih komercijalnih sadržaja uz staze. Evropski biciklistički put potrebno je i povezati sa internom mrežom javnih saobraćajnica u jedinstvenu mrežu.
Projekat permanentna edukacija. Sprovođenje permanentne, multidisciplinarne edukacije stručnjaka i stanovništva u vezi značaja i uloge turizma.
Projekat prezentacija turističkih vrednosti. Unapređenje marketinga vezanog za informisanje potencijalnih turista o vrednostima regiona. Formiranje turističkih info punktova, štampanje propagandnog materijala, jasno obeležavanje markantnih objekata i celina, reklame, bilbordi, internet prezentacije i sl. U većim centrima u Republici Srbiji napraviti promociju ekonomskih i turističkih vrednosti regiona.
Projekat itinereri. Samostalno, u saradnji sa susednim opštinama, ili Rumunijom, definisati više vrsta itinerera koji bi se našli u turističkoj ponudi („Put rimskih careva”, „Tvrđave na Dunavu”, „Putevi vina” i dr.).
Projekat evropski projekti. Na nivou regiona oformiti posebnu regionalnu kancelariju (agenciju), koja bi se starala o evropskim projektima. Njen zadatak bi bio da, kroz stalni kontakt i uvid u evropske projekte (aplikacije), informiše zainteresovane, uputi i edukuje ih, prijavi i prati turističke i ostale projekte koji bi konkurisali za sredstva u EU ili iz drugih fondova.
Tabela 11: Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Naziv projekta
Finansijsko-ekonomske mere
Pravne mere
Organizacione mere
Tehničke mere
1.
Baza podataka o turističkim vrednostima
opštine u regionima;
turistička organizacija Srbije (u daljem tekstu: TOS)
studija/strategija razvoja turizma;
2.
Obnova i izgradnja smeštajnih objekata
privatne investicije; pozitivna poreska politika (motivisanje putem olakšica za investitora); pozitivna fiskalna politika (povoljni krediti i pomoć);
odgovarajući urbanistički planovi;
izrada konkretnih projekata izgradnje i rekonstrukcije;
3.
Dunavske marine
opštine uz Dunav;
republički fondovi;
evropski fondovi;
prostorni planovi opština i gradova
izrada konkretnih projekata izgradnje i rekonstrukcije;
4.
Skijalište Beljanica
privatne investicije; pozitivna poreska politika (motivisanje putem olakšica za investitora); pozitivna fiskalna politika (povoljni krediti i pomoć);
opština Žagubica;
odgovarajući prostorni i urbanistički planovi;
poštovanje zona zaštite;
izrada konkretnih projekata izgradnje;
5.
Manifestacije i tradicija
opštine i gradovi;
mesne zajednice;
evropski fondovi;
definisanje ideje o celovitoj turističkoj ponudi (u saradnji sa TOS), gde su nosioci lokalne turističke organizacije;
propagandni materijal;
promocija na sajmovima turizma, većim gradovima, internetu i dr.;
6.
Biciklističke i pešačke staze
TOS;
lokalne turističke organizacije;
opštine i gradovi;
evropski fondovi;
izrada tehničke i planske dokumentacije;
u okviru studije razvoja turizma definisati međunarodnu i regionalnu saradnju i u ovom pogledu;
izrada konkretnih projekata;
umrežavanja u jedinstveni sistem staza;
sistem signalizacije i obeležavanja staza;
7.
Permanentna edukacija
TOS;
lokalne turističke organizacije;
opštine i gradovi;
evropski fondovi;
u okviru lokalnih turističkih organizacija unaprediti deo koji koja bi se bavio turističkim marketingom sa kvalitetnim stručnim kadrom sastavljenim od eksperata različitih struka (turizmologa, ekologa, planera, kulturologa, istoričara i dr.); multidisciplinarna edukacija stanovnika i korisnika prostora u skladu sa principima održivog razvoja turizma, gde su nosioci lokalne turističke organizacije;
Studija/strategija razvoja turizma;
8.
Prezentacija turističkih vrednosti;
TOS;
lokalne turističke organizacije;
opštine i gradovi;
evropski fondovi;
Studija/strategija razvoja turizma;
propagandni materijal;
promocija na sajmovima turizma, većim gradovima, internetu i dr;
9.
Itinereri
TOS;
lokalne turističke organizacije;
opštine i gradovi;
evropski fondovi;
Studija/strategija razvoja turizma;
regionalno povezivanje sa susednim opštinama i Rumunijom;
uređenje saobraćajne infrastrukture;
razni vidovi prezentacije potencijala;
10.
Evropski projekti
TOS;
lokalne turističke organizacije;
opštine i gradovi;
evropski fondovi.
na nivou regiona otvoriti regionalnu kancelariju (agenciju) koja bi se starala o evropskim projektima.
Učesnici u implementaciji
Ključni akteri za razvoj turističke privrede su: ministarstva nadležna za ekonomiju, turizam, životnu sredinu, prostorno planiranje, republička javna preduzeća (JP „Srbijašume”, „Železnice Srbije” a.d, Beograd, JVP „Srbijavode”, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Zavod za zaštitu prirode Srbije), republički fondovi (za razvoj, regionalni razvoj, životnu sredinu i dr.), TOS, lokalne turističke organizacije, lovačka društva, Biciklistički savez Srbije, JP „Skijališta Srbije”, gradske i lokalne samouprave i javna preduzeća, privatni investitori, nevladine organizacije i udruženja građana.
Saobraćaj i infrastrukturni sistemi
Saobraćajna infrastruktura
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja saobraćajne infrastrukture su:
1) Razvoj mreže DP I reda:
rekonstrukcija, rehabilitacija i ostale aktivnosti na poboljšanju DP broj 33 na potezu Požarevac – Kučevo – Majdanpek – granica sa Bugarskom, izrada neophodne plansko-tehničke dokumentacije;
rekonstrukcija, rehabilitacija i ostale aktivnosti na poboljšanju DP broj 34 (Požarevac – Veliko Gradište – Golubac – Donji Milanovac – Porečki most – veza sa DP broj 35), na osnovu prethodno urađene tehničke dokumentacije;
izgradnja drumskog mosta na Velikoj Moravi u sklopu obilaznice DP broj 27 (Svilajnac);
uvođenje izgrađenih obilaznica grada Smedereva i Požarevca u referentni sistem DP;
izgradnja obilaznica Velikog Gradišta i Golupca na putnom pravcu broj 34 i Rabrova i Kučeva na putnom pravcu broj 33.
2) Razvoj mreže DP II reda:
izgradnja saobraćajnog koridora na desnoj obali Dunava (od DP I reda broj 14 do DP II reda broj 373 kod naselja Ram);
izgradnja saobraćajnog koridora na potezu od Smederevske Palanke preko Goloboka i Lozovika do DP II reda broj 160 kod naselja Aleksandrovac u opštini Žabari. Izgradnja novog putnog koridora podrazumeva i izgradnju nove petlje „Smederevska Palanka” na putu E-75 (DP A1), kao i novog mosta preko Velike Morave;
rekonstrukcija, rehabilitacija i modernizacija ostalih DP II reda, u skladu sa mogućnostima države, a kao prioriteti se izdvajaju putevi br. 160, 164, 161 i 186;
izgradnja obilaznica DP II reda u zoni Smederevske Palanke, Žagubice i Petrovca na Mlavi.
Razvoj mreže opštinskih puteva:
izgradnja novih i rekonstrukcija i rehabilitacija postojećih puteva, po prioritetima i u skladu sa razvojnim planovima lokalnih zajednica.
Razvoj železničkog saobraćaja i infrastrukture:
rekonstrukcija i modernizacija železničkog Koridora H (uključujući i izgradnju drugog koloseka);
rekonstrukcija i modernizacija regionalne železničke pruge Mala Krsna – Požarevac – Bor (pre svega elektrifikacija na deonici Požarevac – Bor, kao i povećanje nivoa osiguranja uvođenjem automatskog pružnog blok sistema (u daljem tekstu: APB);
rekonstrukcija i tehnološka modernizacija postojećih železničkih čvorišta;
rekonstrukcija postojećih/izgradnja novih industrijskih pruga (Stig – TE „Kostolac B”).
Razvoj ostalih vidova saobraćaja:
nastavak aktivnosti na izgradnji luke Smederevo;
adekvatno opremanje i uređenje postojećih graničnih prelaza;
modernizacija postojećih i izgradnja novih pristana i marina (Kostolac, Veliko Gradište, Golubac).
Tabela 12: Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Finansijsko-ekonomske mere
Pravne mere
Organizacione mere
Tehničke mere
Učesnici
Budžet Republike Srbije i jedinica lokalne samouprave;
Odluke odgovarajućih organa na republičkom ili lokalnom nivou.
Unapređenje organizacije nadležnih opštinskih službi.
Sektorski godišnji programi javnih i ostalih preduzeća;
Izrada potrebne planske i projektne dokumentacije.
Resorno ministarstvo;
JP „Putevi Srbije”;
„Železnice Srbije” a.d.
opštinske direkcije i JP.
Energetska i telekomunikaciona infrastruktura
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja energetske infrastrukture su:
Razvijanje, izgradnja i održavanje uspostavljenog sistema u okviru Kostolačkog ugljenog basena;
Izgradnja potrebnih novih TS od 110 kV u Velikom Gradištu, Smederevu, Velikoj Plani i Golupcu i njihovo povezivanje DV od 110 kV sa TE „Kostolac”;
Izgradnja novih TS 35/10 kV u sekundarnim opštinskim centrima;
Dalje kompletiranje elektromreže u zoni opštinskih centara;
Izgradnja mreže gasovoda i naftovoda;
Ispitivanje mogućnosti korišćenja termalnih voda kao energetskog izvora (zona ušća Velike Morave, Neresnica, Suvi Do itd.).
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja telekomunikacione mreže su:
Postizanje gustine telefonskih priključaka sa sadašnjih 35 tel/100 st, na 45 tel/100 st. u 2021. godini;
Osavremenjavanje pristupnih mreža, zamenom postojećih analognih i zastarelih digitalnih komunikacija (centrala) novim. Izgraditi savremene komunikacione čvorove, a u drugoj fazi zameniti sve postojeće, novim multiservisnim pristupačnim čvorovima;
Izgradnja bežičnog telefonskog sistema za retko naseljena područja do završetka polaganja optičkih kablova;
Izgradnja planiranih baznih stanica mobilnih operatera;
Digitalizacija radio difuzne mreže;
Zamena glavne centrale u Smederevu;
Decentralizacija mreže (pretplatnička petlja oko 1 km).
Tabela 13: Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Finansijsko-ekonomske mere
Pravne mere
Organizacione mere
Tehničke mere
Učesnici
Budžet Republike
Srbije i jedinica lokalne samouprave
Odluke odgovarajućih organa na republičkom ili lokalnom nivou
Unapređenje organizacije nadležnih opštinskih službi
Sektorski godišnji programi javnih i ostalih preduzeća;
Izrada potrebne planske i projektne dokumentacije;
Resorno ministarstvo;
JP „Elektroprivreda Srbije”;
JP „Elektromreža Srbije”;
„Telekom Srbija” a.d;
Mobilni operateri;
Opštinske direkcije i JP.
Hidrotehnička infrastruktura i vodoprivreda
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja hidrotehničke infrastrukture su:
Obezbeđenje dovoljnih količina vode za vodosnabdevanje stanovništva i industrije;
Izgradnja vodozahvata „Jagodica” na Gornjem kostolačkom ostrvu;
Poboljšanje kvaliteta isporučene vode;
Izgradnja akumulacija na Velikoj Moravi, Mlavi i Peku;
Zaustavljanje neplanske eksploatacije građevinskog materijala iz reka;
Izgradnja separatne kanalizacione mreže i centralnih PPOV;
Izgradnja nasipa, kanalskih sistema i akumulacija za ublažavanje poplavnih talasa.
Tabela 14: Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Finansijsko-ekonomske mere
Pravne mere
Organizacione mere
Tehničke mere
Učesnici
Budžet Republike
Srbije i lokalnih samouprava;
Odluke odgovarajućih organa na republičkom ili lokalnom nivou
Unapređenje organizacije nadležnih opštinskih službi;
Sektorski godišnji programi javnih i ostalih preduzeća;
Izrada potrebne planske i projektne dokumentacije;
Resorno ministarstvo;
JVP „Srbijavode”;
Opštinske direkcije i JP;
Komunalna infrastruktura
Prioritetna planska rešenja u oblasti razvoja komunalne infrastrukture su:
Izgradnja regionalne deponije i zatvaranje svih gradskih deponija, njihova remedijacija i sanacija;
Plansko lociranje novih seoskih grobalja;
Planiranje novih ili proširenje starih stočnih grobalja.
Tabela 15: Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Finansijsko-ekonomske mere
Pravne mere
Organizacione mere
Tehničke mere
Učesnici
Budžet Republike Srbije, lokalnih samouprava ili zainteresovanih privatnih investitora;
Odluke odgovarajućih organa na republičkom ili lokalnom nivou;
Unapređenje organizacije nadležnih opštinskih službi;
Sektorski godišnji programi javnih, komunalnih i ostalih preduzeća;
Izrada potrebne planske i projektne dokumentacije;
Resorno ministarstvo;
Opštinske direkcije i JKP;
Zainteresovani privatni investitori;
Životna sredina, prirodna i kulturna dobra
Zaštita životne sredine
Prioritetna planska rešenja u oblasti zaštite životne sredine su:
Tabela 16: Prioritetna planska rešenja u oblasti zaštite životne sredine
Naziv projekta
Vreme
Izvori finansiranja
Nosilac izrade
1.
Sanacija i remedijacija crnih tačaka („hot spots”). Kostolački lignitski basen – rekultivacija i remedijacija;
2017. godina
150 miliona eura;
Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, JP „Elektroprivreda Srbije”, TE-KO Kostolac d.o.o, grad Požarevac;
2.
Uspostavljanje i proširenje monitoringa i razvoj katastra izvora zagađivača;
2015. godina
Budžet;
Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine (u daljem tekstu: MPZŽS), Agencija za zaštitu životne sredine;
3.
Podsticanje racionalnog korišćenja prirodnih resursa, podsticanje korišćenja sekundarnih sirovina, smanjenje emisije zagađujućih materija i uvođenje čistije proizvodnje;
2015. godina
17,6 miliona dolara;
Sopstvena sredstva;
Železara Smederevo d.o.o.
MPZŽS
4.
Izrada plana upravljanja vodama za neposredni sliv Dunava (ICPDR);
2013. godina
30 000 eura
ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine, Međunarodna komisija za zaštitu reke Dunav (ICPDR)
5.
Učešće u realizaciji projekta uspostavljanja regionalnih sanitarnih deponija – izrada planske i projektne dokumentacije;
2015. godina
Budžet;
MPZŽS, javna komunalna preduzeća
6.
Unapređenje i zaštita kvaliteta životne sredine;
Izrada i sprovođenje Programa zaštite vazduha od zagađivanja, zaštite zemljišta od zagađivanja i drugih degradacionih procesa, zaštite voda od zagađivanja i nepovoljnih promena hidroloških režima, zaštite od prekomerne buke;
Uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine na području opština/gradova (zemljišta, vode, vazduha i vegetacije, kvaliteta života), i 24-časovnog monitoringa na lokacijama Kostolac i Smederevo;
Smanjenje zagađenja iz rudarsko-metalurških aktivnosti i industrije, primenom mera zaštite na svim industrijskim objektima koji mogu da ugroze životnu sredinu;
Izrada programa za sanaciju i rekultivaciju zona eksploatacije mineralnih sirovina i deponija komunalnog i industrijskog otpada;
Obezbeđivanje monitoringa za sva industrijska postrojenja sa SEVESO II liste, kao i realizacija Studija rizika od industrijskih udesa;
Zabrana i sprečavanje neplanskog kaptiranja i korišćenja izvora i vrela, kao i neplanskog lokalnog korišćenja hidroenergije vodotoka;
Sprovođenje mera zaštite životne sredine i uređenja zaštitnih pojaseva saobraćajnica (DP I i II reda) koje ugrožavaju životnu sredinu;
Izrada strateških procena i procena uticaja na životnu sredinu svih prioritetnih programa, planskih dokumenata i projekata;
Izrada lokalnih ekoloških akcionih planova za sve opštine/gradove Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga.
2015. godina
Budžet,
Lokalni budžet,
Donacije;
MPZŽS, jedinice lokalne samouprave;
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
a) Finansijsko-ekonomske mere:
angažovanje osnovnih izvora finansiranja zaštite životne sredine kroz budžet Republike Srbije;
finansijska pomoć za sprovođenje sanacionih i akcionih programa zaštite životne sredine;
podsticajne mere za programe zaštite i unapređenja životne sredine;
poreske olakšice za sprovođenje bioloških mera zaštite poljoprivrednog i šumskog zemljišta;
kreditno-monetarna politika, investicioni krediti i obezbeđivanje kredita za tehnološka rešenja, prema ekološkim standardima koji se koriste u privredi, poljoprivredi i zanatstvu;
povoljni krediti i olakšice za projektovanje, nabavku i uvođenje sistema za prečišćavanje otpadnih voda;
obezbeđivanje sredstava za antierozivnu i ekološku zaštitu zemljišta;
novčane kazne i ostale finansijske restrikcije za fizička i pravna lica koja vrše zagađivanje životne sredine iznad zakonom propisanih graničnih vrednosti;
finansijska podrška za sanaciju i rekultivaciju deponije komunalnog čvrstog otpada;
sredstva nevladinih organizacija za rešavanje konkretnih manjih ekoloških i komunalnih problema u opštini;
donacije.
b) Pravne mere:
poštovanje stečenih obaveza iz prostornog plana višeg reda;
obezbeđivanje primene odgovarajućih zakona i normativnih podzakonskih akata iz oblasti zaštite životne sredine;
obezbeđivanje urbanističko-planske dokumentacije za pojedine prostorne celine i lokalitete;
izrada i usvajanje strateške procene uticaja na životnu sredinu kojom će se definisati strateški ciljevi i mere zaštite ovog područja;
donošenje odluka iz oblasti zaštite životne sredine u nadležnosti lokalne samouprave;
implementacija planskih rešenja iz odgovarajućih prostornih i urbanističkih planova;
izrada studija procena uticaja na životnu sredinu za sve nove i rekonstrukciju postojećih objekata, prema odgovarajućoj uredbi.
v) Organizacione mere i instrumenti:
u domenu republičke nadležnosti, ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, prostorno planiranje, poljoprivredu, šumarstvo, vodoprivredu, infrastrukturu, rudarstvo i energetiku. Nadležne republičke agencije, zavodi, instituti i javna preduzeća;
u domenu organa lokalne uprave, nadležne službe za oblast privrede, urbanizma, komunalnih delatnosti i zaštite životne sredine;
informisanje i edukacija građana u lokalnoj zajednici kroz različite programe, manifestacije, publikacije i akcije o potrebi zaštite i unapređivanja životne sredine i prirodnim potencijalima područja;
poboljšanje inspekcijskog nadzora iz domena zaštite životne sredine.
Učesnici u implementaciji
Ključni učesnici u realizaciji projekata i definisanih prioritetnih planskih rešenja, u skladu sa svojim nadležnostima i delokrugom rada, jesu:
ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, prostorno planiranje, poljoprivredu, šumarstvo, vodoprivredu, infrastrukturu, rudarstvo i energetiku sa odgovarajućim upravama, direkcijama i agencijama;
Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović-Batut”;
Republički hidrometeorološki zavod Srbije;
Agencija za zaštitu životne sredine;
Nacionalna agencija za regionalni razvoj;
odeljenje za zaštitu životne sredine u opštini/gradu;
opštinski/gradski JKP za poslove upravljanja otpadom;
privredni subjekti (JP „Elektroprivreda Srbije”, Železara Smederevo d.o.o.);
nevladine organizacije i dr.
Zaštita kulturnih dobara
Prioritetna planska rešenja u oblasti zaštite kulturnih dobara su:
Unapređenje sistema upravljanja i usklađivanje nivoa i činilaca uključenih u brigu o kulturnom nasleđu, u cilju zaustavljanja degradacije kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline;
Proglašenje spomenika kulture (okončanje procedure) za sva kulturna dobra na planskom području, za koja je pokrenut postupak utvrđivanja;
Izrada studije o valorizaciji nepokretnih kulturnih dobara i dobara pod prethodnom zaštitom na planskom području;
Osnivanje institucija, udruženja ili koordinacionih tela na okružnom i međuokružnom nivou, čiji bi zadatak bio koordinacija delovanja svih lokalnih zajednica i aktera i saradnja sa stručnom službom zaštite na definisanju zajedničkih projekata i aktivnosti na zaštiti i integrisanju kulturnog nasleđa u šire društvene tokove;
Izrada odgovarajućih urbanističkih planova (ili završetak započetih) za lokalitete i komplekse kulturnih dobara (pre svega za kulturna dobra izuzetnog i velikog značaja izvan urbanih područja za koja ne postoji urbanističko-planska razrada);
Infrastrukturno opremanje spomeničkih celina i lokaliteta kulturnih dobara prema prioritetima u pogledu kategorije, značaja i stepena opremljenosti;
Izrada integralnog projekta turističke signalizacije (ili posebnih projekata koji bi obuhvatili celinu Podunavlja, utvrđenih kulturnih itinerera i sl.);
Uključivanje objekata kulturnog nasleđa u afirmisane kulturne manifestacije okruga (umrežavanje postojećih manifestacija, usklađivanje kalendara održavanja, pokretanje aktivnosti za osnivanje novih manifestacija regionalnog karaktera);
Organizovanje periodičnih manifestacija ili tematskih skupova (čiji bi se domaćini smenjivali među gradovima i opštinama u oba okruga), namenjenih upoznavanju sa vrednostima i značajem kulturne baštine, promovisanju atraktivnih projekata sa temom kulturne baštine i sl.
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Tabela 17: Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja
Rešenje / Projekat
Finansijsko- ekonomske mere
Pravne mere
Organizacione mere
Tehničke mere
1.
Izrada studije o valorizaciji i merama zaštite nepokretnih kulturnih dobara i dobara pod prethodnom zaštitom na planskom području;
Sufinansiranje Republike Srbije (Ministarstvo kulture i informisanja) i gradova i opština u regionima;
Donošenje odgovarajućih odluka i potpisivanje sporazuma/ugovora o saradnji lokalnih samouprava;
Angažovanje nosilaca izrade (Zavod za zaštitu spomenika kulture Smederevo; Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd);
Pribavljanje potrebne dokumentacije i podataka;
2.
Osnivanje institucija/ udruženja/ koordinacionih tela za koordinaciju delovanja na zaštiti nasleđa;
Sufinansiranje gradova i opština u regionima;
Donošenje odgovarajućih odluka i potpisivanje sporazuma/ugovora o saradnji lokalnih samouprava;
Formiranje upravljačkih tela, utvrđivanje statuta, programa rada i sl;
Tehničko opremanje institucija/ udruženja/ koordinacionih tela;
3.
Izrada urbanističkih planova za komplekse i lokalitete kulturnih dobara;
Obezbeđivanje sredstava Ministarstva kulture i informisanja i lokalnih samouprava;
Donošenje odluka o izradi planske dokumentacije
(lokalne skupštine);
Poveravanje poslova izrade planske dokumentacije;
Uključivanje nadležnih institucija i službi za dostavljanje podataka;
Pribavljanje potrebnih podataka i uslova nadležnih institucija;
Izrada geodetskih podloga;
4.
Infrastrukturno opremanje spomeničkih celina i lokaliteta kulturnih dobara;
Obezbeđivanje sredstava lokalnih samouprava, subvencije države, projekti iz EU fondova;
Primena važećeg normativnog okvira u pojedinim oblastima infrastrukture;
Angažovanje odgovarajućih službi lokalnih uprava, lokalnih javnih preduzeća i dr. na obezbeđivanju dokumentacije;
Obezbeđivanje odgovarajuće projektne, tenderske i druge dokumentacije;
5.
Izrada integralnog projekta turističke signalizacije na planskom području;
Sufinansiranje Republike Srbije i lokalnih samouprava;
Primena važećeg normativnog okvira;
Poveravanje poslova izrade projekta, uključivanje službe zaštite, turističkih organizacija gradova i opština, formiranog koordinacionog tela u definisanju projektnog zadatka;
6.
Uključivanje objekata kulturnog nasleđa u postojeće afirmisane kulturne manifestacije okruga;
Sufinansiranje Republike Srbije i lokalnih samouprava, budžeti kulturnih manifestacija;
U skladu sa važećim legislativnim okvirom;
Angažovanje organizacionih i upravljačkih tela kulturnih manifestacija, subjekata lokalnih samouprava, korisnika/ upravljača kulturnih dobara, formiranog koordinacionog tela, službe zaštite i dr;
Prilagođavanje potrebama odvijanja programa; Usklađivanje kalendara manifestacija i dr;
7.
Organizovanje periodičnih manifestacija i skupova (sa godišnjim predsedavanjem gradova i opština) u cilju
informisanja, edukacije, promocije saradnje i zajedničkih projekata.
Sufinansiranje Republike Srbije.
Potpisivanje sporazuma/ugovora o saradnji lokalnih samouprava.
Koordinacija formiranog koordinacionog tela;
Angažovanje subjekata lokalnih samouprava, turističkih organizacija gradova i opština na promociji i organizaciji projekta; Uključivanje službe zaštite, institucija kulture, nevladinih organizacija i dr. u realizaciji aktivnosti.
Obezbeđivanje tehničke podrške lokalnih samouprava (koncipiranje projekta, prostor za odvijanje pojedinačnih programa, informativni programi, priprema i distribucija materijala i sl.).
Zaštita prirodnih vrednosti
Prioritetna planska rešenja u oblasti zaštite prirodnih vrednosti su:
Donošenje akta o zaštiti većeg broja spomenika prirode geomorfološkog, hidrološkog i botaničkog karaktera (npr. „Tri kraška jezera u okolini Žagubice”, „Kučevska potajnica”, „Sarmatski karbonat brda Karaula” – opština Velika Plana, „Sladun u Kladurovi” i „Vladimirov hrast u Velikom Popovcu” – oba predložena botanička spomenika prirode se nalaze na teritoriji opštine Petrovac na Mlavi);
Nastavak ekspertskih istraživačkih aktivnosti i vrednovanja i drugih objekata i predela koji su predstavnici unikatnih vrednosti biotičkog karaktera i geonasleđa;
Nastavak aktivnosti iz nadležnosti Zavoda za zaštitu prirode Srbije na poslovima monitoringa i revizije stanja zaštićenih prirodnih dobara, ali i njihove kategorizacije/rekategorizacije i, gde god je to moguće, usklađivanja kategorizacije sa međunarodnim IUCN kategorijama.
Mere i instrumenti:
Mere i instrumenti za sprovođenje planova implementacije iz oblasti zaštite prirode odnose se i na obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstava nadležnih za pitanja životne sredine, poljoprivrede, šumarstva, energetike, turizma i kulture, javnih preduzeća Nacionalni park „Đerdap” i „Srbijašume”, drugih upravljača zaštićenih prirodnih dobara i javnih prihoda organa opštinskih uprava, ali i sredstava nevladinih iz ove oblasti. Istovremeno, kako je određen broj aktivnosti na unapređenju zaštite prirode ovog prostora usmeren i ka intenziviranju međunarodno koordiniranih aktivnosti na zaštiti (prostor Nacionalnog parka „Đerdap”), za očekivati je i odgovarajuća finansijska, ekspertska i logistička podrška i iz međunarodnih fondova.
Učesnici u implementaciji:
Učesnici u implementaciji koncepcija zaštite prirode predstavljeni ovim prostornim planom su: Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, Zavod za zaštitu prirode Srbije, kao i svi upravljači zaštićenih prirodnih dobara (npr. JP Nacionalni park „Đerdap”, JP „Srbijašume”, teritorijalno nadležne opštinske uprave, nevladine organizacije, fizička lica i dr.).
4. Mere i instrumenti za sprovođenje plana
Efikasnost sprovođenja Prostornog plana uslovljena je obezbeđenjem koordinacije predviđenih aktivnosti i različitih aktera/učesnika. Polazi se od iskustava zemalja EU da se uspešna koordinacija može obezbediti primenom multisektorskog pristupa – kombinacije mera i instrumenata različitih politika prema tematskim oblastima i problemima koji se Prostornim planom rešavaju, kao i uspostavljanjem institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstava na različitim relacijama (javni-privatni sektor, javne-nezavisne institucije/organizacije, nivo upravljanja-javnost i dr.).
Osnovne mere i instrumenti različitih politika za implementaciju rešenja Prostornog plana za period do 2015. godine, bazirani su na postojećem sistemu upravljanja u Republici Srbiji, a u određenoj meri se sugerišu mere i instrumenti koji će, prema očekivanjima, u ovom periodu biti definisani i primenjivani tokom faza pristupanja EU.
Pri tome se ima u vidu da je Evropska komisija uvela predpristupni instrument u (IPA – Instrument for Pre-accession Assistance), koja u sebi sadrži pet osnovnih komponenti: 1) podrška u tranzicionom procesu i izgradnja institucija; 2) regionalna i prekogranična saradnja; 3) regionalni razvoj; 4) razvoj ljudskih resursa; 5) ruralni razvoj, gde će za svaku od navedenih komponenti biti obezbeđeni posebni fondovi. Komponente 1) i 2) namenjene su zemljama potencijalnim kandidatima, dok su komponente od 1) do 5) namenjene zemljama kandidatima. Zemljama potencijalnim kandidatima za članstvo u EU, biće omogućeno korišćenje sredstava iz fondova prve dve komponente, uz otvorenu mogućnost da se iz tih sredstava finansiraju i programi/projekti iz preostale tri komponente. Jedan od zadataka u efikasnoj upotrebi fondova EU je i uspešno programiranje i predlaganje projekata za finansiranje iz sredstva EU.
Polazeći od prethodnih stavova, mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana su otvoreni za usklađivanje s promenama sistema upravljanja i planiranja u Republici Srbiji u toku sprovođenja ovog prostornog plana.
Institucionalno-organizaciona, informatička i programska podrška sprovođenju Prostornog plana
Specifičnosti razvojnih problema i položaj Podunavskog i Braničevskog okruga prema susednim regionima i oblastima u Republici Srbiji i drugim državama, uticaće na pravac i sadržaj institucionalno-organizacionog prilagođavanja i donošenje regionalnih strategija (na nivou oblasti i regiona).
Prioritet imaju (u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju):
institucionalna i organizaciona prilagođavanja za potrebe razvoja;
regionalna razvojna strategija;
program finansiranja razvoja regiona.
U pogledu novih institucionalnih i organizacionih aranžmana, mogući su sledeći modaliteti integralnog upravljanja razvojem i zaštitom sredine:
oblasne asocijacije klastera;
interregionale forme povezivanja opština/gradova;
regionalna/oblasne korporacije/agencije za održivi razvoj, uređenje prostora i zaštitu životne sredine, kao razvojne institucije/organizacije sa pojedinim ovlašćenjima koja su preneta od republičkih i opštinskih/gradskih organa vlasti;
regionalno javno preduzeće za razvoj, uređenje i zaštitu sredine čitavog područja (takođe sa širim ovlašćenjima, kao prethodno);
regionalna „ispostava” odgovarajuće republičke agencije/organizacije (za regionalni razvoj, restrukturiranje, razvoj MSPP, socioekonomski razvoj, naučna istraživanja, informatičku i drugu saznajnu podršku itd.).
Bez obzira na organizacioni model, bitno je da se postigne institucionalna i akcijska ravnoteža između neophodne samostalnosti regionalne organizacije s jedne strane, i potrebe da se obezbedi lokalni/regionalni uticaj i efikasnost akcije s druge. Osim toga, potrebno je uspostaviti određenu meru partnerstva između javnog, privatnog i tzv. „trećeg sektora”.
Bez obzira na konkretan institucionalni i organizacioni aranžman, regionalno telo imalo bi u svom sastavu odgovarajuću ekspertsku službu za plansku evaluaciju i monitoring planskih odluka. Služba bi imala zadatak da pruži/obezbedi trajnu informatičku podršku pripremanju, donošenju i sprovođenju strateških planskih odluka (uključujući i monitoring implementacije odluka i jednostavnije oblike planske, programske i projektne evaluacije).
Kako bi perspektivno Republika Srbija, odnosno planski regioni, mogli koristiti sredstva iz predpristupnih fondova EU, na nacionalnom nivou treba izraditi i doneti odgovarajući nacionalni razvojni strateški okvir, a za plansko područje odgovarajući regionalni dokument i formirati regionalne institucije.
U cilju uspešne podrške primeni Prostornog plana, skupštine (ili predsednici) opština/gradova Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga, u saradnji sa Nacionalnom agencijom za regionalni razvoj, treba da usaglase da se poslovi praćenja ostvarivanja Prostornog plana u drugim planovima, programima i projektima i njihovoj realizaciji zajednički povere. U tom smislu, najznačajnije je jačanje saradnje na planu implementacije prioritetnih kapitalnih investicija od zajedničkog interesa za Republiku Srbiju i jednu ili više opština/gradova Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga. Za obavljanje poverenih i ostalih poslova, neophodnu stručno-planersku pomoć pružiće Nacionalna agencija za regionalni razvoj, Regionalni razvojni savet, Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture i obrađivač Prostornog plana, kao i druge stručne institucije.
Na osnovu Prostornog plana, ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja će formirati bazu podataka o prostoru i Prostornom planu, u funkciji: korišćenja, praćenja, kao i ocene sprovođenja, dopune i inoviranja planskih koncepcija i rešenja. Na taj način stvoriće se preduslovi za formiranje GIS Podunavskog i Braničevskog upravnog okruga. U prvoj fazi, izvršiće se analiza dostupnih podataka iz Prostornog plana i podataka kojima raspolažu opštine/gradovi i dr. (utvrdiće se stepen validnosti i ažurnosti podataka, a u drugoj fazi, formirati jedinstvena prostorna baza podataka, konverzijom digitalnih podataka u jedinstveni sistem podataka o prostoru.
Prioritetne aktivnosti na organizaciji sistema centralne baze podataka i informatičke podrške su aktivnosti vezane za obradu podataka i informatički deo (nabavka softvera, nabavka relacione baze podataka, nabavka hardvera, analiza i konverzija podataka iz Prostornog plana i dr.) i aktivnosti vezane za osposobljavanje stručnog kadra u opštinama/gradovima.
Izvori finansiranja za sredstva namenjena realizaciji projekta (nabavka softvera i hardvera, obuka kadra i implementacija celog sistema) su Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture, domaći i strani fondovi za podsticanje razvoja lokalne samouprave, opštinski i gradski budžeti i dr, što će se bliže utvrditi Programom implementacije Prostornog plana.
Program implementacije Prostornog plana doneće Vlada, za razdoblje od pet godina u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu Prostornog plana, kojim se:
razrađuju i bliže utvrđuju prioritetni projekti za ostvarivanje planskog dokumenta, dinamika uređenja zaštićenih i drugih prioritetnih prostornih celina, mere i instrumenti za implementaciju planskog dokumenta;
utvrđuju iznosi i izvori sredstava, rokovi, obaveze i odgovornosti za izvršenje Programa implementacije Prostornog plana;
propisuju ključni pokazatelji i kriterijumi za praćenje promena stanja u prostoru i životnoj sredini i za procenu ostvarivanja ciljeva, planskih rešenja i propozicija Prostornog plana.