Na osnovu člana 35. stav 3. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13 – US, 98/13 – US, 132/14 i 145/14) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07, 65/08, 16/11, 68/12 – US, 72/12 , 7/14 – US i 44/14),
Vlada donosi
O UTVRĐIVANJU REGIONALNOG PROSTORNOG PLANA ZA PODRUČJE KOLUBARSKOG I MAČVANSKOG UPRAVNOG OKRUGA
Član 1.
Utvrđuje se Regionalni prostorni plan za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuje se dugoročna koncepcija razvoja, organizacije, uređenja, zaštite i korišćenja područja Prostornog plana na teritoriji koja obuhvata područja Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga, i to na teritoriji gradova: Valjeva, Šapca i Loznice, kao i opština: Lajkovac, Ljig, Mionica, Osečina, Ub, Bogatić, Vladimirci, Koceljeva, Krupanj, Ljubovija i Mali Zvornik.
Član 3.
Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1: 100 000, i to: referalna karta 1 – Osnovna namena prostora; referalna karta 2 – Mreža naselja i infrastrukturni sistemi; referalna karta 3 – Turizam i zaštita prostora.
Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 24 kompleta grafičkih prikaza, svojim potpisom overava ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan sprovodi se razradom planskih rešenja i propozicija prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima i drugim planovima i programima.
Član 5.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe, čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture (tri kompleta), Ministarstvu privrede (jedan komplet), Ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave (jedan komplet), Ministarstvu rudarstva i energetike (dva kompleta), Ministarstvu poljoprivrede i zaštite životne sredine (dva kompleta), gradovima: Valjevu (jedan komplet), Šapcu (jedan komplet), Loznici (jedan komplet) i opštinama: Lajkovcu (jedan komplet), Ljigu (jedan komplet), Mionici (jedan komplet), Osečini (jedan komplet), Ubu (jedan komplet), Bogatiću (jedan komplet), Vladimircima (jedan komplet), Koceljevi (jedan komplet), Krupnju (jedan komplet), Ljuboviji (jedan komplet) i Malom Zvorniku (jedan komplet).
Dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u ministarstvu nadležnom za poslove prostornog planiranja.
Član 6.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koje bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 7.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i urbanistički projekti, kao i planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 8.
Vlada, na predlog ministarstva nadležnog za poslove prostornog planiranja, u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu ove uredbe, donosi Program implementacije Prostornog plana za period od pet godina, radi utvrđivanja mera i aktivnosti za sprovođenje Prostornog plana.
Član 9.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 Broj:
U Beogradu, 6. januara 2015. godine
V L A D A
PREDSEDNIK
Aleksandar Vučić
Na osnovu Odluke o izradi Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga („Službeni glasnik RS”, broj 31/10), zaključen je ugovor o izradi Prostornog plana između Republičke agencije za prostorno planiranje (kao Naručioca i Nosioca) i Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije iz Beograda i Javnog urbanističkog preduzeća „Plan” iz Šapca (kao Izvršioca i Obrađivača).
Regionalni prostorni plan za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Prostorni plan) obuhvata područja Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Kolubarski i Mačvanski okrug).
Prostorni plan je usklađen sa Zakonom o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13 – US, 98/13 – US, 132/14 i 145/14), Pravilnikom o sadržini, načinu i postupku izrade planskih dokumenata („Službeni glasnik RS”, br. 31/10, 69/10/ i 16/11), Zakonom o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 88/10), Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 88/10), Zakonom o regionalnom razvoju („Službeni glasnik RS”, br. 51/09 i 30/10), Zakonom o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, br. 135/04, 36/09, 72/09 i 43/11 – US), Zakonom o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS”, br. 36/09, 88/10 i 91/10 – ispravka), Zakonom o turizmu („Službeni glasnik RS”, br. 36/09, 88/10, 99/11 i 93/12), Zakonom o bezbednosti i interoperabilnosti železnice („Službeni glasnik RS”, broj 104/13), Zakonom o železnici („Službeni glasnik RS”, broj 45/13) i drugim zakonima, odredbama Uredbe o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02), aktuelnim strategijama Vlade, planskim dokumentima i tehničkom dokumentacijom za regionalne sisteme. Konsultovani su prostorni planovi obuhvaćenih jedinica lokalnih samouprava i drugi lokalni strateški dokumenti.
Prostorni plan pripremljen je na osnovu verifikovanog i prihvaćenog Koncepta Prostornog plana (Izveštaj o izvršenoj stručnoj kontroli Regionalnog prostornog plana Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga, Komisija za stručnu kontrolu regionalnog prostornog plana, programa implementacije regionalnog prostornog plana i prostornog plana područja posebne namene Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, broj 350-01-00865/2011-07 od 11. novembra 2011. godine), sa dokumentacionom osnovom Prostornog plana (koja je zasnovana na analizi postojeće dokumentacije, uslovima i mišljenjima nadležnih organa i organizacija, studijama i sektorskim ekspertizama urađenim za sve oblasti od značaja za plansko područje i definisanje planskih rešenja). Prostorni plan je usklađen sa:
(a) Izveštajem o izvršenoj stručnoj kontroli Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga (Komisija za stručnu kontrolu regionalnih prostornih planova, prostornih planova područja posebne namene i prostornih planova opština, Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, broj 350-01-00021/2012-01 od 17. decembra 2012. godine); (b) Izveštajem o obavljenom javnom uvidu u Nacrt regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga i Izveštaj o strateškoj proceni uticaja Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga na životnu sredinu (Komisija za sprovođenje postupka javnog uvida u Nacrt regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga i Izveštaj o strateškoj proceni uticaja Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga na životnu sredinu Republičke agencije za prostorno planiranje, broj 350-58-57/2010-01 od 22. jula 2013. godine); i (v) mišljenjima nadležnih republičkih organa i organizacija na Predlog uredbe o utvrđivanju Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga.
U pripremi i izradi Prostornog plana posebno značajna i korisna bila je saradnja sa nadležnim organima i stručnim službama opštinskih/gradskih uprava (na teritoriji oba okruga), kao i stručnim i drugim institucijama, organizacijama i preduzećima sa planskog područja. Ostvarena je uspešna saradnja sa nadležnim organima, javnim preduzećima i organizacijama koji su ovlašćeni da: utvrđuju uslove za zaštitu, uređenje prostora i izgradnju objekata; i daju podatke i dokumentaciju koja se odnosi na postojeće stanje, uslove korišćenja i razvoj onih oblasti koje su predmet planskog dokumenta.
Prostorni plan se donosi za period do 2025. godine, sa elementima za prvu, prioritetnu etapu implementacije do 2018. godine.
Prostorni plan sadrži tekstualni i grafički deo. Tekstualni deo Prostornog plana ima sledeći osnovni sadržaj: I Polazne osnove, II Principi, ciljevi i opšta koncepcija regionalnog prostornog razvoja, III Koncepcije, propozicije i planska rešenja prostornog razvoja i IV Mere i instrumenti za primenu i sprovođenje plana. Grafički deo Prostornog plana sadrži tri referalne karte u razmeri 1:100 000, i to:
Referalna karta broj 1. Osnovna namena prostora;
Referalna karta broj 2. Mreža naselja i infrastrukturni sistemi; i
Referalna karta broj 3. Turizam i zaštita prostora.
Prostorni plan predstavlja planski osnov za: racionalnu organizaciju, izgradnju, uređenje i korišćenje prostora; zaštitu životne sredine; poboljšanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva unapređenjem infrastrukturne i komunalne opremljenosti i razvojem privrede; i unapređenje institucionalno-organizacione i informatičke podrške primeni planskih odluka.
Ovaj prostorni plan jeste planski osnov za usklađivanje planskih rešenja prostornih planova jedinica lokalne samouprave, urbanističkih i sektorskih planova na području Kolubarskog i Mačvanskog okruga.
Prostorni plan je urađen u GIS okruženju zasnovanom na ESRI tehnologiji (ArcGIS 10), što će omogućiti jednostavniju razmenu podataka i efikasniju kontrolu njegovog sprovođenja. Donošenjem Prostornog plana stvoriće se preduslovi za formiranje Geografskog informacionog sistema Kolubarskog i Mačvanskog okruga.
1. Položaj i prostorni obuhvat
Položaj i osnovne odlike područja
Područje Prostornog plana zauzima deo zapadne Srbije i obuhvata teritorije Kolubarskog i Mačvanskog okruga sa 446 naselja (u 425 katastarskih opština) i 521 829 stanovnika po Popisu stanovništva iz 2002. godine, odnosno 472 006 po prvim rezultatima Popisa stanovništva iz 2011. godine (za oko 50 000 stanovnika, ili za oko 10% manje u odnosu na prethodni popis). Područje Prostornog plana nalazi se između Autonomne pokrajine Vojvodine na severu, grada Beograda i Šumadijskog okruga na istoku, Zlatiborskog i Moravičkog okruga na jugu (u Republici Srbiji) i Republike Srpske i reke Drine na zapadu (Bosna i Hercegovina). Pripada statističko-planskom regionu Šumadije i Zapadne Srbije, u skladu sa nomenklaturom statističkih teritorijalnih jedinica.
U fizičko geografskom smislu područje Prostornog plana se diferencira na niske terene Mačve i donjeg toka Kolubare na severu, niske planine i pobrđa u središnjem delu i pojas srednje visokih planina na jugu i jugozapadu. Na severnom delu su niski i ravni tereni, koji u širem smislu predstavljaju deo Panonskog basena, u okviru čega posebnu podcelinu predstavlja ravničarska Mačva, disecirana gustom mrežom rečnih tokova koji pripadaju slivovima Drine, Save i Kolubare. Središnji deo odlikuju brežuljkasti tereni, sa visinama koje retko prelaze 400 m n.v. (Cer, Iverak, Vlašić, Čot), sa jasno izraženim sledećim podcelinama: dve dolinske (Jadar sa Lešnicom i Kolubara), dve brežuljkaste (Cer sa Iverkom i Čot sa Vlašićem) i dve zaravnjene (Tamnava i Pocerina). Na južnom i jugozapadnom delu područja je planinski venac Podrinjskih i Valjevskih planina: Gučevo, Boranja, Jagodnja, Sokolske planine, Jablanik, Povlen, Maljen i Suvobor. Ove planine su disecirane brojnim planinskim tokovima iznad kojih se izdižu, ponekad vertikalne, dolinske strane, što ovim predelima daje klisurast, a ponekad i kanjonski karakter (Gradac, Jablanica, Ljuboviđa, Drina). Najniža tačka područja Prostornog plana ima visinu oko 70 m n.v. (u donjem toku Kolubare), a najviša 1.347 m n.v (vrh Mali Povlen na Povlenu).
Na području Prostornog plana izražena je ekonomsko-socijalna i teritorijalna polarizacija, pretežno između regionalnih centara Valjeva i Šapca, kao i subregionalnog centra Loznica, na jednoj strani, te ostalih opštinskih centara i naselja, na drugoj. U pogledu razvijenosti (prema Uredbi o utvrđivanju jedinstvene liste razvijenosti regiona i jedinica lokalne samouprave za 2013. godinu – „Službeni glasnik RS”, broj 62/13) područje Prostornog plana je uslovno nerazvijeno prema vrednosti bruto-domaćeg proizvoda koji je ispod vrednosti republičkog proseka. Prema stepenu razvijenosti mogu se identifikovati sledeće grupe jedinica lokalne samouprave: (1) razvijenost iznad republičkog proseka –Lajkovac i Šabac; (2) razvijenost od 80 – 100% republičkog proseka – Valjevo i Loznica; (3) nedovoljna razvijenost od 60 do 80% republičkog proseka – Bogatić, Vladimirci, Koceljeva, Osečina i Ub; (4) izrazito nedovoljna razvijenost ispod 60% – Krupanj, Ljig, Ljubovija, Mali Zvornik i Mionica; i (5) devastirana područja (ispod 50% republičkog proseka) – Krupanj, Mali Zvornik i Mionica.
U privrednoj strukturi dominira industrijski sektor i agrarni način privređivanja, uz relativno razvijene delatnosti tercijarnog sektora (trgovina, saobraćaj, turizam, i drugo). Tranzicijska recesija, dugogodišnja izolacija sa svetskog tržišta, dugoročno dezinvestiranje i značajno tehnološko zaostajanje privrede i svetska ekonomska i finansijska kriza prouzrokovala je novi pad privredne aktivnosti na planskom području. Uprkos tome, očuvana je konkurentnost vodećih sektora privrede, posebno pojedinačnih uspešnih preduzeća, što je rezultovalo prosečnim stepenom regionalne konkurentnosti u Republici Srbiji. Prema vrednosti indikatora ekonomske razvijenosti (ERO) od 78% proseka Srbije (2007), region se svrstava u srednje razvijene.
Specifične namene na području Prostornog plana od nacionalnog i regionalnog značaja za utvrđivanje planskih rešenja su: izvorišta voda nacionalnog i regionalnog značaja sa više postojećih i planiranih akumulacija, objektima zaštite od voda, i drugo; područje infrastrukturnog koridora Beograd – Južni Jadran; šumsko područje i poljoprivredno-stočarsko područje; prirodne i turističke vrednosti; područje sa izuzetnim energetskim potencijalima (eksploatacija energetskih sirovina u Kolubarskom lignitskom basenu, hidroenergetski sistemi na Drini, geotermalne vode, i drugo); područje sa značajnim rezervama mineralnih resursa (posebno olova i cinka, retkih metala i građevinskog kamena); zone specijalne namene, postojeći i planirani granični prelazi i dugi granični pojas (oko 162 km) prema Republici Srpskoj (Bosna i Hercegovina); i drugo.
1.2. Obuhvat područja prostornog plana
Prostorni plan obuhvata cele teritorije grada Valjeva i opština Lajkovac, Ljig, Mionica, Osečina i Ub na području Kolubarskog okruga (2.474 km2), gradova Šapca i Loznice i opština Bogatić, Vladimirci, Koceljeva, Krupanj, Ljubovija i Mali Zvornik na području Mačvanskog okruga (3.272 km2), ukupne površine od 5.746 km2 (što predstavlja oko 6,5% površine teritorije Republike Srbije). Površina teritorija gradova/opština kreće se od 184 km2 (Mali Zvornik) do 905 km2 (Valjevo).
2. Obaveze, uslovi i smernice iz planskih dokumenatavišeg reda i drugih razvojnih dokumenata
2.1. Prostorni plan Republike Srbije od 2010. do 2020. godine
Prema Zakonu o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine (u daljem tekstu: PPRS), način naseljavanja i struktura ekonomskih delatnosti biće usmereni na jačanje i umrežavanje većih urbanih centara Šapca, Valjeva i Loznice i njihovih funkcionalnih područja. Funkcionalna područja Loznice i Valjeva ne obuhvataju jugoistočni deo Mačvanskog okruga, te je veoma značajno jačanje funkcija manjih urbanih centara na tom delu područja – Ljubovije i Malog Zvornika.
Za funkcijsko povezivanje područja Prostornog plana sa regionalnim okruženjem u Republici Srbiji i susednim zemljama značajan je savski pojas, razvojna osovina II ranga (sa Šapcem i Loznicom), preko koje se ostvaruje veza sa dunavskim pojasem, razvojnom osovinom I ranga u Republici Srbiji. Značajnu razvojnu ulogu imaće i pojas na pravcu Beograd – Požega – Južni Jadran po izgradnji planiranog autoputa, koji će povezivati Koridor IV u Rumuniji sa Barijem u Italiji (preko luke Bar). Transgranični projekti sa partnerima iz Republike Srpske (Bosne i Hercegovine) trebalo bi da imaju značajnu ulogu u procesu prostornog razvoja Mačvanskog okruga, indirektno i Kolubarskog okruga. Formiran evroregion „Drina – Sava – Majevica” (Mačvanski okrug u Republici Srbiji, Semberija u Republici Srpskoj i deo Slavonske županije u Republici Hrvatskoj) ne postiže značajniju saradnju, ali postoje inicijative za korišćenje geotermalne vode. Planiran je razvoj veza sa Bosnom i Hercegovinom/Republikom Srpskom u pogledu: boljeg saobraćajnog povezivanja putnim pravcem Modriča – Bijeljina – Republika Srbija, železničkom prugom Šamac – Bijeljina – Republika Srbija, vodnim transportom Savom i izgradnjom novih mostova na Drini; zajedničkog uređivanja, zaštite i valorizacije reke Drine.
Ekonomska obnova će zahtevati neophodnu reindustrijalizaciju urbanih centara, sa veoma selektivnim pristupom po pitanju tehnoloških, ekoloških i ekonomskih efekata u prostornom razvoju. U industrijske centre srednje veličine sa 10 000 – 20 000 zaposlenih u industriji svrstani su Šabac i Valjevo, a sa 5 000 – 10 000 zaposlenih Loznica, Mali Zvornik i Lajkovac, dok su u manje industrijske centre sa 1 500 – 5 000 zaposlenih svrstani Ljubovija, Bogatić, Vladimirici, Koceljeva i Ljig, a u ostale male industrijske centre sa manje od 1 000 zaposlenih Ub, Mionica i Osečina. Industrijske zone i parkovi planirani su u Valjevu, Lajkovcu (Kolubarski okrug) i u svim urbanim centrima Mačvanskog okruga.
Vodeće tržišne grane poljoprivredne proizvodnje su ratarstvo (oba okruga), povrtarstvo (Mačvanski okrug), mešovito stočarstvo (Mačvanski okrug), pašnjačko stočarstvo (oba okruga) i voćarstvo (Kolubarski okrug). Razvojni pravci poljoprivrede se ogledaju u razvijanju bioloških sistema proizvodnje i korišćenju mestimičnih pogodnosti za razvoj organske proizvodnje u voćarstvu, razvoju pašnjačkog stočarstva, promovisanju agrostočarstva, i drugo.
Najznačajniji rudnici za eksploataciju mineralnih sirovina su za: lignite (na delu područja Kolubarskog lignitskog basena), olovo i cink – Veliki Majdan (Ljubovija), antimon – Zajača (Ljubovija), krečnjak – Podbukovi (Kolubarski okrug), šljunak – Kolubarski basen i Podrinje, i drugo. Strateški prioritet do 2014. godine u sektoru nemetaličnih mineralnih sirovina jeste otvaranje rudnika litijuma u Lozničkom polju (Mačvanski okrug).
U primarne turističke destinacije sa znatnim učešćem celogodišnje ponude svrstane su Valjevske i Podrinjske planine sa Drinom. Nacionalni turistički značaj dat je gradu Valjevo. Među banjske turističke centre, sada nacionalnog, a perspektivno međunarodnog značaja svrstana je Banja Koviljača, dok su Vrujci među ostalim nacionalnim banjskim turističkim mestima.
Za povezivanje Mačvanskog i Kolubarskog okruga sa okruženjem značajan je razvoj putnog, železničkog i vodnog saobraćaja. Strateški prioriteti do 2014. godine su izgradnja autoputa Beograd – Južni Jadran i državnih puteva (u daljem tekstu: DP) I reda Sombor (veza sa Mađarskom i Hrvatskom) – Bačka Palanka (M18, sa dogradnjom veze prema Šidu) – Novi Sad (M7) – Ruma – Šabac (M21, sa krakom za Loznicu i veza sa Bosnom i Hercegovinom M19) – Valjevo – Požega i dalje veza ka Ivanjici (M21.1) i Goliji. Posle 2014. godine planirane su aktivnosti na: rekonstrukciji i rehabilitaciji DP I reda Lazarevac – Aranđelovac – Topola i Loznica – Valjevo (M4); putnom pravcu Ljig – Mionica – Divci (R202) i završetku izgradnje obilaznice Valjeva. Najznačajnija magistralna pruga na području Prostornog plana je pruga E-79 Beograd – Bar koja povezuje Republiku Srbiju sa Crnom Gorom i Albanijom, kao i luku Bar sa Koridorom X i Koridorom VII, a planira se kao jednokolosečna revitalizovana i modernizovana pruga za intermodalni transport sa dogradnjom neophodnih kapaciteta i sa izgradnjom dvokolosečne deonice Beograd – Valjevo. U strateške prioritete do 2014. godine svrstana je revitalizacija i modernizacija magistralne pruge Beograd – Vrbnica (Bar) i nastavaka izgradnje pruge Valjevo – Loznica. Planira se revitalizacija i modernizacija železničke pruge Ruma – Šabac – Brasina –državna granica. Potencijalne lokacije intermodalnih terminala i logističkih centara su u Šapcu i Valjevu. Na međunarodnom vodnom putu rekom Savom predviđen je razvoj javne luke u Šapcu koja ima velike mogućnosti za razvoj i dobijanje statusa luke od međunarodnog značaja.
Prioriteti elektroprenosa do 2014. godine su objekti mreže 110 kV, to jest dalekovodi 110 kV: Valjevo 3 – Zvornik, Zvornik – Loznica i Šabac 3 – Vladimirovci, kao i TS 110/x kV Loznica 2 i Ljig. Strateški prioriteti gasne privrede do 2014. godine su razvodni gasovodi Kolubarskog i Mačvanskog okruga. Područje Prostornog plana raspolaže značajnim potencijalima za korišćenje obnovljivih izvora energije (u daljem tekstu: OIE): hidroenergija (hidroelektrane na Drini na potesu od HE Zvornik do ušća u Savu, i male hidroelektrane), geotermalna energija (Mačvanski okrug), sunčeva energija i biomasa. Preliminarne analize pokazuju da je na bazi eksploatacije termalnih voda u Mačvanskom okrugu moguća toplifikacija Bogatića, Šapca i Loznice.
Na području Prostornog plana razvijaju se dve klase vodoprivrednih sistema – regionalni sistemi za snabdevanje vodom naselja (Kolubarski i Mačvanski) i rečni sistemi (Kolubarski i Drina sa Limom i Uvcem). Ključni objekat oba kolubarska sistema je akumulacija „Stuborovni”. U sklopu rečnog sistema Drina sa Limom i Uvcem planiraju se kaskade na potesu Donje Drine, a u sklopu oba mačvanska sistema akumulacija „Gornja Ljuboviđa” (na reci Ljuboviđi u Ljuboviji). Prioritet do 2014. godine ima: stavljanje u funkciju akumulacije „Stuborovni”, realizacija druge faze postrojenja za pripremu vode za piće (u daljem tekstu: PPV) u Valjevu, širenje Kolubarskog sistema za snabdevanje vodom, realizacija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (u daljem tekstu: PPOV) u Šapcu i Loznici, zaštita od poplava (radovi na uređenju toka reke Jadra, donjeg toka Drine i reke Kolubare nizvodno od Valjeva).
Skoro podjednako su zastupljena područja ugrožene životne sredine sa intenzivnom poljoprivredom i područja kvalitetne životne sredine. Pojedina urbana područja svrstana su u kategoriju zagađene i degradirane životne sredine (Loznica, Šabac i Valjevo), dok su najugroženija područja (hot spots): Šabac (industrija, deponija mulja) i Loznica (industrija, Zajača) za koja je predviđena sanacija zagađenja i revitalizacija ugroženih ekosistema.
Regionalni centar za upravljanje otpadom Kolubarskog okruga obuhvataće i pojedine opštine beogradskog metropolitenskog područja. Na području Mačvanskog okruga predviđeno je jedno od pet centralnih regionalnih skladišta za opasan otpad.
Zaštićena područja prirodnih vrednosti na području dva okruga su: Tršić – Tronoša, Klisura reke Gradac i Rajac. Predviđena za zaštitu su područja: Cera, Valjevskih i Podrinjskih planina. Predlaže se za sticanje međunarodnog statusa područje Drine u Mačvi (od Lešnice do ušća) – upis u Ramsarsku listu.
2.2. Drugi planski dokumenti
2.2.1. Uredba o utvrđivanju Regionalnog prostornog plana područja Kolubarskog okrugapogođenog zemljotresom
Uredbom o utvrđivanju Regionalnog prostornog plana područja Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom („Službeni glasnik RS”, broj 70/02), obuhvaćena je teritorija Kolubarskog okruga, odnosno cele teritorije grada Valjevo i opština Lajkovac, Ljig, Mionica, Osečina i Ub. Neposredan povod za izradu Prostornog plana bile su posledice zemljotresa, koje su dodatno uvećane štetama od agresije snaga NATO na našu zemlju. Osnovno strategijsko opredeljenje je postizanje većeg stepena funkcionalne integrisanosti područja Kolubarskog okruga u prostor Republike Srbije, a posebno veća saobraćajna i ekonomska integracija sa susednim funkcionalnim područjima, okruzima i metropolitenskim područjem Beograda.
Koncepcije i planska rešenja ovog prostornog plana korišćena su u izradi Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga.
2.2.2. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridoraBeograd – Južni Jadran, deonica Beograd – Požega
Uredbom o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora Beograd – Južni Jadran, deonica Beograd – Požega („Službeni glasnik RS”, br. 37/06 i 31/10), obuhvaćen je deo teritorije Kolubarskog okruga ukupne površine 236 km2, i to delovi opština Ub, Lajkovac i Ljig, a cele opštine su obuhvaćene širom granicom funkcionalnih uticaja infrastrukturnog koridora (šira zona uticaja). Na ovom prostoru su utvrđeni sledeći postojeći i planirani magistralni infrastrukturni sistemi sa zaštitnim pojasima i pratećim sadržajima: planirani autoput E-763, sa pratećim objektima u funkciji puta i korisnika puta, postojećom magistralnom međunarodnom prugom Beograd – Bar na deonici Beograd – Valjevo – Požega, magistralnim optičkim kablom, trasama postojećih i planiranih gasovoda, dalekovoda i vodoprivrednih objekata.
2.2.3. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene slivavodoakumulacije „Stuborovni”
Uredbom o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene slivavodoakumulacije „Stuborovni” („Službeni glasnik RS”, broj 20/09), obuhvata ukupnu površinu od oko 170,5 km2 na brdsko planinskim terenima Povlena i Jablanika u slivu reke Jablanice, na jugozapadnom delu teritorije grada Valjeva. Akumulacija „Stuborovni” je zajednički objekat dva regionalna sistema: Regionalnog Kolubarskog sistema za snabdevanje stanovništva vodom i Kolubarskog rečnog sistema za obezbeđenje vode za tehnološke potrebe industrije, zaštitu kvaliteta voda i uređenje vodnih režima u slivu reke Kolubare. Višenamenska akumulacija će omogućiti višegodišnje regulisanje protoka i obezbediti tzv. prosečno izravnati protok od 1140 L/s, koristiće se za snabdevanje vodom stanovništva i naselja u zoni obuhvata Regionalnog Kolubarskog sistema, kao i za Kolubarski rečni sistem za snabdevanje tehničkom vodom rudarsko – energetsko – industrijskog sistema (u daljem tekstu: REIS) „Kolubara” u Kolubarskom lignitskom basenu i obezbeđenje (ispuštanje) garantovanog ekološkog protoka od 130 L/s.
2.2.4. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena
Uredbom o utvrđivanju Prostornog plana područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena („Službeni glasnik RS”, br. 122/08 i 93/13), obuhvaćen je deo teritorije Kolubarskog okruga ukupne površine 231 km2, i to delovi opština Lajkovac i Ub, u zoni postojećih i planiranih površinskih kopova u zapadnom delu ugljenog basena. Planom se obezbeđuje zaštita lignitskog ležišta od degradacije i neracionalnog korišćenja. Utvrđen je restriktivan i planski kontrolisan režim korišćenja prostora i izgradnje infrastrukturnih, privrednih i naseljskih objekata iznad lignitskog ležišta, a posebnim planskim merama i rešenjima je obezbeđeno da primena pomenutih ograničenja ne utiče na pogoršanje uslova života u naseljima koja se nalaze u eksploatacionom području lignitskog basena.
2.2.5. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridoradržavnog puta I reda br. 21 Novi Sad – Ruma – Šabac idržavnog puta I reda br. 19 Šabac – Loznica
Uredbom o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora državnog puta I reda br. 21 Novi Sad – Ruma – Šabac i državnog puta I reda br. 19 Šabac – Loznica („Službeni glasnik RS”, broj 40/11), obuhvaćen je deo teritorije Mačvanskog okruga, i to delovi teritorija gradova Šabac i Loznica i deo opštine Bogatić. Prostornim planom obezbeđeni su uslovi za: uspostavljanje kvalitetne saobraćajne veze Novog Sada, Šapca i Loznice; jačanje saobraćajne i ekonomske povezanosti naselja sa susednim područjima i regionima; prostorni razvoj, zaštitu i uređenje koridora i povećanje konkurentnosti područja posebne namene.
2.2.6. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne nameneSpecijalnog rezervata prirode „Zasavica”
Uredbom o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene Specijalnog rezervata prirode „Zasavica”(„Službeni glasnik RS”, broj 66/11), obuhvaćen je deo teritorije opštine Bogatić u Mačvanskom okrugu, površine oko 6.008 ha. Specijalni rezervat prirode „Zasavica” spada u I kategoriju zaštićenih prirodnih dobara (od izuzetnog značaja). Prostornim planom utvrđeni su režimi zaštite i održivog razvoja zaštićenog područja i neposrednog okruženja, radi očuvanja prirodnog vodotoka Zasavice i vlažnih staništa koji se odlikuju značajnom raznovrsnošću vrsta, prirodnih retkosti (beli i žuti lokvanj, jezičasti ljutić, podunavski mrmoljak, šumska žaba, barska kornjača, čikov, gavčica, bela senica, čapljica, a posebno riba mrguda čije je to jedino stanište u zemlji).
2.2.7. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne nameneinfrastrukturnog koridora železničke pruge Valjevo – Loznica
Uredbom o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora železničke pruge Valjevo – Loznica („Službeni glasnik RS”, broj 1/13) prostiraće se na području grada Valjevo, opštine Osečina i grada Loznice. Utvrđeno je da će trasa pruge da se pruža dolinom reka Kolubare i Gradac, a iznad ušća Jablanice i Obnice prelaziće reku Jablanicu i tunelom „Jovanja” izbijati u dolinu reke Obnice, da bi kod Pričevića ušla u dolinu reke Kamenice do tunela „Trifković”. Posle tunela ulaziće u dolinu potoka Močionik i Belorečke reke, a kod sela Draginac u dolinu Jadra i jednim delom u dolinu Korenite do veze sa prugom Ruma – Šabac – Zbornik rasputnicom Lipica.
Pruga je planirana kao elektrificirana jednokolosečna za brzinu do 120 km/h, za mešovit saobraćaj. Predviđene su železničke stanice Pričević, Osladić, Osečina, Zavlaka i Draginac i rasputnica Lipica. Svi ukrštaji pruge sa javnim putevima biće denivelisani.
2.3. Ostali relevantni dokumenti
2.3.1. Nacionalni, regionalni i lokalni dokumenti
Prostorni plan je usaglašen sa nacionalnim dokumentima koji su neposredno relevantni za ovu vrstu planskog dokumenta, kao što su: Nacionalna strategija održivog razvoja („Službeni glasnik RS”, broj 57/08); Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 4/08); Strategija razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 91/06); Odluka o utvrđivanju Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 44/05); Uredba o utvrđivanju Programa za ostvarivanje Strategije energetskog razvoja Republike Srbije do 2015. godine za period 2007. do 2012. godine („Službeni glasnik RS”, br. 17/06, 73/07, 99/09 i 27/10); Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024. godine („Službeni glasnik RS”, broj 85/14); Strategija razvoja slobodnih zona Republike Srbije za period 2011. do 2016. godine („Službeni glasnik RS”, broj 22/11); Strategija upravljanja otpadom za period od 2010 – 2019. godine („Službeni glasnik RS”, broj 29/10); Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 59/06); Uredba o utvrđivanju vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02); Strategija razvoja elektronskih komunikacija u Republici Srbiji od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 68/10); Strategija za prelazak sa analognog na digitalno emitovanje radio i televizijskog programa u Republici Srbiji („Službeni glasnik RS”, br. 52/09, 18/12 i 26/13); kao i druge nacionalne strategije (smanjenja siromaštva, pristupanja Evropskoj uniji, zapošljavanja, reforme državne uprave, reforme sistema socijalne zaštite, razvoja obrazovanja, unapređenje položaja žena, naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije, i drugo).
Konsultovani su regionalni i lokalni strateški razvojni i tehnički dokumenti: Srednjoročni Program primene Regionalnog Prostornog plana Kolubarskog okruga (2005), Priprema elemenata prostornog plana u okviru plana upravljanja vodama na slivu Kolubare (2009) i Priprema elemenata strateške procene uticaja (plana upravljanja rizikom od poplava za pilot sliv Tamnave) na životnu sredinu, objekte i namenu površina (2010), Regionalni plan upravljanja otpadom za 11 opština Kolubarskog regiona (2010); Regionalni plan upravljanja otpadom za opštine: Šabac i Sremska Mitrovica (2008); Regionalni plan upravljanja komunalnim otpadom – Šabac (2004); Plan o regionalnom upravljanju otpadom – Loznica (2010); Generalni projekat regionalnog hidrosistema „Mačva” – sistem za navodnjavanje” (1995); Idejni projekat navodnjavanja složenog podsistema CSN 6 regionalnog hidrosistema snabdevanja vodom Mačve (2004); Studija – Dalji razvoj elektrodistributivne mreže i izbor srednjeg napona na području Javnog preduzeća „Elektroprivreda Srbije” – „Elektrosrbija” Kraljevo – Razvoj distributivne mreže i izbor srednjeg napona na području ED „Šabac” za period do 2020. godine (2003); Posebna osnova gazdovanja šumama za gazdinsku jedinicu „Drinsko – savske ade” 2005 – 2014. (2005); Idejni projekat odlaganja i tretmana klaničnog otpada na teritoriji opština: Šabac, Bogatić, Vladimirci i Koceljeva; Generalni projekat zaštite od plavljenja i uređenja rečnog korita u donjem toku reke Drine (1998); prostorni planovi za obuhvaćene jedinice lokalne samouprave (Prostorni plan grada Valjeva, Prostorni plan grada Loznice, Prostorni plan opštine Ljig, Prostorni plan opštine Bogatić, Prostorni plan opštine Ljubovija; Prostorni plan grada Šapca, Prostorni plan opštine Ub, Prostorni plan opštine Mionica, Prostorni plan opštine Koceljeva; Prostorni plan opštine Krupanj; Prostorni plan opštine Mali Zvornik; Prostorni plan opštine Vladimirci); strateške procene uticaja prostornih planova jedinica lokalne samouprave na životnu sredinu; strateški, razvojni i akcioni planovi i dokumenti – strategije/programi razvoja gradova/opština; lokalni akcioni planovi (koji tretiraju problematiku ekologije, upravljanja otpadom, unapređenje položaja izbeglih i interno raseljenih lica, kapitalnih investicija, ljudskih resursa, i drugo); strateški lokalni planovi (u oblasti održivog razvoja, upravljanja vodama, razvoja turizma, socijalne zaštite, razvoja poljoprivrede); i drugo.
Značajnu dokumentaciju predstavljaju: podaci (popunjeni upitnici) koji su obezbeđeni za potrebe izrade Prostornog plana od stručnih službi gradova/opština, kao i drugih organizacija u javnom sektoru (u periodu od februara do maja 2011. godine upitnike su dostavile opštine/gradovi Valjevo, Šabac, Loznica, Lajkovac, Ub, Krupanj i Mionica); i obavljene konsultacije o stanju, problemima, ciljevima i prioritetima razvoja na području gradova/opština u obuhvatu Prostornog plana (tokom 2011. godine).
2.3.2. Osnovne postavke Regionalnog prostornog plana Autonomne pokrajine Vojvodine i Prostornog plana Republike Srpske
Odluka o donošenju Regionalnog prostornog plana Autonomne pokrajine Vojvodine („Službeni list Autonomne pokrajine Vojvodine”, broj 22/11) definiše strateške pravce dugoročnog prostornog razvoja. Autonomna pokrajina Vojvodina kao razvojni, administrativni i plansko-statistički region u okviru Republike Srbije ima poseban značaj i potencijal zahvaljujući svom položaju, resursima, vrednostima, institucionalnim i kadrovskim kapacitetima, koji joj otvaraju perspektive daljeg razvoja. Prioritet je dat postizanju veće razvojne ravnoteže u okviru Autonomne pokrajine Vojvodine. Ključnu ulogu trebalo bi da imaju dinamični i snažni urbani centri u funkcionalnoj vezi sa svojim okruženjem, kroz jačanje policentričnog urbanog sistema. Nosioci prostornog, tj. integrisanog i održivog ekonomskog, socijalnog i ekološkog razvoja biće makroregionalni centar Novi Sad sa urbanim centrima: Subotica, Sombor, Sremska Mitrovica, Kikinda, Zrenjanin, Pančevo i Vršac. Integrisanost prostora Autonomne pokrajine Vojvodine u okruženje opredeljeno je planskim pretpostavkama i smernicama među kojima su posebno značajne: povezivanje sa međunarodnim okruženjem; uspostavljanje prekogranične i međuregionalne saradnje i jačanje međusobnih uticaja interesno povezanih funkcionalnih područja; otvaranje projektnih linija za koje se očekuje mogućnost finansiranja iz pretpristupnih fondova Evropske unije; povezivanje i umrežavanje sa gradovima i regionima u Republici Srbiji. Poseban značaj za razvoj Autonomne pokrajine Vojvodine imaće realizacija prekogranične saradnje sa Mađarskom, Rumunijom, Republikom Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom. Za prostorni razvoj Autonomne pokrajine Vojvodine od značaja će biti određeni karakteristični koridori, područja i tačke regionalnog identiteta preko kojih se ona prepoznaje, afirmiše ili identifikuje na regionalnom, nacionalnom ili međunarodnom nivou. Između ostalih, to su objekti kulturnog i prirodnog nasleđa, zaštićeni ili u postupku zaštite prema međunarodnim (UNESCO, Ramsarska konvencija i sl.) ili nacionalnim standardima, značajni i zbog mogućnosti za njihovo integralno korišćenje i uređenje u okviru kulturnih predela (npr. Sirmium – Zasavica). Među glavnim elementima prostorne organizacije i strukture industrije u Vojvodini izdvaja se sekundarni, nacionalni razvojni pojas u koridoru DP I reda na pravcu Novi Sad – Ruma – Šabac koji se nastavlja prema Loznici i Bosni i Hercegovini. Sremska Mitrovica biće regionalni centar upravljanja otpadom za deo područja Mačvanskog okruga (grad Šabac, opštine Mali Zvornik, Loznica, Bogatić i Krupanj).
Planski osnov razvoja Drinskog područja utvrđen je Prostornim planom Republike Srpske do 2015. godine („Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 86/07) kojim je ovaj pojas utvrđen za jednu od dve glavne osovine razvoja (pored savske). Pored sagledavanja potencijala prirodnih resursa za razvoj, date su konkretnije smernice za integraciju drinskog područja sa okruženjem, i to: usmeravanje razvoja u skladu sa zajedničkim interesima u okviru Bosne i Hercegovine, kao i posebnim interesima Republike Srpske; orijentacija na planska rešenja na međunarodnom i regionalnom nivou u područjima koja se graniče sa teritorijom Republike Srbije i Crne Gore; orijentacija na planska rešenja prema Republici Srbiji; otvaranje u saobraćajnom i privrednom smislu donjeg, srednjeg i gornjeg Podrinja, a preko njih Semberije, Majevice, Birača, Romanije i Istočnog Sarajeva prema Republici Srbiji i obrnuto; izrada zajedničkog projekta ekološkog razvoja i prostornog uređenja Podrinja; integralno planiranje razvoja planine Zvijezde (zapadno od Tare). Naznačena je potreba daljeg razvoja zapadnog dela (osovine) Drinskog područja kroz Srbiju (Šabac – Bajina Bašta, Užice – Prijepolje – Crna Gora) i istočnog dela (osovine) Drinskog područja kroz Republiku Srpsku (Bijeljina – Zvornik – Višegrad – Foča – Istočna Hercegovina). Drinsko područje je definisano kao podruje od neposrednog značaja za uspostavljanje privrednih i infrastrukturnih veza Republike Srbije i Republike Srpske, kao i za saradnju i integraciju sa Bosnom i Hercegovinom i Crnom Gorom (povezivanje gornjeg Podrinja, vodoprivredni i ekološki razvoj, prostorno uređenje doline Drine, uključujući i doline Tare i Pive, i drugo).
3. Skraćeni prikaz i ocena postojećeg stanja
3.1. Postojeće stanje
3.1.1. Prirodni resursi
3.1.1.1. Poljoprivredno zemljište
Prema raspoloživim podacima Republičkog geodetskog zavoda, na području Prostornog plana nalazi se oko 390.000 ha poljoprivrednog zemljišta (Kolubarski upravni okrug – 170.800 ha i Mačvanski – 219.400 ha), što čini 67,9 % njegove ukupne površine (69 % i 67 %, respektivno po okruzima). Udeo poljoprivrednih u ukupnim površinama se, po pravilu, smanjuje uporedo sa povećavanjem nadmorske visine, u korist povećavanja stepena šumovitosti (Grafikon 1).
[pic]
U skladu s površinom ukupne teritorije, s jedne strane, i prirodnim pogodnostima, s druge, Mačvanski okrug ima osetno veće površine oranica (177.000 ha) od Kolubarskog (108.000 ha), koji se odlikuje visokom zastupljenošću voćnjaka i prirodnih travnjaka. Najveći poljoprivredni potencijal ima grad Šabac, a zatim slede opština Ub, grad Valjevo, grad Loznica i opštine Bogatić, Vladimirci i Koceljeva, dok u ostalim opštinskim područjima preovlađuju brdsko-planinski atari, u kojima je visoki stepen šumovitosti, po pravilu, praćen prostranim livadama i pašnjacima, što predstavlja posebno bogatstvo sa stanovišta biodiverziteta i unikatnih odlika predela (Grafikon 2).
[pic]
Prema kriterijumu preovlađujuće nadmorske visine na nivou katastarskih opština, koji su mestimično korigovani nagibom terena, bonitetom zemljišta i sl., gotovo polovina ukupnih površina poljoprivrednog zemljišta područja Prostornog plana locirana je u ravničarskim i dolinskim atarima (do 200 m n.v.), oko jedne četvrtine na brežuljkastim terenima (200-350 m n.v.), 16 % u brdskim predelima (350-600 m n.v.), uključujući više doline i kotline, a 10 % u planinskim krajevima (preko 600 m n.v.). Velike razlike koje u tom pogledu postoje između severnih i severoistočnih, ravničarskih, i južnih, dominantno brdsko-planinskih, delova područja odražavaju se na prostornu diferencijaciju prirodnih pogodnosti i ograničenja za razvoj pojedinih grana poljoprivredne proizvodnje (Grafikon 3).
U
U proseku, oranicama je namenjeno oko 72,9 % (njive 284.736 ha i vrtovi svega 277,2 ha) voćnjacima 9,2 % (30.030 ha), vinogradima, koji se sreću samo sporadično u manjim oazama 0,2 % (753 ha), livadama 7,5 % (29.146 ha) i pašnjacima 10,5 % (40.904 ha) od ukupnih poljoprivrednih površina. U ravničarsko-dolinskim područjima apsolutno preovlađuju oranice, brežuljkasti atari se odlikuju nadprosečnom zastupljenošću voćnjaka, koji se zahvaljujući klimatskim osobenostima Podrinsko-valjevskih planina mestimično prostiru i do 800 m n.v., dok u brdskim i planinskim područjima udeo livada i pašnjaka iznosi 30,8 % i 44,8 %, respektivno. U skladu s izvanrednom heterogenošću reljefa, ove razlike se snažno ispoljavaju i na nivou opština/gradova (Grafikon 4).
Proizvodno-ekonomski potencijal svih poljoprivrednih kultura se, po pravilu, smanjuje uporedo s povećavanjem nadmorske visine. Izvanredne prirodne pogodnosti za intenzivnu ratarsko-povrtarsku proizvodnju imaju ravničarski atari Mačve, Kolubare, Posavine i Tamnave. Za razliku od ovih terena, u brdskim i planinskim krajevima preovlađuju oranice VI i slabijih katastarskih klasa, koje imaju plitak humusni horizont i ozbiljna antieroziona ograničenja pri obradi, pa su većinom predisponirana za pošumljavanje, odnosno zatravljivanje. Najvišom zastupljenošću oranica vrhunske plodnosti odlikuju se opštine Bogatić, Lajkovac, Ub i Vladimirci, kao i grad Šabac, a najslabijih/submarginalnih za obradu – opštine Osečina, Ljubovija, Mali Zvornik i Krupanj (Grafikon 5).
Valjevska podgorina, Azbukovica, Rađevina i drugi brdoviti predeli imaju savršene uslove za razvoj voćarstva, kako u sistemu integralne, tako i organske proizvodnje. Plansko područje ima takođe velike, u novije vreme nedovoljno korišćene, kapacitete za proizvodnju široke lepeze stočnih proizvoda posebnih odlika kvaliteta, ne samo na prostranim livadama i pašnjacima brdsko-planinskih krajeva, već i u ravničarsko-dolinskim područjima, koja su poznata po tradiciji u proizvodnji kravljeg mleka, svinjskog i goveđeg mesa, kao i po razvoju konjarstva u sportsko-rekreativne svrhe i raznovrsnih manjih, tržišno atraktivnih stočarskih programa.
Od početka devedesetih godina prošlog veka, nakon urušavanja društvenog sektora, poljoprivredna proizvodnja područja Prostornog plana je gotovo u celini organizovana na porodičnim gazdinstvima, čija posedovna i socioekonomska obeležja imaju odlučujući uticaj na način korišćenja obradivog zemljišta i drugih poljoprivrednih fondova. Prema Popisu stanovništva 2002. godine, poljoprivredno gazdinstvo je imalo 76 651 domaćinstvo, tj. 45,5 % od ukupnog broja domaćinstva. Za razliku od gradskih, prigradskih, rekreativno-turističkih i drugih saobraćajno lako dostupnih naselja, u kojima preovlađuju domaćinstva bez gazdinstva, u ostalim naseljima preko 80 % domaćinstava ima gazdinstvo, većinom male površine koja ne može da obezbedi nužni minimum novčanih prihoda za podmirivanje egzistencijalnih potreba, a još manje sredstva za investiranje u razvoj i ukrupnjavanje poljoprivredne proizvodnje. Mada agrarna politika podržava uzimanje u zakup zemljišta, posebno u državnoj svojini, nerealno je očekivati da je na širem planu došlo do osetnijeg poboljšanja agrarne strukture porodične poljoprivrede u odnosu na podatke Popisa stanovništva 2002. godine, kada je preko 30 % gazdinstava koristilo (sopstveno i uzeto u zakup) manje od 1 ha obradivog zemljišta (Grafikon 6). Resursno ograničena seoska domaćinstva su tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka bila snažno orijentisana na obezbeđenje dodatnih prihoda od zapošljavanja van gazdinstva. Prema Popisu stanovništva 2002. godine, najveći deo domaćinstava ima prihode od rada u nepoljoprivrednim delatnostima (30,2%), a isključivo iz poljoprivrede (16,3%) izdržava se manje domaćinstava nego samo od penzija i drugih ličnih prihoda (24,4%). Čisto poljoprivredna domaćinstva su najzastupljenija u planinskim selima, udaljenim od gradsko-industrijskih centara. Ova sela imaju slab poljoprivredni potencijal i većinom su zahvaćena depopulacijom, odnosno senilizacijom poljoprivrednog stanovništva (Grafikon 7).
[pic]
Generalno se može oceniti da pod uslovom stimulisanja procesa smene generacija vlasnika gazdinstava i ukrupnjavanja porodičnih poseda, uporedo s povećavanjem nivoa tehničke opremljenosti zemljišta i ljudskog rada, uvođenjem savremenih ekoloških i zdravstvenih standarda u poljoprivrednu proizvodnju i primenom drugih mera podrške ostvarivanju ciljeva Strategije razvoja poljoprivrede Srbije, područje Prostornog plana ima superiorne uslove za povećanje doprinosa poljoprivrede ekonomskom razvoju i prehrambenoj sigurnosti na lokalnom i nacionalnom nivou, zaštiti životne sredine, dugoročnom održivom upravljanju prirodnim i stvorenim resursima, očuvanju predela, tradicije, kulturnog nasleđa i drugih javnih koristi koje nemaju tržišnu cenu.
3.1.1.2. Šume, šumsko zemljište i lovna područja
Ukupna površina pod šumama iznosi oko 1.435 km2 (oko 25% područja Prostornog plana). Ostvarena je šumovitost od 29,6% (29% u Kolubarskom okrugu i 30% u Mačvanskom okrugu), što je ispod optimalne šumovitosti utvrđene PPRS (34% za Kolubarski okrug i 37% za Mačvanski okrug). Površina ostalog šumskog zemljišta obuhvata ukupno 144 km2 (36 km2 u Kolubarskom okrugu i 108 km2 u Mačvanskom okrugu). Od ukupne površine pod šumama oko 34% je u državnom, a oko 66% su šume sopstvenika.
Dominantna kategorija šuma u državnom vlasništvu su šume visokog porekla koje pokrivaju 56% obrasle površine, dok u šumama sopstvenika dominiraju izdanačke šume na preko 70% obrasle površine. U odnosu na mešovitost stanje se može oceniti nepovoljnim, jer u ukupnom šumskom fondu dominiraju čiste sastojine koje pokrivaju 57% površine u državnim i oko 60% površine u šumama sopstvenika. Ovim je značajno ugrožena bioekološka stabilnost sastojina. Osnovni podaci o stanju šuma prikazani su u Tabeli 1.
Prosečna zapremina u državnim šumama iznosi 192 m3/ha, a u šumama sopstvenika 146 m3/ha. Prosečan zapreminski prirast u državnim šumama je 6,0 m3/ha, a u šumama sopstvenika oko 4,5 m3/ha. Šume bukve su dominantne prema obraslosti površine i zapremini u šumama područja Prostornog plana, sa zadovoljavajućim zapreminskim prirastom.
Tabela 1. Osnovni podaci o stanju šuma po vlasništvu
Vlasništvo Poreklo sastojina (P) Sastojine po smesi (P) Kategorija šuma (V) Namena (P) Državne visoko poreklo 56%izdanačke šume 21%veštački podignute sastojine 17% čiste 57%mešovite 37% šikare i šibljaci 6% bukva (67,4%), kitnjak (8,1%), cer (4,6%), sladun (1,7%), crni bor (6,3%), smrča (1,7%). proizvodna 77%zaštitna 20%rekreativna 2% šume sopstvenika visoko poreklo 26,8%izdanačke šume 70,3%veštački podignute sastojine 2,8% čiste 60,4%mešovite 39,6% bukva (25,6%), cer (18%), sladun (11,4%), grab (10,2%), bagrem (6,8%), i drugo. —
Na Podrinjsko-Kolubarskom šumskom području, u državnim šumama je definisano deset namenskih celina (Tabela 2), među kojima su dominantne šume proizvodne namene (namenska celina 10), a znatno je i učešće šuma zaštitnog karaktera (namenske celine 21, 26, 66, 81, 83, 84 i 96).
Tabela 2. Stanje sastojina po nameni u državnim šumama
Namena osnovna P, ha P % V m3 V % V/ha Zv m3 Zv % ZV/ha Zv/V % Namenska celina 10 26274.95 77 5554736 84 211 163173 85 6.2 2.9 Namenska celina 17 14.65 0 7101 0 484 141 0 9.6 2.4 Namenska celina 21 77.47 0 3967 0 51 167 0 2.0 3.8 Namenska celina 26 4213.65 12 591193 8 140 15686 8 3.7 2.6 Namenska celina 66 1088.32 3 30474 0 28 781 0 0.7 2.6 Namenska celina 74 845.65 2 124717 2 147 4690 2 5.5 3.7 Namenska celina 81 300.68 1 1419 0 5 40 0 0.1 2.8 Namenska celina 83 698.10 2 109171 2 156 2845 1 4.1 2.6 Namenska celina 84 82.66 0 10881 0 132 294 0 3.6 2.7 Namenska celina 96 41.15 2 19746 2 480 300 2 7.3 2.6 Ukupno 33637.28 100 6453405 100 192 188117 100 5.6 2.8
Nacionalnom inventurom je u državnim šumama evidentirano 45 vrsta drveća, dok je u šumama sopstvenika registrovano 35 vrsta. U državnim šumama je registrovano 17 vrsta i u šumama sopstvenika 15 vrsta sa liste reliktnih, endemičnih, retkih i ugroženih vrsta, tako da je jedan od osnovnih zadataka upravljanja šumama u budućnosti uvećanje prisustva ovih vrsta drveća.
Zdravstveno stanje šuma može se smatrati osrednjim. Na zdravstveno stanje šumskog fonda utiču: površine pod degradiranim i po poreklu stabala nehomogenim sastojinama; intenzivnija eksploatacija šuma (na pojedinim mestima); neadekvatno izvođene uzgojne i zaštitne mere; podizanje kultura na neodgovarajućim staništima; introdukcija novih opasnih patogena i štetnih insekata. Usled nedovoljno odgovornog odnosa i izostanka osnovnih mera zaštite, došlo je do destabilizacije šumskih ekosistema na pojedinim lokalitetima ovog područja, pa je šuma u celini postala osetljiva na štetno delovanje brojnih faktora abiotičke i biotičke prirode. Štetni abiotički faktori na ovom području su polutanti, promena klime i štete od snega i vetra u toku zimskih meseci. Među štetnim faktorima biotičke prirode za šume ovog područja najveći značaj imaju parazitne gljive (prouzrokovači bolesti) i štetni insekti.
Prema stepenu ugroženosti, Podrinjsko-Kolubarsko šumsko područje pripada zoni velike ugroženosti šuma od požara, a svojim manjim delom zoni vrlo velike ugroženosti. Najveći deo površina šuma (84%) pripada IV,V i VI stepenu ugroženosti od požara.
Najatraktivniji ostali proizvodi iz šume su: pečurke (vrganj i lisičarka), lekovito bilje (kamilica, kantarion, majčina dušica, hajdučka trava, glog, zova, kleka, divlja ruža, i drugo) i šumski plodovi (kupina, jagoda, malina, lešnik, dren, divlja jabuka, divlja kruška, divlja trešnja, i drugo).
Jedan od osnovnih preduslova za realizaciju planova gazdovanja šumama u odnosu na koncept višefunkcionalne održivosti je odgovarajuća otvorenost šumskih kompleksa šumskim putevima. Ostvarena je srednja otvorenost od 14,05 km/1000 ha, što je ispod optimalne otvorenosti za normalno i uspešno gazdovanje šumama (u uslovima intenzivnog gazdovanja iznosi oko 22 km/1000 ha).
Prostornim planom su obuhvaćen delovi sledećih lovnih područja: Valjevske planine, ukupne površine 3.525 km2 i Mačve, ukupne površine 2.381 km2.
Lovišta prikazana u Tabeli 3. su integralni deo novoformiranih lovnih područja. Lovišta „Cer Vidojevica” i „Boranja” poverena su na gazdovanje JP „Srbijašume”, a ostalim lovištima gazduje Lovački savez Srbije preko lokalnih lovačkih udruženja. Osnovne vrste divljači u ovim lovištima jesu: srna, divlja svinja, zec, fazan i jarebica, a u ograđenom delu lovišta „Cer Vidojevica” i gorski jelen. Dominantan bonitet staništa za osnovne vrste divljači u navedenim lovnim područjima je treći, a dobar deo površina pripada i drugom bonitetu staništa.
Tabela 3. Struktura površina lovišta
R.b. Naziv lovišta Opština Površinalovišta (u ha) 1. Boranja Loznica, Mali Zvornik, Ljubovija, Krupanj 9.230 2. Cer-Vidojevica Loznica, Šabac 5.348 Svega : JP „Srbijašume” 14.578 3. Dobrava Šabac 37.821 4. Jasikovačka reka Šabac 20.205 5. Miloševica Šabac 19.762 6. Mačva Bogatić 38.287 7. Jadar Loznica 42.855 8. Mačkovac Loznica 11.974 9. Orlača Vladimirci 33.619 10. Podrinje Mali Zvornik 15.357 11. Jagodnja Krupanj 31.282 12. Vlašić Koceljeva 25.742 13. Bukovica Ljubovija 34.911 14. Magleš Valjevo 69.683 15. Jelina breza Valjevo 20.848 16. Podgorina Osečina 31.887 17. Tamnava Ub 45.643 18. Kladnica Lajkovac 18.568 19. Ribnica Mionica 32.938 20. Rajac Ljig 19.197 21. Kačer Ljig 8.687 Svega: lovišta Lovačkog saveza.Srbije 559.266 Ukupno: 573.844
3.1.1.3. Vode
Područje Prostornog plana ograničeno je tokovima Drine, Save i Kolubare, te u hidrološkom pogledu obiluje tranzitnim vodama na svom obodu (Sava i Drina), ali oskudeva u vlastitim površinskim vodama. Heterogeno je i u pogledu podzemnih voda: bogato u aluvionima Podrinja i Mačve, a znatno oskudnije u slivu Kolubare. Protoci su vremenski vrlo neravnomerni, sa čestim smenama kriznih poplavnih i malovodnih perioda, što zahteva realizaciju složenih integralnih sistema za uređenje, korišćenje i zaštitu voda na teritoriji većih slivnih celina.
Vodotoci koji dreniraju Valjevske planine, bez većeg efluentnog opterećenja, nalaze se u odličnom i vrlo dobrom statusu (klase I i I/II), dok su dolinske reke (Ljig, Ub, Tamnava, Kolubara nizvodno od Lajkovca), posebno one na koje se naslanjaju urbani centri, u lošem stanju kvaliteta, a u malovodnim periodima i u statusu „van klasa”. Reka Sava je u III klasi kvaliteta voda (zahtevana klasa II). Povećane vrednosti suspendovanih materija zabeležene su na svim kontrolnim profilima. Od opasnih i štetnih materija, na svim profilima zabeležene su povišene vrednosti fenolnog indeksa i koncentracija Fe, Mn. Kvalitet vode reke Drine je u II/III klasi (zahtevana klasa II), dok je reka Kolubara u III/IV klasi (zahtevana klasa IIa/IIb, a na profilu Vreoci IV). Na pojedinim profilima ovih reka javljaju se povišene vrednosti fenolnog indeksa, nitritnog azota (NO2-N), amonijačnog azota (NN4-N), Fe i Zn, a u reci Kolubari promena organoleptičkih osobina (boja vode). Reke Jadar i Ljig su u III klasi kvaliteta voda. U vodama ovih reka zabeležene su povećane vrednosti Fe i Mn, a u reci Ljig i promena boje vode. Na osnovu fizičko hemijskih analiza voda pijezometara u Posavini i priobalju Kolubare kvalitet podzemnih voda odgovara III/IV klasi. Zabeležena je promena mirisa vode, povišene vrednosti opasnih i štetnih materija Fe, Mn i Zn. Najčešći uzroci ovakvog stanja su nedovršeni i neadekvatni kanalizacioni sistemi naselja, ali i otpadne vode industrije.
Aluvijalne naslage su vezane za veće rečne tokove, posebno za priobalje Save, Drine i Velikog kanala. Osnovni problem korišćenja ovih voda je njihov kvalitet, koji je pod direktnim uticajem kvaliteta površinskih voda, što je posebno značajno u periodima visokih nivoa površinskih voda kada dolazi do izlivanja iz korita i zabarivanja. Terasne naslage su formirane u severnom delu područja Prostornog plana i zahvataju priobalje većih vodotoka, a relativna visina im je do 10 m. Formirane su lokalne izdani, u okviru delova sa znatnijim učešćem šljunkovite komponente, koja je pogodna za individualno vodosnabdevanje izradom kopanih ili plitkih bušenih bunara. Neogene naslage zahvataju znatan deo severoistočnog oboda područja Prostornog plana. Dubina bunara kojima se kaptiraju malomineralizovane vode varira i kreće se do 100 m. Od izvorišta koja su bazirana na vodama iz neogenih naslaga treba izdvojiti Ub (izvorište Takovo, osam bunara, dubine do 90 m i izdašnosti 50 L/s). Za potrebe privatnih korisnika, izrađeni su i drugi bunari kojima se zahvataju ove vode. Pukotinski tip poroznosti je široko rasprostranjen i obuhvata ceo jugozapadni deo područja Prostornog plana. Sredina je povoljna za formiranje vodonosnika koji sadrže vode dobrog kvaliteta, relativno su ujednačenog kapaciteta i dobro zaštićene od direktnog unosa zagađivača. Kapaciteti pojava su mali, retko prelaze 0,5 L/s te su pogodni uglavnom za zadovoljavanje individualnih potreba. Karstno pukotinski tip je najpovoljnija sredina, u kojoj se javljaju vrela i izvori sa velikim kapacitetima koji predstavljaju okosnicu vodosnabdevanja velikog broja naselja (Valjevo – izvorišta Gradac, Paklje i Ilidža, sa min. 170 L/s, Ljig 48 L/s, Vladimirci 84 L/s, Krupanj 35 L/s, Koceljeva 45 L/s i dr). Usled problema tokom procesa zahvatanja voda za vodosnabdevanje, ova sredina je izuzetno osetljiva i podložna kontaminiranju. Brza fluktuacija zagađivača i slabe samoprečišćavajuće karakteristike karstne sredine stvaraju preduslove za izazivanje incidenata sa nesagledivim posledicama.
Registrovan je veći broj lokaliteta na kojima su dokazane rezerve termalnih i mineralnih voda, kao i malo mineralnih voda pogodnih za flaširanje. Sve vode pripadaju dinarsko hidrogeotermalnom sistemu, sa tri podsistema: loznički, savski i valjevski. Za loznički podsistem karakteristično je prisustvo natrijum-kalcijum-hidrokarbonatnih voda. U okolini Osečine (Gornje Crniljevo i Oglađevac) registrovane su vode najveće mineralizacije (1,5 i 5,0 g/L) najniže temperature (oko 15oS), sa prisustvom slobodnog CO2 i male izdašnosti (0,5 i 2,5 L/s). U Banji Badanji u dobijene su vode slične izdašnosti, temperature oko 20oS, mineralizacije <1,0 g/L, bez slobodnih gasova. Najznačajnije količine voda dobijene su u Banji Koviljači, koje se od davnina koriste za balneologiju, zajedno sa lekovitim blatom (peloidima). Savski hidrogeotermalni podsistem obuhvata deo prostora Mačve sa lokacijama Dublje, Bogatić, Belotić, Metković i Štitar. Najznačajniji vodonosni horizonti nalaze se na dubinama 400 – 650 m. Najproduktivnije nalazište je u Bogatiću, temperature 78oS. Ove vode mogu da se koriste u balneologiji, kao i za dobijanje značajnih količina geotermalne energije za potrebe zagrevanja prostora, prvenstveno u poljoprivredi. U okviru valjevskog hidrogeotermalnog podsistema vršena su istraživanja na više lokaliteta (Petnica, Vrujci, Mionica, Ključ i Ljig), gde su sa izuzetkom duboke (1.330 m) bušotine u Ljigu dobijene značajne količine voda hidrokarbonatno-kalcijum-magnezijumskog sastava. Vode u Ljigu su hidrokarbonatno natrijumske, a izdašnost bušotine 4 L/s. Temperatura ovih voda je 26oS, dok na ostalim lokalitetima iznosi 25 – 28oS.
Otvoreni karstni masivi Lelićkog i Bačevačkog karsta predstavljaju zone prihranjivanja i akumuliranja podzemnih voda koje su registrovane u okolini Valjeva i Mionice. U Petnici kod Valjeva, dobijeno je preko 10 L/s vode sa temperaturom oko 30oS. Jedna od bušotina koristi se za rekreativne svrhe u otvorenom olimpijskom bazenu, dok se druge koriste za flaširanje pod komercijalnim nazivom „Vujić voda”. U okviru istog hidrogeotermalnog sistema nalazi se i Banja Vrujci koja je poznata od davnina sa pojavom termomineralne vode u vidu difuznog isticanja u aluvijalnoj ravni reke Toplice. Ukupna izdašnost voda na području banje procenjena je na oko 100 L/s, temperature 26°C. Vode se delimično koriste u balneološke i rekreativne svrhe. Deo voda ove izdani zahvaćen je za banjske i rekreativne svrhe, za flaširanje („Voda Voda”) i proizvodnju sokova („Sinalco”). Osim na prostoru Gornje Toplice, vode sličnog kvaliteta zahvaćene su još i na području Sankovića, gde se koriste u otvorenim bazenima SRC „Lepenica”. Termalne vode u količini 15 L/s, temperature 21°C dobijene su i na prostoru Ključa (Mionica), gde se vode koriste za flaširanje po komercijalnim nazivom „Gala”. Iako je relativno visok stepen istraženosti i korišćenja podzemnih voda za različite namene, ono je ipak minimalno u odnosu na ukupan potencijal.
3.1.1.4. Geološki resursi
Na području Prostornog plana stiču se delovi tri tektonskostratigrafske jedinice: složenog terena Vardarske zone, Jadarskog bloka (kome pripada najveći deo područja) i Drinskoivanjičkog pojasa. Dinamična geotektonska zbivanja u geološkoj prošlosti stvorila su uslove za različite metalogenetske procese.
Od metaličnih mineralnih sirovina najveći značaj imaju ležišta antimona, olova, cinka i bakra, dok su od manje važnosti pojave i ležišta gvožđa i žive. Orudnjenja antimona nalaze se u zoni koja se proteže severno i istočno od boranjskog granitoida i spadaju među najpoznatije ne samo kod nas, nego i u Evropi. Centar proizvodnje je u reonu Zajače, gde se nalaze i pogoni za preradu rude. Najznačajnije ležište olova i cinka je Veliki Majdan kod Ljubovije, sa relativno niskim sadržajem korisnih materija, zbog čega se moraju obogaćivati u flotacijskom postrojenju. Među ostalim Pb-Zn ležištima izdvaja se zona Ždrelo – Postenje – Tisovik. Neke pojave (Savkovići i dr), u više mahova su istraživane, ali ekonomski značaj rezervi nije identifikovan. Pored olova, cinka i bakra, značajne su i njihove prateće komponente, kao što su: srebro, zlato, kadmijum, bizmut, selen, telur, i drugo. Kompleksne rude olova, cinka i bakra javljaju se i u kombinaciji sa baritskim telima ležišta Bobija. Povećane koncentracije bakra nalaze se na području Valjevskih planina (Povlen, Jablanik i Medvednik), a prisutne su lokalno i povišene koncentracije zlata, srebra i kobalta u dve značajne zone: Radanovci – Taor (Rečice, Lajkovača) i Novakovača. Pojave bakra registrovane su kod Mačkovog Kamena u okviru Boranjskog masiva (zona Seličin Do – Kram – Lom). U okolini Poćute javljaju se pojave boksita, ali nisu prevedene u kategoriju ekonomski značajnih, a u blizini Ljubovije (Đelik) konstatovane su i živine mineralizacije.
Na Bobiji kod Ljubovije je ležište barita, a sa njim i sulfidna olovo-cinkova mineralizacija. Između Ljubovije i Pecke, na lokalnosti Đelik, takođe su konstatovane pojave barita u obliku malih sočiva. Formiranje ležišta minerala litijuma i bora moguće su u neogenim basenima Drine i Save, a veći broj poznatih svetskih kompanija zainteresovano je za istraživanja. U Lozničkom polju su konstatovane rezerve interesantne za eksploataciju, a u toku su istraživanja i u Valjevsko – Mioničkom basenu. Značajno je što se eksploatacija ovih sirovina vrši metodama koje ne ostavljaju značajne negativne posledice po životnu sredinu. U perifernim zonama Boranjskog granitoida na nekoliko lokalnosti se pojavljuju ležišta fluorita (Ravnaja i Tolisavac u okolini Krupnja, odnosno Bele Crkve).
Raznovrsni stenski kompleksi na ovom prostoru zadovoljavaju kriterijume za njihovo korišćenje u građevinarstvu. Po svom značaju prednjače stene koje se mogu koristiti kao tehnički ili arhitektonski kamen, ali su prisutne i značajne količine različitih vrsta glina, kvarcnih peskova i šljunkovito-peskovitih aluvijalnih i jezerskih tvorevina. Gline različitih kvaliteta i različite namene, eksploatišu se na više lokaliteta: Koceljeva (Kranjani – Miličinica, Matića Brdo, Bele Vode, Damjanovića Brdo, Zbegovi i Jovanovića Brdo), Ub (Boj Brdo) i Valjevo (Vinogradi). Kvalitetne gline se pojavljuju i kao proslojci u ugljenoj seriji u lignitskom kopu „Tamnava – Zapad”. Na području opštine Ub tradicionalno se eksploatišu kvarcni peskovi u ležištima Čučuge, Slatina i Avala, a interesantna su i ležišta: Gumnište, Gunjevac, Provalije, kod Bogovađe, Lajkovca (Palež), Ljiga (Žuto Brdo) i u blizini Banje Koviljače. Iz aluviona većih rečnih tokova, kao i iz samih rečnih korita, na više mesta se eksploatišu šljunak i pesak. Deo ovih sirovina dobija se i prilikom otkopavanja u lignitskom basenu. Vađenje šljunka i peska iz aluviona obavlja se često bez adekvatnih projekata i odobrenja, što za posledicu ima promene režima podzemnih voda, devijacije rečnih korita i ugrožavanje linijskih sistema odbrane od poplava.
Među ležištima građevinskog kamena najbrojniji su majdani krečnjaka. Eksploatišu se u nekoliko zona i u površinskim kopovima koji, po kvalitetu sirovine i položaju u odnosu na komunikacije, daleko prevazilaze lokalni značaj: majdani oko Šapca (pored puta Šabac – Loznica, lokaliteti Culjković, Volujac i Korenita), pored puteva Koceljeva – Šabac (Šeševica), Ub – Pambukovica – Koceljeva (Bobija) i Lajkovac – Ub (Kamenjak – Vrhovine i Ostreš), u okolini Valjeva (Kozličić pored puta Valjevo – Šabac, Rujevački Krš pored puta Mionica – Divčibare, Ravnje i Podbukovi pored puta Valjevo – Kosjerić). Jedan od najvećih i najpoznatijih majdana se nalazi u selu Ba (Rujevac). Posebno su interesantni slojeviti kredni krečnjaci na području Struganika i Brežđa. Dolomiti se eksploatišu u majdanima Zabrdica kod Mionice i Stubo pored puta Valjevo – Bajina Bašta. Na području Valjeva mogu se naći i delovi mase dijabaza (Stubički Visovi). Na padinama Cera i Boranje, na više lokaliteta eksploatišu se ili su povremeno bili u eksploataciji granitoidi (kvarcmonconiti i granodioriti), nekad vrhunskog kvaliteta (majdani Veliki Majdan, Konjuša, Beli Majdan, Miloševac i Dulov Majdan, na području Cera; Kik, Okuka, Ravnaja, Grabik i Raskršće, kod Radalja, odnosno Radaljske Banje, kao i Babića Stena u Joševu kod Loznice). Daciti se eksploatišu u više majdana, pre svega na prostoru oko Slavkovice i Kadine Luke u blizini Ljiga. Svakako najveći značaj imaju daciti iz površinskog kopa Ljuta Stena kod Slavkovice, koji se u pogonu u Kadinoj Luci obrađuju u kvalitetne ivičnjake, intenzivno korišćene u urbanim centrima. Daciti iz majdana Krš kod Ljubovije se koriste kao kameni agregat, između ostalog, i za izradu habajućeg sloja asfaltnih konstrukcija svih opterećenja, što je odlika malog broja stena na teritoriji Republike Srbije. Poznati peščari („Ljiški peščari”) eksploatišu se u majdanima Belica kod Boljkovaca, Zovina, u Lalincima (pored puta Ljig – Gornji Milanovac) i u Kadinoj Luci.
Identifikovano je ukupno 37 objekata geonasleđa, i to: (a) objekti istorijsko-geološkog i stratigrafskog nasleđa (ukupno 13: pet paleozojske starosti, jedan trijaske starosti, tri kredne starosti i četiri neogene starosti); (b) objekti petrološkog nasleđa (ukupno 13: dve sedimentne stene, tri magmatske i metamorfne stene, jedan strukturni objekat geonasleđa, četiri objekata geomorfološkog nasleđa i po jedan fluvijalni reljef, erozivni oblik reljefa i tresava); (v) objekti neotektonske aktivnosti (pet epirogenih pokreta); (g) speleološki objekti geonasleđa (četiri pećine); i (d) objekti hidrogeološkog nasleđa (dva izvora i vrela).
3.1.2. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
3.1.2.1. Stanovništvo
Prema Popisu stanovništva iz 2002. godine, na području Prostornog plana je živelo 521 829 stanovnika ili oko 7% republičke populacije (na 5.746 km2, što predstavlja oko 6,5% teritorije Republike Srbije). Razmeštaj stanovništva po okruzima je neravnomeran, tako da u Kolubarskom okrugu živi oko 37%, a u Mačvanskom okrugu oko 63% ukupnog stanovništva područja Prostornog plana. Gustina naseljenosti je takođe veća u Mačvanskom (100,8 st./km2) nego u Kolubarskom upravnom okrugu (77,7 st./km2), a prosečna gustina naseljenosti područja Prostornog plana (90,8 st./km2) ispod je republičkog proseka (97 st./km2, bez Kosova i Metohije).
Prema prvim rezultatima Popisa stanovništva iz 2011. godine, na području Prostornog plana je živelo 472 006 stanovnika ili oko 6,6% republičke populacije. Teritorijalna neravnomernost razmeštaja stanovništva po okruzima nije se bitnije promenila. Gustina naseljenosti je smanjena u oba okruga, ali je viša u Mačvanskom (oko 91 st./km2) nego u Kolubarskom upravnom okrugu (oko 70 st./km2), dok je prosečna gustina naseljenosti područja Prostornog plana svega 82 st./km2, što je ispod republičkog proseka (91 st./km2, bez Kosova i Metohije).
Sve do 1981. godine, broj stanovnika područja Prostornog plana kontinuirano se uvećavao. Sa prvim nagoveštajima ekonomske krize, Kolubarski upravni okrug doživljava depopulaciju koja se odražava na ukupan pad stanovništva područja Prostornog plana, uprkos nastavku populacionog rasta u Mačvanskom upravnom okrugu i nakon 1981. godine. Populacioni potencijal područja se povećao u periodu 1948 – 2002. godine sa 462 625 na 544 819 stanovnika, tj. za 82 194 lica, ili prosečno godišnje 1 522 lica. Međutim, udeo populacije ovog područja u ukupnom stanovništvu Republike je opao sa 8% u 1948. godini na 7% u 2002. godini. Ispoljene tendencije u dinamici stanovništva ukazuju na izraženu diferencijaciju između opština i gradova. Svi gradovi (Valjevo, Šabac i Loznica) su populaciono rasli u posleratnom periodu, dok su gotovo sve opštine, izuzev Malog Zvornika, beležile smanjenje stanovništva. Analizirajući populacioni potencijal gradskih naselja u istom ovom periodu, uočava se porast njihove populacije, s tim što je prisutna intraregionalna diferencijacija u dinamici rasta gradskog stanovništva. Većina gradskih naselja Mačvanskog upravnog okruga (Loznica, Šabac, Mali Zvornik i Krupanj) znatno je brže populaciono rasla u odnosu na gradska naselja Kolubarskog upravnog okruga, izuzimajući Valjevo i Divčibare. Samo je jedno gradsko naselje u posleratnom periodu izgubilo čak 35% stanovništva, a to je Belanovica (opština Ljig). Dinamika ruralne populacije, koja čini čak 68% stanovništva područja Prostornog plana, konstantno opada nakon 1953. godine. U svega petini seoskih naselja povećao se broj stanovnika u periodu 1948 – 2002. godine, uglavnom u prigradskim selima, selima uz glavne saobraćajnice i selima sa centralnim funkcijama. Uprkos ukupnoj depopulaciji seoskog stanovništva na području Prostornog plana, seoska naselja još uvek raspolažu jačim potencijalima stanovništva u odnosu na postojećih 12 gradskih naselja (355.116 lica u seoskim naseljima: 155.713 lica u gradskim 2002. godine). Prema Popisu stanovništva iz 2002. godine, samo su grad Šabac (81,4% urbane populacije) i grad Valjevo (63,3% urbane populacije) sa jačim potencijalom urbane nego seoske populacije, dok čak pet opština (Osečina, Bogatić, Vladimirci, Koceljeva i Ljubovija) od ukupno 14 opština/gradova ima isključivo ruralno stanovništvo.
Prirodna komponenta kretanja populacije pokazuje silazne trendove na celom području Prostornog plana, pri čemu se negativne vrednosti ukupnog prirodnog priraštaja beleže u periodu nakon 1991. godine. U poslednjem međupopisnom periodu (1991 – 2002. godine) svega pet naselja (Gorić u gradu Valjevu, Osečina i Ub u istoimenim opštinama, Klupci u gradu Loznici i Ljubovija u istoimenoj opštini) karakteriše pozitivan prirodni priraštaj svake godine posmatranog perioda. Pored ovih, još 58 naselja sa područja Prostornog plana je ostvarilo ukupan pozitivan prirodni priraštaj u poslednjem međupopisnom periodu. Među opštinama/gradovima, jedino su grad Loznica i opština Mali Zvornik zabeležili pozitivan prirodni priraštaj u datom periodu. Područje Prostornog plana je obuhvaćeno procesom starenja, o čemu svedoči vrednost indeksa starenja (odnos udela stanovništva starog 60 i više godina: 22,6%, i omladine do 19 godina starosti: 22,5%, koji iznosi 1). U Mačvanskom upravnom okrugu je nešto povoljniji indeks starenja (0,9) nego u Kolubarskom upravnom okrugu (1,1), a među opštinama/gradovima na području Prostornog plana najniže indekse starenja beleže opština Mali Zvornik (0,7) i grad Loznica (0,8). Na osnovu prosečne starosti stanovništva (40,4 godine), područje Prostornog plana se nalazi u dubokoj demografskoj starosti, gde najveću starosnu grupu čini starije sredovečno stanovništvo (40 – 64 godina starosti) koje učestvuje sa 33,4% u ukupnoj populaciji.
Mehanička komponenta kretanja populacije je uticala na ostvaren pozitivan migracioni saldo (nešto manje od 10.000 stanovnika) na području Prostornog plana u poslednjem međupopisnom periodu. Opštine Osečina, Ub, Koceljeva, Krupanj i Ljubovija su zabeležile negativan migracioni saldo u periodu 1991 – 2002. godine, dok ukupan porast stanovništva sa pozitivnim migracionim saldom beleže samo gradovi Loznica i Šabac i opština Mali Zvornik.
Prema podacima Popisa stanovništva iz 2002. godine, važniji funkcionalni kontingenti na području Prostornog plana zastupljeni su u sledećem odnosu: predškolski (6,6% ukupne populacije), školoobavezni (9,2%), febrilnim (24%) i radni (63,4%).
Stopa aktivnosti stanovništva je u opadanju i 2002. godine je u proseku iznosila 49,8%, što znači da je udeo aktivnog i neaktivnog stanovništva gotovo izjednačen u kontingentu radnosposobnih. Najvišu stopu aktivnosti beleži opština Osečina (66%), a najnižu opština Lajkovac (44,8%). Zbog poljoprivrednog karaktera planskog područja, u strukturi delatnosti i dalje prednjači primarni sektor (sa 46,2% zaposlenih) iako je učešće zaposlenih u primarnom sektoru konstantno opadalo tokom poslednja dva međupopisna perioda. Udeo zaposlenih u sekundarnom sektoru delatnosti je takođe u opadanju i iznosi oko 23,4%, dok tercijarni sektor ostvaruje porast zaposlenih (30,4%). Prema Popisu stanovništva iz 2002. godine, učešće poljoprivrednog stanovništva iznosilo je 24,7% i relativno je ujednačeno ako se posmatraju celi upravni okruzi. Međutim, po opštinama/gradovima, razlike su daleko veće, tako da najviše poljoprivrednog stanovništva ima opština Osečina (59,7%), kao i opštine Bogatić i Vladimirci (oko 50%). Ispod 10% poljoprivrednog stanovništva ima jedino opština Mali Zvornik (6%).
Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, obrazovna struktura stanovništva na području Prostornog plana je ispod republičkog proseka u gotovo svim kategorijama obrazovanosti. Područje je jedino po učešću lica starijih od 15 godina koji imaju završenu samo osnovnu školu (oko 24% stanovništva) izjednačeno sa republičkim prosekom. Velika je zastupljenost odraslog nepismenog stanovništva (5,5%), kao i onih koji imaju nepotpuno osnovnoškolsko obrazovanje (25%). Relativna povoljnost je nešto veće učešće stanovništva sa završenom srednjom školom (36,5%), dok je nepovoljna mala zastupljenost lica sa višim (3,4%) i visokim (3,5%) obrazovanjem.
Etničku strukturu stanovništva odlikuje homogenost, sa najvećim učešćem srpskog stanovništva (96,7%). Od ostalih naroda na ovom području, po relativno većoj zastupljenosti se izdvajaju Romi (1%), kojih je najviše u opštini Koceljeva (4,6%).
Broj domaćinstava na području Prostornog plana konstantno raste, tako da je 2002. godine, sa registrovanih 168 313 domaćinstava po novoj metodologiji popisa, broj domaćinstava bio gotovo udvostručen u odnosu na 1948. godinu. Prosečna veličina domaćinstva se smanjuje i iznosi 3,1 čl./domaćinstvu. Po učestalosti prednjače dvočlana domaćinstva (23,7%). Prema strukturi prihoda, na području Prostornog plana su 2002. godine bila zastupljenija domaćinstva bez poljoprivrednog gazdinstva (54,5%) u odnosu na domaćinstva sa gazdinstvom. Najmanje učešće domaćinstava sa poljoprivrednim gazdinstvom imaju gradovi Valjevo i Šabac (oko 30%, respektivno), a najveće učešće ovih domaćinstava je u opštinama Osečina (78%) i Vladimirci (76%).
Uporedo sa porastom broja domaćinstava, uvećavao se i broj nastanjenih stanova, kojih je bilo gotovo 160 000 u 2002. godini. Prosečna veličina stana je 63,7m2 (najmanja u opštini Krupanj: 55,8 m2, a najveća u opštini Mionica: 70,4 m2). Prosečan broj lica u stanu je 3,3.
3.1.2.2. Mreža naselja
Mreža naselja područja Prostornog plana je kompleksan, heterogen i nedovoljno koherentan sistem od 446 naselja razmeštenih u 425 katastarskih opština. Status gradskih ima ukupno 12 naselja: Valjevo (61 035 stanovnika), Šabac (55 163), Ub (6 018), Loznica (19 863), Banja Koviljača (6 340), Krupanj (4 912), Mali Zvornik (4 736), Lajkovac (3 443), Ljig (2 979), Mionica (1 723), Belanovica (266) i Divčibare (235). U ovim naseljima, prema Popisu stanovništva iz 2002. godine živelo je 166 713 stanovnika, ili oko 32% ukupne populacije područja Prostornog plana. Prema prvim rezultatima poslednjeg Popisa stanovništva iz 2011. godine, u gradskim naseljima je živelo 158.064 stanovnika, ili oko 33,5% ukupne populacije planskog područja.
Područje Prostornog plana je u određenoj meri polarizovano između regionalnih i centara okruga Valjeva i Šapca. Snažan direktan uticaj na istočni deo područja Prostornog plana ostvaruje Beograd, posebno na opštine i opštinske centre Ub i Lajkovac, a donekle i na Koceljevu i Ljig. Polarizacijski uticaj Valjeva i Šapca najviše osećaju naselja na teritoriji ovih gradova, te u njihovom subregionalnom okruženju. Pored njih i grad Loznica ostvaruje određeni subregionalni uticaj na naselja svoje teritorije, zatim na naselja opština Mali Zvornik i Krupanj, a oseća se i uticaj na naselja na levoj obali Drine (u Bosni i Hercegovini). Šabac ostvaruje intenzivne veze sa Bijeljinom, a određeni uticaj ima i na naselja grada Sremska Mitrovica i opština Pećinci i Ruma. Valjevo nema veći uticaj van teritorije okruga, usled blizine i snage beogradske aglomeracije, te intenzivne deindustrijalizacije čime je u velikoj meri smanjen funkcijski potencijal urbanog centra.
Valjevo i Šabac, urbani centri regionalnog ranga ostvaruju razvojne uticaje i podsticaje na šire regionalno okruženje, ali i pored bliskog geografskog položaja nisu usmereni jedan ka drugom, niti razvijaju komplementarne funkcije, što otežava integrisanje područja Prostornog plana. Šabac je težište razvojne osovine na liniji Novi Sad – Sremska Mitrovica (Ruma) – Šabac – Loznica. Polarizacijski uticaj ove osovine jačaće sa planiranom izgradnjom i rekonstrukcijom DP IB 26 i DP IIA 124. Valjevo ima radijalni uticaj na okruženje, koji se u severozapadnom delu zona preklapa sa uticajima beogradske aglomeracije. Ukoliko Valjevo ne ojača svoje privredne funkcije, može se očekivati da će sa izgradnjom autoputa ka Južnom Jadranu poprimiti ulogu sekundarnog (spoljnjeg/perifernog) subcentra beogradske aglomeracije.
Na području Prostornog plana su inicirane dnevne migracije na relaciji (prigradska) sela – urbani centri i formiranje urbanih aglomeracija sa elementima dnevnog urbanog sistema. Sa izuzetkom Šapca, Loznice i donekle Valjeva, ovi sistemi su u početnoj fazi formiranja, pre svega zbog male snage ostalih opštinskih centara. Njihove funkcije su dominantno administrativne i u sferi javnih službi i servisa, sa pretežno nerazvijenom industrijom tako da u privrednoj strukturi dominira poljoprivreda. Stoga je njihovo polje uticaja ograničeno na područje opštine, dok veća naselja sa razvijenim osnovnim funkcijama i sadržajima gravitiraju direktno nekom od regionalnih centara i/ili Beogradu.
Dnevnom urbanom sistemu Valjeva, od 20 679 zaposlenih, migrira 2 727 dnevnih migranata (oko 13% ukupnog broja zaposlenih,) iz 156 naselja, pretežno sa područja grada Valjeva i opštine Mionica. U okruženju Valjeva su pretežno populaciono mala, primarna seoska naselja (često razbijenog tipa), pa je stoga teritorijalni domet dnevne migracije veći. Lajkovcu (1 686 radnika) migrira 756 dnevnih migranata (oko 45% ukupnog broja zaposlenih) iz 61 naselja, dominantno sa područja opštine Lajkovac, a delom i opštine Ub. Ljigu (1 303 radnika) migrira 608 radnika dnevnih migranata (oko 47% ukupnog broja zaposlenih) iz 45 naselja, dominantno sa područja opštine Ljig, a delom i opštine Mionica. Mionici (1 087 radnika) migrira 609 radnika dnevnih migranata (oko 56% ukupnog broja zaposlenih) iz 62 naselja, pretežno sa područja opštine. Zanimljivo je da 47 migranata dolazi iz urbanog centra Valjeva. Osečini (1 329 radnika) migrira 263 radnika dnevnih migranata (oko 20% ukupnog broja zaposlenih) iz 24 naselja, pretežno sa područja opštine. Ubu (2 874 radnika) migrira 1 232 radnika dnevnih migranata (oko 43% ukupnog broja zaposlenih) iz 49 naselja, pretežno sa područja opštine. Bogatiću (1 724 radnika) migrira 718 dnevnih migranata (oko 42% ukupnog broja zaposlenih) iz 32 naselja, pretežno sa područja opštine Bogatić i naselja grada Šapca. Koceljevi (1 347 radnika) migrira 221 dnevnih migranata (oko 16% ukupnog broja zaposlenih) iz 33 naselja, pretežno sa područja opštine Koceljeva, i pojedinih naselja grada Šapca i opštine Vladimirci. Krupnju (1 967 radnika) migrira 770 radnika dnevnih migranata (oko 39% ukupnog broja zaposlenih) iz 37 naselja, dominantno sa područja opštine. Ljuboviji (1.871 radnika) migrira 726 radnika dnevnih migranata (oko 39% ukupnog broja zaposlenih) iz 28 naselja, dominantno sa područja opštine. Loznici (13 681 radnika) migrira 8.438 radnika dnevnih migranata (oko 62% ukupnog broja zaposlenih) iz 102 naselja, dominantno sa područja grada Loznice, a potom sa područja opština Krupanj (277 migranata) i Mali Zvornik (186 migranata), te drugih naselja sa područja okruga. Malom Zvorniku (2.074 radnika) migrira 1.302 dnevna migranata (oko 63% ukupnog broja zaposlenih) iz 46 naselja, dominantno sa područja opštine Mali Zvornik, a potom sa područja grada Loznice (135) i naselja opštine Ljubovija. Šapcu (21 171 radnika) migrira 6 112 dnevnih migranata (oko 29% ukupnog broja zaposlenih) iz 129 naselja, sa područja grada Loznice, a potom sa područja opština Vladimirci (332 migranta), Bogatić (339 migranata) i Koceljeva (46), te drugih naselja sa područja okruga. Vladimircima migrira 485 radnika dnevnih migranata (oko 56% ukupnog broja zaposlenih) iz 46 naselja, dominantno sa područja opštine.
Dnevni urbani sistemi na području Prostornog plana obuhvataju 850 naselja (gotovo dvostruko više od broja statističkih naselja), što ukazuje da neka radnici iz nekih naselja odlaze u rad u više centara rada. Ovakva naselja su zone razgraničenja/preklapanja uticaja susednih dnevnih urbanih sistema.
Najveće morfološke promene u mreži naselja odvijaju se duž koridora DP I i II reda gde se vrši funkcionalno i fizičko spajanje naselja, što je uočljiva analogija sa razvojem drugih aglomeracija urbanih naselja Republike Srbije sličnih funkcija i demografske veličine. Razvitkom aglomeracija dolazi do planskog, ali i delimično spontanog, relociranja industrijskih pogona iz urbanih centara u prigradska sela, što utiče na dalji razvoj novih preduzeća, njima komplementarnih uslužnih delatnosti i komunalne infrastrukture, čime se šire urbanizacijski uticaji u okruženje. Ovo je posebno izraženo oko Valjeva, Šapca i Loznice, kao i u Posavini i donjem toku Kolubare.
Usled urbane koncentracije stanovništva i funkcija, te demografskog pražnjenja seoskih područja izazvanih kombinacijom emigracije i smanjenja prirodnog priraštaja, došlo je do promena u demografskoj veličini naselja. Identifikovane su četiri kategorije seoskih naselja razvrstanih po demografskoj veličini (Tabela 4): patuljasta naselja sa manje od 250 stanovnika; mala naselja koja imaju od 250 do 500 stanovnika; srednja naselja koja se javljaju u dve varijante (srednja manja naselja sa 500 do 750 stanovnika i srednja veća naselja sa 750 do 1 000 stanovnika); i velika seoska naselja sa 1 000 i više stanovnika. Zapaža se sukcesija u demografskom usitnjavanju seoskih naselja.
Proces funkcijske transformacije naselja i mreže u celini odvijao se u periodu industrijske urbanizacije i koncentracije stanovništva i funkcija u urbanim centrima. Do sedamdesetih godina prošlog veka samo su urbani centri imali delimično polifunkcionalni karakter, dok su ostala naselja bila monofunkcionalna, sa dominacijom aktivnog stanovništva u primarnim delatnostima, najčešće u okviru sopstvenih gazdinstava. Sela sa razvijenim spoljnim tj. centralnim funkcijama bilo je malo (pretežno rudarska naselja). U međuvremenu su se ona funkcionalno transformisala pod direktnim ili indirektnim uticajima razvoja i diverzifikacije funkcija razvojnih centara. Funkcijska diferencijacija mreže naselja odvija se usled zapošljavanja stanovništva u nepoljoprivrednim delatnostima i postepenog razvoja objekata javno-socijalne infrastrukture.
Tabela 4. Uporedni prikaz promena u demografskoj veličini naselja za 1961, 1981. i 2002. godine
Veličinska struktura naselja 1961. 1981. 2002.* 1. Ukupna stopa zaposlenosti 65,2 Konkurentnost 62,6 Produktivnost rada privrede 70,7 Produktivnost rada u prerađivačkoj industriji 76,3 BDV u industriji/zaposlenom, 2007. godine 69,1 BDV u industriji/stanovniku, 2007. godine 59,5 BDP / stanovniku, 2005. godine 67,2-85,6 Investicije / stanovniku 39,8
Manji deo privrednih resursa lociran je u funkcijski fragmentisanom prostoru nerazvijenih, devastiranih i prigraničnih opština. Teritorijalna dispozicija lokaciono-razvojnog potencijala i resursa i trend procesa rasta gradova Šapca i Valjeva mogli bi da intenziviraju povećanje regionalnih razlika, odnosno dalji trend funkcijske marginalizacije nerazvijenog područja. Najveći ekonomski rast realizuje se na području gradova Šapca i Valjeva gde su najvećim delom koncentrisani proizvodni i uslužni kapaciteti. Područja ovih gradova su privredna središta, čvorišta preferiranih lokacija za privredne aktivnosti koje zahtevaju kvalifikovani kadar. Na području Prostornog plana dominira uloga gradova Valjeva i Šapca u teritorijalnoj distribuciji privrednih delatnosti: 50,7% u alokaciji preduzeća i drugih pravnih lica, 58,9% u ukupnoj zaposlenosti, 63,6% u industrijskoj zaposlenosti, 59,4% u stvaranju dohotka privrede (sa udelom prerađivačke industrije 84,6%), 61,7% u proizvodnji električne energije, gasa i vode, 65,5% u trgovini, 64,7% saobraćaju i skladištenju, 59,6% u turizmu. Teritorijalna disperzija prisutna je u sektoru poljoprivrede.
Na području Prostornog plana u periodu 1990 – 2010. godine evidentan je pad ukupne zaposlenosti – oko 19 718 lica ili pad za 17,3% ( sa 113 713 na 93 995 zaposlenih). U istom periodu industrijska zaposlenost je drastično smanjena, čak 2,7 puta (sa 51 663 na 18 937 radnika). Snažan proces deindustrijalizacije proizašao je iz nedovoljno konkurentne i netransformisane strukture, sporosti restrukturiranja i privatizacije preduzeća. Stepen zaposlenosti na području Prostornog plana je 27,2% i niži je od republičkog proseka (35,3%). Najveći broj zaposlenih imaju gradovi Valjevo (28 524 lica ili 30,3% ukupne zaposlenosti područja), Šabac (26 927 lica ili 28,6% ukupne zaposlenosti) i Loznica (14.293 lica ili 15,2% ukupne zaposlenosti), dok je u 11 opština dispergovano 25,9% ukupno zaposlenih. Veću stopu zaposlenosti od republičkog proseka ima samo grad Valjevo. Nadprosečnu stopu zaposlenosti u odnosu na regionalni prosek imaju gradovi Valjevo (43,5%) i Šabac (32,2%). Najnižu stopu zaposlenosti imaju Krupanj, Bogatić, Osečina, Vladimirci, Koceljeva, Mionica i Mali Zvornik.
U strukturi zaposlenosti na području Prostornog plana sekundarni sektor učestvuje sa 28,4% uz dominaciju sektora usluga sa 69,7%. U ukupnoj zaposlenosti dominira kompleks prerađivačke industrije (20,1%), trgovina (8,8%), zdravstvo i socijalni rad (8,6%), obrazovanje (7,7%), saobraćaj i skladištenje (5,7%), građevinarstvo (3,8%), državna uprava (3,6%), proizvodnja električne energije i gasa (2,3%), vađenje ruda (2,2%), aktivnosti sa nekretninama (1,6%), i drugo. Najmanji udeo u ukupnoj zaposlenosti imaju poljoprivreda, ribarstvo, šumarstvo i vodoprivreda (1,9%), sektori hotela i restorana (0,8%), finansijsko posredovanje (0,7%). Septembra 2010. godine u sektoru preduzetništva je bilo zaposleno 28.532 lica ili 30,4% ukupno zaposlenih, od kojih je najviše u gradovima Valjevo 10 374 lica (36,4%) i Šabac 7 221 lica (26,8%).
Krajem 2008. godine bilo je 48 418 nezaposlenih lica sa stopom nezaposlenosti na nivou republičkog proseka (16,3%). Ova stopa je skoro dvostruko viša u Mačvanskom okrugu (16,9%) nego u Kolubarskom okrugu (8,8%). Najveću stopu nezaposlenosti imali su grad Loznica i opštine Mali Zvornik, Ljubovija i Krupanj. Kvalifikaciona struktura nezaposlenih je nepovoljna zbog visokog udela lica bez kvalifikacija (38,9% u Kolubarskom okrugu i 33,7% u Mačvanskom okrugu). Najveći broj lica bez kvalifikacija imaju opštine Ub, Osečina, Mionica i Vladimirci (40,5 – 49,3 %).
Privredna struktura na području Prostornog plana je relativno diverzifikovana, s tim da veliki značaj imaju prerađivačka industrija, poljoprivreda i sektor uslužnih delatnosti. U prerađivačkoj industriji najznačajniji udeo imaju: kompleks hemijske i farmaceutske industrije (u Mačvanskom okrugu), tekstilna industrija, metalski kompleks (metaloprerada, elektroindustrija, mašine, aparati, oprema, i drugo), prehrambeni kompleks, namenska, industrija papira, prerada gume i plastike, drvna, proizvodnja električne energije, nemetala i građevinskih materijala, itd.
Prema podacima iz 2007. godine udeo Bruto društvene vrednosti (u daljem tekstu: BDV) industrije u ukupnoj BDV područja Prostornog plana iznosio je 43,9%. Usled nedostatka podataka o kretanju BDV privrede i pojedinih delatnosti na nivou opština, ukazuje se da je u strukturi formiranja dohotka regionalne privrede u 2005. godini dominirao relativni udeo delatnosti sekundarnog sektora (41,3%) i sektora primarnih delatnosti sa 31,5%, dok je sektor usluga činio 27,2%. U strukturi regionalne privrede dominirali su: prerađivačka industrija sa 33,3% i poljoprivreda 31,5%, dok je udeo trgovine 16%, saobraćaja 6,5%, građevinarstva 5,3%, poslova sa nekretninama 2,2%, proizvodnje električne energije i vađenja ruda po 1,7%, hotela i restorana 1,4%. Poljoprivreda je osnovna delatnost na najvećem delu teritorije (osim u Šapcu i Valjevu), sa učešćem od 25,4 – 72,7%. Industrija je vodeća privredna delatnost u formiranju prihoda u Šapcu (54,5%) i Valjevu (31,2%). Oko 84,6% regionalnog industrijskog dohotka u 2005. godini bio je koncentrisan u Šapcu (67,9%) i Valjevu (16,7%), dok je 15,4% dohotka industrije ostvareno u ostalih 12 gradova/opština.
Na području Prostornog plana u 2010. godini poslovalo je 4.097 privrednih društava od kojih je 3.939 malih, 130 srednjih i 28 velikih. Najveći broj registrovan je u oblasti trgovine, prerađivačke industrije i u poljoprivredi. Mala i srednja preduzeća (u daljem tekstu: MPS) ostvaruju 69% ukupnog prihoda regionalne privrede i učestvuju sa 60% u dobiti privrede područja. Prema podacima Agencije za privatizaciju iz 2011. godine, na području Prostornog plana ukupno je u privatizaciji 208 privrednih društava, od čega je 112 prodato aukcijom, četiri na tenderu, u stečaju je 77, osam u likvidaciji, dok se šest nalazi u procesu restrukturiranja. Privatizacija se ne može oceniti naročito uspešnom, s obzirom da veliki broj preduzeća ni nakon privatizacije nije popravio poslovne rezultate. Na bolje poslovne rezultate i rast izvoza uticao je dolazak nekoliko većih stranih direktnih investicija (u daljem tekstu: SDI) u sektoru tekstila, prehrambenoj industriji, elektroindustriji, metalopreradi, preradi nemetala, proizvodnji obuće, itd. U strukturi izvoza dominira prerađivačka industrija sa 80%. Najvažniji izvozni proizvodi su odeća i pribor 20%, kotlovi i mašine 14%, voće i voćni proizvodi 12%, živa stoka 6%, obuća 6%, mleko i mlečni proizvodi 4%, oružje 4%.
U 2007. godini bilo je 15 velikih proizvodnih preduzeća, od čega po četiri u kompleksu prerade prehrambenih proizvoda i hemijskom kompleksu, tri u kompleksu mašinogradnje i metaloprerade i po jedno u proizvodnji tekstila, papira, gume i plastike i nemetala. Sedam velikih preduzeća je locirano u Valjevu, pet u Šapcu i po jedno u Loznici, Osečini i Malom Zvorniku.
Od 100 najuspešnijih privrednih preduzeća u Republici Srbiji u 2009. godini, pet se nalazi na području Prostornog plana: Koncern „Farmakom” M.B. d.o.o., Šabac, „Gorenje” d.o.o, Valjevo, „Austrotherm” d.o.o, Valjevo, GP „Greda” d.o.o, Valjevo (građevinarstvo), „Zorka color” a.d. Šabac. Od 100 najuspešnijih privrednih društava u prerađivačkoj industriji Srbije, osam se nalazi na području Prostornog plana: Koncern „Farmakom” M.B. d.o.o, Šabac, „Gorenje” d.o.o, Valjevo, „Austrotherm” d.o.o, Valjevo, „Zorka color” a.d. Šabac, „Elixir Group” d.o.o, Šabac, „Progetti” d.o.o, Vladimirci, B.M.R. „Group” d.o.o, Šabac i „Valy” d.o.o, Valjevo. Pored navedenih, značajnija preduzeća su i „Hemofarm” d.o.o, Šabac, „Inter – Kop” d.o.o, Šabac, Koncern „Farmakom” M.B, Loznica, AD „Mlekara”, Loznica, AD „Zajača”, Loznica, „Vega” a.d, Valjevo, „Publik”, Valjevo, i drugo.
U prostornoj strukturi privrede izdvajaju se:
Regionalni privredno-industrijski centri srednje veličine (sa 5.000 – 10.000 zaposlenih u industriji): Valjevo (sa 28.524 ukupno zaposlenih od kojih je 7.180 lica u prerađivačkoj industriji) i Šabac (26.927 ukupno zaposlenih od kojih je 4.874 radnika u industriji);
regionalni industrijski centar (sa 1.000 – 5.000 zaposlenih u ovom sektoru) Loznica (sa 14.293 ukupno zaposlenih od kojih je 2.746 industrijskih radnika);
mali opštinski privredno-industrijski centri sa manje od 1.000 zaposlenih u industriji su Lajkovac, Ub, Vladimirci, Osečina, Mionica, Koceljeva, Ljubovija, Krupanj, Ljig, Mali Zvornik i Bogatić; i
manja naselja mikrorazvojni centri u kojima su locirani različiti privredni, turistički, uslužni i drugi sadržaji.
Proizvodni kapaciteti smešteni su u nekoliko većih privredno-industrijskih, industrijskih zona i pojedinačnih lokaliteta u svim gradovima/opštinama. Najveće industrijske zone su u Šapcu, Valjevu i Loznici, kao i u Bogatiću, Koceljevi, Ljuboviji i Malom Zvorniku.
Deset od 14 gradova/opština pokazuje zaostajanje za prosekom za područje Prostornog plana, uključujući gradove Šabac i Loznica. U Grafikonu 8. prikazane su promene industrijske razvijenosti prema lokacijskom koeficijentu LQ u periodu 1990 – 2010. godine. Zaostajanje u odnosu na područje Prostornog plana beleže Šabac, Loznica, Krupanj, Mali Zvornik, Mionica i Ub, dok je uloga Bogatića stagnirala na nivou regionalnog proseka. Nadprosečan regionalni značaj ima samo Valjevo.
Grafikon 8. Lokacijski koeficijent industrije na području Prostornog plana, 1990 – 2010.
[pic]
3.1.3.2. Turizam
Turizam na području Prostornog plana izrazitije se razvio samo na Valjevskim planinama i u valjevskoj Podgorini (Kolubarski okrug), na prostoru Loznica – Jadar – Drina i donekle u Šapcu – Posavini (Mačvanski okrug). Glavni ostvareni vidovi turizma su: banjski, planinsko-klimatski, seoski, manifestacioni i donekle vodni, lovni, kulturni i drugi vidovi turizma, u izletničkim, stacionarnim i tranzitnim oblicima.
U okviru Valjevskih planina na području Prostornog plana, najrazvijeniji je turistički centar Divčibare – Maljen na teritoriji grada Valjeva (oko 4.000 ležaja i oko 300.000 noćenja, četiri lokalne manifestacije, malo skijalište, i drugo), zatim Suvobor/Rajac sa Slavkovicom (u opštini Ljig sa ukupno oko 700 ležaja), uz vikend naselja Mravinjci i Debelo Brdo (grad Valjevo), kao i turistički aktivirana sela u gradu Valjevu i opštinama Mionica i Osečina, sa planinsko-klimatskim, seoskim i donekle lovnim turizmom (lovišta Maglješ, Jablanik i Medvednik). U valjevskoj Podgorini, turistička ponuda je koncentrisana u Banji Vrujci (opština Mionica, oko 1.400 ležaja sa oko 50.000 noćenja i rehabilitacionim centrom) i Valjevu (oko 300 ležaja sa oko 19.000 noćenja, 15 manifestacija, sa Petnicom, Brankovinom i drugim atraktivnostima u neposrednom okruženju), a manjim delom u Belanovici (oko 300 ležaja) i Banji Ljig (oko 150 ležaja, tranzitni punkt) u opštini Ljig, kao i u opštinskim centrima Mionica i Ljig i pojedinim selima (Valjevska Kamenica), sa banjskim, manifestacionim, seoskim i delom kulturnim turizmom.
Na području Loznica – Jadar – Drina u opštini Loznica, ponuda je koncentrisana u Banji Koviljači (u grupi šest najznačajnijih banja Srbije, oko 1.000 ležaja i oko 157.000 noćenja), zatim u Loznici (oko 250 ležaja, oko 14.000 noćenja, manifestacije, i drugo), izletištu na Gučevu (oko 200 ležaja i oko 22.000 noćenja), Banji Badanji (oko 100 ležaja) i nekoliko sela, uz motive Drine, Gučeva i Tršića u neposrednom okruženju, sa banjskim, manifestacionim, seoskim i delom lovnim, ribolovnim i kulturnim turizmom. Na području Šabac – Sava, u gradu Šapcu i opštini Vladimirci, razvoj turizma pokrenut je u pojasu Posavine, sa težištem na Šapcu i neposrednom okruženju, a delom i na zaštićenom području Obedske bare i na Ceru. Bez značajnijeg smeštaja, Šabac zasad nudi manifestacije i sportsko-rekreativne sadržaje na vodi, dok su na ostalom delu Save zastupljene skromnije aktivnosti sportskog ribolova i aktivnosti u prirodi, a na Ceru skromniji izleti.
Na ostalim delovima područja Prostornog plana turizam je nerazvijen, sem nekih naznaka na Podrinjskim planinama i Drini u opštinama Ljubovija i Mali Zvornik (skromni banjski, lovni i ribolovni turizam), kao i na donjoj Drini u opštini Bogatić (ribolovni i lovni turizam). U drugim, ravničarskim i brdskim krajevima područja ima samo mestimičnih naznaka, uglavnom seoskog i lovnog turizma.
Postojeća turistička ponuda je pretežno nekompletna i nestandardna. Turistički smeštaj, sem delom u banjama Koviljača i Vrujci, u delu Divčibara i delu gradova, pretežno je supstandardan, zastareo, zapušten i samo delimično u funkciji. Javne službe (uključujući i sportsko-rekreativne sadržaje) i servisi u funkciji turizma nisu namenski razvijani, ili su neadekvatni. Uređena ponuda u prostoru/turistička infrastruktura veoma je skromna i pored takvih resursa kakvi su Sava i Drina, Valjevske i Podrinjske planine, sa brojnim prirodnim i kulturnim dobrima. Posebno su zapostavljeni sportovi i rekreacija na vodi i komercijalni lov, a zatim spomenički, etno, eko i delom zimski turizam na najvišim delovima planina. Nisu iskorišćene prednosti položaja područja u odnosu na glavne emitivne centre Srbije – posebno Beograd, delom Novi Sad i druge veće obližnje gradove.
3.1.4. Infrastrukturni sistemi
3.1.4.1. Saobraćaj i saobraćajna infrastruktura
Područje Prostornog plana ostvaruje veze sa okruženjem mrežom DP I i II reda, železničkim prugama i međunarodnim vodnim putem rekom Savom. Dužina kategorisane putne mreže iznosi 4.127 km, od kojih je 454 km DP I reda (11%), 1.182 km DP II reda (28,6%) i 2.491 km opštinskih puteva (60,4%). Od ukupne dužine putne mreže sa savremenim kolovozom je 2.769 km (67%). Gustina putne mreže iznosi 0,71 km/km², što je iznad republičkog proseka (0,42 km/km²).
Prema Uredbi o kategorizaciji državnih puteva („Službeni glasnik RS”, br. 105/13 i 119/13), na području Prostornog plana okosnicu drumskih veza čini šest DP I reda:
DP IB 20: veza sa DP IA broj 3 – Sremska Mitrovica – Bogatić – državna granica sa Bosnom i Hercegovinom (granični prelaz Badovinci);
DP IB 21: Novi Sad – Irig – Ruma – Šabac – Koceljeva – Valjevo – Kosjerić – Požega – Arilje – Ivanjica – Sjenica;
DP IB broj 22: Beograd –Ljig – Gornji Milanovac – Preljina – Kraljevo – Raška – Novi Pazar – Ribariće – državna granica sa Crnom Gorom (granični prelaz Mehov Krš);
DP IB 26: Beograd – Obrenovac – Šabac – Loznica – državna granica sa Bosnom i Hercegovinom (granični prelaz Mali Zvornik);
DP IB 27: državna granica sa Bosnom i Hercegovinom (granični prelaz Trbušnica) – Loznica – Osečina – Valjevo – Lajkovac – Ćelije – Lazarevac – Aranđelovac – Krčevac – Topola – Rača – Svilajnac; i
DP IB 28: Mali Zvornik – Ljubovija – Rogačica – Kostojevići – Užice – Kneževići – Kremna – državna granica Bosne i Hercegovine (granični prelaz Kotroman).
Stanje kolovozne konstrukcije na realizovanim deonicama DP I reda se može oceniti kao zadovoljavajuće, uz potrebu rehabilitacije pojedinih deonica i obavljanja radova na redovnom održavanju kolovoza, sistemu odvodnjavanja i ostalim tehničkim elementima.
Mreža DP II reda je veoma razgranata i čini je 46 putna pravca. Stanje puteva nije zadovoljavajuće i ne odgovara rangu puta, sa lošim stanjem savremenog kolovoznog zastora, na pojedinim putnim pravcima bez savremenog kolovoznog zastora i sa neprohodnim deonicama.
Prema Uredbi o kategorizaciji državnih puteva, na području Prostornog plana DP II reda su:
DP IIA 124: Sremska Mitrovica – Drenovac – Šabac;
DP IIA 135: Badovinci – Prnjavor;
DP IIA 136: Majur – Bogatić – Petlovača;
DP IIA 137: Šabac – Volujac – Zavlaka – Krupanj – Gračanica;
DP IIA 138: Lipnički Šor – Tekeriš;
DP IIA 139: Krst – Korenite – Krupanj – Radaljska banja – Radalj – veza sa DP IB 26;
DP IIA 140: Zvezd – Vladimirci – Lojanice;
DP IIA 141: Debrc – Banjani – Ub – Novaci – Koceljeva – Šabačka Kamenica – Donje Crniljevo – Osečina – Gunjaci – Pecka – Ljubovija;
DP IIA 142: Draginje – Šabačka Kamenica – Valjevska Kamenica – veza sa DP IB 27;
DP IIA 143: Pričević – Pecka;
DP IIA 144: Obrenovac – Stubline – Ub – Slovac;
DP IIA 145: Stubline – Brgule – Lajkovac;
DP IIA 146: Ub – Brgule;
DP IIA 150: Đurinci – Sopot – Aranđelovac – Belanovica – Ljig – Mionica – Divci;
DP IIA 170: Valjevo – Poćuta – Debelo Brdo – Rogačica –Bajina Bašta – Kaluđerske Bare – Kremna;
DP IIA 175: Županjac – Bogovađa – Mionica – Brežđe – Divčibare – Kaona;
DP IIA 176: Valjevo – Brežđe;
DP IIA 178: Divčibare – Tometino Polje – Sastavci;
DP IIB 320: Bogatić – Glogovac – Crna Bara – državna granica sa Bosnom i Hercegovinom;
DP IIB 321: Glogovac – Badovinci;
DP IIB 322: Glušci – Mačvanski Pričinović – Šabac (veza sa DP IIA 124);
DP IIB 323: Prnjavor – Čokešina – Lipove Vode – Volujac – Sinošević – Nakučani – Matijevac – veza sa DP IB 21;
DP IIB 324: Šabac (veza sa DP IB 26) – Nakučani – Donje Crniljevo;
DP IIB 325: Provo – Zvezd – veza sa DP IB 26;
DP IIB 326: Vladimirci – Krnule – Draginje;
DP IIB 327: Koceljeva (veza sa DP IB broj 21) – Valjevska Kamenica;
DP IIB 328: veza sa DP IB 21 – Gola Glava – Valjevo;
DP IIB 329: veza sa DP IB 27 – Osladić – veza sa DP IIA 142;
DP IIB 330: Loznica – Zajača – Šarena bukva – Mačkov kamen – veza sa DP IIA 137;
DP IIB 331: Banja Koviljača – Gučevo – Zajača;
DP IIB 332: veza sa DP IB 27 – Žeravija – Tršić;
DP IIB 333: Korenite – Manastir Tronoša;
DP IIB 334: Mojković – Bela Crkva;
DP IIB 335: Krupanj – Šljivova – veza sa DP IIA 141;
DP IIB 336: veza sa DP IIA 137 – Pecka;
DP IIB 337: Osečina – Pecka;
DP IIB 338: Valjevo – Lelić – Varda;
DP IIB 340: Veliko Polje – Grabovac – Banjani – Novaci – Pambukovica – Slatina;
DP IIB 341: Ub – Pambukovica – veza sa DP IB 21;
DP IIB 342: Ub – Popučke – Iverak;
DP IIB 357: veza sa DP IB 22 – Kadina Luka – Slavkovica – Rajac – Beršići;
DP IIB 358: Kadina Luka – Srasla Bukva;
DP IIB 360: veza sa DP IB 22 – Dići – Boljkovci – veza sa DP IIA 177;
DP IIB 361: Lajkovac – Bogovađa – Ljig – Gornji Milanovac;
DP IIB 364: Lazarevac – Brajkovac – Belanovica – Rudnik; i
DP IIB 365: Sibnica – Venčane – Partizani – Belanovica.
Mrežu opštinskih puteva čine putevi sa asfaltnim (53%), zemljanim i u retkim slučajevima makadamskim kolovoznim zastorom. Tehnički elementi kao što su radijusi horizontalnih krivina, podužni nagibi i problemi odvodnjavanja, uglavnom, nisu u skladu sa pravilnicima i standardima.
Infrastrukturu železničkog saobraćaja na području Prostornog plana čine:
magistralna jednokolosečna elektrificirana železnička pruga E-79: Beograd – Resnik – Požega – Vrbnica – državna granica (Bijelo Polje – Bar), u dužini od 48,1 km (km: 48+286 – km 96+375); i
regionalna neelektrificirana železnička pruga Ruma – Šabac – Rasputnica Donja Borina – državna granica (Mali Zvornik), dužine 76 km.
Reka Sava je međunarodni vodni put kategorije III i IV, u zavisnosti od sektora toka, a kroz Republiku Srbiju plovna je u dužini od 211 km za plovila do 1.500 t nosivosti. Vodni put na reci Savi se, na deonici kroz Republiku Srbiju, koristi oko 330 dana godišnje (prema meteorološkim uslovima). Luka „Šabac” se nalazi na vodnom putu Save na 103 km uzvodno od Beograda i 33 km nizvodno od Sremske Mitrovice. U Šapcu, pored pristaništa „Šabac”, u istočnoj industrijskoj zoni nalazi se pristanište „Zorke”, i pristanište gradske pekare koje se trenutno ne koristi.
Gravitaciono područje luke „Šabac” pokriva Mačvanski okrug, deo Srema i istočni deo Republike Srpske. Osposobljena je za pretovar tokom cele godine i raspolaže sa dve dizalice nosivosti 5t i 6t. Pristanište ima železničku infrastrukturu i sopstvene lokomotive.
Od objekata namenjenih obavljanju vazdušnog saobraćaja postoji sportski aerodrom u Divcima (Valjevo). Aerodrom ima jednu travnatu poletno-sletnu stazu dužine 1.250 m i širine 50 m. Pista se prostire pravcem 08 – 26 i nalazi se na nadmorskoj visini od 147 m. Aerodrom ima i smeštajne kapacitete za prenoćište. U blizini naselja Bogatić postoji i privatno sportsko-rekreativno letelište.
Granični prelazi na području Prostornog plana su otvoreni za putnički i robni saobraćaj, ali još uvek nisu opremljeni po standardima Evropske unije. Postoje sledeći granični prelazi sa Republikom Srpskom (Bosnom i Hercegovinom): Ljubovija – Bratunac na DP IB 28, Mali Zvornik – Karakaj na IB 26, Trbušnica – Šepak na IB 27, Pavlovića most – Badovinci na IB 20 i Brasina – Zvornik na železničkoj pruzi Ruma – Šabac – Loznica – Mali Zvornik.
3.1.4.2. Vodna infrastruktura
Postojeći sistemi za snabdevanje vodom su različitog nivoa pouzdanosti i kvaliteta. Povoljno stanje je na području subsistema Valjeva, usled korišćenja kvalitetnih podzemnih i površinskih voda Valjevskih planina i izgrađene PPV „Pećina” (600 L/s). Pouzdani su i sistemi u naseljima koja se snabdevaju iz aluviona podzemnih voda u priobalju Drine i Save. Nedovoljno pouzdani sistemi nalaze se u manje vodnom istočnom delu područja Prostornog plana (opštine Lajkovac, Ub, Mionica i Ljig) koji usled nedovoljnih kapaciteta lokalnih izvorišta trajno pouzdano rešenje snabdevanja vodom mogu da ostvare jedino razvojem planiranih regionalnih sistema. U okviru Kolubarskog regionalnog sistema, koji se postepeno razvija, izdvajaju se postojeće zaokružene vodovodne celine. Subsistem Valjeva se sem PPV „Pećina” oslanja i na staro PPV (240 L/s), a izvorišta tog subsistema se koriste kao izvorišta u okviru Kolubarskog regionalnog sistema, i to: karstni izvor „Paklje” (kapacitet se procenjuje na oko 630 L/s, a sada se zahvata oko 300 L/s), tok reke „Gradac” (630 L/s) i manji karstni izvori („Ilidža”). Valjevski vodovod snabdeva i nekoliko prigradskih naselja, dok se ostala naselja snabdevaju lokalnim vodovodnim sistemima. Vodovodi opština Mionica, Lajkovac i Ub oslanjaju se na lokalna izvorišta koja će se inkorporirati u Kolubarski regionalni sistem. Lajkovac zajedno sa Lazarevcem koristi izvorište „Nepričavu” (120 L/s). Ub i naselja u toj opštini snabdevaju se iz izvorišta podzemnih voda koja se zadržavaju za dalje korišćenje kao lokalna izvorišta, ali su dosta ograničenih kapaciteta. Kapacitet izvorišta Uba u Takovu ograničen je na oko 40 L/s. Bilansno se računa i sa podzemnom vodom koja se dobija odvodnjavanjem površinskog kopa „Tamnava – Zapad”, ali su i te količine dosta skromne, oko 15 – 20 L/s i dugoročnije neizvesne po količini i po kvalitetu. Sve više seoskih naselja u zoni kopova ostaje bez vode iz bunara koji presušuju obaranjem nivoa podzemnih voda, te se moraju priključivati na vodovodne sisteme. Turistički centar Divčibare se snabdeva zasebnim vodovodnim sistemom koga čine: brana, veštačka akumulacija, PPV kapaciteta 10 L/s, rezervoar čiste vode i gravitacioni cevovod. Voda iz ovog vodovodnog sistema je visokog kvaliteta. U opštini Osečina postoje dva vodovodna sistema za snabdevanje vodom opštinskog centra Osečina i naselja Pecka, dok se ostala naselja opštine snabdevaju lokalnim vodovodnim sistemima. U vodovodnim sistemima opštine najveći problem je pojava visokih hidrostatičkih pritisaka koji za posledicu imaju velike gubitke u mreži (čak 50%). Snabdevanje vodom u opštini Ljig vrši se organizovano u opštinskom centru Ljig (karstni izvor „Vrelo” – minimum 8 L/s) i naselju Belanovica (karstno vrelo „Sovljak” – minimum 1 L/s u ataru sela Živkovci), dok ostala naselja opštine Ljig koriste vodu iz sopstvenih bunara. Vodovodni sistem grada Šapca raspolaže sa dva izvorišta: „Mali Zabran” (130 L/s, maksimum 240 L/s) i „Tabanović” (250 L/s, maksimum 400 L/s – I faza), dok u kritičnim letnjim mesecima ukupna proizvodnja dostiže oko 350 L/s. Trenutno instalisani kapacitet izvorišta sanitarne vode lociranih u gradu Šapcu iznosi 640 L/s. Kvalitet vode koja se zahvata na izvorištima je odličan. Treće izvorište u gradu Šapcu, iz aluviona reke Drine tek treba da se pusti u rad (u naselju Mačvanski Prnjavor, ukupnog kapaciteta 60 L/s). Primarna distributivna vodovodna mreža je dužine oko 170 km. Postojeći vodovodni sistem grada Šapca za sada je lokalnog karaktera, međutim u toku su radovi na izgradnji magistralnog cevovoda (Mačvanski regionalni sistem) kojim će se pitka voda isporučivati naselju Klenak u opštini Sremska Mitrovica. Vodovodni sistem grada Loznice, pored gradskog naselja, snabdeva i više prigradskih i naselja u neposrednoj blizini, uključujući i Banju Koviljaču. Snabdevanje vodom pojedinačnih naselja i zaselaka, posebno u južnom delu grada Loznice, vrši se lokalnim individualnim vodovodnim sistemima sa kaptiranih izvora. Kvalitet vode u ovim vodovodima nije zadovoljavajući usled neadekvatnog kaptiranja. U opštinama Bogatić, Vladimirci, Mali Zvornik, Ljubovija, Koceljeva i Krupanj javnim sistemom vodosnabdevanja obezbeđeni su samo opštinski centri i okolna seoska naselja (pet u Koceljevu i 19 u Vladimircima), dok se u ostalim naseljenim mestima opština potrošači snabdevaju vodom iz lokalnih seoskih vodovoda i/ili iz sopstvenih bunara.
Na području Prostornog plana razvoj kanalizacionih sistema je znatno kasnio za realizacijom vodovoda, što se odrazilo na sanitaciju svih naselja koja ne zadovoljava uspostavljene kriterijume u Evropskoj uniji. Kvalitetan kanalizacioni sistem ima samo grad Valjevo (sa PPOV „Gorić”), što se pozitivno odražava samo na gornji tok reke Kolubare. Na području opštine Osečina, pored opštinskog centra (gde postoje postrojenja za predtretman industrijskih otpadnih voda za pogone koji su sada van funkcije), organizovano sakupljanje otpadnih voda obavlja se još i u naselju Pecka. Kanalizacioni sistem opštine Lajkovac izgrađen je u opštinskom centru i delimično u naselju Jabučje. Sanitarno-fekalne i industrijske otpadne vode sakupljaju se fekalnom kanalizacionom mrežom i evakuišu do PPOV odakle se ispuštaju u recipijent – reku Kolubaru. Na području opština Ub i Ljig kanalizacioni sistemi izgrađeni su u opštinskim centrima i naselju Belanovica u opštini Ljig, ali se otpadne vode bez ikakvog tretmana ispuštaju u recipijente (reke: Ub i Dragoljub). Na području grada Šapca, sakupljanje i evakuacija sanitarno-fekalnih i atmosferskih voda kanalizacionom mrežom obavlja se samo u urbanom centru. U ostalim naseljima otpadne vode se evakuišu u individualne propusne ili nepropusne septičke jame malog kapaciteta. Krajnji recipijent za sve otpadne i atmosferske vode su podzemne vode i postojeći vodotoci. Otpadne vode naselja Šabac se bez prethodnog tretmana ispuštaju u reku Savu (dva ispusta). Industrijske otpadne vode (postrojenja koja su locirana uz reku Savu) se direktno, bez prečišćavanja, izlivaju u recipijent. Organizovano odvođenje otpadnih voda na području grada Loznice vrši se u naselju Loznici, Banji Koviljači i naselju Draginac. Recipijenti otpadnih voda za gradsko i ostala naselja su reka Drina (Loznica i Banja Koviljača) i Jadar (naselje Draginac). U naselju Bogatić i ostalim naseljima opštine ne postoji izgrađena kanalizaciona mreža (sve otpadne vode se evakuišu u individualne propusne ili nepropusne septičke jame malog kapaciteta, gde su krajnji recipijent podzemne vode). Na području opština Mali Zvornik i Ljubovija izgrađeni su kanalizacioni sistemi samo u opštinskim centrima, ali ne čine jedinstvene sisteme. Sastoje se iz nekoliko nezavisnih celina čiji se sabirni kolektori izlivaju direktno ili posredno (preko postojećih vododerina, rečica i potoka) u reke Drinu i Ljuboviđu. Kanalizacioni sistemi opština Vladimirci, Koceljeva i Krupanj postoje samo u opštinskim centrima. Sanitarno-fekalne, industrijske i atmosferske otpadne vode se bez ikakvog tretmana ispuštaju u recipijent (reku Vrbićanku – Vladimirci; reku Tamnavu – Koceljeva i reku Likodru – Krupanj). Kanalizacioni sistemi ostalih naselja su zastareli, neodržavani i delom neizgrađeni. Posebno su ugrožena naselja na malim vodotocima, koji su u dugim malovodnim periodima nedovoljni da budu recipijenti otpadnih voda (opštinski centri: Ub, Osečina, Krupanj, Vladimirci, Ljig, Mionica i Koceljeva).
Na području Prostornog plana formirane su sledeće akumulacije: hidroelektrane (u daljem tekstu: HE) „Zvornik”, „Paljuvi – Viš”, „Kamenica”, „Gradac” i „Pocibrava”. Jezero HE „Zvornik” predstavlja polazište za realizaciju kaskadnog sistema na reci Drini, ključnog razvojnog projekta transgranične saradnje Republike Srbije i Republike Srpske. U toku je i završetak formiranja višenamenske akumulacije „Stuborovni”. Pored ovih, na području Prostornog plana postoji više manjih akumulacija i retenzija namenjenih, pre svega, sistemu odbrane od poplava („Ribnjak”, „Sovljak”, „Kalenić”).
Na području Mačve i Posavine su već realizovani drenažni sistemi, važni za zaštitu Mačve od unutrašnjih velikih voda izrazito bujičnih vodotoka koji se slivaju sa padina Cera, ali i onih koje provirnim delovanjem ugrožavaju delove Mačve u blizini Save i Drine: Srednjemačvanski, Donjemačvanski, Cerski obodni kanal, Drenovački, Kalinovački, Bitvanski, Šabački, Oridski. Ovu mrežu upotpunjuju i mali vodotoci, koji su uključeni u sistem zaštite od unutrašnjih voda. Problem je što ovi mali vodotoci (Doluša, Mutnik, Bela reka, Jerez, Dumača, Dobrava, Bitva, Batar, itd.), kao i kanali, nisu dugo održavani na propisan način, tako da su im smanjeni kapaciteti za prihvatanje bujičnih i provirnih voda.
3.1.4.3. Energetika
Od energetskih sirovina najveći značaj imaju ležišta lignita na teritoriji opština Lajkovac i Ub u zapadnom delu Kolubarsko-tamnavskog ugljenog basena. U delovima ovog basena se odvija eksploatacija, a dalja proširenja proizvodnje su moguća zapadno od danas aktivnih rudnika. Zapadni deo Kolubarskog basena, obuhvata područje od reke Kolubare na istoku do naselja Koceljeva na zapadu, i pripada najvećim delom Kolubarskom okrugu. Na osnovu geološke građe i stepena istraženosti, podela zapadnog dela basena je izvršena na sledeća istražno-eksploataciona polja: „Tamnava – Istok”, „Tamnava – Zapad”, „Radljevo”, „Zvizdar”, „Ruklade” i „Trlić”. Trenutno je u eksploataciji samo površinski kop „Tamnava-Zapadno polje”, a završena je na površinskom kopu „Tamnava-Istočno polje”. Zapadni deo basena još uvek je relativno malo istražen, sa izuzetkom polja „Tamnava” i „Radljevo”. Opšta je ocena da se radi o dosta slabijoj ugljonosnosti tih polja u odnosu na istočni deo basena. Razlog tome je raslojavanje glavnog ugljenog sloja i isklinjavanje ugljonosnih serija prema zapadu, tako da su mogućnosti eksploatacije znatno složenije, a samim tim i mnogo skuplje. U okviru ležišta „Tamnava” koncentrisane su ekonomski najznačajnije rezerve lignita u zapadnom delu Kolubarskog basena. „Tamnava-Zapadno polje”, površine oko 20 km2, raspolaže sa oko 425.000.000 t. Ove rezerve obezbeđuje proizvodnju uglja u narednih 30 godina sa kapacitetom 12.000.000 t godišnje. Zapadno od ležišta „Tamnava” nalazi se polje „Radljevo”, površine od oko 43 km2. Ukupni geološki resursi lignita polja „Radljevo” iznose oko 516.000.000 t, a ukupne overene rezerve B i C1 kategorije iznose 478.000.000 t. Polje „Zvizdar” prostire se, zapadno od DP IIA 144 (Slovac – Ub – Obrenovac), odnosno od sela Dokmir na jugu do Uba na severu. Procenjene rezerve iznose oko 410.000.000 t, a površina istražnog polja oko 73 km2. Za potrebe otvaranja ovog potencijalnog površinskog kopa neophodna su dalja istraživanja. Polje „Ruklade” zahvata površinu od oko 65 km2 na prostoru između Uba i Lajkovca. Stepen geološke istraženosti je relativno nizak. Polje „Trlić” nalazi se na krajnjem zapadnom delu basena (između Uba i Koceljeve), površine od oko 75 km2.
Na području Prostornog plana započeta je izgradnja TE „Kolubara B” čiji završetak predstavlja jedan od prioritetnih zadataka Javnog preduzeća „Elektroprivreda Srbije”.
Na području Prostornog plana do sada nisu pronađena ležišta nafte i prirodnog gasa. Detaljna geološka istraživanja nafte i gasa na ovom području sprovešće se u sklopu „Projekta geoloških istraživanja nafte i gasa na teritoriji Srbije južno od Save i Dunava” koji će se realizovati u periodu do 2020. godine. Jedan od budućih istražnih prostora je „Jadar” u obuhvatu Prostornog plana.
Iako u ukupnim rezervama energetskih sirovina u Republici Srbiji uljni škriljci imaju zapažen udeo, još uvek nisu u dovoljnoj meri istraženi. U Valjevsko – Mioničkom basenu, na površini od oko 40 km2, nalaze se znatne rezerve uljnih škriljaca. Stepen istraženosti je relativno nizak. Kontinualnost debljine i prostiranja nije utvrđena, ali je prema površinskim izdancima na nekim mestima ocenjena na 15 do 20 m. Izvršena je procena potencijalnih rezervi, D1, koje iznose oko 800.000.000 t sa sadržajem kerogena u uzorcima od 1 do 13%, odnosno ulja od 0,3 do 10%. Donja toplotna vrednost se kreće na nivou 2500 kJ/kg sa ukupnom vlagom i pepelom.
U Belanovičkom basenu mogu se naći pojave pretaloženih minerala urana.
Obnovljivi izvori energije do sada se nisu sistemski koristili (osim pojedinačnih slučajeva) za proizvodnju električne i toplotne energije na području Prostornog plana. Od obnovljivih izvora energije, veći značaj mogu da imaju: hidroenergija, geotermalna energija, energija iz biomase i sunčeva energija, a manje i energija vetra.
Na području Prostornog plana (na 93 km od ušća Drine u Savu) nalazi se hidroelektrana „Zvornik”, ukupne snage od 96 MW i godišnje proizvodnje oko 500 GWh, kao i male hidroelektrane snage manje od 10 MW, čija se proizvodnja plasira u distributivnu mrežu.
Na osnovu raspoloživih podataka, može se proceniti da na ovom području postoje veoma perspektivni regioni sa prirodnim i veštačkim (bušotine) izvorima geotermalne energije kao što su područje Mačve, Mionice, Ljiga i Tamnave.
Posebna pogodnost ovog značajnog geotermalnog područja je veoma povoljan fizičko-hemijski sastav termalnih voda. U Tabeli 6. daju se neki karakteristični podaci o postojećim bušotinama i prirodnim izvorima.
Tabela 6. Osnovne karakteristike geotermalnih izvora i bušotina
Lokacija Vrsta Kapacitet Temperatura Snaga i energija l/s °K MW TJ/god ten/god Petnica bušotina 12 304 0,9 30 714 Paune (Valjevo) izvor 0,5 295 0,02 0,7 16 Mionica bušotina 16 309 1,6 51 1.214 Ljig bušotina 5 305 0,4 13 309 Banja Vrujci izvor 200 301 14 450 10.710 bušotina 60 300 4,5 142 3.450 Banja Koviljača bušotina 120 303 0,1 286 6.009 Bogatić BB-1 bušotina 37,5 348 9,9 312 7.425 Bogatić BB-2 bušotina 61 351 16,8 531 12.654 Dublje BD-1 bušotina 15 323 2,4 75 1.791 Belotić BBe-1 bušotina 25 308 2,4 75 1.791 Metković BMe-1 bušotina 11 336 2,3 74 1.763 Debrc De-1 bušotina 14 328 2,5 79 1.890
Biomasa predstavlja značajan energetski potencijal, koji najvećim delom ima nekomercijalnu primenu. Najveći značaj za energetsko korišćenje imaju šume i šumski otpaci. Proizvodnja energije iz biomase koristi se za individualno zagrevanje (drvo) i, uglavnom, je niska iskorišćenost postojećih izvora biomase. Precizni statistički podaci o iskorišćenju biomase ne postoje.
Na teritoriji Kolubarskog i Mačvanskog okruga prosečna vrednost energije globalnog zračenja iznosi oko 1400 kWh/m2/godišnje. Prema meteorološkim podacima, prosečna dnevna suma dozračene energije globalnog sunčevog zračenja iznosi oko 3,8 kWh/m2 dan. Problem je što su navedene vrednosti samo potencijal, dok stvarne vrednosti resursa ili rezervi određuju tehničke i ekonomske mogućnosti lokalnog korišćenja u zavisnosti od oblačnosti, orografskih uslova, sezone korišćenja, doba dana, i drugog. Na području Prostornog plana solarna energija se ne koristi za grejanje objekata (kako pasivnih, tako i aktivnih solarnih sistema). Korišćenje solarne energije za grejanje vode u domaćinstvima gotovo da ne postoji, a takođe nije razvijeno korišćenje niskotemperaturne solarne energije za rad kolektora, kao ni izgradnja pasivnih solarnih kuća. Solarna energija se minimalno koristi za grejanje staklenika/plastenika, ali i to sporadično i bez određenog plana.
Područje Prostornog plana opremljeno je elektroenergetskom mrežom i trafostanicama nominalnog napona 220 i 110 kV, i distributivnom mrežom i trafostanicama napona 35, 20 i 10 kV.
Na području Prostornog plana nadležnost nad elektrodistributivnom mrežom imaju JP „Elektroprivreda Srbije”, Privredno društvo za distribuciju električne energije „Elektrosrbija” d.o.o. Kraljevo i to u okviru elektrodistributivnih preduzeća: ED „Valjevo”, ED „Šabac”, ED „Loznica” i ED „Lazarevac” (manjim delom). Javno preduzeće „Elektromreža Srbije” je nadležno za sve dalekovode 400 kV, 220 kV i 110 kV naponskog nivoa kao i sve transformatorske stanice 400/h i 220/h kV.
Mreža trafostanica (u daljem tekstu: TS) se sastoji iz:
dve TS 220/110/10 kV „Šabac 3” i „Valjevo 3”,
15 TS 110/35 kV: „Krupanj”, „Mali Zvornik”, „Ljubovija”, „Loznica 1”, „Lešnica”, „Valjevo 1”, „Valjevo 2”, „Jabučje” i „Osečina”, „Šabac 2” (110/35/20 kV), „Šabac 1” (110/35/20/6 kV), „Šabac 5” („Mlekara”, 110/20 kV) i „Bogatić” (110/20 kV) i „Šabac 4” („Zorka”, 110/6 kV) i HE „Zvornik”; i
54 TS 35/10 kV: „Valjevo 2”, „Valjevo 3”, „Valjevo 4”, „Valjevo 5”, „Valjevo 6”, „Valjevo 7”, „Valjevo 8”, „Valjevo 9”, „Valjevo 11”, „Valjevska Kamenica”, „Osečenica”, „Mionica 1”, „Mionica 2”, „Osečina”, „Pecka”, „Ub 1”, „Ub 2”, „Banjani”, „Vally”, „Šabac 1”, „Šabac 2”, „Šabac 3”, „Šabac 4”, „Šabac 8”, „Koceljeva”, „Debrc”, „Koceljeva” (35/20 kV, odnosno 110/20 kV), „Vladimirci”, „Loznica 1”, „Loznica 2”, „Loznica 3”, „Loznica 4”, „Viskoza”, „Trbušnica”, „Banja Koviljača”, „Zajača”, „Prnjavor”, „Duvanište”, „Krupanj”, „Zavlaka”, „Draginac”, „V. Majdan”, „Ljubovija 1”, „Bobija”, „Mali Zvornik 1”, „Mali Zvornik 2”, „Dudovica”, „Lajkovac 1 – T1”, „Lajkovac 1 – T2”, „Lajkovac 2 – T1”, „Lajkovac 2 – T2”, „Ljig – T1”, „Ljig – T2” i „Belanovica”.
Mrežu dalekovoda (u daljem tekstu: DV) čine:
220 kV (šest deonica): „Bajina Bašta – Beograd 3”, „Bajina Bašta – Sremska Mitrovica 2”, „Bajina Bašta – Obrenovac A”, „Bajina Bašta – Valjevo 3”, „Valjevo 3 – Obrenovac A”, „Obrenovac A – Šabac 3”;
110 kV (29 deonica): „Šabac 3 – Vladimirci”, „Vladimirci – Koceljeva” (oba dalekovoda rade pod naponom 35 kV), dvostruki „Valjevo 1 – Valjevo 2”, „Valjevo 3 – Loznica”, „Loznica – Zvornik”, „Valjevo 3 – Osečina”, „Osečina – Zvornik”, „Jabučje – Kolubara”, „Jabučje – Valjevo 3”, dvostruki „Valjevo 3 – Valjevo 1”, „Kosjerić – Valjevo 1”, „Šabac 1 – Šabac 4”, „Zvornik – Lešnica”, „Lešnica – Šabac 3”, „Lazarevac – EVP Slovac”, „EVP Slovac – Valjevo 3”, „Pećinci – Šabac 3”, „Krupanj – Osečina”, „Bogatić – Šabac 3”, „Šabac 3 – Šabac 5”, „Šabac 2 – Šabac 3”, „Šabac 3 – Šabac 1”, „Šabac 3 – Šabac 4”, „Šabac 2 – Šabac 5”, „Lešnica – Bijeljina”, „Bogatić – Mačvanska Mitrovica”, „Ljubovija – Krupanj”; i
35 kV (84 deonice): „Valjevo 1 – Valjevo 2”, „Valjevo 1 – Valjevo 4”, „Valjevo 1 – Valjevo 5”, „Valjevo 1 – Valjevo 6”, „Valjevo 1 – Valjevo 7”, „Valjevo 1 – Mionica 2”, (2) „Valjevo 2 – Valjevo 3”, „Valjevo 2 – Valjevo 9”, „Valjevo 2 – Valjevo 7”, „Valjevo 2 – Valjevska Kamenica”, „Valjevo 3 – Valjevo 4”, „Valjevo 3 – Osečenica”, „Valjevo 4 – Vally”, „Valjevo 5 – Valjevo 9”, „Valjevo 5 – Valjevo 6”, „Valjevo 6 – Valjevo 2”, „Valjevo 7 – Valjevo 2”, „Valjevo 9 – Valjevo 6”, „Mionica 1 – Mionica 2”, „Mionica 1 – Osečenica”, „Osečina – Osečina”, „Osečina – Pecka”, „Krupanj – Osečina”, „Jabučje – Ub 1”, „Jabučje – Ub 2”, „Ub 2 – Banjani”, „Banjani – RP Banjani”, „Šabac 1 – Šabac 3 („Dumača”)”, „Šabac 1 – Šabac 1 („Centrala”)”, „Šabac 1 – Šabac 4 („Benska Bara”)”, „Šabac 1 – Šabac 2 („Jevremova”)”, „Šabac 1 – Šabac 3”, „Šabac 2 – Šabac 8 („Trkalište”)”, „Šabac 2 – Šabac 2 („Jevremova”)”, „Šabac 2 („Jevremova”) – Šabac 8 („Trkalište”)”, „Šabac 8 („Trkalište”) – Šabac 4 („Benska Bara”)”, „Šabac 4 („Benska Bara”) – Šabac 1 („Centrala”)”, „Šabac 3 („Dumača”) – Debrc”, „Debrc – RP Banjani”, „Koceljeva – Koceljeva”, „Koceljeva – RP Banjani”, „Šabac 2 („Jevremova”) – Mačvanska Mitrovica”, „Loznica 1 – Mali Zvornik”, „Loznica 1 – Viskoza”, „Loznica 1 – Loznica 3”, „Loznica 3 – Loznica 1”, „Trbušnica – Banja Koviljača”, „Trbušnica – Zajača”, „Loznica 1 – Čvor 1”, „Lešnica – Čvor 1”, „Čvor 1 – Janja, Republika Srpska”, „Lešnica – Prnjavor 1”, „Lešnica – Prnjavor 2”, „Prnjavor – Duvanište”, „Zajača – Krupanj”, „Krupanj – Osečina”, „Krupanj – Zavlaka”, „Zavlaka – Draginac”, „Draginac – Joševa”, „Krupanj – Veliki Majdan”, „Ljubovija – Bobija”, „Ljubovija – Ljubovija 1”, „Gornji Dobrić – Joševa”, „Mali Zvornik – Veliki Majdan” (nije u funkciji), „Očaga – Čvor 0114 – Čvor 0115 – Lajkovac 1”, „Čvor 0119 – Čvor 0120 – Ljig”, „Ljig – Čvor 2212 – Belanovica”, „Ljig – Ba”, „Lajkovac 1 – Dudovica”, „Cvetanovac – Lajkovac 1”, „Lajkovac 1 – Lajkovac 2”, „Lajkovac 2 – Jabučje”, „Jabučje – Stubline”, „Jabučje – Kalenić”.
Elektroprenosni sistem na području Prostornog plana odlikuje smanjena sigurnost i pouzdanost snabdevanja potrošača električnom energijom. Ovakvo stanje posledica je starosti postojeće opreme. Mreža i objekti nisu odgovarajućeg kvaliteta i kvantiteta. Padovi napona u elektroenergetskoj mreži veći su od dozvoljenih, naročito u vazdušnoj niskonaponskoj mreži.
Na području Prostornog plana, u urbanim centrima Valjeva, Šapca i Loznice postoji sistem daljinskog snabdevanja toplotnom energijom. Toplotni izvori su male kotlarnice koje koriste sve vrste raspoloživih goriva (ugalj, gas, mazut ili lož ulje).
Do 2008. godine JKP „Toplana Valjevo” snabdevalo je oko 18% građana iz 25 kotlarnica, tj. oko 200.000 m2 stambenog i oko 15.000 m2 poslovnog prostora. U urbanom centru Valjeva, u mnogim zgradama kolektivnog stanovanja postoji sistem centralnog grejanja sa kućnim ili blokovskim kotlarnicama. Zbog postojanja velikog broja kotlarnica na mazut i ugalj, urbani centar u zimskom periodu godine predstavlja „ekološku bombu” usled velikog aerozagađenja. JKP „Toplana Valjevo” je, 2008. godine, pustilo u pogon novu gradsku toplanu instalisane snage 30 MW, što je omogućilo isključivanje 15 kotlarnica na mazut i ugalj.
[pic]U okviru JKP „Toplana – Šabac” postoje četiri toplotna izvora kapaciteta 72,3 MW, više od 22 km toplovodne mreže i 327 predajnih stanica. JKP „Toplana – Šabac” snabdeva toplotnom energijom oko 6.700 stanova i blizu 600 objekata poslovnog prostora, ukupne površine oko 460.000 m2. Od ukupne instalisane snage toplotnih izvora, 93% koristi kao pogonsko gorivo prirodni gas, a preostalih 7%, mazut.
JKP „Toplana – Loznica” obezbeđuje daljinsko grejanje za oko 2.700 fizičkih i 750 pravnih lica, tj. oko 210.000 m2 stambenog i poslovnog prostora u Loznici i Banji Koviljači. Firma „Dekotra power” snabdeva toplotnom energijom 52,5% konzumenata, dok se ostatak snabdeva iz četiri kotlarnice JKP „Toplana– Loznica”: „Banja Koviljača” – instalisan kapacitet 8 MW, kotlarnica u objektu „Moda” – instalisan kapacitet 10,5 MW, kotlarnica u objektu „Štira” – instalisan kapacitet 3.3 MW i „K – 3” – instalisan kapacitet 0,5MW.
Na području Prostornog plana razvijena je mreža gasovoda sa objektima:
razvodni (magistralni) gasovod RG 04 – 05, deonica Batajnica – Šabac – Zvornik – Sarajevo; i
Glavna merno-regulaciona stanica (u daljem tekstu:GMRS) „Šabac”, kapaciteta 20.000 m3/h, GMRS „Duvanište”, kapaciteta 2.500 m3/h; GMRS „Lešnica”, kapaciteta 2.000 m3/h; GMRS „Loznica” kapaciteta 15.000 m3/h; i GMRS „Luk”, kapaciteta 10.500 m3/h.
Do sada je izgrađeno preko 180 km distributivne gasne mreže za 80% teritorije grada Šapca. U toku su radovi na izgradnji druge GMRS „Šabac 2” kapaciteta 30.000 m3/h koja će, prvenstveno, snabdevati gasom severozapadnu radnu zonu. Na području Grada Loznice (KO Loznica, KO Banja Koviljača, KO Lešnica, KO Lozničko polje, KO Klupci) izgrađeno je 150 km distributivne gasovodne mreže i preko 50 km kućnih gasnih priključaka. Na području Kolubarskog upravnog okruga još uvek nije izgrađen planirani regionalni gasovod RG 05 – 06 Beograd – Valjevo.
3.1.4.4. Telekomunikacije i pošta
Na području Prostornog plana ukupno je instalisano oko 204.270 telefonskih priključaka na oko 521.830 stanovnika, što iznosi 39 telefona na 100 stanovnika. Na osnovu ovog kriterijuma stanje se može oceniti kao zadovoljavajuće, jer je broj telefona malo iznad proseka za Republiku Srbiju (oko 38 telefona). Po tehničko-tehnološkom kriterijumu stanje je nešto lošije. Procenat digitalizacije pretplatnika od 85% je oko republičkog proseka. Na području Prostornog plana još uvek je veoma veliki broj dvojnika, oko 12.250.
Na području Prostornog plana izgrađene su 202 automatske telefonske centrale (u daljem tekstu: ATC) različitih tehnoloških nivoa. Sve ATC povezane su sa čvornim i glavnim centralama optičkim kablovima. Izgrađena je mreža baznih stanica za mobilnu telefoniju, ali ima delova područja gde je signal slab ili ga uopšte nema.
U jedinstven telekomunikacioni sistem Republike Srbije područje Prostornog plana povezano je sledećim magistralnim optičkim kablovima:
Beograd – Obrenovac – Šabac,
Beograd – Ruma – Šabac – Loznica,
Beograd – Lazarevac – Valjevo, i
koaksijalnim kablovima.
Tranzit međunarodnog telefonskog saobraćaja (ka Bosni i Hercegovini) odvija se optičkim kablovima ka Bijeljini i Zvorniku. Veza između glavnih, čvornih i krajnjih centrala skoro u celosti realizovana je optičkim kablovima, a prisutni su i radio-relejni uređaji i koridori ka repetitorima na Jagodnji, Gučevu i Ceru.
U većini urbanih i ruralnih naselja na području Prostornog plana omogućene su širokopojasne usluge, ali su kapaciteti nedovoljni. Sprovode se obimne intervencije na modernizaciji pristupne mreže i uređaja, na decentralizaciji sistema (izgradnjom isturenih stepena i multifunkcionalnih pristupnih čvorova) i na stvaranju mogućnosti za pružanje širokopojasnih usluga i za priključke po postojećim zahtevima. Oko 30% amortizovane pristupne mreže, realizovane bakarnim provodnicima, nije zamenjeno novom. Broj GPON priključaka (širokopojasni priključak sa optičkim vlaknom do korisnika) je zanemarljiv.
Na području Prostornog plana ukupno je oko 31.760 ADSL korisnika, što je nedovoljno. Treba uzeti u obzir da internet usluge, pored preduzeća za telekomunikacije, pružaju operateri kablovskog sistema (u daljem tekstu: KDS) i mobilne telefonije.
Sva tri operatera mobilne telefonije u Republici Srbiji (Telekom-MTS, Telenor i Vip) imaju izgrađene sisteme – bazne radio relejne stanice i linkove. Pokrivenost 2G signalom područja je zadovoljavajuća, ali nije ZG signalom.
Prenos, emitovanje i distribucija radio i TV programa i dodatnih servisa obavlja se preko radio-relejnih mreža i mreža predajnika i repetitora. Radio i TV predajnici su izgrađeni na Avali i Crvenom Čotu (van područja Prostornog plana). Na području Prostornog plana izgrađeno je 30 emisionih stanica.
U radu su poštanske jedinice na ukupno 94 lokacija, i to: na teritoriji Kolubarskog okruga 36 lokacija, a na teritoriji Mačvanskog okruga 58 lokacija. Stanje je zadovoljavajuće s obzirom na broj stanovnika po poštanskoj jedinici/šalteru, a po prostornom rasporedu, odnosno po udaljenosti poštanske jedinice u odnosu na naselja stanje je nešto lošije.
3.1.4.5. Komunalna infrastruktura
Stanje opremljenosti područja Prostornog plana komunalnom infrastrukturom je relativno povoljno. Upravljanje otpadom se organizovano odvija samo na nivou urbanih područja, dok su sela uglavnom izostavljena iz sistema prikupljanja. Najveće količine generisanog otpada odlažu se na gradske/opštinske deponije i na većem broju nehigijenskih odlagališta otpada („smetlišta” u prigradskim zonama i u ruralnim naseljima, duž lokalnih puteva, u koritima rečnih tokova, na poljoprivrednim površinama, i drugo). Gradske/opštinske deponije ne ispunjavaju osnovne sanitarne uslove, a kapaciteti su u velikoj meri popunjeni. Projekti sanacije i rekultivacije gradskih/opštinskih deponija još uvek nisu realizovani. U pojedinim gradovima/opštinama (Lajkovac, Valjevo, Mionica, Ub) organizovano je odvojeno sakupljanje, sortiranje i reciklaža otpada i postoji veći broj individualnih prerađivača RET ambalaže. Svi ostali tipovi otpada se najvećim delom odlažu na nesanitarne gradske/opštinske deponije. Industrijski, medicinski i opasan otpad se skladišti u privremenim skladištima fabričkih postrojenja/zdravstvenih ustanova (bolnica Šabac, zdravstveni centar Valjevo i domovi zdravlja), ili zbirno sa ostalim tipovima otpada na gradskim/opštinskim deponijama.
Prema raspoloživim podacima, utvrđeno je da se dnevna količina otpada na području Prostornog plana kreće oko 0,5 – 2,5 kg po stanovniku. Prema morfološkom sastavu, najviše je zastupljen organski otpad (oko 30%), papir (oko 14%), plastika (7%), staklo, guma, metal, i drugo, a godišnje se proizvede oko 506.565 t komunalnog otpada. Pojedini gradovi/opštine imaju usvojene lokalne planove upravljanja otpadom (Ub, Lajkovac, Mionica, Valjevo).
Na području Prostornog plana, u skladu sa do sada potpisanim međugradskim/opštinskim sporazumima, nalaziće se dve regionalne deponije komunalnog otpada. Grad Valjevo i opštine Lajkovac, Ljig, Mionica, Osečina, Ub (Kolubarski okrug), Koceljeva, Vladimirci (Mačvanski okrug), Obrenovac, Barajevo i Lazarevac (grad Beograd) zaključili su regionalni sporazum o zajedničkom upravljanju otpadom i izgradnji i korišćenju regionalne sanitarne deponije „Kalenić” (teritorija opština Ub i Lajkovac). grad Šabac i opština Bogatić koristiće deponiju na teritoriji Grada Sremska Mitrovica, dok će na teritoriji grada Loznica biti formirana deponija za potrebe tog grada i opština Krupanj, Mali Zvornik i Ljubovija.
Većinom planskih dokumenata jedinica lokalne samouprave definisane su lokacije transfer stanica. Postoje inicijative da se teritorijalna organizacija tretmana komunalnog otpada može definisati i na drugačiji način, tako što bi se komunalni otpad opštine Vladimirci odvozio na transfer stanicu u Šapcu (i dalje na deponiju u Sremskoj Mitrovici), umesto po planu, na transfer stanicu u opštini Koceljeva.
3.1.5. Zaštita prostora
3.1.5.1. Zaštita životne sredine
Prema kategorizaciji Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, područje Prostornog plana predstavlja teritoriju relativno kvalitetne životne sredine, sa nekoliko lokacija označenih kao „hot spot” (crne tačke/linije) sa višim stepenom zagađenja životne sredine (Šabac – industrija i deponija mulja, Loznica – industrija i rudnik Zajača) i većim uticajem polutanata koja se nalaze van granica planskog područja (Obrenovac, Lazarevac – termoelektrane). Pojedine zone mogu se okvalifikovati kao područja zagađene i degradirane životne sredine (površinski i podzemni kopovi, odlagališta otkrivke i pepela, lokacije industrije u Šapcu, Loznici i Valjevu, naselja u Kolubarskom basenu i vodotoci u IV klasi i van klase), dok se veći broj zona može svrstati u područja nezagađene životne sredine (rezervati prirode Danilova Kosa, Zabačaca, Crna reka, Trešnjica, memorijalni prirodni spomenici, i drugo).
Osnovni činioci stanja kvaliteta životne sredine su: zagađenje voda (vodotokova, vodoizvorišta i akumulacija), vazduha i zemljišta; devastacija predela i smanjenje kvaliteta života aktivnostima u energetici, industriji i saobraćaju; kao i zagađenja nastala usled neredovnog ili odsustva organizovanog prikupljanja čvrstog komunalnog i opasnog otpada, neracionalne i nekontrolisane eksploatacije mineralnih sirovina, nekontrolisanog i nepravilnog korišćenja agrohemikalija u poljoprivredi, neracionalnog korišćenja energije, posebno elektroenergije za grejne potrebe, erozije zemljišnog pokrivača i neplanske izgradnje.
Zagađenje vazduha, voda, zemljišta, jonizujuće zračenje i buka značajno su uzrokovani: aktivnostima u rudarstvu i metalurgiji (Kolubarski i Tamnavski ugljeni basen – „Tamnava – Zapad”, eksploatacija antimona – Zajača, Krupanj, Rujevci, eksploatacija olova i cinka – Veliki Majdan, Bobija, eksploatacija gline – Koceljeva, Ub i Valjevo, eksploatacije šljunka, kvarcnog peska, kamena, granita), industrijskim aktivnostima (u Šapcu – hemijska i farmaceutska industrija, deponija piritne izgoretine, jarosit taloga; u Valjevu – građevinska industrija, industrija bele tehnike; u Loznici – hemijska industrija), saobraćajem (u neposrednoj blizini DP I i II reda, posebno u urbanim centrima Šapca, Valjeva i Loznice), energetikom (toplanama i individualnim ložištima u svim urbanim centrima), problemima u komunalnoj infrastrukturi (sve opštine/gradovi, do realizacije regionalnih deponija, svoj neselektovani komunalni i opasni otpad odlažu na nesanitarne deponije, a otpadne vode iz industrije i naselja, bez prethodnog prečišćavanja, upuštaju u recipijente – Ljig, Ub, Tamnavu i Kolubaru nizvodno od Lajkovca).
Na području Prostornog plana ne postoji integralni monitoring zagađenja životne sredine. U pojedinim gradovima i opštinama sistematski se meri zagađenje vazduha (Ub, Loznica, Valjevo, Šabac) i to na prisustvo čađi, NOh, SO2, taložnih materija, amonijaka, hlorovodonika, cinka, suspendovanih čestica. U Loznici, Šapcu, Ubu i Valjevu detektovane su povećane emisije SO2 i NOh u vazduhu, dok je u Loznici detektovana povećana količina praškastih materija. Posebno visoki nivoi koncentracije zagađujućih materija detektovani su u industrijskog zoni Loznice – sumpordioksid, merkaptani, furfurol, RTB „Zajača”, rudniku nemetala „Zorka” – prašina kaolinske gline, silicijum-dioksid, i drugo. U Ubu i Radljevu detektovana je pojava cinka u letnjim mesecima koja premašuje granične vrednosti imisija. Ostale opštine/gradovi, osim tačkastih difuzno raspoređenih zagađivača, mogu se svrstati u područja bez prekoračenja graničnih vrednosti imisija štetnih materija.
Za ocenu kvaliteta voda koristi se devet mernih stanica. Merne stanice nalaze se na Savi, Drini, Kolubari, Jadru i Ljigu i akumulacijama „Zvornik” i „Stuborovni”. Sistematsko ispitivanje rečnih sedimenata i mulja vrši se u akumulaciji „Badovinci”. Kvalitet voda na razmatranom području je različit. Vodotoci koji dreniraju Valjevske planine, bez većeg efluentnog opterećenja, nalaze se u odličnom i vrlo dobrom statusu (klase I i I/II), dok su dolinske reke u zoni urbanih centara u lošem stanju kvaliteta, a u malovodnim periodima i u statusu „van klasa”. Stvarni kvalitet reke Drine je II/III klase, Kolubare i Ljiga III/IV klase. Kvalitet vode u akumulaciji „Zvornik” je u granicama I/II klase (osim na određenim tačkama, gde je zbog povećanog sadržaja sulfida III/IV klase). Kvalitet podzemnih voda varira. U Mačvanskom okrugu narušen je nešto većim količinama nitritnog azota i rastvorenog mangana. U Kolubarskom okrugu prisutne su i povišene količine rastvorenog gvožđa, cinka i mangana. Prekogranični uticaj na zagađenje površinskih i podzemnih voda imaju rudnik „Sase” u Srebrenici i akumulacija „Glinice” iznad reke Sapne (Bosna i Hercegovina).
Uzroci nezadovoljavajućeg stanja kvaliteta zemljišta su: rudarske aktivnosti (eksploatacija lignita u Kolubarskom ugljenom basenu; eksploatacija antimona – Zajača, Krupanj, Rujevci; eksploatacija olova i cinka – Veliki Majdan, Bobija; eksploatacija gline – Koceljeva, Ub i Valjevo; eksploatacije šljunka, kvarcnog peska, kamena, granita), zauzimanje zemljišta odlagalištima raskrivki, deponijama i taloga (Šabac – deponija piritne izgoretine, jarosit taloga), industrijske aktivnosti (u Šapcu i Loznici), neadekvatno odlaganje otpada na divlje deponije, neregulisano kanalisanje otpadnih voda, neadekvatna upotreba agrohemijskih sredstava, zagađivanje zemljišta iz saobraćaja (u koridorima DP I i II reda). Za pojedine gradove i opštine (Šabac, Ub) formirane su baze podataka o kvalitetu, plodnosti, stepenu očuvanosti, ugroženosti i zagađenosti poljoprivrednog zemljišta.
Jonizujuće zračenje prirodne i veštačke geneze nije značajnije izraženo, ali postoje naznake da na teritoriji Mačve postoji povećana koncentracija radona. Jonizujuće zračenje prirodne geneze registrovano je u Belanovičkom basenu.
Razmatrano područje je izuzetno ugroženo u pogledu erozije, sa pojavama: ekscesivne erozije (u slivu Tamnave, Kolubare i Jadra), vrlo jake erozije (na padinama Cera, u opštini Vladimirci i gradu Valjevu) i većih površina zahvaćenih slabom erozijom.
Na osnovu inoviranog spiska postrojenja koja podležu obavezama iz SEVESO II direktive definisane su četiri lokacije (tri postrojenja nižeg reda i jedno postrojenje višeg reda) koje se mogu smatrati potencijalno opasnim sa aspekta rizika od udesa na teritoriji Kolubarskog i Mačvanskog okruga.
Opštine/gradovi Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga nemaju: izrađene lokalne ekološke akcione planove (osim Valjeva, Ljubovije, Loznice i Šapca), definisane opštinske katastre zagađivača, utvrđeno „nulto stanje” životne sredine, ni integralni monitoring kvaliteta životne sredine (na lokalnom, ni na regionalnom nivou).
3.1.5.2. Zaštita prirode i prirodnih vrednosti
Na području Prostornog plana nalazi se 26 zaštićenih područja, ukupne površine oko 5.100 ha. Više od polovine čine pojedinačna stabla, grupe stabala drveća i druga zaštićena područja površine manje od jednog hektara, koja imaju status spomenika prirode od lokalnog značaja. Najveća i najznačajnija zaštićena područja, koja obuhvataju ukupno 3.850 ha, su:
Specijalni rezervat prirode „Zasavica” – ukupne površine 679 ha na teritoriji grada Sremska Mitrovica i opštine Bogatić, od toga 54,24 ha u obuhvatu ovog prostornog plana (proglašen Uredbom o zaštiti specijalnog rezervata prirode „Zasavica” – „Službeni glasnik RS”, broj 19/97);
Memorijalni prirodni spomenik „Deo područja sela Tršića i manastira Tronoše” – površine 1.829 ha, na teritoriji Grada Loznica (proglašen odlukom o zaštiti reona sela Tršića i Tronoše 1965. godine);
Specijalni rezervat prirode „Klisura reke Trešnjice” – površine 631 ha na teritoriji opštine Ljubovija ( proglašen Uredbom o zaštiti Specijalnog rezervata prirode „Klisura reke Trešnjice” – „Službeni glasnik RS”, broj 50/95);
Predeo izuzetnih odlika „Klisura reke Gradac” – površine 1.208 ha na teritoriji grada Valjeva (proglašen odlukom o zaštiti Predela izuzetnih odlika 2001. godine); i
Predeo naročite prirodne lepote „Rajac” – površine 130 ha na teritoriji opštine Ljig (proglašen rešenjem o stavljanju pod zaštitu države dela Rajca, kao predela naročite prirodne lepote 1963. godine).
Zaštićena područja površine manje od 100 ha obuhvataju oko 1.300 ha, i to: spomenici prirode – „Kovačevića pećina”, „Ribnica”, „Stablo lipe – Mira”, „Grupa stabala – Dobri potok”, „Stablo lipe – Bela Crkva”, „Stablo hrasta lužnjaka Debeli grm – Runjani”, „Lipa u Šapcu”, „Petnička pećina”, „Dva hrasta Vračević”, „Vrašče brdo” i „Hrast Dići”; memorijalni prirodni spomenici – „Tekeriš”, „Draginac” i „Mačkov kamen”; strogi prirodni rezervati – „Crna reka” i „Zabalac”; opšti rezervat prirode „Danilova kosa”; prirodni prostor oko nepokretnog kulturnog dobra – oko Manastira Radovašnica i Crkve brvnare u Miličinici; i drugo.
U strogo zaštićene vrste svrstane su pojedine biljne (beli i žuti lokvanj, jezičasti ljutić, zelenika, rebrača, kostrika, planinska bukva) i životinjske vrste (crna žuna, kratkokruni puzić, miš, beloglavi sup, čigre, podunavski mrmoljak, šumska žaba, barska kornjača, čikov, gavčica, bela senica, čapljica, slepi miševi i zglavkari).
Utvrđeno je šest ekološki značajnih područja, koja su deo nacionalne ekološke mreže, i to: „Zasavica” identifikovana kao EMERALD područje, IBA, IPA, PBA i Ramsarsko područje; „Obedska bara” identifikovana kao IBA, IPA i Ramsarsko područje; „Donje Podrinje” identifikovano kao IBA područje; „Cer” identifikovano kao IBA područje; „Danilova kosa” i „Valjevske planine” identifikovane kao EMERALD i IBA područja.
3.1.5.3. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Na području Prostornog plana zaštićeno je 219 nepokretnih kulturnih dobara (u daljem tekstu: NKD, Tabela 7), i to: 191 spomenik kulture, šest prostornih kulturno-istorijskih celina, 11 znamenitih mesta i 11 arheoloških lokaliteta. Od izuzetnog značaja je šest nepokretnih kulturnih dobara, dok je 20 od velikog značaja. Veći je broj evidentiranih spomenika kulture pod prethodnom zaštitom, kao i neevidentiranih objekata, posebno objekata narodnog graditeljstva, privrednih objekata, objekata tehničke kulture i infrastrukture, i gradske arhitekture, naročito iz 20. veka.
Tabela 7. Broj i značaj zaštićenih nepokretnih kulturnih dobara
OkrugPodručje Prostornog plana Značaj Vrsta NKD Izuzetan značaj Veliki značaj Ostala zaštiće-na NKD Spo-menik kulture Kolubarski okrug 1.714,5 69,3 km2 % 1. Antropogeni tereni 11 Izgrađene površine naselja 125,74 2,19 12 Industrijske, komercijalne površine i saobraćaj 6,94 0,12 13 Rudnici, odlagališta i gradilišta 10,32 0,18 14 Antropogeno zelenilo (naseljsko zelenilo i rekreativni tereni) 3,96 0,07 Ukupno 1: 146,97 2,56 2. Poljoprivredni tereni 21 Oranične površine (njive i vrtovi) 708,49 12,33 22 Trajne kulture (višegodišnji zasadi) 1,39 0,02 23 Livade i pašnjaci 102,24 1,78 24 Površine pod mešovitim kulturama 3.040,70 52,91 Ukupno 2: 3.852,82 67,05 Šume i semiprirodni ekosistemi 31 Šume 1.536,48 26,74 32 Zajednice nedrvenaste i žbunovite vegetacije 162,89 2,83 33 Tereni bez vegetacije ili sa proređenim biljnim pokrivačem 1,07 0,02 Ukupno 3: 1.700,44 29,59 Vlažna područja 41 Kopnena vlažna područja (plavno i močvarno zemljište) 3,94 0,07 Ukupno 4 3,94 0,07 Vodne površine 51 Kopnene vode (veći vodotoci i jezera) 42,33 0,74 Ukupno 5: 42,33 0,74 Ukupno (1+2+3+4+5): 5.746,50 100,00
Izvor: CORINE Land Cover, 2006.
4. Skraćeni prikaz potencijala i ograničenja po oblastima
4.1. Prirodni resursi
4.1.1. Poljoprivredno zemljište
Održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta područja Prostornog plana je uslovljeno poboljšanjem ekonomskih i tehnoloških uslova poljoprivredne proizvodnje, s osloncem na sledeće potencijale:
velike površine zemljišta vrhunske prirodne plodnosti na ravničarskim terenima, koji su prirodno predisponirani za konkurentnu ratarsko-povrtarsku proizvodnju;
savršeni prirodni uslovi brežuljkastih i brdskih predela za proizvodnju širokog asortimana kontinentalnog voća, potvrđeni tradicijom, znanjem i afinitetom lokalnog stanovništva;
bogata i nedovoljno iskorišćena resursna osnova za razvoj stočarstva, posebno ovčarstva u brdsko-planinskim krajevima i mlečnog govedarstva u ravničarsko-dolinskim predelima;
relativno nizak nivo dosadašnje potrošnje mineralnih đubriva i drugih industrijskih inputa, pa stoga i značajne rezerve za rast prinosa i fizičkog obima poljoprivredne proizvodnje, s osloncem na principe integralne zaštite i prihranjivanja bilja, bez štetnog uticaja na životnu sredinu i biodiverzitet;
mestimične pogodnosti za proizvodnju povrća, voća, krmnog bilja u postrnim usevima i drugih poljoprivrednih kultura u sistemima za navodnjavanje;
rastući interes za razvoj organske proizvodnje voća, povrća, lekovitog/aromatičnog bilja, jagnjećeg mesa, i drugo;
značajni i do sada slabo valorizovani geotermalni potencijali za razvoj rentabilne stakleničke i plasteničke proizvodnje povrća, ukrasnog bilja, rasadničkog materijala i slično;
povoljni uslovi za razvoj pčelarstva i širenje asortimana pčelarskih proizvoda;
lokalne pogodnosti za razvoj konjarstva u sportsko-rekreativne i turističke svrhe, s osloncem na tradiciju mačvanskih sela u toj oblasti;
prepoznavanje značaja očuvanja lokalnih karakteristika proizvoda i tradicionalnih metoda proizvodnje, koje su osnova za definisanje tzv. specifičnog ili višeg kvaliteta, uključivanjem u tržišno atraktivne programe proizvodnje ekskluzivne hrane na bazi mesa, odnosno iznutrica od kunića, ćuraka, gusaka, patki, nojeva i sl;
resursne i infrastrukturne pogodnosti za investiranje u razvoj prehrambene industrije;
dobra programska orijentacija područnih poljoprivrednih savetodavnih stručnih službi u Valjevu, Šapcu i Loznici;
započeto angažovanje Regionalne privredne komore Valjevo na unapređenju kvaliteta, bezbednosti, marketinga i inovacija u proizvodnji i prometu poljoprivredno-prehrambenih proizvoda na području Kolubare, Mačve i Podrinja;
veliki broj porodičnih gazdinstava sa poljoprivrednicima u poodmaklim godinama starosti, odnosno bez aktivnih poljoprivrednika, čini realnu resursnu osnovu za stimulisanje procesa koncentracije zemljišta, stoke i tehničkih sredstava u rukama mladih, obrazovanih i preduzetnički orijentisanih poljoprivrednika, sposobnih za tržišnu utakmicu;
jačanje ekonomskog interesa dela stanovništva, koje je izgubilo status stalnog zaposlenja, za bavljenje poljoprivrednom proizvodnjom na sopstvenom gazdinstvu; i
orijentacija domaće agrarne politike na prihvatanje modaliteta, procedura i standarda Zajedničke agrarne politike Evropske unije, posebno u pogledu zaštite zemljišta kao integralnog prirodnog resursa, koji ima složene proizvodno-ekonomske, ekosistemske, sociokulturne, pejzažne i druge važne funkcije od neprocenjive dugoročne društvene vrednosti.
Osnovna ograničenja za očuvanje površina i plodnosti poljoprivrednog zemljišta su socioekonomske prirode. Dinamični procesi deagrarizacije stanovništva nisu u prethodnom periodu iskorišćeni za poboljšanje agrarne strukture porodičnih gazdinstava, koja su danas pretežnim delom slabo tržišno orijentisana. Većina aktivnih poljoprivrednika je poodmaklih godina starosti i ima nizak nivo opšteg i stručnog obrazovanja. Traktorski park je amortizovan. Nedostaje savremena oprema za navodnjavanje, kvalitetnu obradu zemljišta, negu i eksploataciju voćnjaka, skladištenje poljoprivrednih proizvoda, higijensko uređenje stajskog smeštaja, dvorišta i sl. Negativna iskustva iz prošlosti, nedovoljna informisanost i nepoverenje u institucije demokratskog sistema, demotivišu poljoprivrednike za aktiviranje na poslovnom povezivanju međusobno i sa sferom prometa i prerade poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. Tome doprinose i sledeći faktori makroekonomske, institucionalne, prostorno-ekološke i organizacione prirode:
opšte ekonomske teškoće i neizvesnosti, koje mogu da uspore sprovođenje potrebnih mera zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta, u sklopu konzistentne politike podrške održivom poljoprivrednom i ruralnom razvoju;
slabo funkcionisanje tržišta poljoprivrednog zemljišta, nerazvijeni institucionalni kapaciteti u domenu dugoročnog zakupa, nerazrešena svojinska prava, nedefinisane korisničke obaveze, neažurna informatička osnova i druge slabosti zemljišne politike;
nedovoljna ispitanost pedoloških uslova, nepouzdanost podataka o namenama korišćenja, odsustvo praćenja antropogenih uticaja na površine i kvalitet poljoprivrednog zemljišta i sl;
mestimična zagađivanja zemljišta i voda privrednim aktivnostima i komunalnim otpadom;
usporena difuzija naučno-tehničkog progresa, savremenih ekoloških standarda, ekonomskih znanja i tržišnih informacija u široku poljoprivrednu praksu;
slaba opremljenost poljoprivrede mašinama i uređajima za kvalitetnu obradu zemljišta, negu i eksploataciju voćnjaka, vinograda i livada, higijensko uređenje stajskog smeštaja, pomoćnih objekata i dvorišta, kao i sistemima za navodnjavanje;
usporeno sprovođenje rekultivacije zemljišta privremeno zauzimanog za eksploataciju lignitskih i drugih mineralnih sirovina; i
slaba ekonomska moć države i lokalne samouprave za obezbeđenje neophodne podrške održivom poljoprivrednom i ruralnom razvoju.
4.1.2. Šume, šumsko zemljište i lovna područja
Područje Prostornog plana raspolaže izuzetnim potencijalima za zaštitu i održivo korišćenje šuma i šumskog zemljišta u pogledu: bioraznovrsnosti, iskazane prisustvom 45 vrsta drveća, i dominantnom zastupljenošću autohtonih vrsta drveća; obraslosti šumom i šumovitosti područja; bioekološke stabilnosti šumskih ekosistema, posebno u sastojinama mekih lišćara duž obala reka (sladuna i cera, hrasta kitnjaka, bukve); čistih i mešovitih šuma belog i crnog bora visokog porekla; refugijuma reliktnih i endemičnih vrsta u pojedinim delovima područja (plemenitih lišćara, mečje leske, divljih oraha, crnog graba, i drugo); relativno dobrog zdravstvenog stanja šuma; proizvodnosti koja je u apsolutnim iznosima znatna, ali trenutno osrednja u odnosu na bonitet staništa za pojedine vrste kao edifikatore; neobraslih površina šumskog zemljišta; proizvodnje biomase i potrošnje (akumulacije) CO2; obezbeđivanja različitih ekoloških efekata zaštitnog karaktera (zaštite voda, zaštite zemljišta, zaštite od imisionog dejstva, zaštite klime i od klimatskih ekstrema, zaštite od buke); korišćenja šuma za naučno-istraživačke, obrazovno-vaspitne, sportsko-rekreativne, lovne i druge svrhe; turističke valorizacije šuma koje pripadaju kategoriji zaštićenih prirodnih dobara; korišćenja ostalih proizvoda iz šume (šumski plodovi, gljive, i drugo) i lekovitog bilja u farmakologiji, i drugo.
Potencijali za održivo korišćenje lovnih područja su: dominacija autohtonih vrsta divljači; refugijumi retkih vrsta u pojedinim delovima područja (klisura Trešnjice kao staništa beloglavog supa); relativno dobro zdravstveno stanje divljači; relativno dobra reprodukcija i proizvodnost u odnosu na bonitet staništa za pojedine vrste divljači; potencijali lovnih područja za intenzivno rekreativno korišćenje i turizam.
Ograničenja za zaštitu i održivo korišćenje šuma i šumskog zemljišta odnose se na: nepovoljno zatečeno stanje šume u odnosu na funkcionalni optimum mešovitih šuma lišćara i četinara, posebno u privatnim šumama; znatno učešće šuma izdanačkog porekla; razređenost i degradiranost dela površine pod šumom kao faktora umanjene proizvodnosti i bioekološke stabilnosti; nenormalan razmer dobnih razreda u šumama jednodobne strukture i nepovoljan odnos učešća tankih, srednje jakih i jakih stabala u ovim šumama; usitnjenost poseda u privatnim šumama; nedovoljnu otvorenost skoro celog šumskog područja (osim Istočne Boranje), dominaciju mekih šumskih puteva i zapuštenost šumskih puteva; faktore rizika kao što su klimatski ekstremi, teški metali, šumski požari (posebno u delovima šumskih područja gde dominiraju borove šume i šumske kulture i serpentinska i krečnjačka podloga – Suvobor, Maljen), biotički faktori, i drugo; nedostatak programa upravljanja privatnim šumama; nedovoljnu kadrovsku opremljenost u odnosu na princip održivog upravljanja šumom i ukupnim potencijalima šuma.
Ograničenja za održivo korišćenje lovnih područja su: nedovoljna brojnost, nepovoljna polna i starosna struktura osnovnih vrsta krupne i sitne divljači, i nepovoljan kvalitativni sastav; nedovoljna infrastrukturna opremljenost lovnih područja, posebno tehničkim objektima; nedovoljna kadrovska opremljenost u odnosu na princip održivog upravljanja lovnim potencijalima.
4.1.3. Vode
Potencijali zaštite i održivog korišćenja voda su: značajni vodni potencijal reke Drine, za koji je na srednjoj i donjoj Drini predviđeno kaskadno višenamensko iskorišćenje, u saradnji sa Republikom Srpskom; završetak formiranja akumulacije „Stuborovni” koja je ključni objekat za uređenje vodnih režima u slivu Kolubare; realizacija kaskadnog sistema „Donja Drina” od značaja za dnevno regulisanje proticaja, kojim se optimizira rad nizvodnih sistema i navodnjavanja delova Mačve i Posavine.
Ograničenja za zaštitu i održivo korišćenje voda su: većina, posebno manjih vodotoka na području Prostornog plana, su izrazito bujični, što zahteva složene aktivnosti na uređenju vodnih režima, zaštiti od poplava i zaštiti kvaliteta voda; loša sanitacija naselja (od nekoliko postojećih PPOV, radi samo postrojenje u Valjevu) utiče vrlo nepovoljno na kvalitet voda; male su mogućnosti za realizaciju akumulacija većeg stepena regulisanja, a male akumulacije ne mogu da obave preraspodelu voda u vremenu i prostoru i stvore uslove za povećavanje malih i smanjivanje velikih voda. Zbog toga su uslovi zaštite kvaliteta voda i odbrana od poplava znatno složeniji nego na drugim područjima. Drina je u donjem toku morfološki najnestabilniji vodotok (stalno pomeranje prema istoku) u Republici Srbiji koji zahteva obimne i skupe regulacione radove na stabilizaciji obala, dok eksploatacija peska i šljunka duž obe njene obale predstavlja jedan od glavnih uzročnika sve ubrzanije destabilizacije korita. Nepovoljni režimi unutrašnjih voda (provirnih i bujičnih tokova) uslovljavaju razvoj pouzdanog sistema za odvodnjavanje. Cerski obodni kanal radi sa smanjenim kapacitetom zbog lošeg održavanja.
4.1.4. Geološki resursi
Potencijali zaštite i korišćenja mineralnih resursa su: značajna ležišta metaličnih mineralnih sirovina sa mogućnošću proširivanja proizvodnje, pre svih antimona; obnavljanje proizvodnje u rudnicima antimona, olova i cinka može da predstavlja važan faktor razvoja lokalnih zajednica i okruga; tehnički i arhitektonski kamen visokog kvaliteta i povoljnog položaja u odnosu na saobraćajnice; rezerve bornih i litijskih minerala u neogenim basenima koji su veoma traženi na svetskom tržištu; speleološki objekti, naročito u široj okolini Valjeva (Lelićki karst) kao značajni kolektori velikih količina podzemnih voda, i drugo.
Ograničenja zaštite i korišćenja mineralnih resursa su: skupo i komplikovano obnavljanje proizvodnje u rudnicima, jer po prestanku rada nije obavljeno konzerviranje rudničkih prostorija i mehanizacije; otvaranje novih pogona za eksploataciju mineralnih sirovina zahteva velika materijalna ulaganja; odsustvo odgovarajuće kontrole eksploatacije resursa, naročito šljunka i peska, i drugo.
4.2. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
4.2.1. Stanovništvo
Potencijali demografskog razvoja područja Prostornog plana se ogledaju u dosadašnjem rastu populacije na delu koji obuhvata Mačvanski upravni okrug. To se posebno odnosi na populaciju najvećih gradova – Šapca i Loznice, čija je imigraciona privlačnost daleko veća od uticaja prirodne komponente obnavljanja stanovništva. Značajni demografski potencijali su vezani i za urbani centar Valjeva, čije stanovništvo raste kako na osnovu prirodne, tako i na osnovu mehaničke komponente populacione obnove. U potencijale se ubraja i povoljnija starosna struktura stanovništva opštine Mali Zvornik, odnosno grada Loznice, koja se odražava na njihov veći kapacitet za prirodnu obnovu stanovništva. U pojedinim opštinama se uočava potencijal veće stope aktivnosti, tj. dominacije aktivnih u odnosu na neaktivna lica u kontingentu radnosposobnih: Osečina (stopa aktivnosti 66%), Koceljeva (56%) i Vladimirci (53%). Rezerve za novu radnu snagu leže u urbanim centrima Šapcu, Valjevu i Loznici. Relativno veće učešće odraslog stanovništva sa srednjoškolskim obrazovanjem (36,5%) predstavlja potencijal za unapređenje kvaliteta radne snage, tj. za poboljšanje ekonomskog položaja stanovništva.
Ograničenja demografskih resursa na području Prostornog plana uslovljena su nastavkom i intenziviranjem procesa depopulacije ruralnog područja koji je započeo 80-ih godina prošlog veka. U ukupnoj populaciji je izražen proces starenja (stadijum duboke demografske starosti), sa najvišim vrednostima indeksa starenja u opštinama: Ljig, Mionica, Vladimirci i Osečina. Posebno ograničenje predstavlja starost stanovništva koje se bavi poljoprivrednom delatnošću. Malo učešće više i visokoobrazovanih, praćeno značajnim udelom odraslih koji su završili svega nekoliko razreda osnovne škole ili samo osnovnu školu takođe se svrstava u ograničenja demografskih resursa. Struktura porodice i domaćinstava ide u pravcu formiranja i dominacije nuklearne porodice, sa najvećim učešćem dvočlanih domaćinstava (oko 24%) na celom području Prostornog plana, i među funkcionalno različitim naseljima.
4.2.2. Mreža naselja
Osnovni potencijali za razvoj centara u mreži naselja na području Prostornog plana su savski (Šabac), drinski (Loznica) i ibarskokolubarski (Valjevo) razvojni pojasevi sa relativno povoljnom koncentracijom stanovništva i privrednih aktivnosti.
Uspostavljena je hijerarhija urbanih centara oko kojih su, na bazi prostorno-funkcijske komplementarnosti, formirani areali njihovog uticaja. Na hijerarhijske odnose u mreži nodalnih centara i areala uticale su i njihove pozicije u teritorijalno-administrativnoj organizaciji Republike Srbije. Generalno, razvilo se više formi nodalnih centara i areala.
Manji urbani areali u ruralnom okruženju nastali su lokalnom koncentracijom stanovništva i funkcija u manjim opštinskim centrima, zahvaljujući lociranju administrativnih, javnosocijalnih i, u manjem obimu, privrednih funkcija, čime su postali naselja urbanog tipa sa razvijenim funkcijama centara. To su centri lokalne integracije i ubrzanijeg razvoja, koji će zavisiti od mogućnosti diverzifikacije funkcija i participiranja u razvojnim procesima šireg regionalnog okruženja. Ovom tipu pripada većina opštinskih centara na području Prostornog plana: Bogatić, Vladimirci, Krupanj, Koceljeva, Lajkovac, Ljig, Mali Zvornik, Mionica, Osečina i Ub.
Manje i veće aglomeracije urbanih naselja, funkcijski umrežene sa svojim suburbijima i relativno urbanizovanim periurbanim selima, prostorno su struktuirane na jezgra višeg stepena nodalnosti i na funkcijsko kompatibilna naselja okoline. Svojim dejstvom utiču na sociogeografsku transformaciju i funkcijsku integraciju okruženja i na stvaranje manjih ili većih funkcijsko-urbanih regija i dnevnih urbanih sistema, tj. nodalnih regija. Ovom tipu pripadaju regionalni i subregionalni centri Valjevo, Šabac i Loznica čija je buduća uloga određena pozicijom u funkcijskoj integraciji republičkog prostora (Valjevo i Šabac) i u prekograničnoj saradnji (Loznica i Šabac).
Kombinacijom prostorno funkcijskih uticaja, koji su uspostavljeni između regionalnih, opštinskih i subopštinskih urbanih centara i centara opština koje nemaju odlike urbanih naselja, stvaraju se uslovi za formiranje složenijih regionalnih funkcijsko-urbanih sistema. Na području Prostornog plana naziru se začeci linearnih i policentričnih aglomeracija nastalih oko čvorišta savskog, drinskog i ibarskokolubarskog razvojnog pojasa: Šabac – Loznica koji integriše opštinske centre i naselja opština Bogatić, Krupanj i Mali Zvornik; i Beograd – Valjevo –Užice (Čačak) čiji je krak pojas Osečina – Valjevo – Lajkovac (Ljig). Regionalnim i subregionalnim centrima u aglomeraciji neophodno je ekonomsko-privredno restrukturiranje, a razvojnim pojasevima infrastrukturno uređenje i opremanje.
Osnovna ograničenja za efikasniju organizaciju mreže naselja su: nedovoljno razvijeni i neafirmisani pojasevi razvoja i funkcijske veze između urbanih centara, posebno između severnog i južnog dela područja i urbanih centara Šapca i Valjeva preko Vladimiraca i Koceljeve; slabljenje privrednih funkcija i polja uticaja većine urbanih centara; očuvanje i organizacija sve brojnijih patuljastih i malih naselja, pretežno primarnih naselja ili naselja sa slabije razvijenim funkcijama, naročito u centralnom i južnom delu područja Prostornog plana; slabija dostupnost većine naselja na ruralnom području zbog nedovoljno kvalitetne i slabo održavane mreže državnih puteva II reda i lokalnih puteva; preovlađujuće zapuštena javnosocijalna infrastruktura na ruralnom području sa nerazvijenim mobilnim službama; i drugo.
4.2.3. Javne službe
Značajan potencijal za kvalitetnije organizovanje usluga javnih službi su izgrađeni objekti. S tog stanovišta veoma je važno da lokalna uprava ograniči/onemogući prodaju i promenu namene objekata koji su namenjeni organizovanju ovih usluga. Za organizovanje širokog spektra usluga u oblasti brige o deci, zdravstvene i socijalne zaštite neophodno je da se sadašnji objekti (mesne zajednice, domovi kulture, zadružni domovi) u vlasništvu opštine/grada i dalje zadrže za ove i slične namene, a da se utvrde modaliteti njihovog efikasnijeg korišćenja i održavanja, davanjem u zakup za organizovanje neprofitnih aktivnosti od interesa za kvalitet svakodnevnog života stanovništva, naročito u periurbanom i ruralnom području.
S obzirom na sadašnje kapacitete državnih ustanova predškolskog vaspitanja i obrazovanja i njihovu prostornu distribuciju, potencijali za povećanje kapaciteta i kvaliteta mogu se naći u opredeljivanju modaliteta prilagođenih lokalnim specifičnostima (mobilni vrtići za rad sa decom u ruralnom području), kao i saradnji sa privatnim sektorom i nevladinim organizacijama. Potencijal za povećanje kapaciteta predškolskog vaspitanja i obrazovanja je fleksibilno dimenzionisanje kapaciteta prilagođeno potrebama i stimulisanje privatnog i nevladinog sektora da po pristupačnim cenama organizuju predškolske grupe u blizini mesta stanovanja dece. Postojeća mreža objekata osnovnog obrazovanja je dosta razvijana, a građevinski fond je moguće unaprediti odgovarajućim intervencijama. Potencijal za unapređenje kvaliteta osnovnog obrazovanja su: promene u organizaciji rada škola (rad u jednoj smeni i uvođenje produženog boravka i celodnevne nastave), povećanje dostupnosti osnovnog obrazovanja i poboljšanje kvaliteta nastave za đake u malim naseljima (uvođenje organizovanog i prilagođenog đačkog prevoza, mobilni nastavnički timovi koji obavljaju specijalizovanu nastavu u područnim školama sa malim brojem učenika i sl). Raspoloživi kapaciteti osnovnih škola na ruralnom području mogu da zadovolje potrebe za organizovanjem drugih kompatibilnih aktivnosti i usluga javnih službi (predškolska nastava, razne forme neformalnog obrazovanja i sl). Manjim intervencijama i ulaganjima moguće je unaprediti postojeći građevinski fond srednjih škola. Ponuda srednjeg obrazovanja različitih profila i relativno dobro opremljeni objekti su značajan potencijal za sticanje srednjeg obrazovanja. Potencijal za povećanje dostupnosti primarne zdravstvene zaštite je organizovanje i razvoj mobilnih zdravstvenih službi. Potencijal za unapređenje socijalne zaštite je razvoj mreže inovativnih i održivih usluga usmerenih na osetljive/ranjive društvene grupe (deca, naročito iz siromašnih porodica, osobe sa invaliditetom i sa smetnjama u razvoju, stari, samohrani roditelji, Romi). Postojeći objekti kulture i fizičke kulture se mogu sanirati, modernizovati i znatno produktivnije iskoristiti pod pretpostavkom bolje organizacije, intersektorske saradnje i saradnje lokalnih akcionih grupa.
Osnovna ograničenja za razvoj i organizaciju javnih službi su: slaba saobraćajna dostupnost pojedinih delova područja Prostornog plana; neravnomeran razmeštaj korisnika i niska gustina naseljenosti u seoskim područjima; loše stanje građevinskog fonda i opremljenosti većine objekata javnih službi na ruralnom području; nedostatak sredstava za adekvatno održavanje, proširenje ili dogradnju objekata u javnom vlasništvu; nedovoljno angažovanje i saradnja sa civilnim sektorom u organizaciji usluga javnih službi; i pasivan položaj građana i korisnika u procesu planiranja i organizovanja usluga javnih službi.
U skoro svim urbanim centrima kapaciteti dečijih ustanova su nedovoljni. Na ruralnom području, osim u nekoliko sela, ne postoje predškolske ustanove, tako da su predškolskim obrazovanjem i vaspitanjem obuhvaćena samo deca u pripremnim predškolskim grupama (5,5 – 6,5 godina). U osnovnom obrazovanju osnovni problemi su nejednaki uslovi i kvalitet obrazovnog procesa usled razlika između škola u urbanim i ruralnim područjima u: opremljenosti škola, kapacitetu školskog prostora, pratećim prostorijama, komunalnoj opremljenosti i građevinskom bonitetu objekta, režimu nastave, i drugo. Podstandardni su uslovi rada u četvororazrednim područnim školama gde se nastava organizuje u kombinovanim odeljenjima, objektima lošeg kvaliteta i komunalne opremljenosti, bez fiskulturnih sala, sportskih terena i adekvatnih nastavnih sredstava. U pogledu školskog prostora evidentan je manjak u urbanim i višak u seoskim osmorazrednim, a naročito četvororazredim školama. Postojeći građevinski fond je uglavnom održavan, a jednom broju škola nedostaju fiskulturne sale i sportski tereni. Dostupnost srednjih škola za decu sa ruralnog područja je izuzetno niska, s obzirom da postoje samo dva internata malog kapaciteta (u Šapcu i Valjevu). Dostupnost visokog obrazovanja koncentrisanog u Valjevu i Šapcu je smanjena, jer ne postoje studentski domovi za smeštaj studenata. Najveći ograničavajući faktor u ostvarivanju zdravstvene zaštite je neujednačena prostorna dostupnost zdravstvenim uslugama. Usluge mobilnih zdravstvenih službi nisu razvijene. Stanovništvo ruralnog područja ima problem nabavke lekova, jer pri zdravstvenim stanicama i ambulantama nisu organizovane apoteke. Mali je kapacitet ustanova socijalne zaštite, a u pojedinim slučajevima radi se i o neracionalnom i neadekvatnom korišćenju kapaciteta. Ne postoje jedinstveni registri korisnika, niti socijalna karta domaćinstava i stanovništva, što onemogućava potpunu evidenciju i definisanje realnih potreba pojedinih ranjivih društvenih grupa. Jedan od problem je i slaba obaveštenost građana o njihovim pravima i obavezama, tako da ne postoji povratna informacija od građana o efektima pruženih usluga. Na ruralnom području je izražen nedostatak namenskih objekata za sport i rekreaciju, kao i problem lošeg održavanja i propadanja objekata kulture koji su van funkcije, ili se samo povremeno koriste.
4.3. Privreda i turizam
4.3.1. Privreda
Ključni potencijal za privredni razvoj područja Prostornog plana čini: relativno kvalitetan stručni kadar i ostali ljudski resursi; izgrađeni privredni i uslužni kapaciteti, krupna regionalna, urbana i komunalna infrastruktura, raspoloživi prirodni resursi, duga industrijska tradicija, postojanje industrijskih zona, itd. Konkurentske prednosti su: povoljan geosaobraćajni položaj dela područja, započeta međuregionalna i susedska saradnja (evroregion „Drina – Sava – Majevica”), inicirane institucionalne promene u upravljanju lokalnim i regionalnim razvojem. Prirodni potencijali za privredni razvoj su: kvalitetno poljoprivredno zemljište i poljoprivredna proizvodnja, lignit, hidroenergetski potencijali Drine i Save, najznačajnija oblast geotermalne energije u Republici Srbiji, termomineralne i mineralne vode, mineralne sirovine, i drugo. Najveći potencijal ima dalji razvoj MSP koja bi trebalo da zapošljavaju najveći deo radne snage i da budu faktor rasta efikasnosti privrede i kvaliteta proizvoda i usluga. Značajan resurs jeste i imovina lokalne samouprave – poljoprivredno i građevinsko zemljište, poslovni prostor i objekti.
Među najvažnija ograničenja za razvoj mogu se svrstati: depresirana privredna situacija sa visokom stopom nezaposlenosti, relativno niskom konkurentnošću, niskim nivoom investiranja i opremljenosti; nedostupnost finansijskih sredstava i nepovoljni uslovi finansiranja; slaba preduzetnička kultura u delu područja Prostornog plana, relativno nepovoljna demografska struktura i odliv kadrova; nedovoljno izgrađena i razvijena lokalna infrastruktura na znatnom delu područja. Ključna ograničenja lokalne privrede su i nizak nivo privredne aktivnosti, nedostatak tržišta, nerazvijenost privatnog sektora, preduzetništva, menadžmenta i marketinških veština, kao i slaba ponuda komunalno opremljenih privrednih lokacija.
4.3.2. Turizam
Prirodni i stvoreni potencijali za razvoj banjskog, planinsko-klimatskog, vodnog/nautičkog, seoskog, manifestacionog, gradskog/poslovnog, turing/tranzitnog turizma i turizma specijalnih interesa (spomeničkog, etno i ekoturizma, lovnog, ribolovnog i drugih vidova turizma) na području Prostornog plana su brojni, i to:
geografski i saobraćajni položaj u odnosu na Beograd, Novi Sad i druge veće urbane centre, prvenstveno prostora bližih savskih i drinskih opština, kao i Valjevskih planina (posebno sa budućim autoputem za Crnu Goru); položaj urbanih centara i banja uz velike reke i u podnožju planina;
priroda, prirodna i kulturna dobra – na Valjevskim planinama: Povlen, Maljen, Jablanik, Medvednik, Magleš, Suvobor/Rajac, Sokolske planine, klisura reke Gradac, Ribnica, Zabalac, manastiri Pustinja i Vavedenje, naselja Struganik, Robaje, Bebića Luka; u Valjevskoj podgorini: Petnička pećina, Degurićka pećina, valjevska čaršija Tešnjar, Ulica kneza Miloša i kula Nenadovića u Valjevu, Brankovina, manastiri Ćelije i Lelić, crkva u Jovanji, i drugo; na području Loznica – Jadar – Drina: Cer i deo donje Drine, kosturnica Tekeriš, kuća Vuka Karadžića u Tršiću, manastiri Tronoša i Čokešina, naselje Draginac, prostorna celina Banje Koviljače, i drugo; na području Šabac – Sava: Sava, predeli Posavine i Pocerine, delovi Obedske bare i Cera, kosturnica u Prnjavoru, tvrđava i Gospodar Jevremova ulica u Šapcu, crkva u Krivaji, i drugo; na podrčju Podrinjske planine – Drina: Bobija, Jagodnja i Boranja, klisura Trešnjice, Kovačevića pećina, Danilova kosa, kosturnica na Mačkovom kamenu, naselja Stolice i Bela Crkva, most na Ljuboviđi, i drugo; na području donja Drina – Bogatić: Drina, predeo Mačve sa geotermalnim vodama, deo Zasavice, naselje Crna Bara i drugo kulturno nasleđe;
formirani turistički centri, banje, urbani centri i druga turistička i ostala mesta – na Valjevskim planinama: Divčibare kao planinski klimatski centar, među najznačajnijim srednjeplaninskim centrima Srbije, Rajac sa Slavkovicom i drugim turistički aktiviranim selima; u široj Valjevskoj podgorini: Banja Vrujci, urbani centar Valjevo sa kulturnom baštinom, manifestacijama i javnim sadržajima, Belanovica, opštinski centri Ljig (sa istoimenom banjom) i Mionica; na području Loznica – Jadar – Drina: Banja Koviljača sa balneološkim i turističkim sadržajima, urbani centar Loznice sa javnim sadržajima i manifestacijama, izletište na Gučevu, Banja Badanja, sela i dr; na području Šabac – Sava: urbani centar Šapca sa javnim sadržajima, kulturnom baštinom i manifestacijama, opštinski centar Vladimirci i pojedina sela; na području Podrinjske planine – Drina: Radaljska Banja, opštinski centri Ljubovija i Mali Zvornik i pojedina sela; na području donja Drina – Bogatić: opštinski centar Bogatić, pojedina sela i salaši;
planirani i mogući novi turistički centri, mesta i ponuda u prostoru – na Valjevskim planinama: planirani turistički kompleks i akva-siti ispod brane „Stuborovni”, planirani ski-stadion Povlen, novi turistički sadržaji na Suvoboru, letnje staze, nova lovišta, i drugo; na području Loznica – Jadar – Drina: mogući akva-kompleks na Drini, uređenje ribolovnih staza i revira, letnjih izletničkih staza, lovišta, i drugo; na području Šabac – Sava: mogući novi kompleks nautike i vodenih sportova na Savi, uređenje ribolovnih staza i revira, izletničkih staza, i drugo; na području Podrinjske planine – Drina: mogući novi turistički kompleks sa akva-sadržajima na Zvorničkom jezeru, uređenje ribolovnih staza i revira, izletničkih staza, lovišta, i drugo; na području Lajkovca i Uba: uređenje ribolovnih staza i revira, izletničkih staza, lovišta, mogući/planirani novi regionalni sportsko-rekreativni kompleks na napuštenim kopovima Kolubarskog lignitskog basena, akumulacija „Paljuvi – Viš”, turističko aktiviranje novih sela, uređenje novih lovišta, i drugo; i
ostali potencijali – prekogranična saradnja u razvoju turizma sa Republikom Srpskom na Drini; saradnja sa opštinama/gradovima Zlatiborskog okruga na Valjevskim planinama, sa Sremskim okrugom na Zasavici i Obedskoj bari, i drugo.
Iako ne pretežu nad potencijalima, ograničenja za razvoj turizma su brojna, i to:
neujednačena saobraćajna pristupačnost – saobraćajna izolovanost (posebno područja Podrinjske planine – Drina) i ograničena saobraćajna pristupačnost pojedinih turističkih područja (Valjevske planine, valjevska Podgorina, područje Loznica – Jadar – Drina i područje donja Drina – Bogatić), kao i nedovoljna interna saobraćajna povezanost turističkih područja;
nedovoljna izgrađenost tehničke infrastrukture i komunalne opreme svih područja; nestabilnost, degradacija (eksploatacijom šljunka i peska) i neuređenost rečnih obala (posebno donje Drine); nedovoljna istraženost i tehnička neuređenost izvorišta termalnih, termomineralnih i mineralnih voda i nizak stepen njihovog korišćenja u turizmu; spora rekultivacija lignitnih kopova i sumnjičavost prema mogućnostima njihovog turističkog uređenja i korišćenja;
ugrožavanje delova prirode, predela i životne sredine, posebno vazduha i voda (Kolubarski lignitski baseni, Valjevo, Šabac, Loznica, Drina, Sava i Kolubara); ugrožavanje i nedovoljna zaštita kulturnih dobara (posebno propadanje etno-baštine autentičnih sela);
depopulacija i starenje sela, uz napuštanje tradicionalnih aktivnosti, kao glavna ograničenja seoskog turizma;
odsustvo turističke tradicije i nedostatak iskustva u organizovanju savremene turističke ponude; neorganizovana prezentacija i interpretacija prirodnih i kulturnih dobara i drugih turističkih atrakcija;
pretežno star i substandardan turistički smeštaj; nedovoljna opremljenost turističkih centara, banja i mesta javnim službama, sportsko-rekreativnim sadržajima i servisima u odnosu na smeštajne kapacitete; nedovoljna i substandardna turistička ponuda i turistička infrastruktura (bez značajnijeg skijališta, uređenih lovišta, ribolovnih, izletničkih i planinarskih staza, vidikovaca, i drugo); i
slab marketing i promocija manifestacija i drugih turističkih proizvoda; neplanska izgradnja turističkih sadržaja; i drugo.
4.4. Infrastrukturni sistemi
4.4.1. Saobraćaj i saobraćajna infrastruktura
Potencijali razvoja saobraćajne infrastrukture su: povoljan saobraćajno-geografski položaj područja, koji je potrebno valorizovati poboljšanjem veza sa centralnom Srbijom i zapadnomoravskim pojasom industrijskog razvoja; nadprosečna razvijenost mreže državnih puteva kojima se ostvaruju veze sa susednim državama, regionima i gradovima/opštinama i sa evropskim saobraćajnim koridorima (od posebnog značaja su koridori DP IB 27, 26 i 22, i planirani koridor autoputa E-763 Beograd – Južni Jadran); koridori postojećih i planiranih magistralnih i regionalnih železničkih pruga sa značajnim potencijalom za transport putnika i tereta; plovna deonica reke Save koja preko plovnog sistema Dunav i Dunav – Tisa – Dunav ostvaruje povezanost sa zemljama zapadne, srednje i istočne Evrope; luka Šabac sa potencijalom za međunarodnu luku (pri sadašnjim uslovima opslužuje Mačvanski okrug, deo Sremskog okruga i istočni deo Republike Srpske); poboljšanje kvaliteta i manja dogradnja mreže lokalnih puteva; uređenje i opremanje sportskog aerodroma Divci; i drugo.
Ograničenja razvoja saobraćajne infrastrukture su organizaciona, razvojna i finansijska, i to: proces izgradnje autoputa je u fazi izrade projektne dokumentacije, sa neizvesnom dinamikom izgradnje; nekompletna mreža DP II reda i opštinskih puteva, sa neizgrađenim i neprohodnim deonicama, nestandardnim tehničko-eksploatacionim elementima i neadekvatnom zastupljenošću savremenog kolovoznog zastora; prolazak DP I reda kroz centar urbanih naselja; kritično saobraćajno opterećenje deonica DP u zoni urbanih centara koje premašuje projektovane kapacitete; nedostatak i tehničko-tehnološka zastarelost uređaja za svetlosnu kontrolu i upravljanje saobraćajem; nedovoljna razvijenost železničkog i rečnog saobraćaja; loše stanje železničke infrastrukture; veliki broj putno-pružnih prelaza u nivou i visoka cena njihove rekonstrukcije; loše stanje vodnog puta, sa neregulisanim koritom reke Save za plovidbu pri niskom vodostaju, i nedovoljna iskorišćenost luke Šabac; nepostojanje mreže biciklističkih staza; i drugo.
4.4.2. Vodna infrastruktura
Potencijali razvoja vodne infrastrukture su:
aluvijalni akvifer Mačve, izvorište Mačvanskog regionalnog sistema za snabdevanje vodom, iz koga se voda može usmeravati prema Beogradskom i Sremskom regionalnom sistemu;
završetak izgradnje akumulacije „Stuborovni” koja je ključni objekat Kolubarskog regionalnog sistema za snabdevanje naselja i zaštitu kvaliteta voda u slivu Kolubare;
razvoj PPV „Ćelije” koji predstavlja izuzetno važan objekat Kolubarskog regionalnog sistema za snabdevanje vodom nizvodnih naselja, do konzumnog područja Lazarevca; i
lokalna izvorišta su vodni potencijal koji će se održivo koristiti i u uslovima realizacije regionalnih sistema, za povećanje pouzdanosti snabdevanja vodom u uslovima havarijskih situacija.
Ograničenja razvoja vodne infrastrukture su:
veliki energetski i industrijski kapaciteti utiču vrlo nepovoljno na kvalitet voda; i
reka Sava u malovodnim periodima ima vrlo male protoke (do samo oko 200 m3/s), odnosno smanjen termički kapacitet za hlađenje termoelektrana, tako da se za nove termoelektrane mogu koristiti samo recirkulacioni sistemi.
4.4.3. Energetika
Područje Prostornog plana raspolaže potencijalima energetskih resursa nacionalnog i transnacionalnog značaja – značajnim ležištima lignita u Kolubarskom basenu, sa perspektivom duge eksploatacije i proizvodnje električne energije, i hidroenergetskim potencijalom srednje i donje Drine, kao i obnovljivim izvorima energije nacionalnog i regionalnog značaja (geotermalna energija i male hidroelektrane) i lokalnog značaja (biomasa, solarna energija i vetroenergije). Potencijal za održivi razvoj elektroenergetske infrastrukture predstavljaju mogućnosti za racionalizaciju potrošnje, povećanje energetske efikasnosti i smanjenje gubitaka u prenosu i distribuciji elektroenergije. Potencijal predstavlja započeti i planirani razvoj gasovodne mreže na području oba okruga.
Osnovna ograničenja za razvoj energetike su: nedovoljna istraženost rezervi lignita u pojedinim, perspektivnim delovima basena; izrazito slabo korišćenje obnovljivih izvora energije; neracionalno korišćenje električne energije za grejne potrebe, velika specifična potrošnja energije po jedinici proizvoda u industriji; neodgovarajući kvalitet i kvantitet elektroenergetske mreže i objekata na distributivnom nivou; zastarelost delova mreže po svim naponskim nivoima; nedefinisan odnos snaga transformacije na 110 kV naponu; nepostojanje čvorišta na naponu 35kV koji bi smanjili dužinu vodova 10 kV; nedostatak finansijskih sredstava u saniranju i modernizaciji slabih tačaka u sistemu prenosa i distribuciji električne energije, i drugo.
4.4.4. Telekomunikacije i pošta
Osnovni potencijal razvoja telekomunikacija je kvalitetna magistralna mreža optičkih kablova. Svi urbani centri su dobro povezani optičkim kablovima što omogućava dalje širenje mreže ka opštinskim subcentrima i centrima zajednica naselja. Ovakva mreža je potencijal za razvoj kako fiksne telefonske, tako i internet mreže i na njima baziranih usluga i servisa.
Glavna ograničenja razvoja izražena su na brdsko-planinskim, perifernim delovima područja Prostornog plana – slaba razvijenost pristupne mreže za telekomunikacije i otežan pristup poštanskim uslugama.
4.4.5. Komunalna infrastruktura
Potencijali za razvoj komunalne infrastrukture ogledaju se u: delimično zadovoljavajućoj komunalnoj opremljenosti urbanih centara; definisanim regionalnim sporazumima (za Kolubarski i Mačvanski okrug) i početku izgradnje regionalnih sanitarnih deponija (Kalenić); definisanim projektima zatvaranja, sanacije i remedijacije pojedinih nesanitarnih gradskih/opštinskih deponija, donetim lokalnim planovima upravljanja otpadom; aktivnostima na preradi ambalažnog otpada i individualnim inicijativama za reciklažu i preradu pojedinih tipova otpada (plastika, papir, staklo); nevladinim organizacijama koje vrše prikupljanje i preradu pojedinih tipova otpada; i drugo.
Ograničenja se manifestuju kroz: tendencije deponovanja otpada na starim gradskim/opštinskim deponijama; zagađenje vode, vazduha i zemljišta na neadekvatno opremljenim lokacijama za deponovanje otpada; neregulisano pitanje deponovanja otpada iz ruralnih sredina; nepostojanje sistema odlaganja opasnog i medicinskog otpada; nezadovoljavajući i neadekvatan način održavanja gradskih grobalja, odnosno neregulisane nadležnosti javnog sektora za seoska groblja; popunjenost kapaciteta grobalja; i drugo.
4.5. Zaštita prostora
4.5.1. Zaštita životne sredine
Osnovni potencijali u pogledu parametara životne sredine (vazduh, voda, zemljište, kvalitet života, i drugo) ogledaju se u sledećem: kvalitetna životna sredina u zonama zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara, vodoizvorišta i akumulacija, ruralnom zaleđu i banjskim područjima, i relativno kvalitetna životna sredina na većem delu područja Prostornog plana; kvalitet vazduha može se svrstati u zadovoljavajući (osim u gradovima: Valjevo, Šabac i Loznica, opštini Krupanj i opštinama koje su pod direktnim uticajem termoelektrane Kolubara), a u pojedinim opštinama kao izuzetan (Mali Zvornik, Osečina i Bogatić) za život stanovništva i razvoj zdravstveno-lečilišnog i rekreativnog turizma; razvijeni sistem monitoringa vazduha u Loznici, Valjevu i Šapcu, uz mogućnost konkurisanja kod pretpristupnih fondova Evropske unije za uspostavljanje integralnog monitoringa kvaliteta vazduha u drugim opštinama; mogućnost fazne sanacije izvora i posledica zagađenja iz rudarstva i industrije, eksploatacije mineralnih sirovina, prekograničnog i interregionalnog zagađenja; zainteresovanost stranih investitora za investiranje u programe sanacije i remedijacije zagađenosti vazduha, vode i zemljišta; relativno povoljan kvalitet vodotoka (Drine, Save, Kolubare), očuvan kvalitet vodoizvorišta i akumulacija, mogućnost korišćenja geotermalnih i mineralnih izvora za energetske, zdravstveno-lečilišne i rekreativne namene; pretežno zadovoljavajući kvalitet zemljišta (osim u Šapcu, Loznici, Krupnju i Valjevu, gde je narušen rudarskim aktivnostima i aktivnostima u hemijskoj i farmaceutskoj industriji); započeta procedura uvođenja ekoloških standarda u najvećim preduzećima, porast ekološke svesti građana, nevladinih organizacija, javnog sektora, kao i osnivanje ekološki fondova opština/gradova, i drugo.
Osnovna ograničenja u pogledu kvaliteta životne sredine su: blizina termoelektrana u Lazarevcu i Obrenovcu i interregionalna emisija suspendovanih čestica i teških metala, kojom se zagađuju vazduh u zemljište, a posredno i vodotoci i akumulacije (Ub, Ljig, Valjevo); delovi teritorije gradova i urbani centri (Loznica, Šabac, Valjevo) izloženi su većem zagađenju vode, vazduha, zemljišta, jonizujućem zračenju manjeg intenziteta (Šabac), nepostojanje integralnog katastra zagađivača i monitoringa (posebno u pogledu zagađenja zemljišta, vazduha i vode, kao i buke na lokacijama rudarskih aktivnosti, infrastrukturnih koridora, kvaliteta voda u rekama akumulacijama i izliva otpadnih voda, SEVESO i drugih industrijskih postrojenja); nedostatak lokalnih ekoloških akcionih planova u pojedinim opštinama, dugoročnih opštinskih i regionalnih programa zaštite i unapređenja životne sredine; nedovoljna izgrađenost PPOV; uticaj poljoprivredne proizvodnje na kvalitet zemljišta i drugo.
4.5.2. Zaštita prirode i prirodnih vrednosti
Značajan potencijal ovog područja su zaštićena područja prirodnih vrednosti (specijalni rezervati prirode „Zasavica” i „Klisura reke Trešnjice”, predeo izuzetnih odlika „Klisura reke Gradac”, strogi prirodni rezervat „Crna reka”, predeo naročite prirodne lepote „Rajac”, i drugo), kao i evidentirana i područja koja se nalaze u postupku zaštite prirodnih vrednosti. Potencijal predstavljaju i područja sa prirodnim vrednostima koja su identifikovana kroz odgovarajuće međunarodne programe zaštite (Ramsarska konvencija, EMERALD mreža, IBA, IPA i PBA projekti), kao i područja koja će biti obuhvaćena na osnovu evropskih direktiva o staništima i pticama (Special Areas of Conservation – SACs i Special Protection Areas – SPAs).
Ograničenja za efikasniju zaštitu prirode i prirodnih vrednosti ogledaju se u: veoma sporoj proceduri sticanja statusa zaštićenog područja (primer Valjevskih planina); nerazvijenoj prezentaciji i turističkoj interpretaciji zaštićenih područja; nedovoljnoj programskoj, finansijskoj, upravljačkoj i informatičkoj podršci ostvarivanju zaštite prirodnih vrednosti; nedovoljnoj uključenosti privatnog i civilnog sektora i lokalnog stanovništva u aktivnosti na zaštiti, prezentaciji i interpretaciji prirodnih vrednosti, i drugo.
4.5.3. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Područje raspolaže velikim brojem zaštićenih i evidentiranih kulturnih dobara koja predstavljaju potencijal za afirmaciju ovog područja kao turističke destinacije i uključivanje lokalnog stanovništva u aktivnosti na zaštiti i prezentaciji nasleđa. Specifičan potencijal predstavljaju: sačuvane ambijentalne celine (Vukova kuća u Tršiću, okućnice u Nakučanima i Sovljaku, Bebića Luka); autohtoni objekti narodnog graditeljstva u selima (kuća vojvode Živojina Mišića u Struganiku, stambene zgrade, privredni objekti i vodenice) pogodni za formiranje etnoparkova; seoske crkve brvnare u Miličinici, Carini i Orovici; kao i bogato i vredno kulturno istorijsko nasleđe iz Prvog i Drugog srpskog ustanka (Brankovina, kula Nenadovića, Čokešina, Mišar), Prvog i Drugog svetskog rata, područja, mesta, spomenici i obeležja vezani za istorijske događaje i ličnosti (Tekeriš, Prnjavor, Gučevo, Mačkov Kamen, Ćelije, Draginac); značajni manastiri (Tronoša, Čokešina, Pustinja, Ćelije, Dokmir, Bogovađa i Kaona); urbane celine (ulica Gospodar Jevremova u Šapcu i stara Čaršija Tešnjar u Valjevu), tehničko i savremeno graditeljsko nasleđe. Na osnovu lokalnih, intra i interregionalnih zajedničkih kulturnih i civilizacijskih tekovina iz određenih istorijskih perioda moguće je razviti sistem kulturnih itinerera, kulturnih staza međunarodnog, nacionalnog, regionalnog i lokalnog značaja.
Ograničenja za zaštitu i održivo korišćenje nepokretnih kulturnih dobara predstavljaju: slaba dostupnost nasleđa, usled nedovoljno razvijene i loše održavane putne infrastrukture; neadekvatno sprovođenje mera zaštite i inspekcijske kontrole na dobrima i njihovoj zaštićenoj okolini, neadekvatna namena pojedinih dobar i neregulisano upravljanje zaštitom nepokretnog kulturnog nasleđa; nedovoljno i neadekvatno sređeni i dostupni podaci o kulturnom nasleđu, ugroženost zaštićenih, evidentiranih i identifikovanih dobara na ruralnom području (naročito arheoloških nalazišta, crkava i narodnog graditeljstva); nedostatak istraživanja i ugrožavanje arheoloških lokaliteta širenjem naselja, izgradnjom (privrednih i javnih) objekata i nedozvoljenim iskopavanjima tragača za blagom (naročito arheoloških lokaliteta iz rimskog perioda, srednjeg veka i metalnog doba), kao i nesprovođenjem konzervatorskih radova na istraženim arheološkim lokalitetima; nedovoljna valorizacija, neadekvatna prezentacija i nerazvijena interpretacija NKD; nizak stepen svesti lokalnih zajednica i lokalnih uprava o vrednostima i potencijalu nasleđa za razvoj područja; i drugo.
5. SWOT analiza
Na osnovu analize potencijala i ograničenja područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga i sagledavanja koncepcije regionalnog prostornog razvoja i trendova razvoja u okruženju, izdvojene su osnovne snage, slabosti, mogućnosti i pretnje budućem razvoju ovog područja (Tabela 10).
Tabela 10. SWOT analiza
SNAGE SLABOSTI Geografsko-saobraćajni položaj na granici sa Bosnom i Hercegovinom, međunarodnom vodnom putu (prema Hrvatskoj) i saobraćajnom pravcu prema Južnom Jadranu (Crnoj Gori, infrastrukturni koridori planiranog autoputa i postojećeg DP i železničke pruge);Izdašni i kvalitetni vodni resursi podzemnih voda (Mačvanski okrug) i šumski resursi;Razvijena poljoprivredna proizvodnja (ratarstvo, povrtarstvo, stočarstvo i proizvodnja voća);Energetski kapaciteti za eksploataciju i preradu lignita u REIS Kolubara;Preovlađujuća zastupljenost područja sa kvalitetnom i relativno kvalitetnom životnom sredinom;Formirani savski (Šabac), drinski (Loznica) i ibarskokolubarski (Valjevo) razvojni pojasevi sa relativno povoljnom koncentracijom stanovništva i privrednih aktivnosti;Privredna infrastruktura sa: relativno razvijenom saobraćajnom i energetskom infrastrukturom; uspešnim privrednim kapacitetima (hemijski, farmaceutski, tekstilni, metalski, proizvodnja hrane, namenska, nemetali i dr); mogućnosti za izgradnju industrijskih zona na novim (grinfild) i zapuštenim lokacijama (braunfild); poboljšana investiciona i poslovna klima; industrijska tradicija, jeftinija radna snaga i relativno dobar kadrovski potencijal, i drugo;Značajni turistički potencijali prirodnog i kulturnog nasleđa, formirani turistički centri (Divčibare, Banja Koviljača, Banja Vrujci i druge banje, Valjevo i Šabac), relativno razvijeni banjski turizam, planinsko-klimatski, seoski, manifestacioni, izletnički, lovni, vodni-rafting na Drini, ribolovni, sportsko-rekreativni i drugi vidovi turizma; Zaštićene i očuvane prirodne vrednosti i nepokretna kulturna dobra kao značajan faktor razvoja i transgranične saradnje sa Bosnom i Hercegovinom (Republikom Srpskom);Relativno razvijena mreža javnih službi (školstvo, zdravstvo i socijalna zaštita); iFormiran evroregion „Drina-Sava-Majevica” sa započetim zajedničkim projektima na zaštiti životne sredine, prirodnih vrednosti i razvoju turizma. Nedovoljno i neadekvatno korišćenje raspoloživih resursa i drugih potencijala za razvoj, posebno za razvoj poljoprivrede, vodoprivrede, energetike i turizma; udaljenost od multimodalnih evropskih koridora (usled nedovoljno kvalitetnih ili korišćenih saobraćajnih veza);Porast siromaštva na selu i u urbanim centrima, izražen proces starenja stanovništva i depopulacije dela ruralnih područja;Zaostajanje u pogledu nivoa razvijenosti područja i neravnomernost teritorijalnog razvoja, teritorijalna polarizacija na relaciji regionalni centri-ostala naselja; nedovoljna tržišna konkurentnost (tehnološko zaostajanje, slaba proizvodna i teritorijalna povezanost i dr); slabi efekti privatizacije preduzeća; velika nezaposlenost uz odliv mlađeg i kvalifikovanog stanovništva; zaostajanje u razvoju najvećeg dela ruralnog područja (mali broj savremenih gazdinstava, usitnjenost poseda, slaba organizovanost plasmana poljoprivrednih proizvoda) i drugo;Nezadovoljavajuće stanje infrastrukturnih sistema: železničkih pruga i međunarodnog vodnog puta, mreže DP II reda i lokalne putne mreže; vodne infrastrukture (posebno sistema kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda, zaštite od poplava), i drugo;Nerazvijena turistička ponuda na preovlađujućem delu područja, sa nedovoljnom opremljenošću formiranih turističkih centara za potrebe celogodišnje ponude;Zanemarljivo korišćenje obnovljivih izvora energije, uz izraženu energetsku neefikasnost u privredi i domaćinstvima;Problemi zaštite životne sredine zbog: negativnih uticaja REIS Kolubara, SEVESO i drugih postrojenja (hemijska i farmaceutska industrija, eksploatacija mineralnih sirovina), nefunkcionisanja sistema upravljanja otpadom; ugroženosti erozijom, neplanske izgradnje i neadekvatnog korišćenja zemljišta, i drugo;Nedovoljno sprovođenje mera zaštite na zaštićenim, ugroženim i identifikovanim nepokretnim kulturnim dobrima; iNedovoljno razvijena regionalna saradnja i nerazvijeni institucionalni, organizacioni, kadrovski i drugi aranžmani za upravljanje regionalnim razvojem. MOGUĆNOSTI PRETNJE Razvoj transgranične i transnacionalne saradnje u savskom i drinskom pojasu u domenu infrastrukture, zaštite životne sredine i prirodnih vrednosti, turizmu i drugim oblastima.Razvoj privredne saradnje i formiranje klastera u MSP, poljoprivrednoj proizvodnji (posebno voćarstva i stočarstva), turizmu, energetici, vodoprivredi i drugim privrednim sektorima predstavlja okosnicu interregionalne, intraregionalne i međuopštinske saradnje, naročito za povećavanje regionalne i lokalne konkurentnosti i izvozne orijentacije firmi;Jačanje formiranih i razvoj transgraničnih (drinska) i regionalnih razvojnih osovina (Šabac – Valjevo, i drugo); Planiranom izgradnjom autoputa ka Južnom Jadranu, izmeštanjem DP IB 26 i 28, izgradnjom železničke pruge Valjevo – Loznica, uređenjem međunarodnog vodnog puta rekom Savom i drugih saobraćajnih pravaca obezbediće se kvalitetne saobraćajne veze sa regionalnim okruženjem u Republici Srbiji, Bosni i Hercegovini (Republici Srpskoj), Repubilci Hrvatskoj i Crnoj Gori, koje omogućavaju unapređenje privrednih, kulturnih i drugih veza i bolje pozicioniranje područja;Razvoj energetike revitalizacijom HE „Zvornik”, izgradnjom HES „Srednja Drina” i HES „Donja Drina”; eksploatacijom ležišta u Kolubarskom lignitskom basenu, izgradnjom TE „Kolubara B” i planirane elektroenergetske i gasovodne mreže, kao i intenzivnijim korišćenjem geotermalne energije i drugih OIE; Velike površine poljoprivrednog zemljišta vrhunske plodnosti predisponiranog za ratarsku proizvodnju, izuzetno povoljni prirodni uslovi brežuljkastih i brdskih predela za razvoj stočarstva i proizvodnju voća, sa pogodnostima za razvoj organske proizvodnje hrane i pića visoke biološke vrednosti;Eksploatacija i prerada mineralnih sirovina, naročito deficitarnih i retkih minerala (bornih i litijskih minerala, antimona, i drugo);Brojni i različiti potencijali za održivi razvoj turizma, kao što su: banjska mesta, Valjevske i Podrinjske planine (odmor, skijanje, rekreacija, i drugo), reke Sava i Drina, sa jezerima (nautika, rafting, sportovi na vodi, ribolov i drugo); zaštićena prirodna i kulturna dobra; ruralna područja, urbani centri, i drugo; Upravljanje zaštitom i održivim korišćenjem prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara i njihovo uključivanje u turističku ponudu područja i okruženja (međunarodne i nacionalne staze kulture);Razvoj više turističkih destinacija sa celogodišnjom ponudom i destinacijskim menadžment organizacijama;Potencijal dijaspore za različite vidove uključivanja u privredni razvoj i unapređenje životne sredine (prenos znanja i tehnologija, ulaganje u otvaranje novih kapaciteta, uključivanje u izgradnju turističke infrastrukture);Porast interesovanja za investiranje u: razvoj lokalne privrede (povlašćeni izvoz u EU za neke sektore i privlačenje SDI), MSP i infrastrukture (posebno energetske); ekološku zaštitu, korišćenje OIE, javno-privatno partnerstvo, opremanje lokacija za razvoj turizma i drugih delatnosti; i drugo; i Unapređenje upravljanja razvojem, formiranje i razvoj regionalnih institucija, unapređenje sistema obrazovanja, profesionalizacija kadrova, veće angažovanje visokoobrazovanog kadra i podrška inovaciji znanja, naročito menadžerskog kadra u javnom i privatnom sektoru. Nastavljanje negativnih demografskih tendencija, posebno na ruralnom području, uz odliv stručnog kadra i porast siromaštva; Nedovoljna transnacionalna, transgranična, međuregionalna i interregionalna saradnja u cilju osnaživanja razvoja regiona, očuvanja prirodnih resursa i demografskog potencijala, privrednog razvoja (turizma, energetike, i drugo) i povećanja dostupnosti, uređenosti i kompetitivnosti područja;Nastavljanje teritorijalne polarizacije na relaciji regionalni centri – ostala naselja i zaostajanja u razvoju, naročito pograničnih i pretežno ruralnih opština;Nedovoljna podrška razvoju i jačanju funkcija centara u mreži naselja, naročito mikrorazvojnih i opštinskih centara, regionalnih i subregionalnih funkcija Šapca, Valjeva i Loznice, uz jačanje aglomeracionih uticaja Beograda na području oba okruga; Spora dinamika unapređenja infrastrukture (saobraćajne, energetske, vodoprivredne, telekomunikacione) i mreže usluga i objekata javnih službi;Otežano funkcionisanje sistema za upravljanje otpadom na ruralnom području; Zadržavanje postojećeg sistema upravljanja dobrima od javnog interesa – ubiranja i raspodele „resursnih renti” (vodne, šumske, mineralne), nerešavanje pitanja stimulacija i kompenzacija lokalnim zajednicama i stanovništvu na područjima sa uspostavljenim različitim režimima zaštite; Neadekvatno upravljanje zaštitom i održivim korišćenjem prirodnih vrednosti i nepokretnog kulturnog nasleđa i njihovog integrisanja u turističku ponudu područja;Izostajanje regionalnih i lokalnih programa i projekata razvoja za korišćenje domaćih fondova, pretpristupnih EU fondova i donacija;Nepostojanje efikasnog sistema organizacije upravljanja, finansiranja i monitoringa razvoja; sporost rasta novih MSP i privlačenja SDI; nedovoljno razvijena preduzetnička kultura; nedostatak znanja MSP o izazovima u pogledu usaglašavanja sa otvorenom tržišnom ekonomijom, rizicima globalne finansijske krize i rizicima neprilagođavanja poslovanja i formiranja klastera; barijere za razvoj lokalnog biznisa, usled visokih poreza i drugih nameta; održavanje nestimulativnih lokalnih propisa za privlačenje i razvoj industrije i trgovine;Nepostojanje fondova ili ograničeni finansijski resursi za smanjenje regionalne nerazvijenosti; nepovoljni uslovi kreditiranja, nedostatak javnih finansija za iniciranje i izgradnju industrijskih zona i parkova, nerazvijeni modaliteti javno-privatnog partnerstva u aktiviranju i korišćenju resursa, investicijama, i drugo; iVisoki troškovi prilagođavanja ekološkim i zahtevima klimatskih promena (trgovanje emisijama SO2, CCS, IPPC).
II. PRINCIPI, CILJEVI I OPŠTA KONCEPCIJAREGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA
1. Vizija i principi regionalnog prostornog razvoja
Vizija prostornog razvoja područja Prostornog plana je da bude ravnomerno razvijeno, konkurentno i integrisano sa okruženjem (područjem statističko-planskih regiona – Šumadija i Zapadna Srbija, Beograd i Vojvodina, kao i sa susednim pograničnim opštinama i regionima u Bosni i Hercegovini, tj. Republici Srpskoj). To podrazumeva aktiviranje i mobilizaciju teritorijalnog kapitala, održivo korišćenje prirodnih i stvorenih resursa, dugoročnu obnovu i razvoj ljudskih resursa, saobraćajnu pristupačnost i infrastrukturnu opremljenost, razvoj privrede i institucija, zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa i životne sredine kao faktora razvoja. Područje Prostornog plana će biti društvena i prostorna zajednica koja će težiti: postizanju ravnoteže između ekonomskog rasta, socijalne pravičnosti i zaštite životne sredine, razvoju i diversifikaciji privredne strukture, razvoju preduzetništva i društveno odgovornog poslovanja, kvalitetnoj i dostupnoj mreži javnih službi i infrastrukturnih sistema, očuvanoj životnoj sredini, efikasnoj lokalnoj i regionalnoj administraciji i bogatijem kulturnom životu.
Područje Prostornog plana raspolaže značajnim, ali nedovoljno aktiviranim prirodnim potencijalima i teritorijalnim kapitalom. Osnovni principi prostornog razvoja su: unapređenje teritorijalne kohezije, održiva životna sredina, zaštita i održivo korišćenje prirodnih resursa, prostorno-funkcionalna integrisanost i transgranično povezivanje sa okruženjem, povećanje konkurentnosti i efikasnosti, policentričan teritorijalni razvoj (posebno manjih urbanih centara i jačanje veze sela i urbanih naselja), zaštita, uređenje i održivo korišćenje prirodnog i kulturnog nasleđa, unapređenje saobraćajne pristupačnosti, dostupnosti informacijama i znanju, razvoj kulturnog i regionalnog identiteta, subsidijarnost i javno-privatno partnerstvo, veća transparentnost u donošenju odluka, permanentna edukacija građana i administracije i učešće javnosti u odlučivanju, zaštita javnog interesa, javnih dobara i dobara u opštoj upotrebi.
2. Opšti ciljevi regionalnog prostornog razvoja
Opšti ciljevi razvoja i uređenja područja Prostornog plana su:
odgovorno upravljanje razvojem, uređenjem i zaštitom prostora u skladu sa potencijalima i ograničenjima prirodnih i stvorenih vrednosti, dugoročnim potrebama ekonomskog i socijalnog razvoja i zaštite životne sredine;
uravnotežen razvoj na intraregionalnom i interregionalnom nivou, povećanje dostupnosti područja i iniciranje transgraničnih programa za prigranična područja; i brži privredni rast od prosečnog za Republiku Srbiju sa osloncem na urbane centre državnog značaja (Šabac, Valjevo i Loznica), manje urbane centre u njihovom polju uticaja i na transgraničnom delu područja;
unapređenje kvaliteta života i stvaranje uslova za demografsku obnovu, zadržavanje i podsticanje naseljavanja i povratka stanovništva, posebno u ruralna područja i centre, investiranjem u izgradnju, obnavljanje i održavanje infrastrukture, javnih službi i usluga, očuvanjem i unapređenjem prirodnog i kulturnog nasleđa, razvojem ekonomski isplativih i statusno privlačnih aktivnosti; i
maksimizovanje komparativnih prednosti i minimizovanje dejstva ograničavajućih razvojnih i upravljačkih faktora, sa ciljem da se ojača ukupni teritorijalni kapital i konkurentska sposobnost u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i drugom smislu, te da se prošire mogućnosti za saradnju sa partnerima u regionalnom, republičkom, transgraničnom i evropskom okruženju.
Ostvarenje ovih ciljeva postići će se:
mobilizacijom teritorijalnog kapaciteta područja – polazeći od prioritetnih planskih rešenja i aktivnosti, konkurisanjem regiona i opština/gradova za korišćenje instrumenata IPA za pretpristupnu podršku Evropske unije (IPA instrument for pre-accession assistance), bilateralnih i multilateralnih donatora (Japanska agencija za međunarodnu saradnju, USAID MEGA program, i drugo), United Nations Development Assistance Framework (UNDAF, 2011 – 2015), kao i republičkih sredstava za: uravnotežen i održiv regionalni razvoj, a naročito za podsticanje razvoja nerazvijenih lokalnih zajednica (kao što su izgradnja nacionalne, regionalne i lokalne infrastrukture, profitabilnih privrednih pogona, uređenje površina za potrebe turističkih područja i privrednih zona, stvaranje stimulativnog poslovnog okruženja, i drugo); održiv ruralni razvoj; i održivo korišćenje prirodnih resursa, prirodnog i kulturnog nasleđa;
zaštitom životne sredine – sprečavanjem degradacije prirodnih resursa i neracionalnog korišćenja prostora (posebno planinskih područja i zona zaštite akumulacija); zaštitom poljoprivrednog i šumskog zemljišta od neplanskog širenja izgradnje u dolinsko-kotlinskim područjima, rubnim zonama gradova/većih urbanih naselja i u infrastrukturnim koridorima; zaštitom vazduha, rekultivacijom i revitalizacijom zemljišta, naročito u zonama površinske eksploatacije energetskih izvora i mineralnih sirovina; zaštitom poljoprivrednog zemljišta od degradacije pašnjaka, kao i od gubljenja iz poljoprivredne proizvodnje značajnih površina poljoprivrednog zemljišta i sl; usklađivanjem organizacije, uređenja i korišćenja prostora sa potrebama zaštite teritorije, stanovništva, aktivnosti, prirodnih i stvorenih resursa od elementarnih nepogoda; i efikasnim upravljanjem otpadom i povećanjem energetske efikasnosti;
dispergovano-koncentrisanim modelom razvoja – ravnomernijim urbano-ruralnim razvojem i razmeštajem stanovništva, privrednih i drugih aktivnosti, što zahteva: jačanje regionalnih funkcija Šapca i Valjeva i subregionalnih funkcija Loznice, decentralizaciju ostalih funkcija u manje urbane centre (poput Uba, Lajkovca, Bogatića, Ljubovije, Mionice), subopštinske centre i druge mikrorazvojne centre na ruralnom području kao nosioce socio-ekonomskog razvoja zajednica ruralnih naselja; razvoj industrijskih kompleksa i privrednih zona, marketinga i informatičkih službi u urbanim centrima državnog značaja i ostalim urbanim centrima, uz podsticanje disperzije manjih i srednjih prerađivačkih kapaciteta baziranih pretežno na lokalnoj sirovinskoj osnovi i primeni ekološki prihvatljivih tehnologija (u oblasti prerađivačke industrije, turizma, poljoprivrede, zanatstva, i drugo) u mikrorazvojne centre na ruralnom području; jačanje prostorno funkcijskih veza između urbanih centara državnog značaja sa manjim urbanim centrima u njihovom polju uticaja, naporedo sa širenjem njihovog polja uticaja na druge urbane centre u okruženju; intenziviranje i iniciranje formiranja razvojnih pojaseva kao dela funkcionalno-urbanih sistema preko kojih se ostvaruje integracija i teritorijalna kohezija područja;
maksimalnim aktiviranjem raspoložive radne snage na efikasnijem razvoju privrede – intenziviranjem privrednog rasta i razvoja, u prvom redu u oblastima koje najviše doprinose rastu konkurentnosti i rešavanju problema nezaposlenosti, i to: uspostavljanjem i promovisanjem finansijske i institucionalne podrške za razvoj preduzetništva i klastera; boljim povezivanjem privrede sa visokoobrazovnim i istraživačkim institucijama u primeni istraživanja i inovacija za efikasniji razvoj i povećanje konkurentnosti privrede;
razvojem područja kao društvene i prostorne zajednice u kojoj će svi građani moći da iskažu i da zadovolje svoje potrebe za pripadanjem i identitetom – otklanjanjem negativnih posledica dosadašnjih tranzicijskih prilagođavanja, rešavanjem problema siromaštva i društvene isključenosti; opštim povećanjem bezbednosti i smanjenjem rizika po život i zdravlje, imovinu, socijalnu sigurnost i stanovanje; stvaranjem uslova za individualni razvoj, ličnu afirmaciju, kao i bogat i sadržajan društveni život; jačanjem zajednice kroz uključivanje svih građana, uz jačanje solidarnosti i razvijanje regionalnog i lokalnog identiteta;
ublažavanjem i sprečavanjem depopulacije – poboljšanjem starosne strukture stanovništva merama ekonomske, demografske, socijalne i drugih politika i realizacijom rešenja Prostornog plana kojima se utiče na brži ekonomski prosperitet i razvoj sela, jačanje ekonomske pozicije poljoprivrede i poljoprivrednih proizvođača, razvoj dopunskih izvora prihoda na selu, razvoj infrastrukturnog i podizanje komunalnog standarda naselja; i
prilagođenim modelima upravljanja regionalnim razvojem i razvojem gradova/opština – koordinacijom institucija i sektora na regionalnom i lokalnom nivou, kooperacijom gradova i opština, poboljšanjem informatičke podrške, jačanjem „institucionalnog kapaciteta” i efikasnosti javnog sektora (lokalne samouprave, javnih službi i preduzeća), naročito u planiranju i upravljanju razvojem.
3. Ciljevi razvoja po tematskim oblastima
3.1. Prirodni resursi
3.1.1. Poljoprivredno zemljište
Osnovni cilj u oblasti korišćenja i zaštite poljoprivrednog zemljišta jeste očuvanje ekosistemskih, ekonomskih, sociokulturnih i drugih važnih funkcija zemljišta kao integralnog prirodnog resursa, uporedo sa unapređivanjem prostorno heterogenih uslova za povećanje konkurentnosti u proizvodnji kvalitetnih i zdravstveno bezbednih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, s jedne strane, i kontinualnim poboljšavanjem materijalnih i socijalnih uslova življenja na selu, s druge.
Posebni ciljevi su:
usklađivanje načina korišćenja poljoprivrednog zemljišta s prirodnim pogodnostima i ograničenjima, u sklopu politike integralnog upravljanja prirodnim resursima, koja je usmerena na poboljšanje stanja životne sredine, rehabilitaciju tla, vode, vazduha i prirodnih predela, kao i na konzervaciju flore i faune i njihovih staništa;
unapređenje proizvodnje, ponude i plasmana visoko kvalitetnih lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, podrškom restrukturiranju i unapređenju ljudskog i fizičkog potencijala poljoprivrednog sektora, modernizacijom prerađivačkih kapaciteta, usvajanjem savremenih standarda kvaliteta hrane i investiranjem u razvoj potrebne hidrotehničke i tržišne infrastrukture;
potpunija ekonomska valorizacija lokalno heterogenih pogodnosti za razvoj stočarstva, voćarstva, povrtarstva, pčelarstva i drugih radno intenzivnih proizvodnji na sitnim gazdinstvima, u sistemima tradicionalne, organske i integralne proizvodnje;
podrška razvoju multifunkcionalne porodične poljoprivrede, koja paralelno sa proizvodnjom ekonomskih roba, obezbeđuje i niz javnih koristi koje nemaju tržišnu cenu; i
uspostavljanje partnerstva lokalnih aktera iz javnog i civilnog sektora pri utvrđivanju i sprovođenju lokalne strategije/planova integralnog ruralnog razvoja.
3.1.2. Šume, šumsko zemljište i lovna područja
Osnovni cilj je održivo gazdovanje šumama koje podrazumeva upravljanje i korišćenje šuma i šumskog zemljišta na takav način i u takvom obimu da se očuva biodiverzitet, a da produktivnost, obnavljanje, vitalnost i potencijal šuma zadovoljavaju odgovarajuće ekološke, ekonomske i socijalne potrebe na lokalnom i nacionalnom nivou.
Posebni ciljevi korišćenja i zaštite šuma, šumskog zemljišta i lovnih područja su:
očuvanje bioraznovrsnosti i stabilnosti šumskih ekosistema, posebno u zaštićenim područjima i višenamensko korišćenje ukupnih potencijala šumskog područja;
zaštita od voda i antieroziona zaštita zemljišta;
obezbeđenje optimalne obraslosti povećanjem površina pod šumama i poboljšanjem šumske infrastrukture;
sanacija opšteg stanja degradiranih šumskih ekosistema;
očuvanje trajnosti i povećanja prinosa, ukupne vrednosti šuma i opštekorisnih funkcija šuma;
proizvodnja ostalih proizvoda iz šume u skladu sa potencijalom staništa;
višenamensko rekreativno i turističko korišćenje ukupnih potencijala šumskog područja;
poboljšanje uslova staništa u lovištima, značajno povećanje brojnosti populacije sitne divljači i postizanje ekološkog i ekonomskog kapaciteta u brojnosti krupne divljači (naročito autohtonih i ekonomski najvrednijih vrsta – divlja svinja, srna, jelen);
poboljšanje polne i starosne strukture glavnih vrsta krupne divljači i kvaliteta trofeja; i
očuvanje retkih i ugroženih vrsta lovne divljači i ostale faune (beloglavi sup, sokolovi, orlovi, rode, i drugo).
3.1.3. Vode
Osnovni ciljevi efikasne zaštite i korišćenja voda su trajno obezbeđenje klasa kvaliteta svih vodotoka prema zahtevima iz Uredbe o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije, što podrazumeva da se planinske reke i reke u zoni izvorišta Valjevskih planina (Ribnica, Jablanica, Sušica) održavaju u I i I/II klasi, a Drina, Jadar i Kolubara do Lajkovca u IIa klasi kvaliteta, s tim da se prelaz u klasu IIb može dopustiti samo u ekstremno malovodnim situacijama.
Posebni ciljevi su:
zaštita i racionalno korišćenje vodnih potencijala reke Drine, naročito na potezu od ušća reke Trešnjice do ušća Drine u Savu;
zaštita svih regionalnih i lokalnih izvorišta vode i slivova izvorišta regionalnog značaja (sliv akumulacije „Stuborovni” i aluvioni Podrinja, Mačve i Posavine);
antieroziona zaštita slivova primenom bioloških i drugih mera zaštite (pošumljavanje, melioracija pašnjaka); i
očuvanje i unapređenje vodenih ekosistema i povećanje biološke raznovrsnosti u akumulacijama i vodotocima.
3.1.4. Geološki resursi
Osnovni cilj zaštite i korišćenja geoloških resursa jeste plansko i održivo korišćenje metaličnih i nemetaličnih mineralnih sirovina, geoloških građevinskih materijala i podzemnih voda kao faktora privrednog razvoja, uz preduzimanje svih mera zaštite životne sredine i okruženja.
Posebni ciljevi su:
puna istraženost potencijala terena u pogledu mineralnih sirovina, stimulisanje detaljnih geoloških istraživanja i otvaranja malih pogona za eksploataciju, pre svega geoloških građevinskih materijala;
obezbeđenje kontrole negativnih uticaja eksploatacije mineralnih sirovina na okruženje i revitalizacije i rekultivacije degradiranog prostora;
saniranje i postizanje pune proizvodnje u ležištima u kojima je eksploatacija bila u prekidu, naporedo sa aktiviranjem novih kapaciteta eksploatacije i prerade mineralnih sirovina;
obezbeđenje većeg udela jedinica lokalne samouprave u raspodeli sredstava iz rudarske rente, kako bi se povećala njihova zainteresovanost za istraživanje i otvaranje novih ležišta; i
plansko korišćenje hidrogeotermalnog potencijala, uz maksimalne mere zaštite.
3.2. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
3.2.1. Stanovništvo
Osnovni cilj demografskog razvoja je smanjenje intraregionalnih dispariteta i ravnomerniji teritorijalni razmeštaj stanovništva u policentričnom sistemu naselja.
Posebni ciljevi su:
smanjenje negativnih demografskih kretanja usporavanjem depopulacije u Kolubarskom okrugu, ublažavanjem efekata procesa starenja stanovništva i ublažavanjem makroekonomskih posledica (smanjene privredne aktivnosti i nezaposlenosti);
iskorišćavanje demografskih resursa u zonama koncentracije stanovništva (u gradovima ( Šabac, Loznica i Valjevo), odnosno njihovo unapređenje u zonama demografskog pražnjenja kroz povećanje udela mlađih kontingenata stanovništva, primenu mera podsticanja rađanja i postupno ublažavanje emigracionih tokova mlađeg, obrazovanog kadra i radnosposobnog stanovništva; i
unapređenje nivoa formalnog obrazovanja stanovništva i uvećanje profesionalne mobilnosti i fleksibilnosti radno aktivnog stanovništva.
3.2.2. Mreža naselja
Osnovni cilj je uravnoteženiji razvoj funkcijskih područja većih urbanih centara/sistema (oko Valjeva, Šapca i Loznice) i podsticanje razvoja i umrežavanja ostalih urbanih i opštinskih centara (posebno u centralnom delu područja – Koceljeva, Vladimirci, Osečina i Ub). Za razvoj Bogatića, Malog Zvornika i donekle Krupnja, značajno je sagledavanje zajedničkih interesa i potencijala funkcijskih veza sa prekograničnim centrima u Bosni i Hercegovini, posebno Malog Zvornika sa regionalnim centrom Bijeljina (za Zvornik). Pored ovih, za Bogatić je prioritetna klasterska saradnja u oblasti poljoprivrede sa naseljima Sremske Mitrovice.
Posebni ciljevi su:
razvoj i jačanje regionalnih (komplementarnih) funkcija Valjeva i Šapca, subregionalnih funkcija Loznice, Banje Koviljače, Banje Vrujci i turističkog centra Divčibare, i intenziviranje razvojnih funkcija ostalih opštinskih centara i mikrorazvojnih centara, kako bi se usporila koncentracija ekonomskih i drugih aktivnosti u regionalnim centrima, te podstakao ekonomski i socijalni razvoj drugih centara u mreži naselja;
kontinuirano restrukturiranje i tehnološko unapređivanje sekundarnih delatnosti i razvoj tercijarnih delatnosti u urbanim centrima, uz njihovu selektivnu decentralizaciju u subopštinske i druge manje urbane ili ruralne centre, kako bi se u tehnološko-proizvodnom smislu, obezbedila teritorijalno-horizontalna i tehnološko-vertikalna komplementarnost i kompatibilnost urbane i ruralne ekonomije;
poboljšanje kvaliteta mreže puteva i razvoj javnog saobraćaja kako bi se stanovništvu sa područja opština/gradova omogućila bolja dostupnost centrima u mreži naselja;
usklađivanje i podizanje kvaliteta mreže usluga i objekata javnih službi sa funkcijama centara u mreži naselja i razmeštajem korisnika;
podsticanje i usmeravanje socioekonomske transformacije seoskih naselja difuzijom informacija, znanja i veština;
podsticanje planske izgradnje i rekonstrukcije stambenih i drugih objekata, komunalne infrastrukture i uređenja javnih prostora u seoskim naseljima radi poboljšanja kvaliteta života, očuvanja naselja, kulturnih predela i autentičnih vrednosti područja;
sanacija, ograničena i kontrolisana izgradnja prigradskih naselja i naseljskih celina u koridorima javnih puteva; i
plansko preseljenje stanovništva u Kolubarskom ugljenom basenu, uz usmeravanje razvoja naseljskih funkcija i sadržaja na prostore izvan uticaja rudarsko-energetskog kompleksa.
3.2.3. Javne službe
Osnovni cilj organizovanja javnih službi jeste da se na relativno ujednačen način obezbedi dostupnost i ostvarivanje zagarantovanih socijalnih i kulturnih prava građanima, u prvom redu: podsticanjem socijalnog razvoja jačanjem preventivnih aktivnosti i javnih usluga, radi povećanja kapaciteta i resursa za unapređenje kvaliteta života, naročito korisnika u seoskim naseljima i osetljivih društvenih grupa (stari, lica sa posebnim potrebama, i drugo); formiranjem dostupnih, kvalitetnih i održivih socijalnih usluga; racionalnim korišćenjem i zadržavanjem objekata i prostora namenski građenih za potrebe usluga javnih službi; saradnjom javnog i neprofitnog sektora putem zajedničkih projekata razvoja i organizacije usluga javnih službi; i podizanjem socijalnog kapitala zajednice i jačanjem partnerskih odnosa na regionalnom nivou.
Posebni ciljevi su:
povećanje pristupačnosti, kvaliteta i kapaciteta predškolskih ustanova obezbeđenjem jednakog pristupa za svu decu, naročito za decu iz siromašnih porodica, i povećanjem obuhvata predškolskog obrazovanja (naročito za romsku decu, decu sa smetnjama u razvoju i decu iz socijalno ugroženih porodica);
podizanje i ujednačavanjem kvaliteta nastave u osnovnom obrazovanju, povećanje prostorne dostupnosti osnovnih škola za učenike iz naselja u rubnim urbanim zonama i na ruralnom području, naporedo sa usklađivanjem radnog vremena osnovnih škola sa radnim vremenom roditelja (razni oblici produženog boravka);
ravnopravan pristup i mogućnosti za učenje i uključivanje u obrazovne programe srednjeg obrazovanja za sve svršene učenike osnovne škole koji žele da nastave školovanje, obezbeđenje kvalitetnog srednjeg i visokog obrazovanja i usklađivanje obrazovanih programa sa profesionalnim kvalifikacijama potrebnim za razvoj lokalnih zajednica, okruga/oblasti i regiona Šumadije i Zapadne Srbije;
unapređenje kvaliteta i dostupnosti primarne i sekundarne zdravstvene zaštite, naročito za ranjive i ugrožene društvene grupe, naporedo sa integrisanjem usluga zdravstvene i socijalne zaštite; i
unapređenje kvaliteta i dostupnosti usluga socijalne zaštite, ostvarivanje minimalnih standarda socijalnih usluga, jačanje načela solidarnosti i podsticanje nestacionarnih i neinstitucionalizovanih oblika socijalne zaštite prilagođenih potrebama korisnika.
3.3. Privreda i turizam
3.3.1. Privreda
Osnovni cilj privrednog razvoja na području Prostornog plana jeste privredni oporavak, povećanje konkurentnosti privrednih sektora (posebno industrije, poljoprivrede i usluga), ostvarivanje dinamičnog, održivog i inkluzivnog privrednog rasta, i postizanje opšte prosečne stope rasta bruto društvenog proizvoda oko 5% do 2025. godine i rast investicija na 25% bruto društvenog proizvoda; zapošljavanje i prosperitet lokalnog stanovništva na osnovu mobilizacije i jačanja kreativnih resursa, unapređenje ekonomske i trgovinske saradnje, primena evropskih principa industrijske politike i politike razvoja preduzetništva kao faktora veće regionalne teritorijalne kohezije.
Posebni ciljevi su:
uspostavljanje održive strukture privrede podrškom efikasnom ekonomsko-ekološko restrukturiranju industrijskog i agrokompleksa, energetike, rudarstva, građevinarstva i turizma;
podrška modernoj, diverzifikovanoj, konkurentnoj, resursno i energetski efikasnoj industrijskoj osnovi;
aktiviranje novih privrednih delatnosti zasnovanih na znanju, inovacijama i usvajanju novih tehnoloških rešenja, i povećanje učešća „high-tech” grana;
rast konkurentnosti privrede obezbeđenjem opštih povoljnih uslova poslovanja i podrškom razvoju preduzetništva i stvaranju ambijenta koji podstiče razvoj MSP;
klastersko udruživanje i povezivanje preduzeća i intenzivni rast poslovnih inkubatora;
jačanje novih modela javno-privatnog partnerstva za ulaganja;
poboljšanje regionalne pristupačnosti izgradnjom regionalne infrastrukture i efikasnim korišćenjem informaciono komunikacione tehnologije (u daljem tekstu: IKT) u privređivanju; i
podsticanje razvoja industrijskih zona (posebno Valjeva, Loznice i Šapca), biznis inkubatora i Slobodne zone Šabac; i revitalizacija dela postojećih braunfild lokacija.
3.3.2. Turizam
Osnovni cilj je podrška ostvarivanju koncepta održivog razvoja turizma, uz razvoj međuopštinske, međuregionalne, prekogranične i međunarodne saradnje.
Posebni ciljevi su:
kompleksna valorizacija prirodnih i stvorenih, regionalno diferenciranih, turističkih resursa, u skladu sa razvojnim trendovima i standardima svetskog turizma, potrebama i interesima nacionalne zajednice i lokalnih sredina;
razvoj turističkih proizvoda i destinacija sa najpovoljnijim uslovima za što veće produženje turističke sezone, povećanje stepena iskorišćenosti kapaciteta ponude i zadovoljavanje dominantne tražnje emitivnih centara Beograda, Novog Sada i drugih obližnjih urbanih centara;
integrisanje postojeće i planirane ponude povezivanjem i saradnjom turističkih destinacija i mesta na području Prostornog plana sa regionalnim okruženjem, posebno na Drini, Savi, Valjevskim i Podrinjskim planinama;
kompletiranje i zaokruživanje postojeće turističke ponude: banjskog turizma (Banje Koviljača, Banje Vrujci i drugih banjskih mesta), gradskog turizma (Valjeva, Šapca, Loznice), planinskog turizma i turizma na rekama i jezerima (kompletiranjem ponude Divčibara, Rajca, Bobije, uređenjem obala Save i Drine), seoskog, lovnog i drugih vidova turizma;
formiranje nove ponude u prostoru/turističke infrastrukture otvaranjem izletišta, izgradnjom ski-stadiona iznad većih podplaninskih naselja i banja, izgradnjom akva-kompleksa na rekama i jezerima, uređenjem lovišta, uređenjem i turističkom prezentacijom prirodnih i kulturnih dobara, i drugo;
obezbeđenje podrške države uređenju novih turističkih prostora, u prvom redu za komunalnu i turističku infrastrukturu i nekomercijalne sadržaje javnih službi;
kvalitetan saobraćajni pristup;
obezbeđenje podrške države turističkom aktiviranju sela u najatraktivnijim planinskim, rečnim i banjskim prostorima, prvenstveno za: komunalno opremanje, smeštajne kapacitete u poljoprivrednim domaćinstvima, obnovu tradicionalnih i razvoj drugih komplementarnih aktivnosti (poljoprivrede, šumarstva, zanatstva, domaće radinosti), razvoj turističkih aktivnosti i sadržaja; i
unapređenje upravljanja razvojem turističkih destinacija; organizovanje lokalnog stanovništva kroz aktivnosti njihovih udruženja, kooperativa, preduzetnika i korporacija, uz povezivanje u lanac proizvođača atraktivne turističke ponude u prostoru, zasnovane na prirodnim, kulturno-istorijskim, etnološkim i gastronomskim specifičnostima područja, sa ciljem podizanja standarda življenja.
3.4. Infrastrukturni sistemi
3.4.1. Saobraćaj i saobraćajna infrastruktura
Osnovni cilj razvoja saobraćaja i saobraćajne infrastrukture jeste poboljšanje regionalne i lokalne dostupnosti područja, razvojem više modaliteta saobraćaja, podizanjem kvaliteta i bezbednosti saobraćaja i unapređenjem javnog saobraćaja.
Posebni ciljevi su:
rehabilitacija, rekonstrukcija i izgradnja saobraćajne mreže i objekata, uz usaglašavanje i koordinaciju svih vidova saobraćaja koji se sustiču na području Prostornog plana;
povećanja bezbednosti i efikasnosti saobraćaja na DP i povezivanje sa saobraćajnim koridorima u okruženju;
rehabilitacija, rekonstrukcija i dogradnja mreža lokalnih puteva radi povećanja dostupnosti i povezanosti naselja, turističkih i ruralnih prostora;
rešavanje problema prolaska tranzitnog saobraćaja kroz gradske/opštinske centre izgradnjom obilaznica;
modernizacija javnog saobraćaja u cilju povećanja kvaliteta prevoza lokalnog stanovništva i poboljšanja usluge u turizmu;
rekonstrukcija, modernizacija i izgradnja magistralnih i regionalnih železničkih sistema, radi povećanja udela ovog modaliteta saobraćaja i rasterećivanja putnog saobraćaja; sa prioritetom obezbeđivanja sigurnog odvijanja saobraćaja na putno-pružnim prelazima;
razvoj biciklističkog saobraćaja u cilju povećanja stepena dostupnosti prirodnih i kulturnih vrednosti i povezivanja sa evropskim biciklističkim koridorima;
zaštita koridora DP i železničkih pruga od neplanskog korišćenja.
3.4.2. Vodna infrastruktura
Osnovni cilj razvoja vodne infrastrukture jeste integralno korišćenje, uređenje i zaštita vodnih resursa, što podrazumeva razvoj: dva regionalna sistema za snabdevanje vodom naselja (Kolubarskog i Mačvanskog) i tri rečna sistema za korišćenje, uređenje i zaštitu voda (Drinskog, Kolubarskog i Savsko-sremskog).
Posebni ciljevi su:
snabdevanje vodom svih naselja u oba okruga sa obezbeđenošću većom od 97%, uz obaveznost isporuke vode od bar 70% u odnosu na tražene količine i u periodima neophodnih redukcija, sa ostvarivanjem planirane norme potrošnje od 250 L/korisnik na dan, i svođenjem gubitaka u dovodima regionalnih sistema i u mreži distributivnih sistema na 15 – 18%;
sanitacija urbanih centara, prigradskih naselja i naselja sa više od 5 000 ekvivalentnih stanovnika proširenjem i rekonstrukcijom separacionih kanalizacionih sistema na oko 95% domaćinstava koja su priključena na vodovode; izgradnja zajedničkih PPOV opšteg tipa, sa primarnim i sekundarnim (biološkim) prečišćavanjem (u zoni izvorišta i sa produženom bioaeracijom);
sanitacija ostalih seoskih naselja, posebno u zonama izvorišta, realizacijom vododrživih septičkih jama i stvaranjem operativne organizacije njihovog pražnjenja i odnošenja do PPOV, odnosno, uklanjanja i korišćenja u poljoprivredi na sanitarno bezbedan način;
stvaranje uslova za razvoj sistema za navodnjavanje i intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju u Podrinju, Mačvi i Posavini;
zaštita od poplava većih naselja u dolinama sa stepenom od Qvv1%, tj. od stogodišnjih velikih voda, a manjih naselja u dolinama i na pritokama od Qvv2%, tj. od pedesetogodišnjih velikih voda;
zaštita od unutrašnjih provirnih i bujičnih voda i održavanje drenažnih sistema (Cerski obodni kanal, branjeno priobalje Drine i Save, i drugo); i
realizacija novih kaskadnih sistema hidroenergetski sistem (u daljem tekstu: HES) „Srednja Drina” i HES „Donja Drina” i njenih glavnih pritoka (Ljuboviđe, Jadra itd).
3.4.3. Energetika i energetska infrastruktura
Osnovni cilj jeste održivi razvoj energetike, usklađen sa energetskim, ekonomskim, , prostornim, razvojem životne sredine i drugim regionalnim specifičnostima.
Posebni ciljevi su:
unapređenje i diversifikacija prerade uglja u kvalitetnija goriva;
obezbeđenje kontrole negativnih uticaja Rudarsko – energetsko – industrijskog sistema „Kolubara” (u daljem tekstu: REIS „Kolubara”) na okruženje i revitalizacija i rekultivacija degradiranog prostora;
intenziviranje istraživanja svih energetskih potencijala područja u cilju utvrđivanja rezervi i njihovog efikasnog korišćenja; naročito lignita, hidroenergije i obnovljivih energetskih izvora;
obezbeđenje dovoljnog, sigurnog, kvalitetnog i ekonomičnog snabdevanja električnom energijom;
održavanje i poboljšanje kvaliteta rada i pouzdanosti postojećih i razvoj toplifikacionih sistema;
povećanje energetske efikasnosti u proizvodnji, distribuciji i potrošnji energije;
razvoj gasovodne mreže i snabdevanje prirodnim i tečnim gasom područja, pre svega izgradnjom transnacionalnog gasovoda „Južni tok” kroz Republiku Srbiju sa krakom ka Republici Srpskoj koji će delom proći područjem Prostornog plana;
zaštita planiranih koridora energetske infrastrukture;
plansko korišćenje hidropotencijala za izgradnju malih hidroelektrana.
3.4.4. Telekomunikaciona infrastruktura i pošta
Osnovni cilj jeste realizacija i efikasno funkcionisanje svih vrsta telekomunikacionih i poštanskih usluga kao preduslov razvoja i podizanja kvaliteta življenja.
Posebni ciljevi su:
tehničko osavremenjavanje postojeće telekomunikacione mreže u naseljima;
izgradnja tehnički kvalitetne i pouzdane telekomunikacione mreže kojom će se postići gustina od 60 telefona na 100 stanovnika do 2025. godine, kao i pristup internetu u svim delovima mreže;
izgradnja posebne radio relejne mreže sistema za slabo naseljena područja, kojom bi se pojačala uloga centara zajednice naselja (mikrorazvojnih nukleusa) radi stvaranja uslova za kvalitetniji život;
modernizacija javne fiksne telekomunikacione mreže njenom ukupnom digitalizacijom i zamenom starih digitalnih sistema;
dalja izgradnja optičkih kablova u sistemu prenosa (do korisnika);
izgradnja pristupne fiksne ili bežične (CDMA) mreže u planinskim naseljima;
uvođenje novih multimedijalnih usluga;
modernizacija sistema mobilne telefonije koja podrazumeva ukupnu pokrivenost 3G signalom i signalima četvrte generacije;
digitalizovanje radiodifuznog sistema (digitalna TV) izgradnjom KDS; i
povećanje dostupnosti poštanskih usluga na ruralnom području.
3.4.5. Komunalna infrastruktura
Osnovni cilj razvoja komunalne infrastrukture je organizovano sakupljanje otpada u naseljima i turističkim prostorima (u skladu sa nacionalnom strategijom za upravljanje otpadom), kao i organizovano uređenje i održavanje objekata komunalne infrastrukture u urbanim i ruralnim naseljima.
Posebni ciljevi su:
izgradnja i razvoj regionalnih sistema upravljanja otpadom za područje Prostornog plana i regionalno okruženje;
sanacija, remedijacija i rekultivacija postojećih nesanitarnih deponija (od jedne do tri godine nakon zatvaranja) i rekultivacija zemljišta radi privođenja novim namena na teritoriji svih gradova/opština;
izgradnja regionalnog skladišta za odlaganje opasnog otpada i posebnih tokova otpada, uz prethodnu izradu odgovarajuće studije izbora lokacije;
koordinacija aktivnosti novoformiranih regionalnih i postojećih lokalnih javnih komunalnih preduzeća; i
podsticanje i promocija javno privatnog partnerstva i rada nevladinih organizacija u oblasti prikupljanja i prerade komunalnog otpada.
3.5. Zaštita prostora
3.5.1. Zaštita životne sredine
Osnovni cilj je zaštita, očuvanje i unapređenje kvaliteta životne sredine na teritoriji Kolubarskog i Mačvanskog okruga, unapređenjem svih parametara životne sredine (posebno na teritorijama označenim kao „hot spots”), kao i upravljanje kvalitetom životne sredine zasnovanom na proceni i monitoringu uticaja postojećih i planiranih aktivnosti.
Posebni ciljevi su:
unapređenje kvaliteta vazduha, vode i zemljišta, šuma, biljnog i životinjskog sveta, obezbeđivanjem poštovanja dozvoljenih nivoa emisija zagađujućih materija, posebno teških metala i sumpordioksida, merkaptana i ugljensulfida iz rudarstva, industrije, termoelektrana (interregionalni uticaj Lazarevca i Obrenovca), saobraćaja, daljinskog i individualnog grejanja, sa opštinskih neuređenih deponija, i drugo;
sprečavanje i zaustavljanje dalje degradacije prostora, revitalizacija i rekultivacija jalovišta i zemljišta degradiranog aktivnostima u rudarstvu i industriji, podizanje imisionih šuma;
zaštita zemljišta od erozionih procesa, bujica, unutrašnjih provirnih voda, i drugo;
sprečavanje incidentnih nekontrolisanih ispuštanja zagađujućih materija u vazduh, vode i zemljište i definisanje dugoročnih planova zaštite od udesa za sva postrojenja koja se nalaze na listi SEVESO II;
smanjenje emisija buke iz saobraćaja i industrijskih postrojenja;
realizacija lokalnih ekoloških akcionih planova, utvrđivanje obaveze izrade nultog stanja životne sredine i izrade programa praćenja stanja životne sredine u svim gradovima/opštinama oba okruga; i
iniciranje programa za monitoring kvaliteta zdravlja stanovnika, radi prevencije bolesti koje nastaju kao rezultat lošeg kvaliteta životne sredine.
3.5.2. Zaštita prirode i prirodnih vrednosti
Osnovni cilj je očuvanje i unapređenje biološke i geološke raznovrsnosti, lepote i raznolikosti prirodnih i kulturnih predela, objekata i fenomena geonasleđa i održivo korišćenje i prezentacija prirodnih vrednosti.
Posebni ciljevi su:
utvrđivanje statusa zaštićenog područja za: prirodna dobra koja će biti upisana u listu Ramsarskih područja i EMERALD područja, evidentirana prirodna dobra, prirodna dobra za koja su u pripremi studije zaštite ili su istraživanja u toku;
revizija statusa (vrste, režima i granica zaštite) proglašenih zaštićenih područja i usklađivanje sa važećom zakonskom regulativom;
identifikacija staništa od značaja za zaštitu evropske divlje flore i faune po programu NATURA 2000;
očuvanje/održanje raznovrsnosti divlje flore i faune i njeno povećanje reintrodukcijom nestalih autohtonih vrsta životinja i biljaka;
očuvanje staništa, jačanje (povećanje brojnosti) i prostorno širenje populacija retkih, ugroženih i kritično ugroženih biljnih i životinjskih vrsta;
očuvanje, prezentacija i održivo korišćenje prirodnih objekata i pojava koji svojim obeležjima predstavljaju istaknute, retke i privlačne vrednosti geonasleđa;
očuvanje raznovrsnosti i unapređenje uređenosti predela, naročito u saobraćajnim koridorima, prigradskim, ruralnim i turističkim područjima; i
održivo korišćenje predeonih, bioloških i drugih vrednosti i resursa područja, imajući prvenstveno u vidu dobrobit lokalne zajednice, kao i uživanje i odmor posetilaca u prirodi.
3.5.3. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Osnovni cilj je zaštita, očuvanje, prezentacija i interpretacija kulturnog nasleđa radi uključivanja u turističku ponudu i uspostavljanja regionalnog i lokalnog kulturnog identiteta.
Posebni ciljevi su:
uspostavljanje integrativne zaštite i sistema upravljanja kulturnim nasleđem;
formiranje jedinstvene informacione osnove o kulturnom nasleđu na području Prostornog plana radi evidentiranja, celovite valorizacije i kategorizacije NKD;
realizacija urgentnih aktivnosti na konzervaciji, restauraciji i revitalizaciji najvrednijih i najugroženijih NKD);
utvrđivanje i uređenje zaštićene okoline NKD;
istraživanje, zaštita, konzervacija ili revitalizacija i prezentacija arheoloških lokaliteta, objekata narodnog graditeljstva i gradske arhitekture, privrednih objekata, objekata tehničke kulture i infrastrukture (naročito iz 20. veka);
integrisanje zaštite, prezentacije, interpretacije i kulturološkog korišćenja NKD u razvoj turističke ponude područja;
izbor adekvatne namene i određivanje korisnika i staratelja NKD u javnom vlasništvu;
poboljšanje dostupnosti kulturnih dobara kvalitetnijom saobraćajnom mrežom i turističkom signalizacijom; i
podizanje svesti lokalnog stanovništva i lokalnih uprava o vrednostima i značaju kulturnog nasleđa za društveni i ekonomski razvoj lokalnih zajednica, okruga i regiona Šumadije i Zapadne Srbije.
3.5.4. Specijalna namena prostora i vanredne situacije
Osnovni ciljevi organizacije i uređenja prostora za specijalne namene i u vanrednim situacijama su:
definisanje zona prostorne zaštite oko perspektivnih vojnih kompleksa kao prostora od posebnog značaja za odbranu zemlje;
prenamena vojnih kompleksa iz kategorije „Master plan” i „neperspektivan“;
utvrđivanje zona zaštite i režima korišćenja duž graničnog pojasa;
donošenje i sprovođenje lokalnih planova za odbranu od bujičnih poplava i zaštitu od erozije;
definisanje mera zaštite i spasavanja stanovništva, kulturnih dobara i životne sredine u slučaju elementarnih nepogoda i tehničko-tehnoloških nesreća;
organizovanje službi i izgradnja objekata u funkciji zaštite od elementarnih nepogoda i ratnih razaranja (civilna zaštita, protivpožarna zaštita, i drugo); i
uspostavljanje informatičke podrške planiranju i upravljanju aktivnostima u vanrednim situacijama.
4. Koncepcija regionalnog prostornog razvoja
Osnovno opredeljenje je postizanje većeg stepena funkcionalne integrisanosti područja Prostornog plana. Bitnim se smatra obezbeđenje uslova za znatno veću integraciju prostora:
u okviru područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga, što podrazumeva smanjenje unutrašnjih subregionalnih razlika, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, saobraćajnoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi područja sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja;
sa Republikom Srbijom, u prvom redu sa susednim okruzima, funkcionalnim urbanim područjima Beograda, Sremske Mitrovice, Čačka i Užica, što zahteva realizaciju prioritetnih planskih rešenja od značaja za više opština/gradova, grad Beograd, Autonomnu pokrajinu Vojvodinu i statističko-planski region Šumadije i Zapadne Srbije (naročito u domenu infrastrukture, energetike, saobraćajnih usluga, industrije, turizma, i drugo); i
sa susednim državama (susednim pograničnim opštinama i regijama u Bosni i Hercegovini – Republici Srpskoj i Republici Hrvatskoj) što zahteva pripremu i realizaciju transgraničnih programa (naročito u domenu infrastrukture, energetike, turizma, ekologije, i drugo).
Integraciji pogoduju saobraćajno-geografski položaj i planirani razvoj infrastrukturnih i vodoprivrednih sistema, što će se odraziti i na pojaseve regionalnog i subregionalnog razvoja, a posebno na pojedine urbane i industrijske centre, energetski kompleks, turističke destinacije, kao i druga područja posebne namene. Za ostvarivanje Prostornog plana, prioritet ima preduzimanje aktivnosti i akcija na: izgradnji institucionalnog okvira za upravljanje prostornim i ukupnim razvojem područja, u prvom redu na promenama i proširivanju organizacione strukture, kadrovskom jačanju i finansiranju poslova opštinskih/gradskih službi i regionalnih institucija; unapređenju informatičke osnove, odnosno formiranju i održavanju centralizovane baze podataka o promenama u prostoru Prostornog plana, kao preduslova za praćenje, kontrolu i ocenjivanje sprovođenja planskih rešenja; i koordinaciji i uspostavljanju odgovarajuće saradnje između nacionalnog, (sub)regionalnog i lokalnog nivoa upravljanja u sprovođenju planskih odluka.
4.1. Intraregionalne funkcionalne veze
Uporišta ravnomernijeg subregionalnog razvoja jesu: uvažavanje realnih faktora razvoja uz preduzimanje podsticajnih mera od strane državnih i drugih fondova za održivi razvoj Kolubarskog i Mačvanskog okruga u funkciji razvoja statističko-planskog regiona Šumadije i Zapadne Srbije i obuhvaćenih lokalnih zajednica; i ekonomsko oživljavanje perifernih i pograničnih područja kroz programe regionalnog i transgraničnog razvoja.
Jedan od preduslova ravnomernijeg razvoja jeste poboljšanje saobraćajne pristupačnosti područja dva okruga. Rehabilitacija i kompletiranje mreže DP (deonice autoputa Beograd – Požega, izmeštanje DP IB br. 26 br. 28 izgradnja DP II br. 210a i drugo), revitalizacija i modernizacija postojećih železničkih pruga (Beograd – Bar i Ruma – Šabac – Loznica – Brasina – Zvornik) i završetak izgradnje železničke pruge Valjevo – Loznica (u budućnosti i izgradnja železničke pruge Beograd – Obrenovac – Šabac), uređenje međunarodnog plovnog puta (reka Sava), razvoj vodoprivredne, energetske i telekomunikacione infrastrukture predstavljaće bitan faktor većeg otvaranja i integrisanosti područja Prostornog plana sa okruženjem. Sa aspekta unutrašnje integracije područja, važno je poboljšanje mreže DP II reda i lokalnih puteva ka nedovoljno aktiviranim delovima područja, posebno na južnom, brdsko-planinskom delu područja i povezivanje te mreže sa koridorima planiranih autoputeva i postojećih DP I reda.
Za postizanje veće teritorijalne kohezije i održivosti područja Prostornog plana, neophodno je jačanje funkcija Šapca i Valjeva i njihovih funkcijskih veza sa Beogradom, kao i jačanje funkcija i funkcijskih veza ostalih urbanih centara i mikrorazvojnih centara sa centrima državnog značaja na području Prostornog plana i u njegovom okruženju, radi razvoja više aglomeracionih sistema u bližoj budućnosti. Od prioritetnog značaja biće jačanje funkcijskih veza u postojećim i planiranim razvojnim pojasevima:
nacionalnog značaja: delovi savskog, drinskog i ibarskog pojasa;
regionalnog značaja: jadarsko – kolubarski pojas Loznica – Osečina – Valjevo – Lajkovac sa vezom sa ibarskom razvojnom osovinom i Šabac – Vladimirci – Koceljeva – Valjevo sa vezom sa savskom razvojnom osovinom; i
subregionalnog i lokalnog značaja: Valjevo – Ljubovija i Loznica – Krupanj sa vezama za drinsku i jadarsko – kolubarsku razvojnu osovinu; turistički centar (u daljem tekstu: TC) Divčibare – Mionica – Ljig sa vezom sa kolubarskom i ibarskom razvojnom osovinom.
Polazeći od postojećeg modela koncentracije stanovništva, diverzifikacije delatnosti i areala uticaja većih i manjih urbanih centara, razvoj mreže naselja zasnivaće se na kvalitativnim promenama privredne i socio-ekonomske strukture sistema naselja. Selektivno podsticanje i usklađivanje privrednog razvoja sa razvojem zajedničkog i individualnog standarda (otvaranjem manjih i srednjih prerađivačkih pogona, izgradnjom mreže puteva, infrastrukture i podizanjem kvaliteta javnih službi i usluga) imaće sledeći redosled prioriteta: mikrorazvojni centri – ruralna naselja koja su centri zajednica naselja i naselja sa specifičnim funkcijama; opštinski centri – sa različitim stepenom razvoja urbanih i specifičnih funkcija i uticajem na sociogeografsku transformaciju okruženja, i urbani centri državnog značaja – Šabac, Valjevo i Loznica. Odgovarajućim politikama otvaranja radnih mesta, investicionim i drugim merama, intenziviraće se specifične subregionalne, opštinske, privredne i javnosocijalne funkcije kako bi se usporila koncentracija ekonomskih i drugih aktivnosti u regionalnim (i subregionalnom) centrima i podstakao ekonomski i socijalni razvoj drugih centara u mreži naselja. Efikasnijom kontrolom korišćenja i uređenjem postojećeg i planiranog građevinskog zemljišta, obezbediće se podrška planskoj izgradnji i rehabilitaciji, komunalnom opremanju i uređenju naselja, a naročito prigradskih naselja, mikrorazvojnih centara i turističkih naselja na ruralnom području.
Dugoročne razvojne perspektive i opredeljenja održivog razvoja privrede na području Prostornog plana su:
razvoj prerađivačke industrije rastom konkurentnosti proizvodnje, jačanjem preduzetništva i formiranjem MSP u kompleksu hemijske i farmaceutske industrije (pretežno na području Šapca), kompleksu metalske i elektroindustrije (metaloprerada, mašine, aparati, oprema, i drugo), prehrambenom kompleksu, tekstilnoj, namenskoj industriji, proizvodnji papira, preradi gume i plastike, tradicionalnih grana (proizvodnje obuće, plastike, drvnoprerađivačke, grafičke industrije, i drugo);
poljoprivreda i prehrambeni kompleks biće zasnovani na efikasnoj primarnoj proizvodnji, izgradnji mini farmi i malih pogona za preradu mesa, mleka, voća, povrća, ribe; razvoju stočarstva, povrtarstva, ratarstva i voćarstva; brendiranju proizvoda, poštovanju standarda kvaliteta hrane, sinergiji sa turizmom kroz plasman proizvoda, i drugo. Poljoprivreda ima multifunkcionalnu ulogu u ostvarivanju održivog razvoja koja će se u narednom periodu revalorizovati poboljšanjem ekonomskog, društvenog i kulturnog statusa poljoprivrednog stanovništva i sela, u skladu sa programima integralnog ruralnog razvoja.
turizam i komplementarne aktivnosti imaće značajnu ulogu u razvoju područja. Baziraće se na turističkim resursima od nacionalnog značaja (Valjevsko-podrinjske planine, Donje podrinje, i drugo) i razvoju specifične, prepoznatljive turističke ponude. Uporišta razvoja turizma jesu: razvoj preovlađujuće celogodišnje turističke ponude (planine, Drina, banje, gradski turistički centri, i drugo); izgradnja i uređenje novih sadržaja ponude u prostoru kao glavnih generatora razvoja turizma (banjski centri, gradski turistički centri, raznovrsni sadržaji ponude planina, reka i jezera, prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara, sela, skijališta, tradicionalnih manifestacija, nautičkih koridora, i drugog); razvoj prepoznatljive i integrisane turističke ponude na području Kolubarskog i Mačvanskog okruga, i sa okruženjem – destinacijama u Republici Srbiji i Bosni i Hercegovini. Bitan faktor potpunije valorizacije turističkih resursa jeste blizina beogradskog i dela vojvođanskog turističkog tržišta, kao i tržišta Republike Srpske i Bosne i Hercegovine;
dalji razvoj eksploatacije i prerade uglja na području opština Ub i Lajkovac (površinski kop „Tamnava-Zapad” i istražno-eksploataciona polja „Radljevo”, „Zvizdar”, „Ruklade” i „Trlić”) biće značajan faktor razvoja lokalnih zajednica, ali i faktor ograničenja zbog ugrožavanja poljoprivrednog zemljišta, preseljenja naselja i infrastrukture, i drugog. Razvoj energetike zasnivaće se na resursima uglja, korišćenju hidropotencijala Drine (kaskadnog sistema protočnih hidroelektrana na području srednje i donje Drine) i obnovljivih izvora energije (geotermalna energija, biomasa, solarna energija i male hidroelektrane).
dalji razvoj eksploatacije i prerade mineralnih sirovina, pre svega razvoj novih kapaciteta i ekorestrukturiranje kompleksa eksploatacije i prerade metaličnih i nemetaličnih mineralnih sirovina (kaolina, keramičarskih i opekarskih glina, kvarcnog peska, fluorita, antimona, jadarita, tehničkog i građevinskog kamena, olova, cinka, peska, šljunka, i drugo) omogućava disperzan razvoj proizvodnih i prerađivačkih kapaciteta u većem broju manjih centara. Očekuje se obnavljanje proizvodnje antimona, kao i eksploatacija olovo-cinkane rude, otvaranje ležišta bornih i litijskih minerala u Lozničkom Polju, i drugo;
unapređenje saobraćajnih i skladišno-logističkih usluga, boljim korišćenjem geosaobraćajnog položaja dela područja Prostornog plana, pružanjem transportno-logističkih usluga, snabdevanjem regionalne privrede sirovinama i repromaterijalom, za plasman dela industrijskih i poljoprivrednih proizvoda u širem regionalnom okruženju, transport i distribuciju roba široke potrošnje i veleprodaju. Planira se bolje korišćenje kapaciteta luke, Slobodne zone i robno transportnog centra (u daljem tekstu: RTC) u Šapcu, izgradnja skladišno-stovarišnih zona, i drugo;
razvoj i diverzifikacija profitabilnog sektora usluga, posebno informaciono komunikacione tehnologije, trgovine, poslovnih, finansijskih, informatičkih, tehničkih, zanatskih, ličnih usluga, usluga javnih službi i komunalnih usluga, usklađenih sa funkcijama pojedinih centara u mreži naselja i prioritetima razvoja ruralnih područja.
Jedno od osnovnih planskih opredeljenja jeste štednja, racionalno korišćenje i zaštita prirodnih resursa, naročito deficitarnih i strateški značajnih za razvoj i kvalitet življenja. Ukupan bilans vodnih resursa, kao i njihov prostorni i vremenski razmeštaj zahteva izuzetno pažljivo korišćenje i u potpunosti obezbeđen sistem zaštite od zagađenja i neplanskog korišćenja izvorišta površinskih i podzemnih voda, naročito u slivu Kolubare. Uporište razvoja vodoprivredne infrastrukture jeste razvoj značajnog i veoma složenog hidroenergetskog sistema srednje i donje Drine i integralnih regionalnih višenamenskih sistema za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta (dva sistema) i uređenje, korišćenje i zaštitu voda (tri sistema). Intenziviraće se hidro-tehničke aktivnosti na regulisanju bujičnih rečnih tokova, zaštiti od poplava, poboljšanju vodosnabdevanja naseljenih područja, kao i sanitarnoj zaštiti ugroženih izvorišta i slivova. Plansko opredeljenje jeste zaštita poljoprivrednog zemljišta, a naročito striktno ograničavanje pretvaranja zemljišta I – V bonitetne klase u nepoljoprivredne namene, očuvanje kvaliteta i prirodne plodnosti zemljišta. Podjednakog značaja je pošumljavanje, obnavljanje i poboljšanje kvaliteta šuma, a naročito realizacija antierozivnih radova u slivovima postojećih i planiranih akumulacija. Deo područja zasnivaće svoj razvoj na zaštiti i održavanju postojećih prirodnih resursa i vrednosti, ubiranjem resursne rente (za vode, OIE, zaštićena područja, šumu, i drugo) i razvojem aktivnosti na zaštiti prirodnih vrednosti i životne sredine.
Važno plansko opredeljenje jeste zaštita i unapređenje kvaliteta životne sredine. Zaštita i održivo korišćenje prirodnog nasleđa, područja od značaja za biodiverzitet i predela biće podržani održivim razvojem turizma. U domenu zaštite kulturnog nasleđa osnovno opredeljenje je sprovođenje valorizacije i utvrđivanje statusa za evidentirana i identifikovana nepokretna kulturna dobra, naročito vangradska dobra (arheološka nalazišta, crkve i narodno graditeljstvo). Drugo plansko opredeljenje je integralna zaštita, prezentacija, interpretacija i održivo korišćenje najznačajnijeg i najatraktivnijeg kulturnog nasleđa za razvoj turizma, naročito kulturnog turizma. Time će se omogućiti očuvanje i promocija kulturnog identiteta Kolubarskog i Mačvanskog okruga.
Radi blagovremenog rezervisanja prostora za objekte/područja od javnog interesa, uspostaviće se i sprovoditi predviđeni režimi korišćenja i zaštite prostora za: koridore postojećih i planiranih saobraćajnih i drugih infrastrukturnih sistema, područja eksploatacije mineralnih sirovina, izgradnju planiranih akumulacija i planirane turističke prostore.
4.2. Interregionalne veze i transgranična saradnja
Održivom razvoju područja Prostornog plana znatno će doprineti funkcionalna integracija sa prostorom Republike Srbije i prekogranična saradnja.
Prostorno-funkcionalni uticaji koji su uspostavljeni između urbanih centara različitog hijerarhijskog ranga, u širem okruženju područja Prostornog plana, opredeljuju formiranje razvojnih osovina nacionalnog i transgraničnog značaja: savske razvojne osovine na pravcu Beograd – Obrenovac – Šabac – Sremska Mitrovica – Brčko – Slavonski Brod; drinske razvojne osovine na pravcu Šabac – Bjeljina – Loznica – Zvornik – Bajina Bašta; i ibarske razvojne osovine na pravcu Beograd – (Lazarevac – Lajkovac – Ljig) – Gornji Milanovac –Čačak.
Od podjednake važnosti za privrednu i saobraćajnu interregionalnu integraciju područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga su i sledeći pravci regionalnog, subregionalnog i lokalnog značaja kojima se ostvaruje veza sa Autonomnom pokrajinom Vojvodinom i područjem statističko-planskog regiona Šumadije i Zapadne Srbije: Šabac – Ruma – Novi Sad, Valjevo – Lajkovac – Aranđelovac – Topola, Valjevo – Kosjerić – Požega, TC Divčibare – Kosjerić – Gornji Milanovac, Ljubovija – Bajina Bašta, Valjevo – Bajina Bašta, i drugi.
Područje Prostornog plana ima mogućnost ostvarivanja prekograničnih veza sa Bosnom i Hercegovinom i Republikom Hrvatskom kroz institucionalnu saradnju na međunarodnom, međudržavnom, međuregionalnom i lokalnom nivou. Za saobraćajno i privredno povezivanje Republike Srbije i Bosne i Hercegovine značajna će biti izgradnja železničke pruge Valjevo – Loznica i dalje ka Republici Srpskoj (Zvornik – Brasina), a za povezivanje sa Republikom Hrvatskom – Panevropski koridor X.
Drinski pojas u celosti, a naročito Donje Podrinje, bi trebalo da ima integrativnu ulogu u korišćenju hidroenergetskog potencijala Drine, korišćenju i zaštiti voda, privrednom razvoju, razvoju turizma i saobraćajnom povezivanju Republike Srbije sa Bosnom i Hercegovinom (Republikom Srpskom), kao i sa Crnom Gorom.
Ulazak u integracije sa prostorom susednih zemalja preko savskog i drinskog pojasa podrazumeva u prvom redu jasne ciljeve i programe transgranične saradnje. U tom smislu neophodno je: zvanično definisati zajednički interes država u planiranju i usmeravanju razvoja ovih područja; i pristupiti ostvarivanju potpune saradnje između institucija na integraciji programa zaštite i razvoja (razmena informacija, partnerstvo, sagledavanje aktuelnih projekata i strategija za područje Save i Drine, usaglašavanje nadležnosti). Takođe, neophodno je ostvarivanje saradnje sa kompetentnim evropskim institucijama, državama i međunarodnim komisijama u vezi sa značajem ovih područja u sklopu Dunavskog sliva. Bilo bi korisno da se u izradi konkretnih projekata, ili republičkih sektorskih strategija, obezbedi određeni nivo međusektorske sinteze na transnacionalnom nivou, kako bi se relativizovali mogući konflikti u korišćenju resursa i nameni prostora.
Ključni strateški planski osnov za utvrđivanje i ostvarivanje programa transgranične i transnacionalne saradnje u savskom i drinskom pojasu i slivu predstavlja Dunavska strategija i njena implementacija.
III. KONCEPCIJE, PROPOZICIJE I PLANSKA REŠENJA
PROSTORNOG RAZVOJA
Zaštita i korišćenje prirodnih resursa
1.1. Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta
1.1.1. Poljoprivredno-ruralna rejonizacija
Održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta uslovljeno je uvažavanjem prostorne heterogenosti agroekoloških uslova, koji se snažno reflektuju i na socioekonomske uslove razvoja lokalnih zajednica.
Polazeći od nadmorske visine i nagiba terena, kao osnovnog indikatora, i strukture korišćenja i proizvodno-ekonomskog potencijala zemljišta na nivou naselja s atarom, kao korektivnih indikatora, na području Prostornog plana su izdvojena tri osnovna poljoprivredno-ruralna rejona (Referalna karta 1. i Tabela 11):
1. ravničarsko-dolinski/stočarsko-ratarski rejon obuhvata terene do 250 m n.v. na kojima su locirana najkvalitetnija zemljišta bez većih ograničenja za razvoj poljoprivrede u sistemu konvencionalne proizvodnje, korigovane poštovanjem standarda kvaliteta životne sredine, zaštite zdravlja ljudi, životinja i biljaka, dobrobiti životinja i zaštite poljoprivrednog zemljišta, uz mestimično iskorišćavanje lokalnih agroekoloških pogodnosti za razvoj organske ili integralne proizvodnje hrane i pića visoke biološke vrednosti. Poljoprivredna površina iznosi oko 182.700 ha (46,8% ukupnog poljoprivrednog zemljišta), od čega na oranice otpada 157.300 ha (86,1%), voćnjake 10.700 ha (5,9%), livade 7.400 ha (4,1%) i pašnjake 7.300 ha (4,0%) Planski prioriteti su: zaustavljanje stihijskog zauzimanja obradivih površina u građevinske svrhe; povećanje produktivnosti primarne poljoprivredne proizvodnje, promovisanjem tehnološkog progresa i optimiziranjem odnosa između zemljišta, materijalnih ulaganja i ljudskog rada; intenziviranje stočarske proizvodnje, uz istovremeno vođenje računa o tzv. tačkastim zagađenjima od prekomerne koncentracije stoke, kao i promovisanjem drugih mera i aktivnosti koje su uslovljene zahtevima za harmonizaciju domaćih propisa i prakse sa standardima Evropske unije, posebno Direktive o nitratima i Direktive o upotrebi otpadnih voda u poljoprivredi; povećanje ekonomskog doprinosa poljoprivrede regionalnom razvoju, podrškom podizanju odgovarajućih prerađivačkih kapaciteta; izgradnja savremenih sistema za navodnjavanje; i pojačana stručna pomoć, posebno u pogledu primene metoda integralne zaštite i prihranjivanja biljaka. Sa stanovišta zaštite životne sredine i očuvanja prirodnih resursa, prioritetno je sprečavanje nepovoljnih eksternih efekata poljoprivredne proizvodnje na kvalitet zemljišta, voda i vazduha, kao i na klimatske promene, s jedne strane, i uspostavljanje ekološki optimalnih odnosa između poljoprivrednih i šumskih površina (očuvanje prirodnih ili poluprirodnih enklava, umrežavanje poljoprivrednog zemljišta u razne vidove zaštitnog zelenila i slično), s druge. U razvojnom pogledu, prioritetno je poslovno povezivanje poljoprivrednih gazdinstava i drugih aktera ruralne ekonomije radi obezbeđenja zadovoljavajućih dohodaka i prinosa na sredstva uložena u razvoj poljoprivredno-prehrambene proizvodnje i druge ekonomske aktivnosti na selu.
2. brežuljkasti/stočarsko-voćarsko-ratarski rejon prostire se središnjim delom područja, uglavnom, na terenima do 500 m n.v., na kojima su najzastupljenija zemljišta IV bonitetne klase, granične za ratarenje. Poljoprivredna površina iznosi 140.000 ha (35,9% ukupnog poljoprivrednog zemljišta), od čega oranice zauzimaju 95.900 ha (68,1%), voćnjaci 18.100 ha (12,9%), livade 11.100 ha (7,9%) i pašnjaci 15.500 ha (11,1%). Glavna razvojna ograničenja proističu iz isuviše usitnjenog zemljišnog poseda u nepovoljnim pedološkim uslovima. Planski prioritet jeste povećanje lokalne zaposlenosti, obezbeđenjem podrške mlađem, preduzetnički orijentisanom stanovništvu, kako za ukrupnjavanje i razvoj poljoprivredne proizvodnje, tako i za pokretanje drugih proizvodnih i uslužnih delatnosti na selu. U poljoprivrednoj proizvodnji treba, u prvom redu, podržavati osnivanje komercijalnih voćnjaka i stočnih farmi, uz tehnološko inoviranje tradicionalnih postupaka u preradi, shodno običajima sela i kraja, u sprezi s razvojem seoskog turizma. Posebnu podršku treba obezbediti proizvodnji u sistemu tradicionalne poljoprivrede, koji doprinosi biološkoj zaštiti od bolesti i štetočina, pogoduje opstanku i razvoju organizama koji podržavaju proizvodnju biomase i povećavanje sadržaja organskih materija u zemljištu, doprinosi očuvanju agrobiodiverziteta i autentičnog lika ruralnih predela, proizvodeći time izuzetno značajne koristi za društvo u celini. Mestimično je potrebno pojačano subvencionisanje gazdinstava koja su suočena sa težim prirodnim, infrastrukturnim i drugim uslovima.
3. brdsko-planinski/stočarsko-voćarski rejon ima varijabilnu donju granicu u visinskom pojasu 400-500 m, dok gornju čine planinski vrhovi. Odlikuje se visokom zastupljenošću šumsko-travne vegetacije i povoljnim uslovima za proizvodnju voća, posebno maline, mestimično i na terenima iznad 800 m n.v. U bonitetnoj strukturi apsolutno preovlađuju zemljišta V i viših klasa, nepogodna za obradu. Poljoprivredna površina iznosi 67.600 ha (17,3% ukupnog poljoprivrednog zemljišta), od čega na oranice otpada 16.700 ha (47,2%), voćnjake 7.000 ha (10,3%), livade 11.000 ha (15,8%) i pašnjake 18.000 ha (26,7%). U domenu poljoprivrede prioriteti su: podrška mladim poljoprivrednicima u preuzimanju staračkih gazdinstava; obnova pašnjačkog stočarenja; podizanje, odnosno revitalizacija manjih zasada jagodastog i drugog voća; primena konzervacionih metoda obrade zemljišta (plodored, uvođenje zaštitnih useva u postojeće plodorede, redukovano oranje, malčiranje, ugarovanje, pošumljavanje ili zatravljivanje marginalnih oraničnih površina, održavanje livada i pašnjaka, recikliranje inputa u kombinovanoj biljno-stočarskoj proizvodnji); poboljšanje nivoa tehničke opremljenosti porodičnih gazdinstava, posebno u pogledu sakupljanja, transporta i čuvanja sena i drugih vrsta kabaste stočne hrane; subvencionisanje gazdinstava koja su suočena s težim prirodnim, infrastrukturnim i drugim uslovima za održavanje poljoprivrednog zemljišta u njegovoj nameni; i promovisanje sistema organske proizvodnje, posebno ovčijeg mesa i mleka i njihovih prerađevina, uz istovremeno preduzimanje aktivnosti za dobijanje robne oznake hrane definisanog geografskog porekla. Sa razvojnog stanovništva, apsolutni prioritet ima obezbeđivanje uslova za diverzifikaciju ekonomskih aktivnosti na selu, u prvom redu, aktiviranjem lokalnih potencijala za razvoj seoskog turizma, kao i drugih komplementarnih delatnosti, prikladnih planinskim predelima. To podrazumeva i podršku razvoju saobraćajne mreže, informatičke i druge infrastrukture, kao nužnom uslovu za opstanak i razvoj neophodnog broja porodičnih gazdinstava koji obezbeđuje zadržavanje ekološki optimalnog dela zemljišnih resursa u poljoprivrednim namenama. Pri tome je potrebno organizaciono i poslovno povezivanje lokalnih poljoprivrednika sa urbanim centrima kojima po tradiciji gravitiraju pojedina planinska sela.
[pic]
Tabela 11. Osnovne agroekološke i socioekonomske karakteristike poljoprivrednih rejona područja Prostornog plana
1.1.2. Osnovne mere podrške zaštiti i održivom korišćenjupoljoprivrednog zemljišta
Ostvarivanje održivog poljoprivrednog i ruralnog razvoja uslovljeno je obezbeđenjem materijalne, savetodavne i organizaciono-institucionalne podrške, usklađene s prostorno heterogenim agroekološkim uslovima, s jedne strane, i konkretnim ekonomskim mogućnostima i potrebama lokalnih zajednica, s druge. Po uzoru na operativna rešenja zajedničke agrarne politike Evropske unije, na koju se strateški oslanja i agrarna politika Republike Srbije, potrebno je obezbeđenje podrške:
tržištu, proizvodnji i dohotku proizvođača – sufinansiranjem otkupa i troškova skladištenja; podsticajima za unapređenje produktivnosti i efikasnosti korišćenja proizvodnih faktora; i podržavanjem životnog standarda nekomercijalnih gazdinstava;
povećanju konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje – ulaganjima u: unapređenje ljudskih resursa; ukrupnjavanje i modernizaciju gazdinstava; razvoj novih proizvoda, procesa i tehnologija u proizvodnji i preradi poljoprivredno-prehrambenih proizvoda; unapređenje kvaliteta proizvoda; prevenciju i otklanjanje posledica prirodnih nepogoda; unapređenje i razvoj infrastrukture u poljoprivredi; i uspostavljanje asocijacija proizvođača;
poboljšanju stanja životne sredine i prirodnih predela – podrškom: gazdinstvima suočenim sa ograničenjima usled poštovanja propisanih režima zaštite posebnih prirodnih vrednosti, slivnih područja akumulacija i slično; razvoju integralne i organske proizvodnje; zaštiti prirodnih resursa i klime, posebno od emisija gasova staklene bašte iz poljoprivredne proizvodnje; tradicionalnim proizvodnim sistemima i očuvanju autohtonih vrsta i rasa, ekosistema i predela; pošumljavanju poljoprivrednog zemljišta i uspostavljanju agrošumarskih sistema na poljoprivrednom zemljištu; proizvodnji obnovljivih energenata, upravljanju vodama i razvoju inovativnih tehnologija i neproizvodnim investicijama na tim poljima;
unapređivanju ekonomskih i socijalnih uslova življenja na selu, podsticanjem razvoja nepoljoprivrednih delatnosti, posebno osnivanja mikro preduzeća i razvoja seoskog turizma; unapređivanjem bazičnih usluga za seosku privredu i stanovništvo; podrškom obnovi i razvoju seoske arhitekture, očuvanju kulturno-istorijskog nasleđa i ruralnih predela; i
pokretanju procesa participativnog teritorijalnog razvoja – podrškom obuci i animaciji lokalnih aktera za uspostavljanje dijaloga i partnerstva pri utvrđivanju programa razvoja, prema principu odozdo – na gore.
Radi povećanja tržišne konkurentnosti lokalne agrarne ponude potrebno je restrukturiranje poljoprivrednog sektora u pravcu efikasnijeg angažovanja ljudskih potencijala i povećanja ekonomske efektivnosti raspoloživog zemljišta i materijalnih faktora razvoja, preduzimanjem istovremenih aktivnosti za unapređenje organizacionih, tehničko-tehnoloških i socioekonomskih aspekata razvoja poljoprivrede. Sa stanovišta unapređenja organizacionih oblika poljoprivredne i ukupne agro-industrijske proizvodnje, potrebna je podrška:
razvoju lokalnog tržišta zemljišta preusmeravanjem nekorišćenih zemljišnih i drugih poljoprivrednih resursa na ekonomski i biološki vitalna seoska domaćinstva;
unapređivanju tehničko-tehnoloških uslova za rentabilnu proizvodnju voća, povrća i odgovarajućih stočnih proizvoda visoke biološke vrednosti na sitnim i srednjim gazdinstvima, s mešovitim ili nepoljoprivrednim izvorima prihoda, koja imaju, po pravilu, povoljnija demografska obeležja od čisto poljoprivrednih domaćinstava, pa stoga i odlučujuću ulogu u budućem integralnom ruralnom razvoju;
izgradnji malih i mikro prerađivačkih pogona koji će biti poslovno povezani s lokalnim turističkim inicijativama; i
formiranju proizvođačkih asocijacija i klastera, uz posebnu podršku uspostavljanju odgovarajućih oblika kolektivnog korišćenja specijalizovane mehanizacije (mašinske zadruge, mašinski prstenovi, privatna uslužna preduzeća i slično).
Unapređivanje tehničko-tehnoloških uslova poljoprivredne proizvodnje zasnivaće se, u prvom redu, na povećanju nivoa tehničke opremljenosti zemljišta i ljudskog rada: zamenom amortizovanog traktorskog parka; nabavkom priključnih mašina i specijalizovane opreme, naročito za osavremenjavanje tehnoloških procesa u stočarskoj proizvodnji; korišćenjem mineralnih đubriva i drugih hemijskih sredstava, u skladu sa principima strogo kontrolisanog prihranjivanja i integralne zaštite bilja; širom primenom kvalitetnog setvenog i sadnog materijala; poboljšanjem rasnog sastava stoke i racionalnijim korišćenjem drugih savremenih sredstava za proizvodnju. Posebno je potrebna podrška:
opremanju gazdinstava mašinama i uređajima koji olakšavaju rad u stočarskoj proizvodnji i uslovljavaju uvođenje savremenih higijenskih i ekoloških standarda;
potpunijem iskorišćavanju lokalno heterogenih pogodnosti za organizovanje organskih sistema ratarske, voćarske i povrtarske proizvodnje, kao i za obnovu pašnjačkog stočarstva, uporedo sa stimulisanjem aktivnosti za dobijanje odgovarajuće robne marke;
povećanju površina i osavremenjavanju sortimenta voćnih zasada, izradom investicionih projekata kojima se istražuju agroekološki, tehnološki i tržišni uslovi;
rekultivaciji zemljišta degradiranog rudarskim aktivnostima;
uključivanju šuma, geotermalnih izvora, vodotoka, nedovoljno korišćenih građevinskih objekata, uzgrednih i otpadnih organskih materija i drugih nepoljoprivrednih izvora u odgovarajuće tržišno atraktivne programe proizvodnje hrane, ukrasnog bilja, biogoriva i slično;
uređenju poljskih i šumskih prilaznih puteva, uključujući podizanje pojaseva zaštitnog zelenila duž puteva i turističko-rekreativnih staza, rečnih tokova i slično; i
razvoju tehničke, komunalne, tržišne i informatičke infrastrukture od značaja za efikasno funkcionisanje poljoprivrede.
Poboljšanje kvaliteta poljoprivredno-prehrambenih proizvoda i postizanje higijensko-zdravstvenih bezbedonosnih standarda uslovljeno je prethodnim unapređivanjem organizacionih i tehničko-tehnoloških uslova funkcionisanja agrarnog sektora. U ovom segmentu primat ima ubrzavanje procesa registracije poljoprivrednih gazdinstava, obeležavanje životinja, uvođenje HACCP i Global GAP standarda. U tim okvirima primarno je:
preciziranje tehnoloških i drugih standarda za dobijanje i očuvanje robne oznake organski proizvedenog voća, povrća, mleka, mesa i njihovih prerađevina; i
unapređenje uslova čuvanja stajskog đubriva i njegove redovne primene u ratarsko-povrtarskoj, voćarskoj i livadarskoj proizvodnji, kao faktoru koji uslovljava ne samo povećanje prirodne plodnosti zemljišta, već i poseban kvalitet biljnih i stočnih proizvoda.
Unapređenje ljudskog potencijala obezbediće se podrškom razvoju multifunkcionalne poljoprivrede, formiranjem uslova za diverzifikovanje ekonomskih aktivnosti na selu, uz poštovanje uslova prirodne sredine, unapređivanje društvenih i kulturnih funkcija sela, kao i obezbeđenjem dobrih uslova življenja seoskog stanovništva. Doprinoseći očuvanju pejzaža i drugih prostorno heterogenih agroekoloških dobara, ovakav razvojni model povećava lokalne turističke potencijale i odgovara drugim potrebama i očekivanjima lokalne zajednice, a ujedno stabilizuje ekonomske funkcije poljoprivrednih gazdinstava. U ovom segmentu prioritet ima:
obuhvatanje ostarelih poljoprivrednika i drugih kategorija radno nesposobnog stanovništva merama socijalne politike;
podrška mladim poljoprivrednicima u preuzimanju napuštenih i staračkih gazdinstava;
podrška naseljavanju mlađe populacije i penzionera u razvojno perspektivnim selima;
stručna obuka i difuzija informacija zaposlenima u poljoprivredi i šumarstvu;
poboljšanje institucionalnih i materijalnih pretpostavki za efikasan rad savetodavne poljoprivredne službe i osavremenjavanje organizovanosti veterinarske službe; i
razvijanje raznovrsnih vidova permanentnog obrazovanja, sticanja novih kvalifikacija i podržavanje drugih mera unapređivanja opštih uslova življenja na selu.
U domenu doprinosa poljoprivrede poboljšanju stanja životne sredine i zaštiti predela, prioritet ima podrška primeni sledećih mera:
sprečavanje neplanskog zauzimanja poljoprivrednog zemljišta za stambenu izgradnju, infrastrukturne objekte i druge nepoljoprivredne svrhe;
identifikovanje, zaštita i uspostavljanje posebnih režima korišćenja agroekoloških dobara na lokalitetima/područjima sa izuzetnim prirodnim i kulturno-istorijskim vrednostima;
evidentiranje terena koji su ugroženi erozijom, primenom neadekvatne agrotehnike (smanjenje nivoa organskih materija, salinizacija, sabijanje i slično), prisustvom opasnih i štetnih materija u poljoprivrednom zemljištu i vodi za navodnjavanje, odlivom tečnog stajnjaka sa stočarskih farmi, neadekvatnim rukovanjem agrohemikalijama i slično;
uspostavljanje kontrole korišćenja/redukovanje upotrebe mineralnih đubriva i pesticida u biljnoj proizvodnji, uz istovremeno promovisanje metoda njihove integralne primene u procesima tehničko-tehnološkog unapređivanja poljoprivredne proizvodnje;
eliminisanje uticaja aerozagađenja i drugih štetnih agensa iz okruženja na plodnost poljoprivrednog zemljišta i zdravstveni kvalitet hrane;
poboljšanje kvaliteta poljoprivrednog zemljišta, uspostavljanjem sistematske kontrole plodnosti, kalcifikacijom kiselih zemljišta, izgradnjom sistema za navodnjavanje, primenom odgovarajuće agrotehnike i podrškom sprovođenju programa kompleksnog uređenja seoskih atara; i
očuvanje staništa i predeonih vrednosti otvorenog prostora, naročito u rubnim zonama urbanih centara.
1.2. Zaštita i korišćenje šuma, šumskog zemljišta i lovnih područja
Uređenje i korišćenje šuma i šumskog zemljišta sprovodiće se trajnim korišćenjem šuma na principima održivog razvoja.
U horizontu Prostornog plana predviđeno je povećanje šumovitosti područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga sa oko 30% na oko 37%, odnosno za oko 7%. Uvećanje stepena šumovitosti ostvariće se pošumljavanjem oko 400 km2 , odnosno do 2014. godine oko 65 km2, zemljišta najnižeg proizvodno-ekonomskog potencijala (pretežno 7. i 8. katastarske klase, posebno na terenima sa većim nagibom), površina ugroženih erozijom i slivova akumulacija.
Zaštita i održivo korišćenje šuma i šumskog zemljišta zasniva se na:
unapređivanju stanja šuma – obnavljanjem prirodnim putem, negom šuma, popunjavanjem retkih sastojina, popunjavanjem prirodnih sastojina i zasada, indirektnom konverzijom izdanačkih šuma u visoke, melioracijom degradiranih šuma u visokoproduktivne sastojine, direktnom konverzijom izdanačkih šuma lošeg kvaliteta i rekonstrukcijom nekvalitetnih degradiranih visokih šuma u kvalitetnije, podržavanjem prirodnog obnavljanja, negom mladih i srednjedobnih sastojina i zaštitom šuma (Tabela 12);
prioritetnom pošumljavanju 6.540 ha (u delu Mačvanskog okruga 200 ha, a u delu Kolubarskog okruga 6.340 ha);
zaštiti šumskog zemljišta od voda i erozije na 5.300 ha; i
zadovoljavanju odgovarajućih ekoloških, ekonomskih i socijalnih funkcija šuma.
Tabela 12. Predlog radova i mera za unapređenje stanja šuma
Vrsta rada (na godišnjem nivou) Obim radova Nega novopodignutih zasada 840 ha Prebirne seče 500 ha Seča šuma 270.000 m3 Obnova visokih šuma 2.560 ha Nega visokih šuma 15.000 ha Popunjavanje razređenih visokih sastojina 550 ha Rekonstrukcija visokih degradiranih šuma 140 ha Indirektna konverzija izdanačkih sastojina 500 ha Direktna konverzija izdanačkih šuma 200 ha Izgradnja šumskih saobraćajnica 30 km
U ostvarivanju planiranog unapređenja stanja postojećih šuma i povećanja površina pod šumama primenjivaće se sledeće mere:
zaštite šuma na površini od 139.383 ha – snimanje, praćenje pojave sušenja po stepenu, intenzitetu i pravcu širenja; protivpožarna zaštita; monitoring štetočina entomološkog i fitopatološkog porekla da bi se utvrdila prognoza napada i pravovremeno planirale i organizovale odgovarajuće mere zaštite u uslovima gradacije;
gazdovanje šumama – organizovanje čuvanja šume i forsiranje mera preventivne zaštite kako se ne bi narušila biološka i ekološka stabilnost šuma; zabrana ispaše na površinama gde je proces obnavljanja u toku i u šumskim kulturama (prema planu gajenja šuma); zaštita podmladka od divljači (posebno je važna u degradiranim sastojinama); uređenje sečišta, saniranje vetroloma i snegoloma; održavanje postojećih i izgradnja novih protivpožarnih pruga; kontrolisano korišćenje šumskih plodova i lekovitog bilja; racionalno korišćenje ukupnih proizvodnih potencijala šuma; i
upravljanje šumama – stvaranje efikasnog sistema podrške privatnim vlasnicima šuma (podrškom osnivanja malih i srednjih preduzeća i kompenzacijama od strane države ili korisnika za štete usled ograničenja u korišćenju šuma i šumskih područja); usklađivanje osnova i programa gazdovanja šumama i planiranog razvoja turizma i vodoprivrede, kao i sa režimima zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara.
Održivo korišćenje lovnih područja, razvoj lovstva i upravljanje lovištima sprovodiće se: očuvanjem i unapređivanjem populacije gajenih vrsta divljači (po brojnosti i strukturi, prema dinamici populacije i stepenu korišćenja); unošenjem divljači iz uzgajališta u lovišta (ravnomernije u odnosu na prostor; pravilnije u odnosu na uzrast, vreme i način prihvatanja, pre svega fazanske divljači; repatrijacija autohtonih vrsta na njihova staništa); poboljšanjem stanišnih uslova (uvećanjem stepena šumovitosti, podizanjem prirodnih skloništa za divljač); podizanjem lovnouzgojnih i lovnotehničkih objekata (hranilišta za dlakavu divljač, hranilišta za pernatu divljač, prihvatilišta, visoke i niske čeke/osmatračnice, solišta, pojilišta, lovno turističkih objekata); stalnim monitoringom populacija divljači; usklađivanjem lovne i ostalih delatnosti u lovištu; organizovanjem lovnog turizma, edukacijom lovnih stručnjaka i lovaca u cilju zaštite i uzgoja divljači, i drugo.
Zaštita voda
Zaštita kvaliteta voda zasniva se na:
zaštiti izvorišta regionalnih sistema za snabdevanje vodom naselja – vodotoka u zoni postojećih i planiranih akumulacija na Valjevskim planinama (Ribnica, Jablanica, Sušica, i drugi vodotoci) i aluviona Podrinja, Mačve i Posavine u I i I/II klasi kvaliteta, kao i svih lokalnih izvorišta na području Prostornog plana; dovođenju i održavanju voda Drine, Jadra i Kolubare do Lajkovca u IIa klasi kvaliteta; uspostavljanju i sprovođenju režima sanitarne zaštite izvorišta, posebno akumulacije „Stuborovni” (u formiranju) i lokalnih izvorišta; očuvanju i unapređenju vodenih ekosistema i povećanju njihove biološke raznovrsnosti;
održivom korišćenju lokalnih izvorišta u skladu sa sledećim pravilima: eksploatacija aluvijalnih izvorišta sme da se obavlja samo do granica do kojih formiranje depresionog levka ne ugrožava ekološke i druge uslove u okruženju; zahvatanje iz izvorišta površinskih voda sme da se obavlja samo do granice koja ne ugrožava protočnost vodotoka nizvodno od zahvata (što se definiše vodnim uslovima, ali generalno ne sme da bude manja od tzv. male mesečne vode obezbeđenosti 80%);
racionalnom korišćenju voda za tehnološki proces (kada nije potreban kvalitet vode za piće – voda za rashladne sisteme, za grube procese pranja u procesu proizvodnje i slično) zahvatanjem iz aluviona, koji se ne koriste niti se planiraju za snabdevanje vodom, i iz vodotoka Drine, Save i Kolubare, pod uslovom da se obezbedi minimalni održivi protok nizvodno od vodozahvata; kao i smanjivanjem specifične potrošnje vode za tehnološke potrebe prečišćavanjem i recirkulacijom vode;
primeni organizaciono-ekonomskih mera koje obuhvataju: sprečavanje i smanjenje zagađenja voda (primena propisa o transportu opasnih materija u zoni izvorišta, zabrani stavljanja u promet opasnih i zagađujućih supstanci za koje postoji zamena kao što su nerazgradljivi deterdženti, materije sa dosta fosfora i azota koji ostanu u otpadnoj vodi; i drugo); primenu naknada za zagađivanje otpadnih voda čija visina mora da bude veća od troškova prečišćavanja otpadnih voda; uvođenje monitoringa kvaliteta voda; razvoj industrija koje ne zahtevaju veće količine tehnološke vode i ne proizvode veće količine otpadne vode u slivovima izvorišta republičkog značaja; i drugo;
primeni vodoprivrednih mera, koje podrazumevaju povećanje malih voda i upravljanje kvalitetom namenskim ispuštanjem čiste vode, što će biti omogućeno po završetku punjenja akumulacije „Stuborovni” koja omogućava potpuno godišnje, pa delom čak i višegodišnje, regulisanje protoka, to jest omogućava aktivno upravljanje stanjem kvaliteta vode u reci Kolubari uz primenu odgovarajućih tehnoloških mera zaštite; i
primeni tehnoloških mera koje obuhvataju potpunu sanitaciju naselja, obnovom i proširenjem kanalizacionih sistema i izgradnjom PPOV opšteg tipa u svim urbanim centrima i naseljima sa više od 5 000 ekvivalentnih stanovnika, prioritetno u naseljima koja su oslonjena na male vodotoke, i sanitacijom ostalih naselja, prioritetno u užim zonama zaštite izvorišta; u naseljima koja su oslonjena na male vodotoke neophodna su PPOV sa visokim stepenom prečišćavanja i produženom bioaeracijom kako bi se ostvario dosta strog zahtev izlaznog kvaliteta vode iz PPOV (BPK5 ≤ 4 mg O2/L), koji je potreban za ostvarenje tražene IIa klase voda malih vodotoka u malovodnim mesecima; industrije koje svoje otpadne vode upuštaju u gradsku kanalizaciju moraju ih prečišćavati do nivoa kvaliteta koji je u skladu sa Pravilnikom o maksimalno dopustivim koncentracijama opasnih materija koje se smeju ispuštati u kanalizacione sisteme naselja.
Zaštita od voda zasniva se na:
primeni hidrotehničkih mera: pasivinih mera zaštite – održavanjem nasipa, obaloutvrda i regulacionih radova duž Drine, Save (neophodna rekonstrukcija nasipa), Kolubare, i izvođenjem neophodne regulacije na pritokama reke Kolubare (Tamnavi, Ubu, Ljigu i Toplici) i reci Jadar, kao i obnovom drenažnih sistema za prihvatanje unutrašnjih provirnih i bujičnih voda u Mačvi, Posavini i Podrinju; aktivnih mera zaštite (akumulacije i retenzije) – ublažavanjem poplavnog talasa u akumulacijama „Stuborovni” i „Paljuvi Viš”, i planiranim kaskadama na Drini; kao i drugih mera zaštite koje obuhvataju tehničke, biotehničke i biološke radove;
primeni organizacionih mera za plansko uređenje i izgradnju naselja, zabranom i kontrolom izgradnje novih i širenja postojećih urbanih i ruralnih naselja, privrednih i infrastrukturnih objekata u zonama ugroženim od poplava (velikih voda verovatnoće 0,5%); i
uspostavljanju kontrole i planskog usmeravanja eksploatacije građevinskih materijala iz rečnih korita, prioritetno Drine, u skladu sa principima kontrolisanog upravljanja rečnim nanosom, to jest normalizacije režima pronosa nanosa u cilju ublažavanja i otklanjanja morfoloških deformacija korita koje ugrožavaju regulacione objekte i mostove.
1.4. Održivo korišćenje geoloških resursa
Osnovno plansko opredeljenje jeste održivo korišćenje energetskih, metaličnih i nemetaličnih mineralnih sirovina na području Prostornog plana, koje će se usklađivati sa opštom koncepcijom korišćenja mineralnih resursa Republike Srbije.
Održivo korišćenje mineralnih sirovina zasniva se na:
otvaranju ležišta bornih i litijskih minerala u dolini reke Jadar i definisanju eksploatacionih rezervi na ostalim lokalitetima na kojima je istraživanje u toku;
definisanju rezervi viših kategorija na osnovu detaljnih geoloških i metalogenetskih istraživanja ležišta antimona u zoni Zajače, Krupnja, Rujevca i drugim zonama, olova i cinka u zoni Velikog Majdana; kao i na okončanju ostalih osnovnih i detaljnih geoloških, metalogenetskih i hidrogeoloških istraživanja;
stimulisanju otvaranja novih pogona za eksploataciju geoloških građevinskih materijala, pre svega na trasama budućih saobraćajnica;
revitalizaciji tehnoloških procesa u eksploataciji i metalurškoj preradi metaličnih mineralnih sirovina, pre svega modernizacijom flotacija;
primeni principa potpunosti i kompleksnosti koji podrazumeva iskorišćavanje osnovnih mineralnih sirovina iz ležišta, kao i svih pratećih komponenti koje se mogu rentabilno ekstrahovati, uz poseban naglasak na bočne i podinske stene ležišta koje se često mogu koristiti kao građevinsko-tehnički kamen ili u druge svrhe;
principu minimiziranja tehnogenog otpada i njegove transformacije u tehnogenu sirovinu koja se koristi u odgovarajućem proizvodnom procesu;
kontrolisanju postojećih odlagališta jalovine, sa ciljem održavanja kvaliteta površinskih tokova i njihove zaštite;
izbegavanju instaliranja novih preradnih kapaciteta (flotacije, topionice i slično) metaličnih ruda u blizini zaštićenih područja prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara i izvorišta vodosnabdevanja;
revitalizaciji prostora posle završetka eksploatacije mineralnih sirovina;
projektima koji minimalno ugrožavaju životnu sredinu, primenom tzv. „zelenog inženjerstva” i „tehnologije bez ili sa minimumom otpadaka”, naročito u novim pogonima za eksploataciju mineralnih sirovina;
stimulisanju rudarstva malih kapaciteta, odnosno optimalnog korišćenja malih ležišta, posebno retkih metala i kvalitetnijeg građevinsko-tehničkog kamena;
strategiji i dugoročnim planovima obrazovanja potrebnih kadrova za geološka istraživanja, rudarstvo, metalurgiju i druge relevantne struke, imajući u vidu i lokalne obrazovne institucije i strukture; i
dugoročnoj strategiji davanja istražnih prava i, prvenstveno, koncesija za istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, polazeći od republičkih i lokalnih interesa i uslova zaštite životne sredine.
Na osnovu službene evidencije katastra eksploatacionih polja koji se vodi u ministarstvu nadležnom za rudarstvo i energetiku, postojeća eksploataciona polja na području Prostornog plana prikazana su u Tabeli 13.
Tabela 13. Eksploataciona polja
R.b. Preduzeće Broj eksploatacionog polja Ležište Sirovina 1. Preduzeće Jugokop-Podrinje d.o.o, Šabac 495 Čiljković- Duge Šume krečnjak 2. Preduzeće Inter Kop d.o.o, Šabac 465 Volujac krečnjak 3. Preduzeće Inter Kop d.o.o, Šabac 503 Zablaće krečnjak 4. Top Kalk d.o.o, Vladimirci 403 Jazovnik krečnjak tgk 5. Kopovi UB a.d, Ub 439 Avala kvarcni pesak 6. Rudnici nemetala Valjevo 266 Čučuge pesak 7. Rudnici nemetala Valjevo 255 Čučuge nemetali 8. Niskogradnja UB, Ub 417 Bobija II Čučuge dolomit 9. Kopovi UB a.d, Ub 453 Boj Brdo keramičke gline 10. Rudnici nemetala Valjevo 162 Slatine kvarcni pesak i litske gline 11. Tamnavski rudnici lignita, Ub 57 ugalj 12. Gugnjevac d.o.o, Ub 449 Gugnjevac kvarcni pesak 13. Rudarsko energetsko industrijski kombinat Kolubara ,Vreoci 321A Zapadno polje ugalj 14. Tamnavski rudnici lignita, Ub 56 lignit 15. Trudbenik, Ub 440 Bogdanovica opekarska glina 16. Leon 513 Provalije kvarcni pesak 17. Auto Kop, Ljig 491 Kamenjak krečnjak 18. Iva Agrar, Lajkovac 535 Bajevac krečnjak tgk 19. OMG Inteks d.o.o, Brajkovac 533 Stepanje-Drenjak krečnjak tgk 20. LDV Kop, Beograd 517 Brdanjak krečnjak tgk 21. Iva Agrar, Lajkovac 458 Ostrež krečnjak 22. AD Kolubara IGM, Vreoci 282 Nepričava krečnjak 23. DOO Borverk 502, Slovac krečnjak 24. AD Kolubara IGM, Vreoci 553 Majdan-Ćelije krečnjak 25. Ljuša Trans d.o.o, Vreoci 449 Velika Stena krečnjak 26. Kopovi UB a.d, Ub 365A Bogovođa kvarcni šljunak i pesak 27. Kaolin ad, Valjevo 435 Palež kvarcni pesak 28. RO Granit Pešter, Ljig 310 Moravci tufovi 29. Industrija građevinskog materijala Granit 294 Ljuta Stena kod Slavkovice dacit 30. DR Granit Peščar, Ljig 152b Rujevac krečnjak 31. Preduzeće za proizvodnju Peščar, Ljig 152 Ljig mermerisani krečnjak 32. Rudist inženjering d.o.o. 486, Trnova kosa krečnjak 33. Ingrap-omni d.o.o. 563 Struganik krečnjak 34. AD Vojput, Subotica 457 Drenovac krečnjak 35. Ceraprom d.o.o. 547 Toplički vis krečnjak TGK 36. Kolubara – Osečenica 399 Rujevački Krš sirovina krečnjak 37. Rudnici i industrija vatrostalnog materijala 190 Divčibare magnezit 38. Kopovi UB a.d, Ub 365a Bogovađa kod Lajkovca kvarcni šljunak i pesak 39. Šumadija put d.o.o. 461 Zabrdica dolomit 40. Beksaton d.o.o. 441 Kozličić krečnjak 41. Autotransport d.o.o. Valjevo 519 Katića majdan krečnjak 42. Valjevo put a.d 529 Balinović dolomit 43. JP Kolubara – Rovni Valjevo 469 Stubo dolomit 44. Mineral kop d.o.o. 487 Ravnje krečnjak 45. Rudnici nemetala Valjevo 184 Valjevo kvarcni pesak 46. Rudnici nemetala Valjevo 146 kvarcni pesak 47. Čubrica kop d.o.o. 446B Čubrica krečnjak 48. Kamen nimbes d.o.o. 446A Krst krečnjak 49. Kat kompanija d.o.o. 532 Kamenitovac krečnjak tgk 50. Erozija Valjevo 370 Podbukovi kod Bačevca krečnjak 51. Bobija, Ljubovija 110 Ljubovija barit 52. Rudarsko metalursko hemijski kombinat olova i cinka Trepča 291 Tisovik Pb 53. Teko mining d.o.o. 290 Krš dacit 54. Drvofluorit d.o.o, Šabac 322 Vinogradi – Rujevac Sb 55. Rudnik olova i cinka Veliki Majdan 245 Veliki Majdan Pb, Zn, Cu 56. Stobeks d.o.o. 541 Amajić krečnjak 57. Zajača ing d.o.o, LoznicaDP Ravnaja, Mali Zvornik 490368 ČotBučevački potok mermerkrečnjak 58. MR mermer a.d. 436 Lisina kod Radalja mermer 59. Zajača, rudnici i topionica antimona, Zajača 15 Brasina, Krupanj Sb 60. Stanković granit d.o.o. 534 Peckovo brdo krečnjak tgk 61. Stanković granit d.o.o. 479 Ravnaja granodiorit 62. Zajača, rudnici i topionica antimona, Zajača 16 Centralni revir, Zajača Sb 63. Zajača, rudnici i topionica antimona, Zajača 306 Dolić Sb 64. Zajača, rudnici i topionica antimona, Zajača 14 Stolice Sb 65. Granodiorit – Krup d.o.o, Novi Sad 528 Gradac krečnjak tgk 66. JP Grad, Loznica 556 Voćnjak dolomit 67. Alas holding a.d, Šabac 505 Beli majdan kaolinitisani granit 68. Geocement d.o.o, Novi Sad 549 Vrančina – Babića majdan kod Gradojevića sirovina krečnjak tgk 69. Rudnici nemetala Tamnava, Koceljeva 160 Matića brdo keramička glina 70. Alas holding a.d, Šabac 347 Koceljeva glina 71. Hemijska industrija Zorka, Šabac 187 Damnjanovića brdo keramička i kaolinska glina 72. HK Zorka a.d. – nemetali i građevinski materijali 278 Jovanovića brdo glina 73. Alas holding a.d. 492 Zbegovi opekarska glina 74. Pro – kalk d.o.o. 397 Šeševica krečnjak 75 Kaolin Valjevo 392 Kranjani kaolinisana glina 76. Zanatsko preduzeće za proizvodnju preradu i usluge „Podgorac” 188 Valjevo keramička glina
Overene rezerve mineralnih sirovina na području Prostornog plana prikazane su u Tabeli 14.
Tabela 14. Overene rezerve mineralnih sirovina
R.b. Preduzeće Lokalitet Sirovina 1. Petro-Kop d.o.o, Šabac Čuljgovic Duge-Šume krečnjak, tgk 2. Inter-Kop, d.o.o, Šabac Varoško brdo-Metković krečnjak tgk 3. Inter-Kop, d.o.o, Šabac Volujac krečnjak 4. Inter-Kop, d.o.o, Šabac Zablaće krečnjak 5. Inter-Kop, d.o.o, Šabac Zablaće krečnjak 6. Top-Kalk d.o.o. Jazovnik krečnjak kao karbonatna sirovina 7. Kopovi a.d. Rezinac kvarcni livački pesak 8. Leon UB Gumnište kvarcni pesak 9. Leon UB Gumnište keramička glina 10. Kopovi a.d, Ub Avala kvarcni pesak 11. Kopovi a.d, Ub Čučuge kvarcni pesak 12. Niskogradnja UB Bobija 2 dolomit 13. Kopovi a.d, Ub Boj brdo keramička glina 14. Kopovi a.d, Ub Slatina keramička glina i kvarcni pesak 15. Kopovi a.d, Ub Slatina 4 kvarcni pesak 16. PB Rudarski basen Kolubara, Lazarevac Tamnava-Zapadno polje lignit 17. JP RB Kolubara- površinski kopovi Kolubarski basen polje F lignit 18. EPS, JP Rudarski basen Kolubara Tamnava-Istočno polje ugalj 19. Auto-Kop d.o.o, Ljig Kamenjak krečnjak tgk 20. Iva Agrar d.o.o, Lajkovac Baljevac krečnjak 21. OMG Inteks d.o.o, Brajkovac Stepanje-Drenjak krečnjak 22. LDV-Kop, Beograd Brdanjak krečnjak tgk 23. Iva-Agrar d.o.o, Lajkovac Ostreš krečnjak 24. Kolubara IGM Nepričava krečnjak 25. Granit Peščar, Ljig Vinogradi, selo Loznica kod Lajkovca krečnjak tgk 26. Borverk d.o.o, Lajkovac Slovac krečnjak 27. Kolubara IGM a.d. Majdan Čelije kod Lajkovca krečnjak kao tgk 28. RB Kolubara, Lazarevac, Jeremića Majdan krečnjak 29. Ljuša Trans d.o.o, Vreoci Velika Stena Pepenjevac krečnjak 30. Nemetali a.d; Valjevo Bogovođa kvarcni šljunak i pesak 31. Rudnik Nemetala a.d, Valjevo Bogovođa kvarcni šljunak i pesak 32. Granit peščar a.d, Ljig Ljuta stena Slavkovica dacit 33. Granit peščar a.d, Ljig Rujevac, selo Ba kod Ljiga krečnjak tgk 34. Rudinst inženjering, Beograd Trnova kosa krečnjak 35. Ingrap-omni d.o.o. Struganik krečnjak agk i tgk 36. Vojput a.d, Subotica Drenovac krečnjak kao tgk 37. Ceraprom d.o.o. Tolički Vis krečnjak tgk 38. Dont plus d.o.o. Jazine krečnjak 39. Kolubara – Osečina d.o.o, Mionica Rujevački krš krečnjak 40. Desunto d.o.o. Glavica – Bojinovići krečnjak kao tgk 41. Preduzeće Rakić DS d.o.o, Brankovina Bobije krečnjak 42. Beksaton d.o.o, Valjevo Kozličić krečnjak 43. Valjevo Put ad, Valjevo Balinović dolomit 44. JP Rovni Kolubara, Valjevo Stubo dolomit 45. Kompakt- Invest d.o.o, Beograd Ravnje krečnjak 46. Holcim d.o.o. Vučjak krečnjak tgk 47. Valjevoprevoz, Valjevo Čubrica krečnjak 48. Valjevoprevoz, Valjevo Krst krečnjak 49. Kat kompanija d.o.o, Valjevo Kamenitovac krečnjak tgk 50. Erozija a.d. Valjevo Podbukovi krečnjak 51. Alpina granit a.d. Krš dacit 52. Straževica kamenolom d.o.o, Straževica Krš dacit kao tgk 53. Stobeks d.o.o, Loznica Amajić krečnjak tgk 54. Ravnaja Mali Zvornik Bučevski potok krečnjak tgk 55. MR Mermer a.d, Mali Zvornik Lisina mermer 56. Grad Koop d.o.o, Beograd Granovine krečnjak 57. JP Grad Voćnjak dolomit 58. Zavod za poljoprivredu Loznica d.o.o. Dobrilovići – Tršić kod Loznice krečnjak kao karbonatna sirovina 59. Geocement d.o.o, Novi Sad Vrančina – Babića majdan kod Gradojevića krečnjak tgk 60. Alas holding d.o.o, Novi Sad Bele vode kod Donjeg Crnjeva keramička i opekarska glina 61. Zorka – nemetali a.d. Šabac Latkovac opekarska glina 62. Alas holding a.d, Novi Sad Jovanovića brdo keramička i opekarska glina 63. Alas holding a.d, Novi Sad Jovanovića brdo- unutrašnje odlagalište keramička i opekarska glina 64. Zorka – nemetali a.d, Šabac Zbegovi, keramička glina 65. Otpad – promet d.o.o, Koceljeva Klenovica 1 krečnjak 66. Otpad – promet d.o.o, Koceljeva Klenovica 2 krečnjak 67. Pro kalk d.o.o, Galović Šeševica kod Šabačke Kamenice krečnjak kao tgk 68. Kaolin a.d, Valjevo Kranjani – zapad sirovina kvarcni pesak 69. Kaolin a.d, Valjevo Kranjani – istok kvarcni pesak 70. Kaolin a.d, Valjevo Kranjani – Miličica keramička glina
Na području Prostornog plana ministarstvo nadležno za rudarstvo i energetiku odobrilo je izvođenje geoloških istraživanja mineralnih resursa na više lokaliteta prikazanih u Tabeli 15.
Tabela 15. Odobrenje za izvođenje geoloških istraživanja mineralnih resursa
R.b. Preduzeće Lokalitet Sirovina 1. PD „Naftna industrija Srbije” a.d, Novi Sad Odobreno izvođenje geoloških istraživanja južno od Save i Dunava, na istražnom prostoru koji se u registru istražnih prostora vodi pod brojem 1915. Nafta i gas 2. LithiumLi Balkan d.o.o. Petlovača-Šabac B, Li 3. LithiumLi Balkan d.o.o. Jalovik B, Li 4. LithiumLi Balkan d.o.o. Mrivska B, Li 5. Ultra Balkans d.o.o. Koceljeva B, Li 6. LithiumLi Balkan d.o.o. Raduša B, Li 7. Kopovi a.d. Rezinac kvarcni livčki pesak i keramičke gline 8. RB Kolubara d.o.o, Lazarevac Radljevo ugalj 9. EPS, RB Kolubara d.o.o. Radljevo- Sever ugalj 10. FGM Trudbenik, Ub Bogdanovića polje 1 opekarska glina 11. FGM Trudbenik, Ub Bogdanovica opekarska glina 12. FGM Trudbenik, Ub Bogdanovica 3 opekarska glina 13. Leon, Ub Provalije kvarcni pesak 14. Kvarc-Sand doo, Lazarevac Lipar pesak 15. Kaolin a.d., Valjevo Palež kvarcni pesak i šljunak 16. Porla trade d.o.o. Žuto brdo pesak 17. LithiumLi Balkan d.o.o. Ljig B, Li 18. LithiumLi Balkan d.o.o. Valjevsko- mionički basen B, Li 19. LithiumLi Balkan d.o.o. Lukavci (Divci) B, Li i prateće asocijacije 20. Šumadija put d.o.o, Ripanj Zabrdica dolomit kao tgk 21. Stone-Cop d.o.o, Valjevo Krstivojevića majdan kod Valjeva dolomit kao tgk 22. Beksaton d.o.o, Beograd Kozličić krečnjak tgk 23. Rio Sava exploration d.o.o. Osladić Li, V i prateći elementi 24. Autotransport d.o.o. Valjevo Katića majdan krečnjak 25. Empire Mining SR d.o.o Jablanka i Povlen Cu i prateći metali 26. Putevi AD Užice Stublički Visovi dijabaz 27. Valkan ehrloration and mining d.o.o, Beograd Tornička bobija Pb, Zn, Cu 28. Veliki Majdan d.o.o, Ljubovija Novakovići Zn, Cu 29. Koncern Farmakom MB, Šabac Rujevac Sb, Zn i prateći metali 30. Drvofluorit d.o.o, Šabac Vinogradi – Rujevac Sb 31. Koncern Farmakom MB, Šabac Rujevac 32. Veliki Majdan d.o.o, Ljubovija Veliki Majdan Pb, Zn 33. Novaković – Metali d.o.o, Ljubovija Mlakva i Kram Cu i prateća mineralizacija 34. Metalfer d.o.o, Sremska Mitrovica Boranjski granodioritski masiv Fe i prateći metali 35. Preduzeće Metalfer d.o.o, Sremska Mitrovica Majdani ruda gvožđa 36. Valkan exploration and mining d.o.o., Beograd Donja Trešnjica Pb, Zn, Au, Ag 37. Cherry minerals d.o.o. Donja Trešnjica Pb, Zn, Au, Ag 38. Preduzeće Zajača ing d.o.o, Loznica Čot – Trešnjica 39. Koncern Farmakom MB Zavorje, Štira, Brasina Sb, Pb, Zn 40. Stanković granit Peckovo brdo krečnjak 41. Stanković – granit d.o.o, Mali Zvornik Ravnaja granodiorit tgk 42. Koncern Farmakom MB Stolice – Kik – Dolić Sb 43. Preduzeće PGP arhitekton, Novi Sad Gradac krečnjak tgk 44. Farmakom MB, Šabac Ravnaja fluorit, Pb, Zn 45. Farmakom MB, Šabac Bela Crkva 46. Rio Sava exploration d.o.o, Beograd Jadar B, Li 47. Lithium Li Balkan d.o.o, Beograd Jadarski basen V, Li 48. Lithium Li Balkan d.o.o, Beograd Badanje V, Li i prateće asocijacije 49. Alas holding, Novi Sad Beli majdan kaoilinitisani granit 50. Adriatic mines d.o.o, Zemun Aluvion Lešnice i Cernice na području Cera kalaj i prateći metali 51. Kaolin a.d, Valjevo Brezaci keramička glina 52. Alas holding, Novi Sad Brezaci opekarska glina
Područje Prostornog plana je izuzetno atraktivno sa geološkog i rudarskog aspekta usled izrazitog bogatstva mineralnim sirovinama, tako da se broj istražnih i eksploatacionih polja stalno povećava.
Tabela 16. Istražna i eksploataciona polja podzemnih voda
R.b. Katastarski broj Naziv preduzeća Opština / Grad Lokalitet Tippodzemne vode Tip odobrenja 1. V-571 Elixir Food d.o.o. Šabac Izvorište firme Elixir Food d.o.o pitka voda Područje istraživanja 2. V-625 JKP Drina Mali Zvornik Izvorište u naselju Donja Trešnjica pitka voda Područje istraživanja 3. V-605 JP Direkcija za urbanizam, građevinsko zemljište, puteve i izgradnju Valjeva Valjevo Izvorište u selu Pauna termalna voda Područje istraživanja 4. V-662 ZMKR Aca Petlovača Šabac Izvorište u Petlovači pitka voda Područje istraživanja 5. V-568 JKP Vodovod Šabac Šabac Izvorište Mali Zabran pitka voda Područje istraživanja 6. V-690 VODAVODA d.o.o. Mionica Izvorište u ataru sela Gornja Toplica termalna voda Područje istraživanja 7. V-656 JP Vodovod i kanalizacija Loznica Loznica Izvorište Zelenika i Gornje polje pitka voda Područje istraživanja 8. V-617 PD Rudarski basen Kolubara d.o.o. Ub Izvorište Kalinić pitka voda Područje istraživanja 9. V-583 Semenarstvo d.o.o. Šabac Izvorište preduzeća Semenarstvo d.o.o. pitka voda Područje istraživanja 10. V-685 JP Direkcija za urbanizam, građevinsko zemljište, puteve i izgradnju Valjeva Valjevo Izvorište u naselju Divčibare pitka voda Područje istraživanja 11. V-611 Dunja D d.o.o. Mionica Izvorište preduzeća Dunja D pitka voda Područje istraživanja 12. V-579 Vindija d.o.o. Lajkovac Izvorište farme brojlera u Rukladama pitka voda Područje istraživanja 13. V-684 JP SRPC Milan Gale Muškatirović Valjevo Izvorište u turističkom naselju Divčibare pitka voda Područje istraživanja 14. V-695 Zorka Pharma Hemija d.o.o. Šabac Izvorište Zorka Pharma Hemija pitka voda Područje istraživanja 15. V-568 JKP Vodovod Šabac Šabac Izvorište Tabanović pitka voda Područje istraživanja 16. V-612 VODAVODA d.o.o. Mionica Izvorište u Gornjoj Toplici termalna voda Područje istraživanja 17. V-586 Opština Bogatić Bogatić Izvorište u Bogatiću (Bunar BB-1) termalna voda Područje istraživanja 18. V-631 JKP Vodovod Mionica Mionica Izvorište Ćekova česma u naselju Krčmar pitka voda Područje istraživanja 19. V-663 PD Rudarski basen Kolubara d.o.o. Ub Izvorište Paljuvi- Viš, Kolubara pitka voda Područje istraživanja 20. E-105 Gorenje aparati za domaćinstvo d.o.o. Valjevo Izvorište preduzeća „Gorenje aparati za domaćinstvo” d.o.o. pitka voda Eksploataciono polje 21. E-51 Termalna Rivijera d.o.o. Bogatić Izvorište termalne Rivijere, E-51 termomineralna voda Eksploataciono polje 22. E-60 Migros d.o.o. Ljig Izvorište Migros u Slavkovici podzemne vode Eksploataciono polje 23. E-29 PMV Tronoša Kragujevac Vrelo Devet Jugovića kod manastira Tronoša pitka voda Eksploataciono polje 24. E-71 Podgorina Frucht d.o.o. Osečina Izvorište Ostružnjačka reka-bunar Podgorina pitka voda Eksploataciono polje 25. E-3/1 D.D. PIK 7. juli Vladimirci Područje opštine Vladimirci, Bunar IBDc-1 termalna voda Eksploataciono polje 26. E-5/1 PUP Vrujci d.o.o. Mionica Područje Banje Vrujci (IE bunar BV-1) Gornja Toplica termomineralna voda Eksploataciono polje 27. E-13/list 442 Premium liquid d.o.o. Mionica Izvorište Gornja Topica (bunar B-2) pitka voda Eksploataciono polje 28. E/02 list 471 OD Eol Ivanjica Bogatić Izvorište u Selu Dublje (bunar IEBS3-1/2002) termalna voda Eksploataciono polje 29. E-41 MIONI d.o.o. – Novi Beograd Mionica Selo ključ (bunar Raj-4) podzemne vode Eksploataciono polje 30. E-17 Ključka Vrela Mionica Selo Ključ (Bunar Raj-3) pitka voda Eksploataciono polje 31. E-01/list 473 LA VERDURA d.o.o. Bogatić Bunar BB-2, naselje Beljište termalna voda Eksploataciono polje
2. Razvoj stanovništva, mreže naselja i javnih službi
2.1. Stanovništvo
U uslovima kada starenje stanovništva postaje glavna odrednica razvoja populacije i opadanja prirodnog priraštaja, realno je očekivati da u skorijoj budućnosti prirodna komponenta nastavi da ispoljava negativna kretanja započeta devedesetih godina prošlog veka, i da u većoj meri od mehaničkog priliva utiče na ukupan tok demografskih kretanja na području Prostornog plana. Migratorna komponenta će na duži rok odigrati presudnu ulogu u demografskom oporavku koji podrazumeva prosto obnavljanje stanovništva, odnosno njegove pozitivne kvantitativne promene. To ne isključuje potrebu hitnog sprovođenja mera za podsticanje rađanja i poboljšanja kvaliteta života podsticanjem zapošljavanja i poboljšanjem materijalnog položaja stanovništva, naročito mladog i fertilnog stanovništva.
Zadržavanje stacionarne populacije počivaće na jačanju polarizacijskog uticaja urbanih centara, pre svega Valjeva, Šapca i Loznice, zaustavljanju i promeni toka negativnih demografskih procesa i smanjenju siromaštva stanovništva različitim podrškama najnerazvijenijim opštinama, ruralnom i prigraničnom području. Očekuje se povećanje stepena urbanizacije područja koje će doprineti unapređenju obrazovne i ekonomske strukture stanovništva, s jedne strane, ali i nastavku migracija radno sposobnog stanovništva sa dela ruralnog područja, naročito u centralnom i južnom delu područja Prostornog plana.
Imajući u vidu porast udela starog stanovništva, uključujući i penzionisane povratnike iz inostranstva, potrebno je omogućiti punu integraciju i participaciju starijih lica u zajednici i prilagođavanje specifičnostima životnih uslova i potreba koje se javljaju u starosti, uz promovisanje međugeneracijske i intrageneracijske solidarnosti i pomoći sve brojnijim staračkim domaćinstvima sa jednim ili dva člana. U skladu sa već iskazanim trendom produžetka radne aktivnosti starijeg stanovništva u poljoprivredi, očekuje se da i u drugim delatnostima dođe do produženja efektivnog radnog veka, uz oslonac na realne mogućnosti obavljanja radne aktivnosti za stariju populaciju koja može biti ekonomski produktivna. Imajući u vidu broj izbeglih i interno raseljenih lica na području Prostornog plana, posebno pitanje tiče se kreiranja uslova za njihovo zadržavanje i nastavak integracije u ukupnu populaciju.
2.1.1. Projekcija stanovništva 2016. i 2025. godine
Planska projekcija stanovništva polazi od pretpostavke povećanja atraktivnosti područja za naseljavanje ostvarivanjem ključnih planskih opredeljenja, koncepcija i rešenja. Međutim, treba imati u vidu da u periodu naglašenog slabljenja populacionog rasta zbog smanjenja broja osoba u reproduktivnom periodu, uz sve mere podsticanja rađanja, rasta zaposlenosti, odnosno raspoloživih radnih mesta, nakon što bi se ostvarilo uvećanje broja dece, i dalje je potrebno da prođe dug vremenski period kako bi se dostigla njihova reprodukciona zrelost i tako doprinelo ubrzanju rasta ukupnog stanovništva. Imajući to u vidu, i uz pretpostavku da neće doći do obimnog spoljnog priliva migranata mlađih starosnih kategorija, u periodu do 2025. godine će se nastaviti opadanje broja stanovnika u oba upravna okruga (nešto bržim tempom u Kolubarskom nego u Mačvanskom upravnom okrugu) i u obuhvaćenim opštinama (gradovima). Prema projekciji, broj stanovnika na planskom području će opasti u apsolutnom iznosu za oko 9 000 stanovnika od 2011. do 2016. godine, odnosno za oko 25 000 stanovnika do 2025. godine, to jest za oko 5% u periodu od 2011. do 2025. godine (Tabela 17).
Tabela 17. Projekcija i indeksi promene broja stanovnika do 2025. godine
Opština, Grad,Upravni okrug,područje Prostornog plana Populaciono stanje Projekcija stanovništva Indeksi promene broja stanovnika
2.2. Mreža centara i naselja
2.2.1. Razvoj mreže naselja
Prema PPRS, na području Prostornog plana nalaze se tri centra nacionalnog značaja (Valjevo, Šabac i Loznica), dok su u neposrednom okruženju još tri (Sremska Mitrovica, Užice i Čačak). Ovi urbani centri su ujedno i centri funkcionalnih urbanih područja (u daljem tekstu: FUP). FUP Valjeva pripada opštini Mionica, sa pretpostavkom da će se proširiti i na opštinu Lajkovac (do 2020. godine). FUP Šapca pripadaju opštine Vladimirci i Bogatić, dok FUP Loznice pripadaju opštine Mali Zvornik i Krupanj. Opštine Ub i Ljig pripadaju FUP Beograda.
Koherentnija prostorno-funkcijska organizacija mreže naselja na području Prostornog plana zasnovana je na višestepenoj hijerarhiji centara u mreži naselja:
u prvoj hijerarhijskoj ravni su regionalni centri Valjevo i Šabac, sličnih funkcijskih kapaciteta čije zone uticaja dominiraju u okruzima i na području Prostornog plana;
u drugoj hijerarhijskoj ravni je subregionalni centar Loznica, koji integriše Mali Zvornik, Krupanj i Ljuboviju, a ima značaj u transgraničnoj saradnji. Obezbediće se podrška razvoju subregionalnih funkcija Loznice, naročito u domenu javnih službi i regionalnog razvoja, kao i decentralizacijom pojedinih poslova republičkih organa;
u trećoj hijerarhijskoj ravni su lokalni centri I reda: Ub i Lajkovac koji ostvaruju lokalni uticaj na naselja svojih opštinskih teritorija i integraciju sa beogradskom aglomeracijom;
u četvrtoj hijerarhijskoj ravni su lokalni centri II reda: Bogatić, Vladimirci, Koceljeva, Krupanj, Ljig, Mionica, Mali Zvornik i Osečina, koji ostvaruju lokalni uticaj na naselja svojih opštinskih teritorija i pojedina naselja susednih opština/gradova; i
u petoj kategoriji su mikrorazvojni centri u koje spadaju urbana i ruralna naselja koja su centri zajednica naselja sa opštim ili specifičnim funkcijama. Banja Koviljača, Banja Vrujci i turistički centar Divčibare su centri sa specifičnim turističkim funkcijama, koji imaju predispozicije da u budućnosti ostvare funkcije subregionalnog značaja.
Plansko opredeljenje je da funkcije mikrorazvojnih centara imaju gradski/opštinski supcentri, i naselja sa specifičnim funkcijama. Ostali značajni centri zajednica naselja biće utvrđeni prostornim planovima jedinica lokalnih samouprava. Ovim prostornim planom prepoznati su sledeći supcentri i naselja sa specifičnim funkcijama:
u gradu Valjevu – supcentri Popučke i Divci, i naselja sa specifičnim funkcijama: Divčibare (turizam), Brankovina (kulturno nasleđe), naselje Petnica (naučno-istraživački i turističko-sportsko-rekreativni centar) i naselje Taor (eksploatacija bakra i plemenitih metala);
u gradu Loznici – subcentri Lešnica, Banja Koviljača (specifična funkcija – banjsko mesto) i Zajača (rudarsko mesto), naselja sa specifičnim funkcijama Tekeriš i Tršić (kulturno-istorijsko nasleđe);
u opštini Ljig – naselja sa specifičnim funkcijama Belanovica (turizam i rekreacija), Slavkovica i naselje Ba (planinski turizam);
u opštini Mionica – naselja sa specifičnim funkcijama Banja Vrujci/Gornja Toplica (banjski turizam) i Struganik (memorijalni kompleks);
u opštini Osečina – naselje sa specifičnim funkcijama Pecka (zdravstveni turizam i dečiji rekreativni centar); i
u opštini Ub – naselja sa specifičnim funkcijama Dokmir (ribolov) i Paljuvi (rekreacija na vodi).
Funkcije mikrorazvojnih centara će u nekim slučajevima prevazilaziti opštinske/gradske granice i imati širi uticaj (između dve ili čak tri jedinice lokalne samouprave), shodno morfološkim predispozicijama terena, ali i tradicionalnim usmerenostima stanovništva.
Razvoj Kolubarskog lignitskog basena imaće znatnog uticaja na budući razvoj naselja u zoni planiranih rudarskih radova i u zoni uticaja površinskih kopova: Radljevo, Šarbane, Kalenić, Brgule, Stublenica i Paljuvi. Prostornim planom područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena utvrđeni su kriterijumi za organizovano (zajedničko) preseljenje stanovništva (oko 2 100 stanovnika), odnosno naselja ili delova naselja iz zone planiranih rudarskih radova. Opština Ub, u saradnji sa Privrednim društvom Rudarskog basena „Kolubara”, ponudila je organizovano preseljenje domaćinstava na lokacije u centralnoj i rubnoj zoni urbanog centra. Ova preseljenja odraziće se na buduću mrežu naselja u opštini Ub i bliže utvrditi prostornim planom jedinice lokalne samouprave.
2.3. Mreža javnih službi
Osnovno strateško opredeljenje jeste poboljšanje prostorne dostupnosti i obezbeđenje podjednakih šansi za korišćenje usluga javnih službi na području Prostornog plana, što omogućava jačanje društvene kohezije i održivosti. Za obezbeđenje višeg kvaliteta i poboljšanje dostupnosti usluga javnih službi na ruralnom području, to jest uslova za viši kvalitet življenja ruralnog stanovništva, od izuzetnog značaja je preduzimanje sledećih aktivnosti lokalnih samouprava: donošenje strateških dokumenata, definisanje prioriteta, uvođenje i širenje novih i prilagođenih oblika organizacije usluga javnih službi, uz podsticanje intersektorske saradnje (umrežavanje) svih relevantnih službi; uključivanje šireg kruga aktera u organizovanje usluga, naročito organizacija civilnog društva i udruženja građana u definisanje uslova, razvoj modaliteta i povećanje dostupnosti usluga od značaja za jačanje socijalne uključenosti i sigurnosti pojedinca i porodice; i definisanje uslova za uključivanje drugih izvora finansiranja (participacija korisnika u pojedinim uslugama sa definisanim kriterijumima i merilima za utvrđivanje cene usluga, donacije, fondacije i drugo).
Razvoj mreže usluga javnih službi zasnivaće se na postojećoj mreži objekata javnih službi i uspostavljanju i razvoju mobilnih usluga. Približavanje usluge mestu stanovanja („usluga ka korisniku”) jeste osnov za poboljšanje dostupnosti usluga od javnog interesa, naročito za stanovnike u slabije opremljenim naseljima. Mobilne usluge i službe mogu da pokriju veliki spektar usluga u osnovnom obrazovanju, primarnoj zdravstvenoj zaštiti, socijalnoj zaštiti, programima dokvalifikacije i prekvalifikacije, kulturi i drugim oblastima. Mobilne usluge obuhvataju vozilo sa odgovarajućom ugrađenom opremom i mobilne ekipe (mobilna stomatološka ordinacija, mobilna laboratorija, mobilna biblioteka, mobilna učionica sa kompjuterskom opremom i internetom, mobilni vrtić), koje periodično (jednom nedeljno, dvonedeljno, mesečno) dolaze u mikrorazvojne centre i koriste odgovarajući postojeći ili novi objekat. Ti objekti mogu da budu organizovani kao mali multifunkcionalni centri u kojima se mogu obavljati različite aktivnosti (pomenute mobilne usluge, aktivnosti lokalnih organizacija civilnog društva, programi za lokalno stanovništvo, i drugo). Većina postojećih objekata škola, domova kulture i zadružnih objekata, mogu da se prilagode za korišćenje kao multifunkcionalni centri.
Održivost mreže usluga javnih službi bila bi daleko veća ukoliko bi se potrebe za uspostavljanje mobilnih usluga sagledavale i definisale na nivou susednih opština/gradova, a u domenu socijalne zaštite, kulture i sporta, kao i na nivou okruga. Međuopštinskim partnerstvima i udruživanjem resursa povećava se mogućnost održivosti i trajnosti novopostavljenih usluga.
Načela jednakih šansi za ostvarivanje obrazovanja upućuju na neprekidno povećanje obuhvata predškolskog kontingenta ovim vidom obrazovanja i vaspitanja. Zbog nedovoljnog kapaciteta postojećih ustanova u odnosu na potrebe, kao i zbog očekivanog povećanja obuhvata dece predškolskog uzrasta, potrebno je planirati dogradnju postojećih ili izgradnju novih objekata. Takođe, potrebni kapaciteti predškolskih ustanova mogu se povećati i dugoročnim zakupom privatnih objekata, podsticanjem angažovanja privatnog sektora, njegovim umrežavanjem i pristupom javnim fondovima. Proširenje mreže objekata treba usmeravati na pojedina prigradska naselja i mikrorazvojne centre (centre zajednice naselja), a potrebni kapaciteti mogu se obezbediti korišćenjem viškova prostora u osnovnim školama ili drugim javnim objektima. Organizovan prevoz dece za pripremnu predškolsku nastavu (5,5 – 6,5 godina) do udaljenih škola trebalo bi da se organizuje u sklopu specijalizovanog prevoza đaka. U sistemu mobilnih službi treba podržati formiranje mobilnih, putujućih dečijih vrtića koji jednom ili dva puta nedeljno rade sa decom u seoskim naseljima sa malim brojem dece. U svim oblicima organizovanja neophodno je obezbediti uslove (posebne programe) za uključivanje dece sa posebnim potrebama (uz obezbeđivanje specijalizovanog prevoza), kao i romske dece.
Postoje dva ključna problema u oblasti osnovnog obrazovanja na području Prostornog plana. Prvi, sve gradske škole rade u dve smene. Treba očekivati da će se prihvatiti evropski standardi u pogledu radnog vremena osnovnih škola i da će se nastojati na organizovanju rada škola u jednoj smeni, u režimu celodnevne nastave i/ili nastave sa produženim boravkom. To bi svakako doprinelo povećanju bezbednosti dece i uspešnosti njihove socijalizacije. Drugi problem se odnosi na potrebu podizanja kvaliteta nastave i opremljenosti škola u seoskim područjima. Specifični problemi osnovnog obrazovanja u seoskim naseljima (mali broj učenika, uglavnom podstandarni uslovi u pogledu opremljenosti objekata, organizacija nastave u kombinovanim odeljenjima), mogu se rešavati na različite načine, ali uvek koordiniranim aktivnostima republičkih i lokalnih vlasti. Neophodno je aktivno uključivanje korisnika i njihovih roditelja u izboru i primeni modaliteta prilagođenih osobenostima lokalnih sredina. U rešavanju ovog problema se, za sada, vide dva moguća rešenja. Prvo, ukrupnjavanje osnovnih – područnih škola, što podrazumeva: rekonstrukciju pojedinih objekata i odgovarajuće opremanje savremenim nastavnim i drugim sredstvima; i obezbeđivanje pouzdanog, redovnog specijalizovanog đačkog prevoza koji će svakodnevno prevoziti učenike od mesta stanovanja do škole. Jedna od opcija je otvaranje internata, pri školi ili organizovanje privatnog smeštaja na prihvatljivoj dnevnoj distanci od škole. Drugo rešenje je zadržavanje postojeće sheme područnih škola sa uvođenjem novih programa kojima bi se poboljšao kvalitet nastave u ovim školama (uvođenje mobilnih nastavnih ekipa koje bi bile specijalizovane za pojedine programe, osmišljenim ekskurzijama i programiranim višenedeljnim boravkom učenika u drugim školama, i drugo).
Prostore osnovnih škola treba, po potrebi, aktivirati za korišćenje drugih kompatibilnih aktivnosti od interesa za unapređenje socijalnog i kulturnog života u naselju. To je naročito značajno za manja naselja, kao i za područja u kojima nedostaju prostor/objekti za organizaciju drugih usluga (predškolska nastava, organizovanje centara kontinuiranog učenja i prekvalifikacije, odnosno dokvalifikacije i drugih aktivnosti usmerenih na poboljšanje nivoa obrazovanja i radne kompetencije stanovnika, dnevni boravak za stare, aktivnosti organizacija civilnog društva, prostori za okupljanje omladine, za gostovanja i kulturne aktivnosti, i drugo).
Predstoji usklađivanje obrazovanih programa na nivou srednjeg obrazovanja sa profesionalnim kvalifikacijama potrebnim za razvoj opštine/grada i susednih opština/gradova, uključujući promociju i podršku razvoju odgovarajućih strukovnih škola (srednjih i visokih). Predviđeno je povećanje obuhvata kontingenta mladih srednjoškolskim obrazovanjem, sa sadašnjih oko 70%, na 80%. Perspektivno bi trebalo ostvariti potpuni obuhvat generacija od 14 do 18 godina srednjim obrazovanjem. Tome bi trebalo fazno prilagođavati kapacitete objekata srednjeg obrazovanja, razvoj ustanova koje povećavaju gravitaciono područje srednje škole i fakulteta (internati, đački i studentski domovi, umrežena ponuda privatnog smeštaja, kampus sistemi organizovanja srednjeg i visokog obrazovanja i slično). Plansko opredeljenje je stimulisanje povećanja obrazovnog nivoa građana iz seoskih područja, budući da bez obrazovanog i kvalifikovanog kadra ne može doći do kvalitativnog restrukturiranja ekonomskog i socijalnog razvoja sela. Objekti visokog obrazovanja danas postoje u Šapcu i Valjevu, ali ne treba isključiti mogućnost njihovog organizovanja i u drugim naseljima ukoliko lokalne sredine i privatan sektor prepoznaju svoj interes i podrže formiranje centara višeg i visokog obrazovanja i pratećih sadržaja.
Viši kvalitet zdravstvene zaštite i obezbeđivanje pravičnog i jednakog pristupa za sve stanovnike podrazumeva prilagođavanje rada zdravstvenih službi potrebama i specifičnostima lokalnih sredina. U tom smislu, postojeća mreža objekata primarne zdravstvene zaštite u opštinama/gradovima na području Prostornog plana zahteva rehabilitaciju. Obezbeđivanje veće dostupnosti usluga stanovništvu na ruralnom području podrazumeva organizovanje mobilnih zdravstvenih timova, uključujući i formiranje multidisciplinarnih timova povezivanjem primarne zdravstvene zaštite (dom zdravlja) sa institucijama socijalne zaštite (centar za socijalni rad) i apotekarske ustanove. Podizanje kvaliteta i dostupnosti usluga treba podržati i uključivanjem nevladinog sektora u sistem zdravstvene zaštite, uz subvencioniranje i podsticanje (merama poreske politike) programa promocije zdravlja, prevencije i primarne zdravstvene zaštite na ruralnom području, posebno za osetljive (žene, deca i mladi), siromašne i ugrožene grupe korisnika.
Postojeća mreža centara za socijalnu zaštitu omogućava racionalnu organizaciju usluga na području Prostornog plana. Neophodna je njena rehabilitacija, podizanjem kvaliteta objekata i usluga, proširenjem kapaciteta za nove sadržaje, unapređenjem postojećih i uvođenjem novih usluga, razvojem inovativnih programa socijalne zaštite, i drugo. Opšta orijentacija u reformi socijalne zaštite je uspostavljanje mreže vaninstitucionalnih oblika zaštite, razvoj preventivnih i komplementarnih programa usmerenih na korisnika i njihov životu u zajednici. Time se doprinosi većoj zaštiti i boljem kvalitetu života, posebno osetljivih društvenih grupa i pojedinaca. Podsticanje forme nestacionarnih i neinstitucionalizovanih oblika socijalne zaštite podrazumeva organizovanje usluga na malom gravitacionom području od mesta stanovanja (na nivou lokalne zajednice – mesna zajednice), kao i različitih tipova dnevnog boravka za lica kojima je potreban odgovarajući vid zaštite i brige dok su članovi porodice odsutni (deca sa posebnim potrebama i razvojnim smetnjama, stariji članovi porodice i slično). Takvi prostori mogu da prime i druge funkcije, kao što je priprema hrane/obeda po subvencioniranim cenama. Moguće je angažovanje volonterskog rada različitih generacija i podsticanje različitih vidova intergeneracijske i unutargeneracijske komunikacije, solidarnosti i podrške.
Potrebe za različitim oblicima zaštite starih povećavaće se najmanje iz sledećih razloga: već sada je prosečna starost stanovništva veoma visoka, naročito u seoskim naseljima, a demografske projekcije ukazuju na nastavljanje trendova starenja stanovništva; i povećava se udeo staračkih (samačkih i dvočlanih) domaćinstava koja će sve teže rešavati tekuće probleme svakodnevnog života (snabdevanje, zdravstvena zaštita, druge vrste usluga i slično). Lokalna samouprava, u saradnji sa privatnim sektorom, može da ponudi različite modalitete smeštaja, zaštite i brige penzionerima i starim licima (mobilne ekipe koje bi radile na neprofitnoj osnovi, zajednice stanovanja starih ljudi, modifikovani tipovi domova za stare i forme doživotnog izdržavanja, uz kontrolu i superviziju nadležnih službi i specijalizovanih organizacija), koje bi bile ekonomski isplative i održive. Važan segment u organizovanju socijalnih usluga je širenje različitih oblika podrške organizacijama civilnog društva. Aktivnosti organizacija civilnog društva u organizovanju pojedinih oblika socijalne podrške (projekat sigurna kuća, zaštita od nasilja u porodici, dnevni boravci za stare i lica sa dodatnim potrebama, kućna nega i slično) treba podržati, naročito u obezbeđenju prostornih uslova (subvencionisane zakupnine i slično). U cilju racionalizacije, pojedine usluge (zbrinjavanje samohranih roditelja, privremeno zbrinjavanje porodica sa socijalnim potrebama, i drugo) moguće je organizovati i na međuopštinskom nivou.
Očuvanje kulturnog identiteta i diverziteta područja Prostornog plana ostvariće se preko regionalnih i lokalnih programa razvoja kulture i integrisanjem kulturno-obrazovnih i drugih intersektorskih programa. Priprema i ostvarivanje ovih programa zahteva i rehabilitaciju, umrežavanje i modernizovanje postojećih ustanova kulture, intersektorsku saradnju, kao i aktivno uključivanje privatnog i neprofitnog sektora. Težište razvoja kulture u lokalnim zajednicama je razvijanje i podsticanje modela prilagođenih osobenostima i potrebama lokalnih zajednica. Programi i aktivnosti kulture će imati veći stepen recepcije ukoliko budu prepoznavali specifične potrebe i osobenosti lokalnih sredina, što podrazumeva organizacione forme koje će moći da prime raznovrsne aktivnosti (na primer, multifunkcionalni centri). Decentralizacija se neće zasnivati samo na difuziji sadržaja od urbanih ka ruralnim zonama, nego i na podsticanju lokalnih inicijativa i stimulisanju organizovanja kulturnih aktivnosti prilagođenih potrebama i interesima lokalnog stanovništva. Formiranjem multifunkcionalnih centara u seoskim naseljima, povećava se dostupnost raznim vidovima kulturnih aktivnosti i programa za sve generacije.
U mreži sportsko-rekreativnih objekata na području Prostornog plana treba povećati kvalitet i opremljenost pojedinih objekata i sportskih terena, pretežno na ruralnom području. Evidentna je zanemarenost sportskih i rekreativnih aktivnosti koje čine temelj zdravih stilova života kod gotovo svih generacija: predškolske dece, učenika osnovnih škola, studenata i odraslih građana. U tom smislu potrebno je usmeravati investicije, planirane za sport i rekreaciju, na školski sport. Očekivano povećanje celodnevne nastave u osnovnim školama, širenje prakse produženog boravka i prelazak škola na rad u jednoj smeni, stvoriće uslove da škola (osnovna i srednja) postepeno postane centralna sportsko-rekreativna institucija. U školama kojoj se mogu organizovati usklađeni programi za učenike i roditelje, u kombinovanom neprofitnom i samofinansirajućem modelu, i u partnerstvu lokalne vlasti, organizacija civilnog društva i školskih uprava. S obzirom na značajne potencijale za razvoj različitih vidova turizma, moguće je uključiti rekreaciju i sport lokalne sredine u turističku ponudu.
Polazeći od planskih opredeljenja ovog prostornog plana, mreža objekata i usluga javnih službi razrađuje se i utvrđuje prostornim planovima jedinica lokalne samouprave.
3. Prostorna organizacija privrede
3.1. Održivi razvoj privrede
U realizaciji održivog privrednog razvoja područja Prostornog plana mogu se očekivati značajni uticaji faktora iz šireg regionalnog okruženja, među kojima su najvažniji: trajanje i dubina delovanja ekonomske i finansijske krize, brzina integracija u Evropskoj uniji, evropske okvire i standarde, dostupnost i korišćenje sredstava evropskih i regionalnih fondova, dinamika i priliv stranih direktnih investicija, dinamika strukturnih promena, politika konkurentnosti privrede i prostora, međuregionalna, unutarregionalna i susedska privredna saradnja; institucionalno i organizaciono prilagođavanje; i drugo.
Koncepcija teritorijalnog razvoja privrede zasniva se na oporavku dela privrednih aktera, ubrzanju reformskih procesa koji se odnose na restrukturiranje, modernizaciju preduzeća, osnivanje novih malih i srednjih preduzeća, standardizaciju proizvodnje, rast konkurentnosti, obezbeđenje infrastrukturnih uslova i kompetentnog kadra.
Koncept podrazumeva valorizaciju i aktiviranje teritorijalnog kapitala u manje razvijenom području i stvaranje kvalitetne privredne i socijalne infrastrukture, radi smanjivanja neravnomernosti u nivou razvijenosti, zaostajanja u razvoju, siromaštva, izolovanosti i slabe pristupačnosti dela područja. Zbog toga se očekuje primena osnovnih instrumenata ekonomske i prostorne integracije nerazvijenog dela područja – razvoj krupne regionalne infrastrukture i izgradnja regionalne industrijske/privredne infrastrukture (industrijskih zona, slobodnih zona i parkova) kao preduslova aktiviranja kreativnih resursa, kao i razvoj pogodnih upravljačkih mehanizama, institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstava za koordinaciju sektorskih politika i projekata u prostorni okvir na regionalnom i subregionalnom nivou. Značajnu ulogu treba da ostvari formiranje regionalnih klastera u prehrambenom, metalskom i hemijskom kompleksu, namenskoj industriji, drvopreradi, preradi papira i plastike, turizmu, poljoprivredi, i drugim kompleksima. Oslonac na kreativne resurse i koncept industrijskog razvoja trebalo bi da omogući kvalitativnu promenu u razvoju ekonomije.
Dugoročne razvojne perspektive i opredeljenja održivog razvoja privrede su:
razvoj prerađivačke industrije rastom konkurentnosti proizvodnje, jačanjem preduzetništva i formiranjem malih i srednjih preduzeća u kompleksu hemijske i farmaceutske industrije (pretežno na području Šapca), kompleksu metalske i elektroindustrije (metaloprerada, mašine, aparati, oprema, i drugo), prehrambenom kompleksu, tekstilnoj, namenskoj industriji, proizvodnji papira, preradi gume i plastike, proizvodnji električne energije, eksploataciji i preradi nemetala i građevinskih materijala, tradicionalnim granama (proizvodnja obuće, plastike, drvnoprerađivačka i grafička industrija, i drugo);
poljoprivreda, prerada poljoprivrednih proizvoda i ribarstvo, zasnovani na efikasnoj primarnoj proizvodnji, izgradnji mini farmi i malih pogona za preradu mesa, mleka, voća, povrća, ribe, razvoju stočarstva, povrtarstva, ratarstva, voćarstva, povećanju veličine poseda, brendiranju proizvoda, udruživanju proizvođača, jačanju komercijalnih gazdinstava i standardizaciji proizvodnje, obezbeđenju stručne podrške, motivisanju mladih, sinergiji sa turizmom kroz plasman proizvoda, i drugo;
turizam zasnovan na boljem i održivom korišćenju raspoloživih potencijala za razvoj preovlađujuće celogodišnje i integrisane turističke ponude;
dalji razvoj eksploatacije i prerade uglja, intenzivnije korišćenje hidroenergije i obnovljivih izvora energije;
dalji razvoj sektora eksploatacije i prerade mineralnih sirovina, pre svega razvoj novih kapaciteta i eko-restrukturiranje kompleksa eksploatacije i prerade nemetala (kaolina, keramičarskih i opekarskih glina, kvarcnog peska, fluorita, antimona, jadarita, tehničkog i građevinskog kamena, olova i cinka, peska i šljunka, i drugo), u skladu sa principima održivog razvoja;
razvoj građevinarstva (podržan prisustvom značajnih proizvođača građevinskih materijala);
unapređenje saobraćajnih i skladišno-logističkih usluga, boljim korišćenjem geosaobraćajnog položaja područja, pružanjem transportno-logističkih usluga, snabdevanjem regionalne privrede sirovinama i repromaterijalom, za plasman dela industrijskih i poljoprivrednih proizvoda u širem regionalnom okruženju, transport i distribuciju roba široke potrošnje i veleprodaju. Planira se bolje korišćenje kapaciteta međunarodne luke, slobodne zone i RTC u Šapcu, izgradnja skladišno-stovarišnih zona, i drugo;
razvoj i diverzifikacija profitabilnog sektora usluga, posebno informaciono komunikacione tehnologije, trgovine, poslova sa nekretninama, poslovnih, finansijskih, informatičkih, tehničkih, zanatskih, ličnih usluga, usluga javnih službi i komunalnih usluga (posebno na selu); i
razvoj vodoprivrede, šumarstva i lovne privrede, u skladu sa sektorskim planovima.
3.2. Prostorna organizacija industrije
Prostorna organizacija industrije zasniva se na:
uvažavanju nove industrijske politike države usklađene sa principima evropske industrijske politike, što podrazumeva primenu znanja i prodor inovacija, regionalnu strukturnu i kohezionu politiku, održivi industrijski razvoj (koncept održive proizvodnje, smanjenja pritiska na resurse, niskougljeničke proizvodnje), uvažavanje potreba i karakteristika svakog industrijskog sektora, uvažavanje lokacionih zahteva proizvodnog sektora i lokacionih uslova prostora;
unapređenju dostupnosti regiona razvojem saobraćajne, informaciono komunikacione tehnologije i druge infrastrukture, kvalitetom dostupnosti transportnim i logističkim terminalima, povećanjem pristupačnosti i povezanosti privrede sa susednim regijama, podizanju komunalne opremljenosti industrijskih lokaliteta (industrijske zone (u daljem tekstu: IZ), industrijskog parka, slobodnih zona);
obezbeđenju dostupnosti znanju, regionalnoj i urbanoj inovativnoj infrastrukturi (visokostručnom i visokoobrazovanom kadru, inovacionim centrima, razvojno-istraživačkim centrima, urbanim servisima i potrošačima);
aktiviranju novih lokaliteta i uvođenju novih prostornih/lokacionih modela industrijske infrastrukture (industrijska zona, industrijski park, slobodna zona, privredna/ preduzetnička zona, poslovni inkubator, regionalni klasteri malih i srednjih preduzeća, mešovite zone, i drugo);
boljem korišćenju postojećih privredno/industrijskih lokaliteta, revitalizaciji braunfild lokaliteta i racionalnom planiranju privredno-industrijskih lokaliteta u urbanim centrima; i
utvrđivanju policentrične prostorne organizacije industrije oslonjene na urbane centre, strateške razvojne zone i koridore, pojedina ruralna područja na razvijenom, nedovoljno razvijenom, devastiranom i pograničnom području.
U prostornoj strukturi industrije vodeću ulogu imaće i dalje postojeći privredno-industrijski urbani centri i razvojni koridori:
polifunkcionalni privredno-industrijski centri nacionalnog (i regionalnog) značaja srednje veličine – Valjevo i Šabac;
regionalni industrijski centar – Loznica;
opštinski privredno-industrijski centri sa manje od 1 000 zaposlenih u industriji – Lajkovac, Ub, Vladimirci, Osečina, Mionica, Koceljeva, Ljubovija, Krupanj, Ljig, Mali Zvornik i Bogatić;
subopštinski centri i druga manja naselja u kojima su locirani različiti privredni, proizvodni, turistički, uslužni i drugi sadržaji; i
specifični privredni centri – turistički, banjski, zdravstveni, rudarski, i drugi.
Prostorni razvoj novih proizvodnih kapaciteta i malih i srednjih preduzeća do 2025. godine usmeravaće se na sledeći način:
osnivanjem i izgradnjom planiranih privrednih i/ili industrijskih zona u urbanim centrima, i aktiviranjem novih prostornih modela smeštaja industrije i malih i srednjih preduzeća — industrijske zone, industrijski park, slobodna zona, biznis inkubator, mešovita privredna ili lučka zona, preduzetnička zona, BID zone Valjevo (zone unapređenog poslovanja – Business Improvement District); prednost imaju lokaliteti koji pružaju najpovoljnije uslove za stvaranje većih i srednjih industrijskih zona, lokaliteti uz postojeće industrijske zone (pretežno se nalaze u urbanim centrima, naseljima u blizini ukrštanja državnih putnih pravaca I i II reda, kao i na lokalitetima koji imaju povoljne uslove priključivanja na drumsku, železničku, energetsku i komunalnu infrastrukturu – grinfild lokaliteti);
korišćenjem lokacija u postojećim privrednim ili industrijskim zonama u urbanim centrima, aktiviranjem i poboljšanjem infrastrukturne opremljenosti postojećih lokacija i napuštenih objekata proizvodnih hala, skladišta, vojnih objekata, i drugog (braunfild lokaliteti);
podržavanjem disperzije malih i srednjih preduzeća na ruralnom području – obezbeđenjem zasebnih infrastrukturno opremljenih lokacija površine oko 2 ha za smeštaj pogona u naseljima koja imaju interes za razvoj, koja raspolažu realnim ekonomskim potencijalom i minimumom prostornih uslova;
izgradnjom mikro pogona na postojećem građevinskom području naselja, uz poštovanje pravila izgradnje i uređenja prostora i uslova zaštite životne sredine;
aktiviranjem novih rudarskih kopova, ležišta i/ili proširenjem postojećih lokaliteta.
Na osnovu podataka iz strateških razvojnih i planskih dokumenata gradova/opština, na području Prostornog plana predviđeno je 18 industrijskih zona i nekoliko ostalih lokaliteta površine oko 2.840 ha, kao i nekoliko većih rudarsko-energetskih lokaliteta površine 1.418 ha (tamnavski površinski kopovi). Industrijske zone su pretežno grinfild karaktera, uz manju površinu zona mešovitog i braunfild tipa (Tabela 18). Najveći deo grinfild lokaliteta predviđen je u urbanim centrima Valjeva, Šapca i Loznice (oko 2.000 ha ili 73,7%). Postoji mogućnost izgradnje industrijskih parkova u Valjevu (Holding korporacija „Krušik”), Loznici i Šapcu (sa slobodnom zonom). Pored Slobodne zone u Šapcu, moguće je osnivanje slobodnih zona u Loznici i Malom Zvorniku.
Preporučuje se stimulacija izgradnje industrijskih zona na nerazvijenom i devastiranom području na način da se ne ograničava alokacija u urbanim centrima na razvijenijem području, što se bliže utvrđuje prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalnih samouprava.
Tabela 18. Planirane veće privredno-industrijske zone na području Prostornog plana
GradOpština Zona P (ha) Politike lokacije Valjevo Industrijska zona Valjevo 1 i Valjevo 2 60 – 80 (14+30) U prvoj fazi biće aktivirano 14+30 ha od planiranih 60 – 80 ha. Zona se nalazi u istočnom delu urbanog centra, ograničena putem I reda Valjevo – Beograd, železničkom prugom i zaštitnom zonom reke Kolubare. Ima povoljan položaj, slobodne neizgrađene i relativno dobro infrastrukturno opremljene prostore, dobru saobraćajnu povezanost na železnicu, prisustvo carinske ispostave, mogućnost povezivanja na buduću gasovodnu mrežu, blizinu ostalih industrija; sa priključcima na vodovod i gradsku kanalizaciju. Potrebno je zaokruživanje infrastrukturnih instalacija na postojećem i planiranom delu površina i otklanjanje tzv. uskih grla (ograničenja zbog nemogućnosti ulaska većih teretnih vozila zbog visine mosta/nadvožnjaka od 3,5 m, ograničenja zbog priključka kanalizacione mreže u odnosu na lokaciju gradskog uređaja za prečišćavanje otpadnih voda, i drugo). Radi podizanja energetske efikasnosti u industriji, potrebno je obezbeđenje centralizovanog sistema grejanja, priključak na planiranu gasovodnu mrežu i sprovođenje mera zaštite životne sredine. Očekuje se zapošljavanje >2.000 radnika. Industrijska zona – kompleks „Stefil” 14 Braunfild lokalitet nakon stečaja „Stefila” sa 27.000 m2 izgrađene površine. grad Valjevo je vlasnik kompleksa. Revitalizacija, konverzija/promena namene dela kompleksa za razne privredne sadržaje. Industrijska zona holding korporacije „Krušik”, biznis inkubator 110+15 Locirana u severoistočnom delu urbanog centra pored saobraćajnice Beograd – Valjevo. U zoni su smešteni kapaciteti kompleksa metaloprerađivačke namenske industrije Holding korporacije „Krušik”. Zona je relativno dobro opremljena komunalnom infrastrukturom (saobraćajnice, priključci na vodovod, kanalizaciju, elektroenergetsku, PTT mrežu i informacionu mrežu, zaštitno zelenilo, parking); ali je pristup zoni samo drumskim saobraćajnicama. Potencijalna mogućnost osnivanja tehnološkog parka i osnivanje biznis inkubatora/inkubator centra/biznis inovativnog centra. Obučena i konkurentna radna snaga. Stvaranje povoljnih uslova za investiranje (IZ i Biznis inkubatora); promovisanje poslovnih aktivnosti u Biznis inkubatoru (kancelarijski prostori i radionice, zakup prostora niži od tržišne cene). BID zona Valjevo Nova BID zona u Tešnjaru je mešovitog karaktera – namenjena je za smeštaj preduzetničkih sadržaja, malih i srednjih preduzeća, raznih usluga, poslovnih aktivnosti i stanovanja. Nekoliko manjih preduzetničkih zona i lokacija u Valjevu i u okolnim naseljima 1,2 – 21 Beloševac, u koridoru DP I reda u naseljima Divci, Popučke, Iverak, Divčibare, i drugo – razvoj preduzetništva, novih malih i srednjih preduzeća, različitih privrednih sadržaja u skladu sa planiranim režimima zaštite i korišćenja prostora utvrđenim prostornim planom jedinice lokalne samouprave. Lokaliteti rudnika kvarcnog peska u Pepeljevcu, kaolinske gline u Miličinici – Neophodno je preduzimanje mera zaštite životne sredine. Intermodalni terminal i logistički centar Potencijalna lokacija intermodalnih terminala i logističkih centara u Valjevu. Šabac Industrijska zona „Severozapad” 921 Veliki grinfild lokalitet izuzetne lokacijske konkurentnosti, 600 ha u vlasništvu grada. Neizgrađeno građevinsko zemljište, predviđeno za izgradnju privredno-proizvodnih objekata, daje se u zakup na 99 godina. Zona je od centra udaljena 5 km, od autoputa Beograd – Zagreb 20 km, od železničke stanice 5 km, rečnog pristaništa na Savi 7 km. Zona raspolaže kompletnom infrastrukturom (prilazni put, vodovod, fekalna i atmosferska kanalizacija, visokonaponska elektromreža, distributivna gasna mreža, TT infrastruktura). Planira se smeštaj industrijskih pogona, usluga, zanatske proizvodnje, sajma, pijace, sporta i rekreacije, zabave. Industrijska zona „Istok” sa Slobodnom zonom 46 Grinfild lokalitet. Delimično iskorišćena. Nalazi se na 98 km plovnog puta reke Save, na pravcu puteva IB br. 26 i 28, povezana sa autoputem Beograd – Zagreb, povezana saobraćajnicom sa četiri trake i industrijskim kolosekom od 3 km. U zoni je sedište Carinarnice Šabac. Kompletno je infrastrukturno opremljena, izuzev gasnom mrežom. U sastavu ove zone locirana je i Slobodna zona a.d. na površini od 46 ha. Oko 31 ha slobodnog zemljišta namenjeno zakupu za razvoj novih malih i srednjih preduzeća i preduzetništva. Mogućnost osnivanja industrijskog parka. Međunarodna luka i logistički centar 56 Potencijalna lokacija intermodalnih terminala i logističkih centara u Šapcu. Luka, logistički centar i slobodna zona; pružanje transportnih i logističkih usluga. Ima: 19.329 m2 zatvorenog skladišno-proizvodnog prostora, 10.000 m2 otvorenog skladišnog prostora, pretovarna mehanizacija nosivosti 1,5 – 20 t, carinski terminal sa 8 km industrijskog koloseka, izgrađene interne saobraćajnice, TT infrastruktura, itd. Radna zona „Jug” – – Loznica Industrijska zona „Šepak” 900 (30) 30 ha zemljišta slobodno i pripremljeno za nove korisnike IZ; u I fazi je opremljeno 18,5 ha, dok se u II fazi trenutno izvodi opremanje još 64,1 ha. Predviđa se otvaranje oko 5 000 radnih mesta, pretežno u oblasti: prerađivačke, prehrambene, konditorske, tekstilne, hemijske industrije, metaloprerade i čistih tehnologija. Zona je namenjena izgradnji industrijskih objekata i privlačenju domaćih i stranih ulaganja. Planirana ulaganja u infrastrukturu zone su 8.000.000 evra, uz učešće sredstava republičkog budžeta. Perspektivno, planira se i formiranje industrijskog parka i slobodne zone u okviru ove IZ ili IZ „Viskoza”. Industrijska zona „Viskoza” Pretežno braunfild karaktera. Očekuje se oko 1 000 novih radnih mesta. Planira se osnivanje novih kapaciteta u oblasti: tekstilne proizvodnje, kartonske i druge ambalaže, proizvodnje ksantata, biodizela, deterdženata i drugih hemijskih proizvoda i proizvoda metaloprerade. Planira se korišćenje slobodnih objekata, postojeće infrastrukture, mašina, aparata i uređaja holding korporacija „Viskoza” d.o.o, za koje nisu zainteresovani strani i domaći investitori u procesu privatizacije. Predviđeno je učešće privatnog kapitala oko 70%. Planira se formiranje industrijskog parka i slobodne zone u okviru jedne od IZ. Lajkovac Industrijska zona „Lajkovac” 104,4 Razvoj malih i srednjih preduzeća; planirana izgradnja nedostajuće infrastrukture (industrijski kolosek, terminal za utovar-istovar, priključak na glavni dovod vode, glavni kolektor, deo saobraćajnica). Površinski kop „Tamnava-Zapadno polje”, PD „Kolubara” 618 Modernizacija i razvoj postojećeg kompleksa rudnika, povećanje proizvodnje uglja i planirana izgradnja nove termoelektrane. Moguće proširenje lokaliteta radi izgradnje: proizvodnih, transportnih, servisnih, skladišnih i drugih objekata na području basena. Planirana izgradnja nedostajuće infrastrukture (terminal za utovar-istovar, vodosnabdevanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda, elektrovodovi, saobraćajnice) i primena mera zaštita životne sredine. Ub Privredno-industrijska i nova industrijska zona u naselju Ub 119 Braunfild i grinfild lokaliteti na kojima je predviđeno infrastrukturno opremanje nedostajućim instalacijama i razvoj malih i srednjih preduzeća. Lokaliteti „Izoterma” i „Keruba” braunfild karaktera opremljeni infrastrukturom. Kompleks Termoelektrana „Kolubara B”, Kalenić 106,5 Planirano: završetak izgradnje Termoelektrane „Kolubara B”; modernizacija i razvoj postojećeg površinskog kopa „Tamnava-Zapadno polje”; povećanje proizvodnje uglja. Moguće proširenje lokaliteta radi izgradnje: proizvodnih, transportnih, servisnih, skladišnih i drugih objekata na području basena. Planirana izgradnja nedostajuće infrastrukture (terminal za utovar-istovar, vodosnabdevanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda, elekrovodovi, saobraćajnice). Primena mera zaštite životne sredine, Direktive IPPC i Direktive CCS. Rudarsko-energetski kompleks sa skladišnim, transportnim i drugim sadržajima 116,5 Površinski kop uglja „Radljevo” 800 Početak eksploatacije lignita 2014.godine. Rezerve uglja oko 450.000.000 t. Predviđa se zapošljavanje 1.180 – 1.580 radnika. Planirano raseljavanje 355 domaćinstava iz tri naselja, infrastrukture i saobraćajnice. Predviđene mere zaštite životne sredine. Ležišta kvarcnog peska (Čučuge, Avala, Slatina, Bogovađa) Mere zaštite životne sredine. Ljig Površinski kopovi granita u Slavkovici i mermernog krečnjaka u Ba − Eksploatacija i drobljenje, mlevenje i separacija granita, dacita i mermera i proizvodnja karbonatnih punila i aditiva, ukrasnog kamena. Aktivne mere zaštite životne sredine Kadina Luka Prerada krečnjaka, proizvodnja blokova, ploča, ivičnjaka, kocki i elemenata. Aktivne mere zaštite životne sredine. Mali Zvornik Industrijska zona 16 Razvoj i smeštaj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva; predviđa se mogućnost osnivanja slobodne carinske zone. Kamenolom „Ravnaja” − Proizvodnja kreča i kamenog agregata. Mere zaštite životne sredine. Vladimirci Industrijska zona 110 (7,62) Očekuje se aktiviranje kompleksa IN VITRO, površine 7,62 ha, 50.000 m2 izgrađene površine. Predviđa se izgradnja pristupnog puta dužine oko 450 m, izgradnja elektromreže i vodovodne mreže. Projekat formiranja industrijske zone u Vladimircima. Bogatić Industrijska zona „Bogatić”,Radna zona „Dublje” Grinfild i braunfild lokalitet. Zemljište je državno. Potrebna je rekonstrukcija dela postojeće infrastrukture i izgradnja novih objekata sredstvima republičkog budžeta. Predviđa se korišćenje geotermalnih voda. Koceljeva Industrijska zona 30 Zona se nalazi u pojasu obilaznice puta IB br. 26. Zona „Obilazni put” je potpuno infrastrukturno opremljena sredstvima nacionalnog investicionog plana. U zoni je locirano nekoliko stranih i domaćih pogona. Očekuje se zapošljavanje 300 radnika. Krupanj Industrijska zona i lokalitet 1,23,2 Obe raspolažu svom infrastrukturom. Prioritet je aktiviranje radne zone „Krupanjka”. Mionica Privredno-industrijska zona u Mionici − Razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva. Ljubovija Stara Ljubovija 50 Uređenje infrastrukture u industrijskoj zoni sredstvima republičkog budžeta. Očekuje se oko 200 zaposlenih.
4. Razvoj turizma, organizacije i uređenjaturističkih i rekreativnih prostora
Razvoj turizma na području Prostornog plana opredeljen je odredbama PPRS i Strategije razvoja turizma Republike Srbije. Prema PPRS, područje Prostornog plana pripada turističkom klasteru Beograd. Primarni turistički prostori su: kompleksna destinacija Valjevske i Podrinjske planine – Drina, sa znatnim učešćem celogodišnje ponude; međunarodni i nacionalni tranzitni i turing pravci i obalski prostori na Savi kao međunarodnom i na Drini kao nacionalnom vodnom putu; i međunarodni i nacionalni tranzitni i turing pravci na budućem autoputu za Crnu Goru i DP I reda. U neposrednom okruženju navedenih primarnih turističkih prostora su sekundarni turistički prostori regionalnog i lokalnog značaja. U primarne turističke prostore nacionalnog značaja svrstani su i: Valjevo kao gradski turistički centar, Banja Koviljača kao nacionalni, perspektivno međunarodni banjski centar i Banja Vrujci kao nacionalna banja (dok su ostali urbani centri i banje na području od regionalnog i lokalnog turističkog značaja). Prekogranična saradnja u turizmu predviđena je sa Republikom Srpskom/Bosnom i Hercegovinom. Prema Strategiji razvoja turizma Republike Srbije, područje Prostornog plana pripada većim južnim delom turističkom klasteru Zapadna Srbija, a manjim severnim delom klasteru Beograd, sa glavnim turističkim proizvodima: događaji/manifestacije, specijalni interesi, planine, zdravstveni turizam, ruralni turizam, nautika, poslovni turizam i gradski odmor. Prema ovoj strategiji, u prioritetne investicione projekte svrstan je samo centar Divčibare (II prioritet).
Prema prirodnim i stvorenim turističkim potencijalima i kriterijumima tražnje (posebno glavnog emitivnog centra Beograd), turistička ponuda područja Prostornog plana biće zasnovana na sledećim vidovima turizma/turističkim proizvodima:
planinski i klimatski turizam, sa dominantnom letnjom ponudom na svim Valjevskim i Podrinjskim planinama (klimatska rehabilitacija, planinarske i izletničke ture, jahanje, planinski biciklizam, paraglajding i drugi specijalni interesi); i zimskom ponudom na Povlenu, Maljenu i Bobiji (ski-škole i početnici u alpskom, nordijskom skijanju i snoubordu, lov i drugi specijalni interesi), uz seoski turizam, i drugo;
vodni i nautički turizam, sa letnjom ponudom na Savi, Drini (tok i Zvorničko jezero), na akumulacijama i u akva-kompleksima (kompletna nautika na Savi i laka nautika sa regatama na Drini, sportovi na vodi, specijalni interesi, i drugo); i sa celogodišnjom potencijalnom ponudom u akva-kompleksima na bazi geotermalnih voda Mačve i tople vode iz kolubarskih termoelektrana, uz banjski, seoski i druge vidove turizma;
banjski turizam, sa celogodišnjom (pretežno letnjom) ponudom u zdravstvenoj rehabilitaciji, zdravstvenoj i opštoj rekreaciji (posebno u banjama Koviljača i Vrujci, delom i u banjama Badanja, Radaljska i Ljig), uz vodni turizam, seoski turizam, specijalne interese i druge vidove turizma;
seoski turizam, sa celogodišnjom (pretežno letnjom) ponudom zasnovanom na tradicionalnim etno-ambijentima, eko-hrani i starim zanatima, posebno u zoni uticaja intenzivnijih turističkih destinacija (planinskih, vodnih i banjskih), uz specijalne interese i druge vidove turizma;
gradski turizam u Valjevu, Loznici i Šapcu i njihovoj neposrednoj okolini (uz inicijaciju u ostalim opštinskim centrima), sa celogodišnjom (pretežno letnjom) ponudom zasnovanom na poslovnom, manifestacionom i kulturnom turizmu, uz vodni turizam, specijalne interese i druge vidove turizma;
tranzitni i turing turizam, sa celogodišnjom (pretežno letnjom) ponudom, prvenstveno na pravcu budućeg autoputa za Crnu Goru i u koridoru Save, a zatim na pravcima DP I reda i Drine, kao i na pravcima panoramskih puteva i puteva kulture (kulturno-istorijske memorije, tradicionalne etno-kulture, i drugo), povezan sa svim navedenim vidovima turizma; i
turizam specijalnih interesa (ekoturizam, etnoturizam, lovni i ribolovni turizam, „mekši” i „tvrđi” oblici avanturizma u speleologiji, penjanju, paraglajdingu, zmajarenju, i drugo), povezan sa svim navedenim vidovima turizma.
Organizacija prostornog razvoja turizma na području Prostornog plana zasnivaće se na opredeljenju da su glavni turistički resursi područja zastupljeni na primarnim turističkim prostorima Valjevskih i Podrinjskih planina, Drine i Save. Ovi turistički prostori biće organizovani u sedam destinacija u sklopu turističkog klastera Beograda, od kojih su. tri primarne prostorne celine (Valjevske i Podrinjske planine – Drina); tri u sklopu primarnih međunarodnih i nacionalnih tranzitno-plovnih i turno turističkih pravaca i rečnih obala; i jedan u sklopu primarnog međunarodnog tranzitno-drumskog i turno turističkog pravca. Ove destinacije su:
Valjevsko-planinska destinacija na severnoj strani Valjevskih planina, u okviru grada Valjeva i opština Ljig, Mionica i Osečina u Kolubarskom okrugu (južna strana planina je u okviru Moravičkog i Zlatiborskog okruga), kao podcelina kompleksne destinacije Valjevsko-podrinjske planine – Drina. Ova destinacija obuhvata: Suvobor sa Rajcem i Slavkovicom, Maljen sa glavnim planinskim turističkim centrom Divčibare i lokalnim skijalištem, Povlen sa potencijalnim regionalnim ski-stadionom, vikend naseljima Mravinjci i Debelo Brdo i planiranim sadržajima na akumulaciji „Stuborovni” (turističko naselje na akumulaciji i podbranski akva-siti), planirani klimatsko-turistički punkt „Rožanj” na Sokolskim planinama, izletničko-planinarsku ponudu (panoramski put Rajac – Divčibare – Povlen – Jablanik – Sokolske planine, i drugo), lovišta (na Maglešu, Jablaniku i Medvedniku), kao i gravitirajuća planinska sela, prirodna i kulturna dobra. Predviđen je razvoj turističkih proizvoda: planinskog, seoskog i turizma specijalnih interesa (posebno izgradnjom grebenskog puta);
Valjevsko-podgorinska destinacija u Podgorini, u okviru grada Valjeva i opštine Mionica (Kolubarski okrug), kao podcelina kompleksne destinacije Valjevske i Podrinjske planine – Drina. Ova destinacija obuhvata: Valjevo kao gradski turistički centar i centar destinacije Valjevsko i Podrinjske planine – Drina, sa naglašenim javnim sadržajima (posebno kulturnim i sportsko-rekreativnim u funkciji turizma), banjski centar Banja Vrujci sa balneološkim i turističkim sadržajima, opštinski centar Mionica, kao i mesta i sadržaje kulturne i prirodne baštine u okruženju Valjeva (Brankovina, Petnica, manastiri, pećine, i drugo). Predviđen je razvoj turističkih proizvoda: poslovnog, gradskog, banjskog, manifestacionog, kulturnog i drugih vidova turizma;
Podrinjsko-planinska destinacija na Podrinjskim planinama pored Drine, u okviru opština Ljubovija, Mali Zvornik i Krupanj (Mačvanski okrug), kao podcelina kompleksne destinacije Valjevske i Podrinjske planine – Drina. Ova destinacija obuhvata: opštinski centar Ljubovija sa planiranim vodnim punktom na Drini i planinskim punktom na Bobiji (uz lokalno skijalište), opštinski centar Mali Zvornik sa planiranim turističkim naseljem i vodnim punktom na Zvorničkom jezeru, banjsko mesto Radaljska banja i izletničko-planinarsku ponudu Jagodnje i Boranje (nastavak panoramskog puta od Sokolskih planina prema Gučevu), kao i opštinski centar Krupanj, uz gravitirajuća sela, lokalitet Mačkov kamen, lovišta, ribolovne revire, i drugo. Predviđen je razvoj turističkih proizvoda: vodnog, planinskog, seoskog i turizma specijalnih interesa;
Podrinjsko – jadarska destinacija u donjem Jadru pored Drine, između Gučeva i Cera, pretežno u okviru grada Loznica (Mačvanski okrug), u sklopu Drine kao nacionalnog tranzitno-plovnog i turno turističkog pravca, sa primarnim resursima rečne obale i sekundarnim turističkim prostorom u zaleđu. Ova destinacija obuhvata: banjski centar Banju Koviljaču sa balneološkim i turističkim sadržajima, urbani centar Loznicu (sa naglašenim javnim službama i sadržajima u funkciji turizma, i planiranim sportsko-rekreativnim kompleksom na Drini), izletište na Gučevu, banjsko mesto Banja Badanja, kao i kulturnu i prirodnu baštinu u Jadru (posebno Tršić, memorijalni spomenici i manastiri), male planirane ribolovne i rekreativne punktove na Drini, uz gravitirajuća sela, lovišta, ribolovne revire, i drugo. Predviđen je razvoj turističkih proizvoda: banjskog, vodnog, gradskog, seoskog i turizma specijalnih interesa;
Podrinjsko – mačvanska destinacija u zapadnom delu Mačve uz donju Drinu, pretežno u okviru opštine Bogatić (Mačvanski okrug), u sklopu Drine kao nacionalnog tranzitno-plovnog i turno turističkog pravca, sa primarnim resursima rečne obale i sekundarnim turističkim prostorom u zaleđu. Ova destinacija obuhvata: opštinski centar Bogatić sa perspektivnim akvatičkim centrom na bazi geotermalnih voda, planirani nautički kamp sa marinom na ušću Drine u Savu, male planirane ribolovne i rekreativne punktove na Drini i delu Zasavice, kao i gravitirajuća sela i salaše, ribolovne revire, lovišta, i drugo. Predviđen je razvoj turističkih proizvoda: vodnog, seoskog i turizma specijalnih interesa;
Posavsko – mačvanska destinacija uz Savu, u okviru grada Šapca i opštine Vladimirci (Mačvanski okrug), u sklopu Save kao međunarodnog tranzitno-plovnog i turno turističkog pravca, sa primarnim resursima rečne obale i sekundarnim turističkim prostorom u zaleđu. Ova destinacija obuhvata: urbani centar Šapca (sa naglašenim javnim službama i sadržajima u funkciji turizma, i planiranim regionalnim sportsko-rekreativnim kompleksom na Savi), ribolovne i rekreativne punktove na Savi i uz Obedsku baru, kao i gravitirajuća sela i salaše, ribolovne revire, lovišta, i drugo. Predviđen je razvoj turističkih proizvoda: vodnog, gradskog (poslovnog i manifestacionog), seoskog i turizma specijalnih interesa; i
Kolubarsko – tamnavska destinacija na napuštenim kopovima Kolubarskog lignitskog basena, u okviru opština Lajkovac i Ub (Kolubarski okrug), u sklopu budućeg međunarodnog tranzitnog drumskog i turno turističkog pravca duž autoputa Beograd – Crna Gora, sa sekundarnim turističkim prostorom u zaleđu. Ova destinacija obuhvata: planirani rekreativni kompleks „Ub – Paljuvi” (sa akumulacijom „Paljuvi Viš”, podbranskim akvasitijem, jezerima i sportskim sadržajima u rekultivisanim kopovima i smeštajem u Ubu), i planirani rekreativni kompleks „Lajkovac – Jabučje” (sa kupalištem u Lajkovcu na bazi geotermalne i vode iz termoelektrane, sportskim terenima i vodenim površinama u rekultivisanim kopovima i smeštajem u Lajkovcu i Jabučju), uz gravitirajuća sela, lovišta, i drugo. Predviđen je razvoj turističkih proizvoda: izletničkog i stacionarnog, vodnog, seoskog i turizma specijalnih interesa.
Glavni uslovi za razvoj ovih destinacija su u integraciji proizvoda njihove ponude, podržanih međuopštinskom saradnjom, međuregionalnom saradnju sa susednim destinacijama u Republici Srbiji, a kod destinacija pod rednim br. 3) do 5) i saradnjom sa Republikom Srpskom/ Bosnom i Hercegovinom.
Ostali prostori na području Prostornog plana su od sekundarnog značaja za turizam, ili bez posebnog značaja. Izuzeci su pojedine ruralne enklave u brdovitim delovima grada Šabac (Pocerina) i opština Ljig (Belanovica), Osečina, Krupanj, Koceljeva, Vladimirci i Ub, sa lovištima i nekim drugim resursima za turizam specijalnih interesa, čija se disperzna ponuda ne može prostorno integrisati u navedenih sedam destinacija.
5. Infrastrukturni sistemi
5.1. Saobraćaj i saobraćajna infrastruktura
5.1.1. Putni saobraćaj
Izgradnjom planiranog autoputa Beograd – Južni Jadran ostvariće se kvalitetna veza istočnog dela područja Prostornog plana sa Panevropskim multimodalnim transportnim koridorom X koji povezuje zapadne delove Republike Srbije putem E-70 (granica Hrvatske – Beograd) i E-75 preko Beograda sa jugom (Niš – Leskovac – granica Makedonije) i priključnim vezama E-75 (Beograd – granica Mađarske) i E-80 (Niš – granica Bugarske).
Mrežu DP će i dalje činiti šest putnih pravaca I reda i 46 puteva II reda koji povezuju urbane centre i delove područja u obuhvatu Prostornog plana međusobno i sa urbanim centrima u okruženju, u prvom redu sa Beogradom, Sremskom Mitrovicom, Novim Sadom, Gornjim Milanovcem, Požegom i drugim urbanim centrima u Republici Srbiji i Republici Srpskoj.
Novom Uredbom o kategorizaciji DP iz 2013. godine zadržani su svi DP I reda i skoro svi DP II reda utvrđeni prethodnim kategorizacijama.
Poboljšanje saobraćajne dostupnosti, povećanje kapaciteta i poboljšanje nivoa saobraćajnih usluga na putnoj mreži ostvariće se primenom sledećih rešenja:
1. Revitalizacijom, rekonstrukcijom i modernizacijom državne putne mreže – Na osnovu analize tehničko-eksploatacionih karakteristika, a u cilju dovođenja u sklad sa njihovim širim značajem i formiranja efikasnog putnog saobraćajnog sistema, planira se:
modernizacija DP II reda – IIA 142 u dužini od oko 5,5 km (od granice grada Valjeva do sela Ubić na putu ka Valjevskoj Kamenici); IIB 327 u dužini od oko 14 km (od Grkovog brda prema granici sa opštinom Koceljeva); IIB 338 u dužini od oko 4,5 km (od sela Mravinjci do granice grada Valjeva); IIB 342 u dužini od oko 2,5 km (od granice sa opštinom Ub prema selu Popučke); IIB 361 u dužini od 4 km (od Bogovađe ka granici sa opštinom Ljig); IIB 364 u dužini od oko 4 km (od Belanovice ka Lazarevcu); IIB 358 u dužini od oko 8 km (od sela Kadina Luka prema granici sa opštinom Mionica); IIB 362 u dužini od oko 9 km (od Ljiga na severu ka granici sa opštinom Lajkovac); IIB 356 u dužini od oko 10,5 km (od sela Brežđe ka granici sa opštinom Ljig); IIA 175 u dužini od oko 20 km (od Mionice preko Krčmara do Divčibara); IIB 340 u dužini od oko 14,5 km (od Banjana do Čučuga); IIB 342 u dužini od oko 2,5 km (od granice sa gradom Valjevom prema Ubu); IIB 336 u dužini od oko 12 km (od Pecke do granice opštine prema Krupnju); IIB 337 u dužini od oko 11,5 km (od Pecke ka Osečini); rekonstrukcija IIA 170 (Valjevo – Debelo Brdo); IIA 137 (na teritoriji opštine Krupanj) i završetak rekonstrukcije IIB 357 (od Slavkovice do Rajca);
izmeštanje DP IIB 342 na području opštine Ub – deo trase se prekida u zoni razvoja rudarskih radova) u dužini od oko 7,5 km (km: 27 +890 – km: 35 +383). Izmeštanje je predviđeno u dve faze. Prva faza podrazumeva izgradnju nove trase od isključenja sa postojeće trase u KO Brgule (km: 35 +383) do priključka na put L -1002 u naselju Šarbane. Dužina trase je oko 2,5 km. Druga faza trase počinje u km 2+477, odakle se vodi približno paralelno trasi autoputa Beograd – Južni Jadran, izvan zaštitnog pojasa autoputa do uključenja na postojeću trasu u km 27+890; i
rekonstrukcija i rehabilitacija postojećih opštinskih putnih pravaca u cilju boljeg međusobnog povezivanja centara u mreži naselja, koja se utvrđuje prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave;
2. Kompletiranjem putne mreže
realizacija deonice od Beograda do Požege na autoputu E-763 Beograd – Južni Jadran;
izmeštanje DP IB 26 i 27 u cilju podizanja kvaliteta ovog putnog pravca, u skladu sa Prostornim planom područja posebne namene infrastrukturnog koridora DP I reda 21 Novi Sad – Ruma – Šabac i DP I reda 19 Šabac – Loznica. U perspektivi ovaj putni pravac omogućiće povezivanje koridora autoputeva – Koridora X (E75 i E70) i koridora Vc (pravac Budimpešta – Osijek – Sarajevo – Mostar – Ploče), a preko DP IB 20 i DP IB 10 i sa Koridorom IV (veza sa Rumunijom);
izmeštanje deonice DP IB 27 Valjevo – Lajkovac u novi koridor od veze izmeštene deonice sa severnom obilaznicom urbanog centra Valjeva na DP IB 27 (sa dva varijantna rešenja) do priključka na buduću petlju „Lajkovac” na autoputu E-761, u cilju obezbeđenja kvalitetne saobraćajne veze zapadnog i središnjeg dela centralne Srbije (grada Valjeva i opština Loznica, Osečina, Lajkovac, Lazarevac i Aranđelovac);
izgradnja obilaznica na putu DP IB 27 – oko Valjeva, Osečine i Lajkovca; čiji se koridori bliže utvrđuju prostornim planovima jedinica lokalne samouprave;
izgradnja novog mosta na reci Savi kod Šapca;
izgradnja planiranog DP II reda između IB 20 (Badovinci) i IB 26 (Duvanište) čijom realizacijom bi se, obilaženjem naseljenih mesta stvorili bolji uslovi za odvijanje tranzitnog saobraćaja, ali i omogućila kraća veza između DP IB 26 sa graničnim prelazom u Bosni i Hercegovini (Pavlovića most);
realizacija planiranog DP II reda (tzv. grebenskog puta) za povezivanje primarne turističke destinacije Valjevske i Podrinjske planine – Drina sa DP IB 28, DP IB 21 i 22; sa pravcem pružanja preko planina Suvobor, Maljen, Povlen i Sokolskih planina (prva faza: deonica Rajac – Sokolske planine);
izgradnja novih deonica opštinskih puteva u cilju boljeg međusobnog povezivanja naselja sa urbanim centrima, centrima zajednice naselja, naseljima u susednim opštinama i turističkim lokalitetima, koje se utvrđuju prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave; i
3.Povećanjem bezbednosti odvijanja saobraćaja na putevima formiranjem uličnog profila puta u urbanim i mikrorazvojnim centrima, uz održavanje prohodnosti tokom cele godine, postavljanje i rekonstrukciju putne i turističke signalizacije i uspostavljanje restriktivnog režima saobraćaja na zaštićenim područjima.
5.1.2. Železnički saobraćaj
Razvojem železničke infrastrukture i železničkog saobraćaja povećaće se kvalitet i modalnost saobraćajne dostupnosti područja Prostornog plana, i to:
završetkom izgradnje magistralne jednokolosečne elektrificirane železničke pruge Valjevo – Loznica (Lipnica) za mešoviti saobraćaj i za maksimalnu brzinu do 120 km/h, ukupne dužine oko 68 km, radi povezivanja železničkih pruga Beograd – Resnik – Požega – Vrbnica – državna granica – Bijelo Polje i Ruma – Šabac – Zvornik. Trasa i objekti na ovoj železničkoj pruzi bliže se utvrđuju i realizuju na osnovu Uredbe o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora železničke pruge Valjevo-Loznica;
revitalizacijom i modernizacijom magistralne jednokolosečne železničke pruge Beograd – Resnik – Požega – Vrbnica – državna granica – Bijelo Polje za intermodalni transport i za maksimalnu brzinu vožnje do 120 km/h, sa planiranom dogradnjom neophodnih kapaciteta i sa izgradnjom dvokolosečne deonice Beograd – Valjevo. Drugi kolosek železničke pruge na deonici Beograd – Valjevo planiran je kao dogradnja postojećeg koloseka pruge, koji će se rekonstruisati. Izgradnja drugog koloseka ove pruge omogućiće povezivanje sa prigradskim sistemom „Beovoz”;
rekonstrukcijom železničke stanice i čvora u Valjevu;
revitalizacijom i modernizacijom (elektrifikacija) postojeće regionalne jednokolosečne pruge Ruma – Šabac – Loznica – Brasina – Zvornik sa izgradnjom kapaciteta za povezivanje značajnih korisnika železničkih usluga;
izgradnjom železničke pruge Beograd – Obrenovac – Šabac, kojom će se omogućiti veći stepen integrisanosti prostora i veće saobraćajno i ekonomsko povezivanje sa susednim regionima;
obezbeđenjem putno-pružnih prelaza i uređenjem staničnih trgova i stanica; i rekonstrukcijom i izgradnjom denivelisanih ukrštaja kod ukrštanja puteva i pruga višeg ranga;
primenom savremenih mera za obezbeđivanje saobraćaja i savremenih tehnologija intermodalnog transporta; i
očuvanjem koridora ranije ukinute pruge Petlovača – Bogatić, čija bi se obnova vršila prema mogućnostima opština Bogatić i grada Šapca, mogućnostima privrede i železnice, uz prethodno utvrđenu opravdanost ulaganja; i očuvanje koridora ukinute pruge uzanog koloseka Valjevo – Vreoci do utvrđivanja konačnog opredeljenja za njenu obnovu od strane „Železnice Srbije” a.d.
5.1.3. Vodni saobraćaj
Poboljšanje kvaliteta i modaliteta saobraćajne dostupnosti područja Prostornog plana obezbediće se unapređenjem i razvojem vodnog saobraćaja. Predviđena je rehabilitacija međunarodnog plovnog puta Sava, i rekonstrukcija i modernizacija luke Šabac (luka međunarodnog značaja).
5.1.4. Granični prelazi
Pored infrastrukturnog unapređenja postojećih graničnih prelaza, postoji inicijativa lokalne samouprave Ljubovija za izgradnju i opremanje putnog graničnog prelaza sa Bosnom i Hercegovinom – Čitluk na reci Drini (DP IB 28). Preporuka ovog prostornog plana je utvrđivanje višeg statusa graničnog prelaza Šepak za putnički i robni promet.
5.1.5. Vazdušni saobraćaj
Poboljšanje kvaliteta i modaliteta saobraćajne dostupnosti područja Prostornog plana obezbediće se razvojem vazdušnog saobraćaja zasnovanog na izgradnji sledećih aerodroma:
rekonstrukciji i modernizaciji aerodroma „Divci”, u cilju transformacije postojećeg posebnog (sportskog) u opšti aerodrom;
izgradnji opšteg aerodroma (za potrebe javnog avioprevoza, sportskog i poljoprivrednog letenja) na području opštine Bogatić; i
izgradnji posebnog aerodroma (za potrebe sportskog i poljoprivrednog letenja) u industrijskoj zoni Šapca.
5.1.6. Intermodalni saobraćaj
Tranzitni položaj Republike Srbije u pogledu kopnenih i rečnih koridora, planirani saobraćajni uslovi i sve veći zahtevi za prihvatanje i skladištenje kontejnerskog, tranzitnog uvozno-izvoznog, HUCKE-PACK i Ro/Ro prevoza, stvaraju uslove za formiranje intermodalnih/RTC. Na području Prostornog plana planira se izgradnja sledećih RTC: u zoni postojeće luke Šabac (istočna industrijska zona), u Valjevu i na graničnim prelazima sa Republikom Srpskom (Pavlovića most i Šepak).
Predviđena je i izgradnja transportnog terminala (nižeg ranga od RTC-a) u Divcima, čime bi se omogućio transfer sa/na sva tri vida transporta (kamion, voz i avion).
5.1.7. Javni saobraćaj
Razvoj javnog saobraćaja potrebno je usmeriti ka:
njegovoj modernizaciji i prilagođavanju reda vožnje potrebama srednjoškolskih učenika, sa organizovanjem sezonskih linija namenjenih turistima;
davanju prioriteta ovom vidu saobraćaja u odnosu na individualni, posebno u centralnim zonama regionalnih i subregionalnih centara;
osposobljavanju putne mreže za bezbedno odvijanje javnog prigradskog saobraćaja; i
formiranju autobuskih stajališta na vangradskim putnim pravcima u skladu sa članom 2. Prilog 1. deo 6.1.2.2. Pravilnika o uslovima koje sa aspekta bezbednosti saobraćaja moraju da ispunjavaju putni objekti i drugi elementi javnog puta („Službeni glasnik RS”, broj 50/11), kako bi se povećala bezbednost putnika pri ulasku i izlasku iz vozila.
Autobuski sistem trenutno ostaje primarni nosilac javnog prigradskog i međugradskog saobraćaja, dok je u budućnosti potrebno intenzivirati napore na aktivnijem uključivanju lokalnog železničkog i rečnog saobraćaja u prevozu putnika.
5.1.8. Biciklistički saobraćaj
Razvoj biciklističkog saobraćaja utvrđuje se prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave. Usmeravaće se na:
povezivanje rekreativnih i turističkih zona u neposrednoj okolini naselja;
povezivanje zona masovne koncentracije radnih mesta (industrijske zone, centri i drugo) sa zonama veće koncentracije stanovanja; i
organizovanje staza ka železničkim stajalištima, radi kombinovanja ova dva vida prevoza za lokalna/svakodnevna putovanja i povećanja atraktivnosti železničkog saobraćaja.
5.2. Vodna infrastruktura
Planirani vodni sistemi imaju složene strukture kojima se rešavaju socijalni, privredno-ekonomski, ekološki, naseljski, saobraćajni, vodoprivredni i energetski problemi na području Prostornog plana, širem području Republike Srbije i sa susednim državama. Neki od ovih sistema se, prema svojim proizvodnim efektima, mogu valorizovati samo uz podršku države i uz transgraničnu saradnju: HES „Srednja Drina”, HES „Donja Drina” i revitalizacija HE „Zvornik”.
Na području Prostornog plana razvijaju se dva velika regionalna sistema za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta i tri rečna sistema korišćenja, uređenja i zaštite voda. Ključni objekti ovih regionalnih sistema su postojeće i planirane akumulacije (Tabela 19).
Tabela 19. Potencijalni profili za realizaciju akumulacija
Reka Grad/opština Akumulacija Namena Ljuboviđa Ljubovija Gornja Ljuboviđa V,O Ribnica Minoica Struganik V, O, I Ub Ub Pambukovica P, O, N, R,T Joševica Joševica Reka Lipovica Veliki bunar Potok Kalinovac Kalinovac Bukovica Bukovica Gračanica Trlić Stublenica Stublenica Ub Raduša Bukovska Valjevo Hajdučka kosa N, O, P, E, R, T Zabava Zabava Samara Samara Grab Ravna Gora Obnica Zlatarić Sušica Sušica Paležnica Paležnica Zavojšnica Zavojšnica Manastirica Manastirica Paklešnica Paklešnica Krčmarska Krčmarska Dobrava Vladimirci Vukošić N, O Tamnava Koceljeva Kamenica I V, N, P, T, O Rakovica Osečina P.Belotić V, N, P, T, O, E Tušta Bratačac Bastavska reka Bela reka Tuđinska Tuđinska Sirdijska Sirdijska I i II Osteljak Osteljak Lovačka Lovačka Bučar Bučar Kržava Krupanj Krupanj V, N, P, T, O
Legenda za namene akumulacija: E – energetika, O – oplemenjavanje malih voda, P – kontrola poplava, V – snabdevanje vodom naselja, N – navodnjavanje, I – snabdevanje vodom industrije, R – ribarstvo, T – turizam i rekreacija.
5.2.1. Regionalni sistemi za snabdevanje vodom naselja
Na području Prostornog plana razvijaju se dva velika regionalna sistema za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta.
5.2.1.1. Kolubarski regionalni sistem za snabdevanje naselja vodom
Kolubarski regionalni sistem za snabdevanje naselja vodom (u daljem tekstu: Kolubarski regionalni sistem) započeo je svoje formiranje realizacijom I faze PPV „Pećine” (600 L/s), izgradnjom ključnog objekta sistema brane i akumulacije „Stuborovni” i izgradnjom dela magistralnog dovoda od PPV do razvodnog rezervoara „Gajine” u selu Bujačiću. Iz magistralnog cevovoda se odvajaju kraci prema rezervoarima u naseljima grada Valjeva i opštinama Lajkovac, Mionica, Ub i Lazarevac (područje grada Beograda), a u perspektivi i prema Divčibarama (jedna od varijanti tog sistema). Magistralni cevovod se završava u glavnom distribuciono-razvodnom rezervoaru na Vrapčem brdu u zoni ušća Ljiga u Kolubaru.
Ključni objekat Kolubarskog regionalnog sistema je akumulacija „Stuborovni”.
U skladu sa Pravilnikom o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08), ovim prostornim planom koriguje se obuhvat zone neposredne i uže sanitarne zaštite akumulacije i režimi zaštite za sve tri zone sanitarne zaštite utvrđeni Prostornim planom područja posebne namene sliva akumulacije „Stuborovni”, tako da:
Zona I sanitarne zaštite (zona neposredne sanitarne zaštite) – obuhvata jezero iz koga se zahvata voda za vodosnabdevanje, uključujući vrh pregradnog objekta i priobalno područje akumulacije širine 10 m u horizontalnoj projekciji, od nivoa vode pri najvišem nivou vode u jezeru (KMU = 362,5 m n.v.), kao i nadzemne pritoke akumulacije i područje sa obe strane pritoke čija širina iznosi 10 m u horizontalnoj projekciji, mereno od nivoa vode pri vodostaju pritoke koji se javlja jednom u deset godina. Ukupna površina ove zone je 2,61 km2; i
Zona II sanitarne zaštite (uža zona sanitarne zaštite) – obuhvata pojas širine 500 m oko akumulacije, mereno u horizontalnoj projekciji od spoljne granice zone I. Ukupna površina ove zone je 8,24 km2.
Ovim prostornim planom utvrđuju se sledeći režimi zaštite i pravila uređenja i izgradnje prostora, u skladu sa Pravilnikom o određivanju i održavanju zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja, za tri zone sanitarne zaštite akumulacije „Stuborovni”:
Zona I sanitarne zaštite (zona neposredne sanitarne zaštite) – zabranjena je izgradnja objekata, korišćenja prostora i odvijanja aktivnosti koje nisu u funkciji vodoprivrede. Svi objekti u ovoj zoni treba da se uklone u skladu sa zakonom. Za potrebe turističko-rekreativnog korišćenja akumulacije dozvoljava se uređenje priobalja za planirane pešačke i biciklističke staze, kupališta i pristane, sa sanitarno obezbeđenim objektima za dnevni boravak posetilaca (mokri čvorovi, posude za otpad, odmorišta i vidikovci sa zaklonom i slično). Na akumulaciji se mogu koristiti plovila na električni pogon, vesla i jedra, i odvijati sportski ribolov. U akumulaciji je zabranjen kavezni uzgoj ribe;
Zona II sanitarne zaštite (uža zona sanitarne zaštite) – zabranjena je izgradnja novih objekata koji nisu u funkciji vodoprivrede. Duž postojećih i planiranih puteva obavezna je izgradnja infrastrukture (betonske rigole) za prikupljanje atmosferskih voda sa separatorima naftnih derivata, od strane Javnog preduzeća „Putevi Srbije” za DP i gradske/opštinske uprave za opštinske puteve. Za potrebe turističko-rekreativnog korišćenja prostora, dozvoljava se uređenje prostora za pešačke i biciklističke staze, pristana i slično. U ovoj zoni zabranjena je upotreba agrohemikalija, tečnog i čvrstog stajnjaka. Stambeni i ekonomski objekti poljoprivrednih domaćinstava izgrađeni u zoni II mogu da se zadrže, odnosno legalizuju, pod uslovom da za ove objekte nadležni organi vodoprivrede i elektroprivrede, kao predstavnici države, realizuju sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje svih otpadnih voda. Kada je obezbeđeno sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje svih otpadnih voda, omogućava se rekonstrukcija ili zamena postojećih stambenih i ekonomskih objekata za sopstvene potrebe poljoprivrednih domaćinstava novim objektima u istim gabaritima. Ostali postojeći objekti, sa dozvolama dobijenim do donošenja ovog prostornog plana, zadržavaju se pod uslovom da imaju obezbeđeno sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje svih otpadnih voda i druge uslove u skladu sa zakonom. Ukoliko navedeno nemaju, ovi objekti se mogu zadržati pod uslovom da vlasnici obezbede sanitarno bezbedno prikupljanje i prečišćavanje svih otpadnih voda o svom trošku. Status ostalih objekata, postrojenja i aktivnosti u zoni II biće utvrđen nakon donošenja Rešenja o određivanju i održavanju zona i pojaseva sanitarne zaštite i završetka izrade Elaborata o zonama sanitarne zaštite izvorišta (prema čl. 5. i 28. Pravilnika o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja); i
Zona III sanitarne zaštite (šira zona sanitarne zaštite) – uspostavlja se režim planski kontrolisane izgradnje i korišćenja prostora, koji obezbeđuje zaštitu kvaliteta voda i zdravstvenu ispravnost vode izvorišta. U ovoj zoni zabranjeno je nekontrolisano deponovanje komunalnog i drugog otpada, lociranje i uređenje deponija čvrstog otpada, deponovanje, skladištenje i transport opasnih materija i materija koje se ne smeju direktno ili indirektno unositi u vode. Otpadne vode postojećih objekata, proizvodnih procesa, rudarskih i drugih radova moraju se prečistiti do propisane klase kvaliteta pre ispuštanja u recipijent. Nije dozvoljeno građenje proizvodnih pogona i drugih objekata, kao ni obavljanje rudarskih i drugih radova čije otpadne vode sadrže zagađujuće materije ili na bilo koji način ugrožavaju kvalitet i režim voda. Na ovom prostoru se mogu realizovati mali industrijski (prerađivački) pogoni (mlekare, pilane, pečurkane, proizvodnja nameštaja, i drugo), sa „čistim” tehnologijama koje nemaju čvrste ili tečne otpadne i opasne materije. Mogu se graditi, dograditi, rekonstruisati i zadržati postojeći objekti (stambeni, verski, javnih službi, turistički, tercijarnih delatnosti i objekata poljoprivrednih domaćinstava) pod uslovom sanitarnog bezbednog prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, to jest uređenja nepropusnih septičkih jama i organizovanja službe koja će se starati o njihovom pražnjenju (po principu obaveznosti, bez zahteva korisnika) i odvoženju do PPOV.
Akumulacija „Stuborovni” omogućava potpuno godišnje, delom i višegodišnje, regulisanje protoka. Akumulacija omogućava da se u konačnoj III fazi razvoja PPV „Pećine”, sa tri fazno realizovana modula postrojenja, može obezbediti 1.800 L/s vode najvišeg kvaliteta. Na ovaj način, regionalni sistem omogućava dugotrajno snabdevanje vodom naselja grada Valjeva (rezervisano 1.030 L/s vršne potrošnje) i opština: Mionica i Ub (190 L/s), Lajkovac i Lazarevac (580 L/s). Obezbeđenost snabdevanja vodom je izuzetno visoka (97%), po čemu taj sistem postaje jedan od najpouzdanijih regionalnih vodovodnih sistema u Republici Srbiji.
U daljem razvoju Kolubarskog regionalnog sistema značajnu ulogu imaće i postojeće zaokružene vodovodne celine. Izvorišta subsistema Valjeva koriste se i kao izvorišta u okviru Kolubarskog regionalnog sistema, u skladu sa ključnom strateškom odrednicom na osnovu Uredbe o utvrđivanju vodoprivredne osnove Srbije i PPRS da se iz regionalnih vodovodnih sistema obezbeđuju samo nedostajuće količine vode, nakon ekološki i ekonomski opravdanog korišćenja lokalnih izvorišta. Obuhvat Valjevskog vodovodnog subsistema, kao ključnog elementa Kolubarskog regionalnog sistema, proširiće se na gravitirajuća naselja, posebno duž puteva I reda (prema Brankovini, Osečini i drugim naseljima). Vodovodi opština Mionica, Ub, Lajkovac i Lazarevac, oslonjeni na lokalna izvorišta, inkorporiraće se u Kolubarski regionalni sistem (oko 120 L/s). Za opštinu Ub i naselja u toj opštini predviđa se preuzimanje oko 80 L/s iz Kolubarskog regionalnog sistema i proširenje lokalnih izvorišta sa realizacijom male akumulacije „Pambukovica” na reci Ub. Povezivanjem opštine Mionica na regionalni sistem, oslobodiće se sada korišćena izvorišta na padinama Maljena i omogućiti odvođenje vode u pravcu Divčibara. Naselja u opštini Ljig se u perspektivi mogu povezati na Kolubarski sistem, kao i na izvorište na reci Onjeg sa planiranom akumulacijom i PPV u zoni Brajkovca.
U sklopu realizacije akumulacije „Stuborovni” predviđeno je obezbeđenje pouzdanog vodosnabdevanja naselja u slivu akumulacije rekonstrukcijom vodovodnog sistema „Kukalj” (snabdeva vodom sedam naselja – Stubo, Donja Leskovica, Sušica, Lelić, Bogatić, Paklje i Sandalj) i realizacijom novog vodovodnog sistema „Rovni” (snabdevaće vodom šest naselja – Rovni, Kunice, Mijači, Poćuta, Tubravić i Rebelj).
U veoma dugoročnoj perspektivi je produžetak kraka Rzavskog regionalnog sistema i njegovo povezivanje sa Kolubarskim sistemom preko rezervoara Vrapče brdo (u zoni Ćelije). Povezivanjem ova dva sistema ostvarilo bi se izuzetno pouzdano vodosnabdevanje svih naselja u širem koridoru DP IB 22.
Naselja u opštinama Krupanj, Osečina, Ljubovija i u budućnosti će se oslanjati na vlastita izvorišta, jer se na tim pravcima ne predviđa realizacija većih regionalnih sistema. Neophodno je da se radovima na obnovi mreža svedu gubici na manje od 20% i obezbedi puna hidraulička stabilnost tih vodovodnih sistema.
5.2.1.2. Mačvanski regionalni sistem za snabdevanje naselja vodom
Ovaj regionalni sistem oslanja se na vrlo bogata izvorišta podzemnih voda u aluvionu Mačve u prostoru koji je omeđen Drinom, Savom i Cerskim obodnim kanalom, kao i u aluvionu Podrinja sve do Banje Koviljače. Izvorišta podzemnih voda omogućavaju da se iz njih potpuno i pouzdano podmiruju potrebe za vodom u gradovima Šapcu i Loznici, te u opštini Bogatić, ali da se bilansni viškovi mogu usmeriti i prema Sremu, u kome nedostaju kvalitetne vode za snabdevanje naselja. Vodoprivredna osnova Srbije (Uredba o utvrđivanju vodoprivredne osnove Srbije) predviđa mogućnost da se u dalekim vremenskim horizontima voda usmerava i prema beogradskom konzumnom području, kako bi se spojili Savsko – beogradski i Mačvanski sistem. U okviru Mačvanskog sistema, vodovod Šapca je zaokružen u autonoman subsistem koji je u stanju da sa velikom pouzdanošću podmiruje potrebe za vodom iz vlastitih aluvijalnih izvorišta. Vodovodi naselja u opštinama Loznica i Bogatić će se i dalje razvijati kao autonomni subsistemi, ali je u daljoj budućnosti moguće povezivanja u jedinstvenu celinu u okviru Mačvanskog regionalnog sistema.
Razvoj lokalnih, grupnih i individualnih vodovodnih sistema, u obuhvatu i van obuhvata kolubarskog i mačvanskog regionalnog sistema za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta, utvrđuje se prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave.
5.2.2. Rečni sistemi korišćenja, uređenja i zaštite voda
Na području Prostornog plana razvijaju se tri rečna sistema, čije su funkcije uređenje vodnih režima, zaštita voda (kanalizacioni sistemi, PPOV naselja i industrija, zaštiti kvaliteta voda, i drugo) i ekološki prihvatljivo iskorišćenje vodnih potencijala reka (hidroelektrane, voda za tehnološke potrebe, i drugo) na području oba okruga.
Voda za tehnološke potrebe u sklopu tri rečna sistema obezbediće se na dva načina. Preduzeća se priključuju na vodovodne sisteme ukoliko u tehnološkim procesima moraju da koriste vodu najvišeg kvaliteta. Kada za tehnološki proces nije potreban kvalitet vode za piće (voda za rashladne sisteme, za grube procese pranja u procesu proizvodnje, i drugo), voda za tehnološke potrebe se zahvata iz rečnih sistema, ili iz aluvijalnih izdani koje se ne koriste za snabdevanje naselja.
U skladu sa tim, voda za tehnološke potrebe može se zahvatati iz sledećih izvorišta: iz aluviona koji se ne koriste i ne planiraju za snabdevanje vodom; i zahvatima iz Drine, Save i Kolubare, pod uslovom da se obezbedi minimalni održivi protok nizvodno od vodozahvata.
5.2.2.1. Rečni sistem Kolubare
Ključni objekat ovog rečnog sistema je višenamenska akumulacija „Stuborovni”, sa višegodišnjim regulisanjem, koja ima sledeće namene: snabdevanje naselja vodom u okviru opisanog Kolubarskog regionalnog sistema; snabdevanje tehnološkom vodom REIS „Kolubara”; ublažavanje talasa velikih voda i zaštita od poplava; poboljšanje režima malih voda; zaštita kvaliteta voda Kolubare; hidroenergetika (mini hidroelektrane – u daljem tekstu: MHE, uz branu); i drugo.
Akumulacija „Stuborovni” neophodna je i za snabdevanje tehnološkom vodom objekata REIS „Kolubara” i Termoelektrane „Kolubara B”. Tehnološka voda koja je neophodna za nesmetano funkcionisanje Termoelektrane „Kolubara B” i drugih objekata REIS „Kolubara” mora biti obezbeđena 98 – 99%, a ova količina vode se u malovodnim periodima obezbeđuje namenskim ispuštanjem iz akumulacije „Stuborovni”.
Sisteme za zaštitu od poplava i poboljšanje režima malih voda u okviru Kolubarskog rečnog sistema čine: linijski/pasivni sistemi odbrane – nasipi i regulacioni objekti duž Kolubare i njenih većih pritoka (Tamnava i Ub); i objekti za aktivnu zaštitu od poplava – akumulacije (ublažavanje poplavnih talasa u akumulaciji „Stuborovni”) i retenzije. U skladu sa PPRS, predviđena je zaštita toka Kolubare od povodnja 1%.
U cilju zaštite površinskog kopa „Tamnava – Zapadno polje” i funkcionisanja Termoelektrane „Kolubara B” realizovana je višenamenska akumulacija „Paljuvi Viš” na reci Kladnici. Pored zaštite od poplava objekat ima funkciju prihranjivanje izvorišta „Paljuvi Viš” (novo izvorište koje treba da nadoknadi prestanak funkcionisanja VS „Kalinić”) i obezbeđivanja vode za tehnološke potrebe. Sa ulaskom u rad akumulacije „Stuborovni”, akumulacija „Paljuvi Viš” imaće funkciju povećanja pouzdanosti sistema za obezbeđivanje tehnološke vode termoelektrana REIS „Kolubara”.
U slivu reke Kolubare, neophodno je nastaviti sa održavanjem postojećih nasipa uz reke: Tamanavu, Ub, Ljig, Ribnicu i potok Godevac. Izvršiće se planirane regulacije na rekama: Tamnava (uzvodno od naselja Crvena Jabuka), Ub (od naselja Ub do naselja Rupljana), Ljig (od Ljiga do ušća u Kolubaru) i Toplica (celom dužinom njenog toka kroz opštinu Mionica). Nakon punjenja akumulacije „Stuborovni”, regulacija Kolubare nizvodno od urbanog centra Valjeva obavljaće se stabilizacijom, proširenjem i produbljenjem korita (ukupno na oko 10,5 km) i realizacijom obaloutvrda (ukupne dužine oko 2,0 km) koje prate prirodan tok.
Akumulacija „Stuborovni” omogućava da se, uz odgovarajuće tehnološke mere zaštite (PPOV „Gorić”), aktivno upravlja stanjem kvaliteta vode u reci Kolubari. Predviđeno je da se PPOV „Gorić” razvija fazno. U drugoj fazi razvoja rekonstruisaće se i proširiti na kapacitet od 650 L/s u suvom periodu, to jest za opterećenje od 125.000 ES. U trećoj fazi, u postplanskom periodu, proširiće se dogradnjom kapaciteta za 1000 L/s u suvom periodu, to jest za 200.000 ES. Završetkom izgradnje kanalizacionog sistema na području urbanog centra Valjevo i prigradskih naselja i odgovarajućim upravljanjem akumulacijom, stanje kvaliteta reke Kolubare nizvodno od Valjeva se može održavati u IIb klasi kvaliteta. Radi zaštite kvaliteta voda regionalnog izvorišta voda, prioritet ima realizacija grupnih i individualnih kanalizacionih sistema sa PPOV opšteg tipa (sa mehaničkim i biološkim tretmanom otpadnih voda) za naselja u zoni II sanitarne zaštite akumulacije „Stuborovni” (Sovač, Vujinovača, Tubravić, Brezovice, Stubo i Rovni). U naseljima koja su oslonjena na male vodotoke (opštinski centri Ub, Ljig i Mionica), neophodna su PPOV sa visokim stepenom prečišćavanja i produženom bioaeracijom, kako bi se ostvario dosta strog zahtev izlaznog kvaliteta vode iz PPOV (BPK5 ≤ 4 mg O2/L), koji je potreban za ostvarenje tražene IIa klase voda malih vodotoka u malovodnim mesecima.
5.2.2.2. Rečni sistem Drine i Rečni sistem Sava – Srem
Ova dva rečna sistema razmatraju se kao jedna funkcionalna celina, jer su vodni režimi površinskih i podzemnih voda na području Mačve tesno povezani zajedničkim zaštitnim sistemima. Konfiguraciju tih sistema sačinjavaju: postojeće i planirane akumulacije u slivu Drine koje su u upravljačkom delokrugu u Republici Srbiji („Zvornik” – na području Prostornog plana i „Bajina Bašta” na Drini, Uvačko, Zlatarsko i Radoinjsko jezero na Uvcu, „Potpeć” na Limu – van područja Prostornog plana); šest HE uz navedene akumulacije (samo HE „Zvornik” na području Prostornog plana); regulacioni objekti na rekama; zaštitni sistemi u priobaljima, posebno u Mačvi i Posavini (sa kanalima: Cerski obodni kanal, Srednjemačvanski, Donjemačvanski, kao i regulisanim malim vodotocima koji su deo tog zaštitnog sistema); i sistemi za zaštitu voda (sadašnji kanalizacioni sistemi i sva planirana PPOV).
Na vodne režime u ovim rečnim sistemima utiču akumulacije i HE u slivu Drine (HE „Piva” na Pivi, HE „Višegrad”), koje su van nadležnosti Republike Srbije. Pravila o usklađivanju upravljanja u kriznim hidrološkim situacijama treba dogovoriti na nivou tri države: Republike Srbije, Bosne i Hercegovine (Republike Srpske) i Crne Gore. Upravljanjem se mogu značajno poboljšati ili pogoršati hidrološka stanja na srednjoj i donjoj Drini.
Sistem od šest akumulacija i hidroelektrana (od čega je na području Prostornog plana samo HE „Zvornik”) u budućnosti će se, najverovatnije, proširiti sa tri nove akumulacije i hidroelektrane na Srednjoj Drini („Mala Dubravica”, „Tegare”, „Rogačica” van područja Prostornog plana), kao i sa četiri usporna objekta u koritu za veliku vodu na donjoj Drini, sa odgovarajućim hidroelektranama („Drina 1 – 3” i „Kozluk”). Objekti na srednjoj i donjoj Drini koristiće se zajedno sa Republikom Srpskom, po principu 50:50%. Iako nisu tačno definisane kote uspora, niti konfiguracija sistema, za ovu namenu rezerviše se potez Drine od kraja uspora Zvorničke akumulacije, u blizini mesta Dubravica, do donje vode HE „Bajina Bašta” uzvodno od Perućca.
Četiri kaskade na donjoj Drini predviđaju se nizvodno od HE „Zvornik” do blizine ušća Drine u Savu. Hidroelektrane na ovim kaskadama se realizuju isključivo unutar nasipa, u koritu za veliku vodu. Kaskadama se, pored energetskih ciljeva, ispunjavaju i ciljevi odbrane od poplava, stabilizacije i regulacije korita, i obezbeđuju uslovi za korišćenje vode u sistemima za navodnjavanje u Podrinju, Mačvi i Semberiji.
Sastavni deo Rečnog sistema Drine biće i svi drenažni sistemi koji treba da održavaju u potpuno kontrolisanom stanju zaštićena priobalja u zoni uspora četiri kaskade. Ove sisteme sačinjavaju magistralni kanali za prihvat provirnih voda i svi drenažni sistemi, po potrebi, sa samoizlivnim bunarima.
Drenažni sistemi (Srednjemačvanski, Donjemačvanski i Cerski obodni kanal i mreža malih vodotoka), koji su smanjenog kapaciteta za prihvatanje bujičnih i provirnih voda usled neadekvatnog održavanja, moraju se obnoviti u cilju dostizanja prvobitne funkcionalnosti u odvodnjavanju Mačve. Nastaviće se izgradnja kanala za odvođenje vode, u skladu sa utvrđenim projektima i obavljenom komasacijom zemljišta na području grada Šapca i opštine Bogatić.
Rečne sisteme Drine i Save sačinjavaju i svi objekti za zaštitu od poplava: linijski/ pasivni sistemi odbrane (nasipi i regulacija Drine i Save); i objekti za aktivnu zaštitu od poplava (akumulacije i retenzije). Prema PPRS, predviđena je zaštita Podrinja i Posavine od povodnja 1%, pri čemu prioritet u realizaciji imaju područja u zoni urbanih centara: Loznica, Banja Koviljača, Ljubovija, Mali Zvornik i Badovinci. Neophodna je rekonstrukcija savskih nasipa i regulacija reke Jadar.
U sklopu sistema aktivne odbrane od poplava i ublažavanja poplavnih talasa na reci Savi, realizovane su dve retenzije u Republici Hrvatskoj (Lonjsko i Mokro polje). Međunarodnom saradnjom Republike Srbije i Republike Hrvatske definisaće se upravljački režimi ovih objekata.
Objekti rečnih sistema Drine i Save biće sva PPOV velikih naselja i industrija koje koriste kanalizacije i PPOV opšteg tipa, kao i onih industrija koje imaju predtretman otpadnih voda i koriste PPOV opšteg tipa. Planirana su PPOV u svim urbanim centrima i naseljima sa više od 5 000 ekvivalentnih stanovnika. Prioritet imaju objekti i naselja koja se nalaze u gornjim delovima slivova: PPOV Krupnja (zaštita Likodre i Jadra), Osečine (Jadar), Vladimiraca (Mlakva i savski aluvion) i Bogatića (aluvion Mačve i kanali sistema za odvodnjavanje). Prioritet je i zaštita malih vodotoka realizacijom PPOV u opštinskim centrima: Osečina, Krupanj, Vladimirci i Koceljeva. Neophodna su PPOV sa visokim stepenom prečišćavanja i produženom bioaeracijom, kako bi se ostvario dosta strog zahtev izlaznog kvaliteta vode iz PPOV (BPK5 ≤ 4 mg O2/L), koji je potreban za ostvarenje tražene IIa klase voda malih vodotoka u malovodnim mesecima. PPOV kompaktnog tipa se planiraju i u manjim naseljima u gornjim delovima sliva: Pecka, Lešnica i drugo. Pored navedenih, kao veliki koncentrisani zagađivači prioritet imaju PPOV Šapca i Loznice (zajedno sa Banjom Koviljačom). Industrijski kompleksi u Loznici i Šapcu moraju da dovedu u potpuno funkcionalno stanje svoja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda industrija.
Razvoj lokalnih, grupnih i individualnih kanalizacionih sistema i način prečišćavanja kanalisanih otpadnih voda u obuhvatu navedena tri rečna sistema, utvrđuje se prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave.
5.3. Energetika i energetska infrastruktura
5.3.1. Energetski izvori
U Kolubarskom lignitskom basenu planira se nastavak eksploatacije lignita na površinskom kopu „Tamnava – Zapadno polje” i otvaranje površinskog kopa „Radljevo”, u skladu sa Prostornim planom područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena. Dinamika eksploatacije lignita usklađivaće se sa dinamikom realizacije Termoelektrana „Kolubara B”.
Predviđeno je korišćenje OIE, u prvom redu hidroenergije izgradnjom MHE, kao i ostalih vidova energije (energija vetra, geotermalna energija, sunčeva energija, biomasa, i drugo).
Nizvodno od brane „Stuborovni” predviđana je MHE sa tri agregata (po jedan na svakom od ispusta). Ukupna snaga instaliranih generatora biće oko 1,3 MW. Moguća proizvodnja MHE iznosi oko 5,2 GWh/god. Predviđeno je da se ova MHE direktno priključi na distributivni sistem, da bi se konzumnom području obezbedila pouzdanost u snabdevanju električnom energijom i u kritičnim (havarijskim) situacijama.
Predviđene su potencijalne lokacije za 62 MHE, ukupne snage od oko 25 MW i ukupne proizvodnje od oko 82 MWh. Broj MHE po gradovima/opštinama, snaga i proizvodnja prikazani su u Tabeli 20. Male hidroelektrane se mogu graditi na mestima na kojima ne remete razvoj planiranih većih objekata u okviru sistema za snabdevanje vodom, rečnih sistema i ne ugrožavaju ekološke funkcije vodotoka i naselja koja se nalaze kraj reka, a na osnovu odgovarajućeg urbanističkog plana. Zbog toga sva razmatrana rešenja iz Katastra MHE (iz 1987. godine) treba tretirati isključivo kao tehničke mogućnosti, koje su okvirne (neobavezujuće) i koje tek treba preispitati sa gledišta usklađivanja sa okruženjem, uz pribavljanje i poštovanje vodnih uslova i uslova zaštite prirode i spomenika kulture. Izgradnja i povezivanje MHE na elektroenergetsku mrežu DV 10(20) kV povećaće sigurnost u napajanju električnom energijom naselja, alternativne seoske ekonomije, kao i turističko-rekreativne infrastrukture na području Prostornog plana.
Tabela 20. Karakteristike potencijalnih MHE po gradovima/opštinama*
Gradopština Ukupan broj MHE Procenjena.snaga (kW) Mogućaproizvodnja (kWh) Valjevo 13 9.785 30.937.000 Ljig 8 3.445 9.087.000 Mionica 6 2.380 6.482.000 Osečina 2 325 1.200.000 Loznica 3 455 1.682.000 Mali Zvornik 8 1.990 7.414.000 Ljubovija 15 5.325 19.862.000 Krupanj 7 1.580 5.374.000 Ukupno 62 25.285 82.038.000
Na području Prostornog plana moguće je ostvariti proizvodnju ekološki prihvatljivih oblika energije i iz drugih obnovljivih izvora, i to:
geotermalne energije – eksploatacijom rezervi niskotemperaturnih termalnih voda na području Mačve, sa korišćenjem toplotnih pumpi za potrebe grejanja i balneološko-rekreativnih potreba. U slučaju otkrivanja novih termalnih izvora, redosled prioriteta za korišćenje je sledeći: banjski i sportsko-turistički objekti, ukoliko to omogućavaju fizičko-hemijske karakteristike vode; korišćenje tople vode za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju (staklenici, plastenici), kao i neposrednom konverzijom za grejanje stambenih i hotelskih jedinica;
energije biomase – mogućnost primene sirovina iz poljoprivrede i šumarstva, kao i korišćenja životinjskog otpada za proizvodnju biogasa. Najznačajniju barijeru za korišćenje biomase predstavljaju nedovoljna iskustva u korišćenju opreme i nerazvijeno tržište biomase;
sunčeve energije – primenom različitih vrsta pasivnih solarnih sistema (u kojima objekat predstavlja prijemnik koji zahvata i čuva najveći deo energije) i aktivnih solarnih sistema za konverziju u toplotnu energiju. Neophodna je promocija korišćenja sunčeve energije za zagrevanje sanitarne vode i prostorija u javnim i stambenim objektima; i
otpadne toplote iz industrijskih postrojenja.
5.3.2. Energetska infrastruktura
Razvoj energetske infrastrukture na području Prostornog plana zasnivaće se na: uspostavljanju efikasnog sistema planskog upravljanja i eksploatacije izgrađenih energetskih resursa, uz primenu savremenih rešenja i modernizaciju postojećeg sistema prenosa, izgradnje novih i distribuciju energije prema međunarodnim standardima; stvaranju uslova za kontinuirano, pouzdano i racionalno napajanje električnom energijom područja i intenziviranje korišćenja obnovljivih izvora energije.
Programom za ostvarivanje Strategije energetskog razvoja Republike Srbije do 2015. godine za period 2007. do 2012. godine predviđa se izgradnja i revitalizacija sledećih objekata:
dovršetak izgradnje započetih blokova Termoelektrane „Kolubara B” 700 MW (2×350 MW);
revitalizacija HE „Zvornik” (povećanje snage elektrane za 25 MW i godišnje proizvodnje za 70 GWh/god.); i
započinjanje aktivnosti na realizaciji kaskadnog sistema protočnih hidroelektrana na području srednje (potez između HE „Bajina Bašta” i HE „Zvornik”) i donje Drine (potez od HE „Zvornik” do ušća u Savu, Tabela 21).
Tabela 21. Potencijalne hidroelektrane na području Prostornog plana
Naziv Reka V, mil. m3 Instalirana snaga, MW Godišnja proizvodnja, GWh Tegare srednja Drina 105 126 475 Mala Dubravica srednja Drina 60 122 434 Kozluk donja Drina 15 90 363 Drina 1 donja Drina 82 339 Drina 2 donja Drina 82 337 Drina 3 donja Drina 82 319 Šabac Sava
Podaci prikazani u Tabeli 21. podložni su promenama i biće provereni izradom odgovarajuće investiciono-tehničke dokumentacije. Neophodno je veoma pažljivo razmotriti mogućnost izgradnje hidroelektrane HE „Šabac” (jedne stepenice), sa plitkom akumulacijom uzvodno od Šapca.
Elektroenergetsku mrežu formiraće postojeći i planirani vodovi, distributivni vodovi i objekti.
Termoelektrana „Kolubara B” biće priključena na elektroenergetski sistem Republike Srbije tipskim priključkom „ulaz-izlaz” na postojeći dalekovod 400 kV br. 436 TS „Obrenovac” – TS „Kragujevac 2”. Sopstvena potrošnja Termoelektrane „Kolubara B” u iznosu od oko 70 MW biće priključena na 220 kV dalekovod istim tipom priključka „ulaz-izlaz” na postojeći dalekovod 220 kV br. 204 TS „Beograd 3” – TS „Bajina Bašta”. Ovo podrazumeva izgradnju sledećih vodova: dva DV 400 kV od TE Kolubara do postojećeg DV br. 436 i dva DV 220 kV od TE Kolubara do postojećeg DV br. 204.
TENT BZ bi se priključio na prenosni sistem tako što bi se po trasi postojećeg dalekovoda 220 kV br. 295 TS „Obrenovac” – TS „Šabac 3” na delu od TS „Obrenovac” do razvodnog postrojenja „Mladost” izgradio dvostruki dalekovod sa stubovima za 400 kV, pri čemu bi se jedna trojka opremila za 400 kV i tako priključila TENT B GZ, dok bi se druga trojka opremila kao 220 kV i nastavila dalje prema TS „Šabac 3”.
Razvoj elektroenergetske mreže i objekata (po naponskim nivoima) obuhvata i:
izgradnju dvostrukog DV 400 kV Obrenovac – Bajina Bašta – (Višegrad) – Pljevlja, koji je delom van područja ovog prostornog plana. Izgradnja dvostrukog DV 400 kV „Obrenovac” – „Bajina Bašta” podrazumeva gašenje DV 220 kV br. 213/1 TS „Obrenovac” – TS „Bajina Bašta” i DV 220 kV br. 204 TS „Beograd 3” – TS „Bajina Bašta”. Ova dva dalekovoda bi se u području gde su najbliži (okolina područja Uba) spojili i formirali novi DV 220 kV TS „Obrenovac” – TS „Beograd 3”;
rekonstrukciju postojeće TS 220/35 kV „Bajina Bašta” u TS 400/220/35 kV „Bajina Bašta”;
izgradnju nove TS 400/110 kV „Kolubara” koja bi se nalazila uz postojeće postrojenje elektrane TE „Kolubara”. Izgradilo bi se samo postrojenje 400 kV i ugradila dva transformatora snage po 300 MVA, dok bi se za 110 kV postrojenje iskoristilo postojeće. TS 400/110 kV „Kolubara” bi se priključila na postojeći dalekovod 400 kV br.436 TS „Obrenovac” – TS „Kragujevac 2”;
podizanje TS 220/110 kV „Valjevo 3” na 400 kV podrazumeva uvođenje jedne trojke dvostrukog DV 400 kV „Obrenovac” – „Bajina Bašta” u TS „Valjevo 3”;
podizanje TS 220/110 kV „Šabac 3” na 400 kV podrazumeva da se postojeći dalekovod 220 kV br. 295 TS „Obrenovac” – TS „Šabac 3” rekonstruiše u 400 kV, da bi se u drugoj fazi izgradio potpuno nov dalekovod 400 kV TS „Šabac 3” – TS Sremska Mitrovica 2”;
rekonstrukciju dvostrukog DV 110 kV TS „Valjevo 3” – HE „Zvornik”;
izgradnju sledećih 110 kV dalekovoda: TS „Ljubovija” – državna granica, dvostruki DV HE „Zvornik” – TS „Loznica”, „Loznica” – „Lešnica”, „Valjevo 3” – „Mionica” – „Ljig”, dvostruki dalekovod od nove TS „Ub 2” do postojećeg dalekovoda TS „Valjevo 3” – TS „Jabučje Zapadno polje”, dvostruki dalekovod od nove TS „Valjevo 4” do jednog od postojećih dalekovoda „Valjevo 3 – Valjevo 1”;
rekonstrukciju TS 110/35 kV „Valjevo 1”, dogradnju šest TS 110/x kV: „Bogatić”, „Šabac 1”, „Šabac 2”, „Šabac 5”, „Koceljeva”, „Vladimirci”; izgradnju šest TS 110/x kV: „Ub 2”, „Mionica”, „Valjevo 11”, „Loznica 2”, 2 x TS 110/35 kV za potrebe MHE na području Gornje Ljuboviđe i Gornje Trešnjice u Ljuboviji, „Šabac13”;
priključenje postojećeg 35 kV kabla TS 110/35 kV „Valjevo” 1 – TS 35/10 kV „Valjevo 4”; rekonstrukciju tri dalekovoda DV 35 kV: od TS 110/35 kV „Krupanj” do TS 35/10kV „Osečina”, od TS 110/35 kV „Valjevo 1” do TS 35/10 kV „Valjevo 2” i od TS 110/35kV „Valjevo1” do TS 35/10kV „Mionica 2”; izgradnju šest dalekovoda DV 35kV: od TS 35/10 kV „Vally” do najbližeg stuba 35 kV dalekovoda „Valjevo 3” – Osečenica, od TS 110/35kV „Valjevo 2” do TS 35/10 kV „Valjevo 11”, od TS 35/10 kV „Ub 1” do TS 35/10 kV „Ub 2”, od TS 35/10 kV „Osečenica” do „Divčibara”, od TS 110/35 kV „Osečina” do TS 35/10 kV „Kamenica”, od TS 35/10 kV „Valjevo 5” na 35 kV kablovski vod TS 110/35 kV „Valjevo 2” – TS 35/10 kV „Valjevo 7”; i
rekonstrukciju TS 35/10kV „Valjevo 2”; dogradnju sedam TS 35/10 kV: „Valjevo 4”, „Valjevo 3”, „Valjevo 5”, „Valjevo 6”, „Valjevo 9”, „Ub 1” i „Osečina”; izgradnju šest TS 35/10 kV: „Divci”, „Banjani”, u industrijskoj zoni u Loznici, „Valjevo 12”, „Čučuge” i „Divčibare”.
Elektroenergetska mreža i objekti nižeg naponskog nivoa utvrđuju se prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave.
Povezivanje najavljenih sistema hidroelektrana HE „Srednja Drina” i HE „Donja Drina” biće preciznije definisano nakon sprovođenja detaljnijih studijskih analiza za ovo područje. U ovoj fazi može se sa sigurnošću proceniti da će se povezati na 110 kV naponski nivo.
Kapacitet postojećeg magistralnog gasovoda u Republici Srbiji omogućuje uvoz potrebnih količina gasa i eventualnu gradnju novih kapaciteta za proizvodnju električne energije na području Prostornog plana. Izgradnjom kraka magistralnog gasovoda Niš – granica Bugarske, a pre svega izgradnjom gasovoda „Južni tok” (čiji će krak ka Republici Srpskoj proći delom područja Prostornog plana, kako je prikazano na Referalnoj karti 2), obezbediće se sigurnost i povećanje kapaciteta snabdevanja gasom, čime se otvaraju mogućnosti za širu primenu gasnih energetskih tehnologija u postrojenjima različitih snaga u urbanim područjima. Jedno od takvih postrojenja je termoelektrana-toplana TE-TO „Loznica” (u izgradnji) sa kombinovanim gasno-parnim ciklusom instalisane električne snage 270 MWe i toplotne snage 78 MWt u Loznici, katastarska opština Trbušnica.
Predviđena je izgradnja sledećih razvodnih gasovoda:
Batajnica – Šabac – Loznica – Republika Srpska koji će biti paralelan sa postojećem razvodnim gasovodom RG 04 – 05 (u koridoru postojećeg gasovoda);
RG 05 – 06 Beograd – Valjevo;
Šabac – Vladimirci – Koceljeva;
Ub – Koceljeva – Vladimirci – Šabac; i
Koceljeva – Osečina – Krupanj – Ljubovija.
Trase planiranih razvodnih gasovoda Ub – Koceljeva – Vladimirci – Šabac i Koceljeva – Osečina – Krupanj – Ljubovija biće utvrđene odgovarajućim urbanističkim planom na osnovu tehničke dokumentacije na nivou studije izvodljivosti sa idejnim projektom.
5.4. Telekomunikacije i pošte
U oblasti razvoja fiksne telefonske mreže i mobilne telefonije predviđa se:
poboljšanje postojećeg stanja zamenom postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim. Za postojeće analogne telefonske centrale u urbanim centrima Šapcu i Loznici, planirana je dalja decentralizacija sistema – izgradnjom multifunkcionalnih pristupnih čvorova (MSAN) i izdvojenih stepena, reorganizacija postojećih kablovskih područja i izgradnja novih (do ukupnog rasterećenja glavnih centrala za iznose kapaciteta analognih). U ostalim naseljima je neophodna zamena analognih pristupnih uređaja digitalnim;
decentralizacija sistema do ispunjenja uslova da maksimalna dužina pretplatničke petlje za minimum 90% korisnika dostigne ispod 1 km u urbanim centrima i do 2 km u seoskim naseljima. Decentralizacija će se realizovati izgradnjom MSAN-a u slobodnostojećim objektima ili u indor varijanti. Kapaciteti pojedinačnih pristupnih uređaja zasnivaće se na kriterijumu obezbeđenja jednog priključka na dva stanovnika;
zamena amortizovane pristupne mreže novom, uz reorganizaciju kablovskih područja. Za planinska i retko naseljena mesta biće realizovana bežična pristupna mreža (CDMA tehnologijom);
ukidanje svih dvojnih priključaka i priključaka preko uređaja za višestruko korišćenje parica;
pružanje širokopojasnih usluga polovini korisnika do 2016. godine i ukupnom broju korisnika do kraja planskog perioda;
uvođenje novih multimedijalnih usluga;
izgradnja magistralnog optičkog kabla Beograd – Valjevo (do Uba) u zaštitnom pojasu planiranog autoputa E-763 Beograd – Južni Jadran i uz DP IB 21;
izgradnja optičkih kablova na pravcima između urbanih centara, posebno optičkog kabla Šabac – Krupanj. Uz postojeće optičke veze Šabac – Bogatić, Šabac – Loznica i Valjevo – Loznica stvaraju se mogućnosti za upravljanje saobraćajem u fiksnoj telefoniji na republičkom i regionalnom nivou;
izgradnja optičkog kabla Krupanj – Jagodnja;
izgradnja primarne mreže optičkih kablova do čvornih i krajnjih stepena;
izgradnja prstenova optičkih kablova u urbanim centrima koji povezuju MSAN, kako bi se obezbedili rezervni pravci i podigao nivo pouzdanosti rada;
izgradnja telekomunikacionog sistema fiksne telefonije operatera ORION TELEKOM, „Telekom Srbija” a.d, u CDMA tehnologiji. Inicijalno se planira izgradnja 24 bazne stanice;
razvoj telekomunikacionih sistema fiksne telefonije u funkciji razvoja informacionog društva, sa osobinama interoperabilnosti i konvergentnosti sa drugim sistemima u elektronskim komunikacijama, a posebno sa sistemima elektronske uprave i drugim javnim servisima;
izgradnja novih baznih stanica mobilne telefonije: „Telekom Srbija” a.d. – MTS (064 i 065) – 13 stanica, Telenor d.o.o. (062, 063 i 069) i Vip mobile d.o.o. (060 i 061) – 79 stanica;
opremanje baznih stanica za veće brzine protoka 3G (do 7,2Mb/s) i signalom četvrte generacije; i
digitalizacija radio difuzne mreže.
Razvoj poštanske mreže zasniva se na:
poboljšanju prostorne distribucije i opremljenosti poštanskih jedinica, uz uvođenje novih usluga u poštanskom saobraćaju;
uvođenju mogućnosti funkcionisanja dela poštanskih jedinica kao sistema stalnih, odnosno sezonskih ugovornih pošti ili mobilnih poštanskih šaltera;
otvaranju odgovarajućeg broja šaltera poštanske službe u subopštinskim centrima, centrima zajednice naselja, kao i u naseljima sa specifičnim funkcijama; i
realizaciji poštanskih jedinica u zonama turističkog razvoja i većim turističkim naseljima i selima.
5.5. Komunalna infrastruktura
Osnovno opredeljenje u pogledu tretmana komunalnog otpada jeste zatvaranje, sanacija i rekultivacija evidentiranih nehigijenskih odlagališta otpada (prema Katastru deponija javnih komunalnih preduzeća i evidenciji divljih i starih deponija Agencije za zaštitu životne sredine) i zaustavljanje postojećih negativnih tendencija disperznog odlaganja otpada u infrastrukturnim koridorima, u koritima rečnih tokova, na poljoprivrednim i drugim površinama na teritoriji svih gradova/opština planskog područja. Predviđena je izgradnje dve regionalne deponije na području Prostornog plana („Kalenić” na teritoriji opština Ub i Lajkovac, potencijalna lokacija Krivića ada na teritoriji grada Loznice) i jedne van područja Prostornog plana („Šašinci” na teritoriji grada Sremska Mitrovica).
Polazeći od ciljeva Strategije upravljanja otpadom za period 2010 – 2019. godine i PPRS, razvoj regionalnih sistema upravljanja otpadom zasnovan je na uspostavljanju regionalnih centara za upravljanje otpadom koji obuhvataju: regionalnu deponiju, postrojenje za separaciju reciklabilnog otpada pored deponije, transfer stanice za pretovar otpada, reciklažne centre/dvorišta za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada i drugih objekata. Sistematsko zatvaranje, remedijacija i rekultivacija postojećih lokalnih deponija predviđeno je da se završi u roku od tri godine po otvaranju regionalnih deponija (prema Zakonu o upravljanju otpadom – „Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 88/10). Lokacije transfer stanica i reciklažnih dvorišta u lokalnim samoupravama preciznije se definišu regionalnim i lokalnim planovima upravljanja otpadom i odgovarajućim urbanističkim planom, uz poštovanje osnovnih smernica Direktiva Evropske unije za izgradnju ovakvih vrsta objekata i uz primenu postupka procene uticaja objekata na životnu sredinu. Tendencije su da se transfer stanice lociraju na rekultivisanom zemljištu nekadašnjih lokalnih deponija.
Pored toga, opredeljenje je da se u planskom periodu, najkasnije do 2020. godine, na postojećim lokacijama regionalnih deponija omogući reciklaža otpada u postrojenjima za reciklažu, sa radijusom opsluživanja postrojenja od oko 50 km, radi ujednačavanja troškova transporta sa svih delova područja koje opslužuje. Izbor postrojenja će se izvršiti na osnovu zahteva za: automatsku trijažu otpada, izdvajanje reprodukcionih sirovina po vrstama (metali, stakla, papir, plastika, i drugo) i preradu ili eliminaciju ostatka sagorevanjem, uz nusproizvode (biogas za potrebe domaćinstva, kompost za poljoprivredu).
U cilju bezbednog sakupljanja opasnog otpada i njegovog čuvanja do daljeg tretmana, predviđena je izgradnja regionalnog skladišta opasnog otpada na području Mačvanskog okruga. Zbog činjenice da se na ovom području nalaze ležišta podzemnih voda reke Drine, neophodna je izrada detaljne studije za izbor lokacije za deponiju opasnog otpada na ovom području. U urbanim centrima neophodno je predvideti i lokacije za prikupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (otpadna ulja, baterije i električni aparati). Neophodno je izvršiti i licenciranje operatera za sakupljanje i reciklažu opasnog otpada. Medicinski otpad će se tretirati u zdravstvenim ustanovama na nivou opština/gradova, uz proširenje postojećih kapaciteta za njihovo skladištenje na ostale urbane centre. Životinjski otpad bi trebalo usmeriti ka postrojenjima za tretman otpada životinjskog porekla koji se nalaze van granica planskog područja. Otpad koji nastaje rušenjem objekata i ostali građevinski otpad poželjno je koristiti za nasipanje lokalnih puteva i ostale građevinske radove od javnog interesa.
Planska rešenja, pravila uređenja i građenja za ostale objekte komunalne infrastrukture utvrđuju se prostornim planovima obuhvaćenih jedinica lokalne samouprave.
6. Zaštita životne sredine, prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara
6.1. Zaštita životne sredine
Polazeći od stanja kvaliteta životne sredine na području Prostornog plana, kategorizacije utvrđene PPRS, kao i istraživanjima vršenim za potrebe ovog prostornog plana, utvrđene su sledeće kategorije životne sredine:
visok stepen zagađenosti (područje izuzetne zagađenosti životne sredine) – nalazi se na lokalitetima sa prekoračenim graničnim vrednostima emisija. U ovu kategoriju ubrajaju se: područja koja su prema PPRS označena kao „hot spots” (industrija i deponija mulja u Šapcu i industrija u Loznici); područja intenzivne eksploatacije lignita u Kolubarskom lignitskom basenu, eksploatacije antimona u Zajači i Rujevcima, eksploatacije olova i cinka u Velikom Majdanu i Bobiji; i lokacije SEVESO II postrojenja nižeg reda („Zorka color” a.d. Šabac, Rudnik olova i cinka „Veliki Majdan”, Ljubovija i holding korporacija „Krušik”, Valjevo) i višeg reda (Victoria group i „Zorka Mineralna đubriva”, Šabac);
viši stepen zagađenosti (područje zagađene i degradirane životne sredine) – nalazi se u zonama sa vrednostima emisije znatno iznad granične vrednosti imisije tokom većeg dela godine i bioindukovanom smanjenom plodnošću zemljišta. U ovu kategoriju ubrajaju se: regionalni/subregionalni centri i industrijske zone Valjeva, Šapca i Loznice sa kapacitetima koji emituju zagađujuće materije u vazduh i vodu, i štetne industrijske otpatke;
srednji stepen zagađenosti (područje ugrožene životne sredine) – nalazi se u zonama sa: epizodnim zagađenjima životne sredine (vazduha, zemljišta i reka) i mogućnošću ugrožavanja bukom i neprijatnim mirisima; nesaniranim posledicama eksploatacije mineralnih sirovina; uticajima industrije, nesanitarnih opštinskih i seoskih deponija i saobraćaja. U ovu kategoriju ubrajaju se: naselja Ub, Osečina, Mionica i Krupanj; delovi pomenutih opština koji se nalaze na rastojanju od oko 10 km u pravcu dominantnog vetra većih zagađivača; zone intenzivne poljoprivrede u Mačvi; nacionalna luka Šabac; područja eksploatacije mineralnih sirovina (posebno na teritoriji grada Valjeva i opština Krupanj, Koceljeva i Ub); lokacije postojećih opštinskih deponija i planirane regionalne deponije Kalenić; DP I i II reda, dolinske reke koje su u IV klasi kvaliteta i „van klase” nizvodno od urbanih centara (Ljig, Ub, Tamnava i Kolubara nizvodno od Lajkovca);
mali stepen zagađenosti (područje pretežno kvalitetne životne sredine) – nalazi se u područjima i zonama sa: relativno neizmenjenom prirodnom sredinom, bez prekoračenja graničnih vrednosti zagađujućih materija; šumama; individualnim grejanjem, nerešenim sistemom prikupljanja i kanalisanja otpadnih voda; neadekvatnom upotrebom agrohemijskih sredstava i intenzivnijim razvojem turizma. U ovu kategoriju ubrajaju se: turistički rejoni/destinacije (Drina – Bobija – Sokolske planine – Jagodnja – Boranja, sa Ljubovijom, Malim Zvornikom i Krupnjem; Drina – Gučevo – Jadar – Cer, sa Loznicom, Tršićem i Banjom Koviljačom; Sava sa Šapcem i mesta sa nedovoljno kontrolisanom posetom), opštinski putevi, železničke pruge i mikrorazvojni centri na ruralnom području;
nezagađena područja (područja kvalitetne životne sredine) – nalazi se u područjima i zonama sa: skoro neizmenjenom ili neizmenjenom prirodnom sredinom pretežno na planinskom području (livadsko-pašnjačka područja, šumski kompleksi), uz izvesni rizik od elementarnih nepogoda; zaštićenim prirodnim vrednostima (Zasavica, Danilova Kosa, Kovačevića pećina, klisure reke Trešnjice i Gradac, Crna reka, Rajac, i drugo) i prirodnim vrednostima predviđenim za zaštitu (Valjevske i Podrinjske planine, deo Cera, i drugo).
Zaštita i unapređenje kvaliteta životne sredine ostvarivaće se sprovođenjem planskih koncepcija i rešenja, kao i sledećih mera i smernica za:
1) Zaštitu i unapređenje kvaliteta vazduha
smanjenje emisija zagađujućih materija iz postojećih izvora zagađivanja: strogom kontrolom graničnih vrednosti emisija zagađujućih materija iz stacionarnih i pokretnih izvora zagađivanja (industrija, eksploatacija lignita, saobraćaj) od strane opštinskih/gradskih uprava, na osnovu utvrđenih standarda na nacionalnom nivou (naročito u opštinama Šabac, Loznica i Valjevo); razvojem i implementacijom savremenijih mera zaštite i primenom ekološki povoljnijih tehnologija u industrijskim postrojenjima (farmaceutska i hemijska industrija) i rudarskim kombinatima; smanjenjem emisije ugljen monoksida kao produkta nepotpunog sagorevanja fosilnih goriva u zoni DP I i II reda; proširenjem i tehničkim unapređenjem sistema daljinskog grejanja urbanih centara i usklađivanja režima rada postojećih kotlarnica sa propisima, kao i prelazak s uglja na tečna goriva; smanjenjem potrošnje uglja i povećanjem potrošnje obnovljivih izvora energije za toplotne potrebe domaćinstava; unapređenjem sistema javnog prevoza i železničkog transporta; i zatvaranjem i sanacijom postojećih opštinskih deponija;
ograničavanje emisija iz novih izvora zagađivanja: obavezne integrisane dozvole za postojeća postrojenja i objekte, nove objekte, i promene u načinu funkcionisanja postojećih objekata i postrojenja; primena najbolje dostupne tehnologije i rešenja usklađenih sa važećim propisima za nova postrojenja i objekte; i obaveznom izradom procene uticaja na životnu sredinu za svako novoizgrađeno postrojenje (poštovanje principa i evropskih normi u oblasti izgradnje);
sistematsko praćenje kvaliteta vazduha – kontrola kvaliteta vazduha na više mernih mesta (Valjevo, Ljig, Ub, Osečina i Mionica) u skladu sa Evropskom direktivom o proceni i upravljanju kvalitetom ambijentalnog vazduha (96/62/ES), Zakonom o zaštiti vazduha („Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 10/13) i Uredbom o uslovima za monitoring i zahtevima kvaliteta vazduha („Službeni glasnik RS”, br. 11/10, 75/10 i 63/13), u okviru državne mreže mernih stanica za merenje regionalnog i prekograničnog atmosferskog prenosa zagađujućih materija u vazduhu i aerosedimenata, kao i više lokalnih mernih stanica za fiksna merenja (na teritoriji Krupnja, Osečine, Koceljeve, Lajkovca i Bogatića, a po potrebi i ostalih opština na planskom području);
razvoj mreže meteoroloških stanica sa osmatranjem svih meteoroloških parametara na planskom području (posebno u Lajkovcu, Valjevu, Divčibarama, Ceru, i drugo); i
definisanje regionalne strategije zaštite vazduha, planova u slučaju interregionalnog zagađenja (Obrenovac, Lazarevac), lokalnih planova kvaliteta vazduha i planova operatera za smanjenje emisija iz stacionarnih postrojenja;
2) Zaštitu i unapređenje kvaliteta voda
zaštita postojećih i planiranih izvorišta vodosnabdevanja i akumulacija – uspostavljanjem odgovarajućih zona i režima sanitarnog nadzora, preduzimanjem predviđenih mera zaštite kvaliteta voda, racionalnom i stručnom upotrebom pesticida i veštačkih đubriva na slivnom području postojećih i planiranih akumulacija; i rezervisanjem prostora za planirane višenamenske akumulacije;
širenje i modernizacija kanalizacione mreže – realizacija PPOV u svim urbanim centrima (sa proširenjem kanalizacione mreže na njihove rubne zone) i u gornjim delovima sliva Pecke i Lešnice; i dovođenje u funkciju PPOV u industrijskim postrojenjima u Loznici i Šapcu;
unapređenje kvaliteta vodotokova do propisane klase kvaliteta – Drine u I/II klasu, Kolubare i Ljiga u II/III klasu;
zaštita voda od zagađenja prouzrokovanih komunalnim otpadom – uklanjanjem smeća sa obala (posebno Kolubare, Jadra, Uba, Tamnave i manjih vodotokova) i iz korita reka; sprečavanjem odranjanja i spiranja smeća sa postojećih smetlišta do njihovog zatvaranja i remedijacije; i uspostavljanjem sistema integralnog upravljanja otpadom na teritorijama svih opština/gradova;
dosledna primena Evropske direktive o vodama (2000/60/EC) i Zakona o vodama („Službeni glasnik RS”, br. 30/10 i 93/12) – u domenu: utvrđivanja i koordinacije mera za površinske i podzemne vode koje pripadaju istom ekološkom, hidrološkom i hidrogeološkom slivu; sprečavanja ili smanjenja uticaja nezgoda kod kojih dolazi do iznenadnog zagađivanja voda; određivanja opštih pravila za kontrolu zagađivanja i akumuliranja količine vode, kako bi se osigurala ekološka održivost sliva; osiguravanja odgovarajućih informacija o planiranim merama i izveštajima o napredovanju njihovog sprovođenja, radi uključivanja javnosti u proces donošenja i ostvarivanja planova upravljanja rečnim slivovima;
uspostavljanje sistema integralnog upravljanja vodnim slivovima Save, Kolubare i Drine;
sistematsko praćenje kvaliteta voda – redovnim praćenjem vrednosti pokazatelja kvaliteta voda i redovnim praćenjem sastava otpadnih voda pre ispuštanja u recipijent;
3) Zaštitu i unapređenje kvaliteta zemljišta
sistematsko praćenje kvaliteta zemljišta – praćenjem koncentracije teških metala (arsena kadmijuma, hroma, olova, cinka i azota) u zemljištu (posebno u opštinama Loznica i Krupanj, i gradovima Valjevu i Šapcu);
sprečavanje dalje kontaminacije zemljišta eksploatacijom mineralnih sirovina; sprovođenje tehničke i biološke rekultivacije flotacijskih jalovišta, deponija piritne izgoretine (Šabac); i rekultivacija zemljišta oštećenog teškim metalima i produktima farmaceutske i hemijske industrije (furfuroli, merkaptani);
očuvanje ekonomskih i ekosistemskih funkcija zemljišta – sprovođenjem tehničkih i bioloških radova i mera zaštite na evidentiranim erozionim terenima, posebno onim sa ekscesivnom erozijom (u slivu Tamnave, Kolubare i Jadra), vrlo jakom erozijom (na padinama Cera, u opštini Vladimirci i u Brankovini u gradu Valjevu) i većim površinama zahvaćenim slabom erozijom;
rekultivacija postojećih smetlišta, zatvorenih opštinskih deponija (ili deponija u procesu zatvaranja), kompleksa i lokaliteta eksploatacije mineralnih sirovina, deponija mulja, privremenih pozajmišta zemlje i kamena za izgradnju puteva; i monitoring kvaliteta zemljišta u neposrednoj okolini ovih lokacija, nakon njihovog zatvaranja, radi procene ugroženosti degradiranih prostora:
sprečavanje zagađenja toksičnim materijama koje se koriste u farmaceutskoj i hemijskoj industriji i poljoprivredi: lekovi, boje, pesticidi i mineralna đubriva;
primena kontrolisanog integralnog prihranjivanja i zaštite bilja, i uvođenje metoda organske/ekološke proizvodnje hrane;
preduzimanje mera za smanjenje rizika od zagađivanja zemljišta pri skladištenju, prevozu i pretakanju naftnih derivata i opasnih hemikalija; i
priprema preventivnih i operativnih mera zaštite, reagovanja i postupaka sanacije zemljišta u slučaju havarijskog izlivanja opasnih materija u okolinu;
4) Unapređenje kvaliteta javnog zdravlja
utvrđivanje javnozdravstvene politike na nivou opština/gradova ili okruga (posebno Uba, Lajkovca i Ljiga, pod direktnim uticajem termoelektrane u Lazarevcu i Obrenovcu, kao i Valjeva, Šapca i Loznice), kojom bi se definisali prioriteti i parametri za akciju kao odgovor na zdravstvene potrebe lokalnog stanovništva;
merenje (monitoring) efekata industrijskih i rudarskih aktivnosti na zdravstveno stanje populacije;
obezbeđivanje uslova za brzo reagovanje u slučaju ekoloških akcidenata;
proširenje sanitarnog nadzora sistema za vodosnabdevanje (vodoizvorišta, akumulacija) na prečišćavanje otpadnih voda;
primena propisanih dozvoljenih nivoa buke u izgrađenim područjima naselja;
primena propisanih mera zaštite od nejonizujućeg zračenja (DV, TS, rudnici); i
unapređenje kvaliteta usluga i dostupnosti javnih službi od značaja za javno zdravlje;
5) Sprečavanje rizika od nastanka udesnih situacija
sprovođenje 24-časovnog sistema monitoringa kvaliteta vode, vazduha i zemljišta;
definisanje obaveza operatera SEVESO postrojenja koji mora da dostavi obaveštenje, odnosno da izradi politiku prevencije udesa, ili izveštaj o bezbednosti i plan zaštite od udesa;
utvrđivanje novih, potencijalnih postrojenja nižeg ili višeg nivoa koji se mogu svrstati u SEVESO postrojenja, revizijom preliminarne liste postrojenja koja podležu obavezama iz SEVESO II direktive;
sprovođenje postupka dobijanja integrisane dozvole za postojeća i nova postrojenja i objekte, i promene u načinu funkcionisanja postojećih objekata i postrojenja; i
identifikacija lokacija koja imaju potencijalni rizik od nastanka udesnih situacija.
6.2. Zaštita prirodnih vrednosti
Proglašena, tj. ranije ustanovljena zaštićena područja (Tabela 22) štite se i uređuju u skladu sa aktom o zaštiti i odredbama Zakona o zaštiti prirode.
Tabela 22. Zaštićena područja u obuhvatu Prostornog plana
Tip zaštite* Naziv Godina zaštite Kate-gorija Površina**(ha) Rešenje SP 1.1 Stablo lipe – Mira 1998. III – Odluka o stavljanju pod zaštitu prirodnog dobra Stablo lipe – Mira, broj I-R.56/98-01, SO Bogatić; SRP 1.2 Zasavica 1997. I 670,99 (54, 24 na području plana) Uredba o zaštiti Specijalnog rezervata prirode „Zasavica”, 05 broj 509 – 1406/ 97 („Službeni glasnik RS”, broj 19/97); SP 1.3 Kovačevića pećina 1975. 4,62 Rešenje o stavljanju pod zaštitu pećine u zaseoku Kovačevići, poznate pod imenom „Kovačevića pećina”, broj 633-10/74-02 od 2.06.1975, SO Krupanj ; SP 1.4 Grupa stabala Dobri potok 1996. III – Odluka o zaštiti Spomenika prirode – Grupa stabala Dobri potok, I broj 633-1/ 96, SO Krupanj SP 1.5 Stablo lipe Bela crkva 1996. III – Odluka o zaštiti Spomenika prirode stabla lipe, I broj 633-2/96, SO Bela Crkva ORP 1.6 Danilova kosa 2008. I 6,79 Uredba o zaštiti Opšteg rezervata prirode „Danilova kosa 05”, broj 110-503/2008 („Službeni glasnik RS”, broj 20/08); SP 1.7 Stablo hrasta lužnjaka Debeli grm – Runjani 2003. III – Odluka o zaštiti Stabla hrasta lužnjaka „Debeli grm – Runjani”, broj06-2/03, SO Loznica MPS 1.8 Deo područja sela Tršića i manastira Tronoše 1965. 1.829,17 Odluka o zaštiti reona sela Tršića i Tronoše, 23.02.1965., SO Loznica MPS 1.9 Draginac 1977. 2,88 Rešenje o stavljanju pod zaštitu Memorijalnog prirodnog spomenika „Draginac”, broj 06-9/77, SO Loznica MPS 1.10 Tekeriš 1977. – Rešenje o stavljanju pod zaštitu Memorijalnog prirodnog spoemenika „Tekeriš”, broj 06-9/77, SO Loznica SRP 1.11 Klisura reke Trešnjice 1995. I 630,65 Uredba o zaštiti Specijalnog rezervata prirode „Klisura reke Trešnjice”, 05 broj 353-2909/95 („Službeni glasnik RS”, broj 50/95) MPS 1.12 Mačkov kamen 1976. 11,83 Rešenje o stavljanju pod posebnu zaštitu kompleksa „Mačkov kamen”, 01 broj 633-1/76, SO Ljubovija NKD 1.13 Kompleks manastira Radovašnica 1992. 53,92 Odluka o proglašenju kompleksa Manastira Radovašnica za nepokretno kulturno dobro – spomenik kulture i stavljanju pod zaštitu njegove okoline, broj 020-109/92-01, SO Šabac SP 1.14 Lipa u Šapcu 2001. III – Odluka o zaštiti stabla lipe u Šapcu, broj 020 – 6/2001-01, SO Šabac PIO 1.15 Klisura reke Gradac 2001. II 1208,31 Odluka o zaštiti Predela izuzetnih odlika „Klisure reke Gradac”, broj 011-12/2000-04, SO Valjevo SP 1.16 Petnička pećina 1950. 12,69 Rešenje broj 18., Zavod za zaštitu i naučno proučavanje prirodnih retkosti NR Srbije StPR 1.17 Crna reka 1968. 60,16 Rešenje o stavljanju pod zaštitu države dela mešovite šumske sastojine na planinskom masivu Maljen na mestu zvanom „Crna reka”, broj 02-4174/1-68, SO Valjevo SP 1.18 Sva orahova stabla (Juglans regia) 1971. – Rešenje Republičkog skreterijata za obrazovanje, nauku i kulturu, broj 321-4/71-03 NKD 1.19 Prirodni prostor crkve brvnare – Miličinica 1989. 25,73 Odluka o utvrđivanju granica neposredne okoline i zaštite prirodnog prostora Crkve brvnare u Miličinici, broj: 011-32/89-03/3, SO Valjevo SP 1.20 Dva hrasta Vračević 2002. III – Odluka o zaštiti Spomenika prirode „Dva hrasta Vračević”, broj 501/2-02-2002, SO Lajkovac NKD 1.21 Prirodni prostor manastira Bogovađa 1991. 18,00 Odluka o utvrđivanju granica neposredne okoline i zaštite prirodnog prostora Manastira Bogovađa, broj 633/8-90-02, SO Lajkovac MPS 1.22 Vrapče brdo 1983. 13,56 Rešenje o stavljanju pod zaštitu područja „Vrapče brdo” u K.O. Ćelije, broj 633/4-83-01 SP 1.23 Hrast Dići – (zapis) 2002. II – Odluka o zaštiti Spomenika prirode „Hrast Dići”, 01 broj 501-30/02, SO Ljig PnPL 1.24 Rajac 1963. 1209,85 Rešenje o stavljanju pod zaštitu države dela Rajca, kao predela naročite prirodne lepote, broj 02-2266/1, Savet za prosvetu i kulturu Narodnog odbora opštine Ljig SP 1.25 Ribnica 1999. I 26,33 Odluka o zaštiti Spomenika prirode „Ribnica”, broj633-1/99, SO Mionica StPR 1.26 Zabalac 1969. 11,08 Rešenje o stavljanju pod zaštitu države čiste sastojine breze nastale posle požara 1928 godine, sa pojedinačnim stablima bukve, jele belog bora i crnog bora na planinskom masivu Maljen, na mestu zvanom Zabalac, broj 01-531/1-1969., SO Mionica
* Objašnjenja skraćenica: SP – spomenik prirode; SRP – specijalni rezervat prirode; ORP – opšti rezervat prirode; MPS – memorijalni prirodni spomenik; NKD – prirodni prostor oko nepokretnog kulturnog dobra; PIO – predeo izuzetnih odlika; StPR – strogi prirodni rezervat; PnPL – predeo naročite prirodne lepote.
** Za zaštićena područja manja od 1ha u tabeli nije prikazan podatak o površini.
Osnovno plansko opredeljenje je zadržavanje postojećih zaštićenih područja, uz neophodnu reviziju stanja i statusa tih područja, na osnovu koje će se donositi novi akt o proglašenju usaglašen sa odredbama Zakona o zaštiti prirode. Za pojedina zaštićena područja (prirodni spomenik „Petnička pećina” i „Kovačevića pećina”) predviđena je korekcija granica i povećanje površina pod zaštitom, prema studijama revizije koje se usaglašavaju sa Zakonom o zaštiti prirode.
Ukupna površina zaštićenih područja iz Tabele 22. i zaštićenih područja površine manje od 100 ha, iznosi oko 5.100 ha, odnosno svega oko 1% površine područja Prostornog plana.
U toku je usaglašavanje studija zaštite sa izmenama i dopunama Zakona o zaštiti prirode za područja u postupku proglašenja zaštite na području Prostornog plana – za spomenike prirode „Hrast popa Luke Lazarevića” i „Taorska vrela” (ukupne površine 57 ha). Postupak proglašenja zaštite sprovešće se i za sledeće prirodne vrednosti za koje su u toku terenska istraživanja i izrada studije zaštite:
donji tok Drine – stanište male čigre, opština Bogatić (23+41 ha);
park u Banji Koviljači, opština Loznica (26,3 ha);
valjevske planine– obuhvaćene planina Suvobor, strogi prirodni rezervati „Zabalac” i „Crna reka”, planine Medvednik Povlen i Maljen, grad Valjevo i opštine Mionica, Ljig, Osečina i Ljubovija (57.509 ha); i
prirodno plodište mladice u Ljuboviji.
Navedena područja u postupku proglašenja zaštite i područja predviđena za zaštitu obuhvataju površinu od 57.656 ha, odnosno oko 10% područja Prostornog plana.
Orijentaciona ukupna površina zaštićenih područja i predviđenih za sticanje statusa zaštićenih područja iznosi oko 62.756 ha, odnosno oko 11% područja Prostornog plana.
Prema PPRS, predviđena je i zaštita Podrinjskih planina i planine Cer, tako da će zaštićena područja obuhvatati znatno više od 11% površine područja Prostornog plana.
Na području Prostornog plana evidentirano je 37 objekata geonasleđa sa velikim prirodnim, ekološkim i naučnim značajem (Tabela 23). Postupak zaštite treba sprovesti za sva evidentirana prirodna dobra – objekte geonasleđa, to jest objekte istorijskogeološkog i stratigrafskog nasleđa (u dolinama reka Ub, Likorda, kod manastira Petkovica, kamenolom u Slovcu, selo Poćuta, brdo Kličevac, dolina Vilinog potoka, Tamnava istok i zapad, pećine Dragov ponor iznad kanjona Sušice, Lenčina kod sela Donje Leskovice, Degurićka pečina sa desne strane reke Gradac, Šalitrena pećina na levoj strani reke Ribnice i pećina Plandište u slivu reke Ribnice).
Za područja u postupku i predviđenih za zaštitu ovim prostornim planom date su orijentacione granice (Referalna karta 3) i površine do njihovog utvrđivanja u postupku proglašenja zaštićenog područja.
Kompleks ski-stadiona „Povlen” na Povlenu predviđen je Prostornim planom područja posebne namene sliva akumulacije „Stuborovni”. Kako je ski-stadion predviđen na prostoru planiranih staništa značajnih za zaštitu, neophodno je preispitati opravdanost i obuhvat ovog ski-stadiona u toku izmena i dopuna Prostornog plana područja posebne namene sliva akumulacije „Stuborovni”, ili izrade Prostornog plana područja posebne namene Valjevsko – Podrinjskih planina, odnosno izrade odgovarajućeg urbanističkog plana.
Do sticanja statusa zaštićenog područja, na područjima u postupku zaštite obavljaće se upravljačke intervencije u cilju: restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja zaštićenog područja; razvoja sela i unapređenja seoskih domaćinstava; uređenja nepokretnih kulturnih dobara i objekata tradicionalnog graditeljstva; očuvanja tradicionalnih delatnosti lokalnog stanovništva i unapređenja lokalne infrastrukture. Na ovim područjima obavezno je pribavljanje uslova Zavoda za zaštitu prirode za: izgradnju objekata (kao što su rafinerije nafte i objekti hemijske industrije, metalurški i termoenergetski objekti, skladišta nafte, naftnih derivata i prirodnog gasa, drugi industrijski i energetski objekti, asfaltne baze, skladišta industrijske robe i građevinskog materijala, javna skijališta i slično), izvođenje radova i obavljanje aktivnosti (kao što su eksploatacija i primarna prerada mineralnih sirovina, formiranje objekata za upravljanje otpadom, formiranje šumskih i poljoprivrednih monokultura i slično) koje mogu imati značajan nepovoljan uticaj na prirodne i druge vrednosti zaštićenog područja.
Tabela 23. Objekti geonasleđa na području Prostornog plana
Vrsta/tip objekta Naziv Lokacija Objekti istorijsko-geološkog i stratigrafskog nasleđa Paleozojske starosti Fosilonosni profil namirske gonijatitske faune u dolini reke Ub, u Družetićima, kod Milojevića Profil baškirskog spruda sa fosilima Chaeteles u dolini rekeLikodre, kod Likodre, Krupanj Fosilonosni profil sa baškirskom koralskom faunom kod Likodre, Krupanj Profil bituminoznih gornjopermskih krečnjaka kod Manastira Petkovica, u blizini puta Šabac – Loznica Profil granice gornjeg perma i donjeg trijasa kamenolom u Slovcu, kod raskrsnice za Ub i Lajkovac Trijaskestarosti Profil krečnjaka sa fosilnom makrofaunom (donji trijas) kamenolom u Slovcu, kod raskrsnice za Ub i Lajkovac Krednestarosti Profil gornjokrednog stuba Poćuta, kod Valjeva Profil gornjokrednog stuba kanjon Trešnjice, Ljubovija Profil stuba sa dubokovodnim tvorevinama gornjs krede Brežđe kod Struganika, Rajac Neogenestarosti Profil zoogenosprudnih krečnjaka sa fosilnom faunom (baden) brdo Kličevac, Loznica Profil sa karakterističnim badenskim fosilima dolina Vilinog potoka, Brasina, duž puta Banja Koviljača – Zvoriik Profili u Tamnavskom ugljonosnom basenu Tamnava zapad Tercijarne vulkanske stene, ignimbriti kod Ljiga Objekti petrološkog nasleđa Sedimentnestene Uljni škriljci Valjevsko – mioničkog basena Sušička bela stena Gornjokredni fliš Ljig Magmatske i metamorfne stene Izdanci dijabaza i dijabaznih breča Debelo brdo, Divčibare Pojave aplita, pegmatita i lamprofira planina Cer Izdanci granodiorita, kornita i bobičavih škriljaca planina Boranja Strukturni objekti geonasleđa Profil sa teksturom podvodnog kliženja i tragovima tečenja, Ljiški fliš Ljig Objekti geomorfolo-škog nasleđa Površinski kraški reljef Bigar Taorskog vrela kod Valjeva Bigar na vrelu Ljiga selo Ba Kras Sokolske planine Podrinje Fluvijalni reljef Stari tok i rukavac Drine Zasavica, u Mačvi Erozivni oblici reljefa Horst i planina Cer Tresave Tresava Divčibare Objekti neotektonske aktivnosti Epirogeni pokreti Depresija Draginac u dolini Jadra Rasedni pokreti Dolina Likodre kod Krupnja Doline Ribnice, Toplice i Ljiga desne pritoke Kolubare Dolina Rabasa leve pritoke Kolubare Cernica i Zavlačica pritoke Jadra Speleološki objekti geonasleđa Pećine Petnička pećina Petnica Kovačevića pećina Krupanj Ribnička pećina Mionica Šalitrena pećina Mionica Objekti hidrogeolo-škog nasleđa Izvori i vrela Izvorište Petnica Petnica Vrelo Petnica (kontaktnog tipa) Petnica
Izvor: Inventar geonasleđa Srbije, 2004. godine
Procenjuje se da će se uspostavljanjem mreže ekološki značajnih područja (NATURA 2000), na osnovu evropskih direktiva o staništima i pticama (Special Areas of Conservation – SACs i Special Protection Areas – SPAs), povećati površina pod različitim vidovima zaštite prirodnih vrednosti (biološke raznovrsnosti, geonasleđa i predela).
Od međunarodno značajnih područja, na području Prostornog plana identifikovana su (Tabela 23):
IBA područja (Important Bird Areas) – Zasavica, Obedska bara, Donje Podrinje, Cer i Valjevske planine;
IPA područja (Important Plant Areas) – Zasavica i Obedska bara;
PBA (Prime Butterfly Areas) – Zasavica i Valjevske planine (Povlen, Maljen i Suvobor);
Ramsarska područja (područja identifikovana i upisana na svetsku Listu vlažnih područja naročito kao staništa ptica močvarica) – Zasavica i Obedska bara; i
EMERALD područja – Zasavica i Obedska bara.
Tabela 24. Međunarodno značajna područja
Red.br. Redni br. iz Priloga. 1, sastavnog dela Uredbe o ekološkoj mreži Područje Zaštićeno područje Područja koja su planirana za zaštitu i na kojima se vrše preliminarna istraživanja Emerald područje sa klasifikacio-nim kodom Međunarodno značajno područje za biljke(IPA / Important Plant Area) Međunarodno i nacionalno značajno područje za ptice(IBA / Important Bird Area) ca klasifi-kacionim kodom Odabrano područje za dnevne leptire(RV /Prime Butterfly Area)ca klasifikaci-onim kodom Ramsarsko područje sa klasifika-cionimkodom 1. 18. Zasavica SRP Zasavica – ZasavicaRS0000014 Zasavica ZasavicaRS022IBA Zasavica 40 Zasavica3RS009 2. 19. Obedska bara SRP Obedska bara – Obedska baraRS0000003 Obedska bara Obedska baraRS020IBA – Obedska bara3RS001 3. 21. Donje Podrinje – – – – Donje PodrinjeRS023IBA – – 4. 31. Cer – – – – CerRS024IBA – – 5. 32. Danilova kosa ORP Danilova kosa – – – – – 6. 33. Valjevske planine 1. SRP Klisura reke Trešnjice2. PIO Klisura reke Gradac3. StPR Čalački potok4. StPR Crna reka5. StPR Velika pleć – Vražji vir6. StPr Zabalac7. PnPL Rajac Valjevske planine 1. SuvoborRS00000362. Klisura rekeTrešnjice RS00000393. Klisura reke Gradac RS0000054 – Valjevske planineRS025IBA 1. Povlen 152. Maljen-Suvobor 39 –
6.3. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Na području Prostornog plana zaštićena su sledeća nepokretna kulturna dobra (Tabela 25):
od izuzetnog značaja – Čaršija „Tešnjar” u Valjevu (1.1); Spomen kapela sa kosturnicom u Prnjavoru (1.2), Spomen kosturnica Tekeriš (1.3), Spomen kuća Vuka Stefanovića Karadžića u Tršiću (1.4), Spomen kompleks Bela Crkva (1.5), Spomen kompleks Stolice (1.6) i Spomen kosturnica na Mačkovom kamenu (1.7);
od velikog značaja – Crkva brvnara u selu Miličinici (2.1), manastir Pustinja kod Rebelja (2.2), crkva svetog Jovana u Jovanji (2.3), manastir Ćelije (2.4), Nenadovića kula na Kličevcu (2.5), znamenito mesto Brankovina (2.6); manastir Bogovađa (2.7), rodna kuća vojvode Mišića sa okućnicom u Struganiku (2.8), spomen kuća u selu Robaje (2.9), kompleks zgrada sa dvorištem u Bastavu (2.10), Šabačka tvrđava (2.11), Zgrada stare bolnice (2.12), Crkva preobraženja Krivaja (2.13), zgrada polugimnazije (2.14); Manastir Tronoša (2.15), Manastir Čokešina (2.16), spomenik i kosturnica streljanim u Dragincu (2.17); Manastir Vavedenje u Slavkovici (2.18), Stari most na reci Ljuboviđi (2.19) i Manastir Vavedenja u Dokmiru (2.20);
zaštićena dobra – prostorne kulturno-istorijske celine: Knez Miloševa ulica u Valjevu, Bebića Luka; zaseok sela Vujinovače, Gospodar Jevremova ulica u Šapcu, Kompleks Banje Koviljače, Trg Jovana Cvijić u Loznici; znamenita mesta: Spomen groblje iz Prvog svetskog rata, 1914-1918, Spomenik na Brankovačkom visu, Spomenik na Mišaru, Spomen kosturnica Tekeriš, Spomenik na Gučevu, Šanac na Bauriću, Gornja Bukovica; spomenici kulture (opisani u Dokumentacionoj osnovi Prostornog plana); arheološki lokaliteti: Arheološko nalazište Petnica, kasnoantička građevina Babina Luka, Srednjevekovno naselje Valjevo, stadion Krušik, praistorijska humka Žabari, Belinovača selo Slatina, Ilića brdo – Čučuge, Kik, Svileuva, Panađurište selo Komirić, Šalitrena pećina, Brežđe, grad Gradačac, Jalovik, ranovizantijsko utvrđenje Konjuša na Ceru.
Tabela 25. Zaštićena nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja
Upravni okrug / područje Prostornog plana Ukupno Izuzetan značaj Veliki značaj Grad Valjevo 116 1 6 opština Lajkovac 13 – 1 opština Ljig 7 – 1 opština Mionica 11 – 2 opština Osečina 5 – 1 opština Ub 2 – 1 Kolubarski okrug 154 1 12 opština Bogatić 6 – – opština Vladimirci 3 – – opština Koceljeva 3 – – opština Krupanj 5 2 – Grad Loznica 15 2 3 opština Ljubovija 5 1 1 opština Mali Zvornik 2 – – Grad Šabac 26 1 4 Mačvanski okrug 65 6 8 Područje Prostornog plana 219 7 20
Osnovno plansko opredeljenje jeste adekvatna zaštita kulturnih dobara, koja podrazumeva preduzimanje sledećih opštih mera zaštite za:
1. Arheološke lokalitete
sprovođenje kategorizacije najvrednijih arheoloških nalazišta, kao što su: Šalitrena pećina u selu Brežđe, neolitsko naselje ispred Petničke pećine u selu Petnica, Ilića Brdo i selo Čučuge;
obavljanje istraživanja popisanih arheoloških lokaliteta i sprovođenje procedure evidentiranja, kategorizacije i sticanja statusa kulturnog dobra;
efikasnija zaštita pećinskih arheoloških nalazišta u okviru integralne zaštite prirodnih prostora kanjona reka Ribnice i Gradac, i gornjih tokova Jablanice i Obnice;
infrastrukturno opremanje i uređenje prostora arheoloških lokaliteta, prema posebnim uslovima i mišljenu nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture;
uspostavljanje arheoloških parkova za nalazište ispred Petničke pećine, Ilića Brdo – Čučuge, Anine – Ćelije, Jerinin grad – Brangović, i stadiona „Krušik” u Valjevu; i
utvrđivanje zona pojava arheoloških lokaliteta regionalnog značaja u dolinama reka: Kolubara (Srednje – kolubarska zona), Tamnave (Tamnavsko – ubska zona) i Toplice (Toplička zona);
2. Spomenike kulture
kompletna tehnička zaštita sa obnovom objekata, prema utvrđenim i verifikovanim konzervatorskim elaboratima za: okućnicu u Bastavu, Crkvu Vavedenja u Slavkovici, Kulu Nenadovića u Valjevu, tvrđavu u Šapcu, crkvu Sv. Jovana u Jovanji, crkve u Radovašnici i Krivaji;
sprovođenje mera tehničke zaštite spomenika kulture, uz očuvanje osnovnih svojstava i konstruktivnih, stilskih i tipoloških karakteristika, posebno na građevinskim objektima sakralne i tehničke arhitekture;
utvrđivanje nove, adekvatne namene i promena korisnika za slabo održavane i nemarno čuvane objekte velikog značaja – okućnicu u Bastavu i Kulu Nenadovića u Valjevu;
prezentacija spomenika kulture kojom se ne narušavaju njegova kulturna i istorijska svojstva;
rekategorizacija kategorisanih spomenika kulture, s tim da prioritet ima promena kategorije za Manastir Pustinju (za izuzetan značaj) i kuću u Robajama (skidanje kategorizacije);
dopuna odluka i akata o proglašenju nepokretnih kulturnih dobara granicama zaštićene okoline spomenika kulture sa potrebnim merama zaštite;
evidentiranje i valorizacija nepokretnih kulturnih dobara, s tim da prioritet ima valorizacija objekata narodnog graditeljstva, privrednih objekata, objekata tehničke kulture i novije gradske arhitekture;
zaštita objekata narodnog graditeljstva „in situ”, uz sprovođenje mera tehničke zaštite i uspostavljanje atraktivnih namena (primeri male muzejske zbirke – okućnica u Nakučanima i Sovljaku, gostinske kuće, konačišta – okućnice u Bastavu i Bebića Luci);
dislokacija objekata narodnog graditeljstva u postojeće celine (Tršić i Bebića Luka) i nove planirane etnoparkove, zbog ubrzanih ekonomskih transformacija seoskih domaćinstava, na osnovu programa za realizaciju sistema regionalnih etnoparkova (Lajkovac – objekti sa teritorije opštine Lajkovac koji se izmeštaju zbog širenja kopova lignita i krečnjaka u Slovcu; na prostoru pored stare škole u Ribnici – objekti sa teritorije opštine Mionica koji se izmeštaju zbog ugroženosti zemljotresom; i u znamenitom mestu Brankovina – objekti iz okoline Brankovine);
revalorizacija spomeničkog nasleđa gradske arhitekture u urbanim celinama (Valjevu, Šapcu, Loznici, Bogatiću, Ubu i Ljigu) i naseljenim mestima koja su nekada bila sedišta opštine (Belanovica, Slavkovica, Valjevska Kamenica i Pecka);
permanentno evidentiranje spomenika tehničke kulture u naseljenim mestima koji će se prezentirati u autentičnoj nameni, po mogućstvu sa očuvanom tehničko-tehnološkom funkcijom (hidroelektrana u Deguriću, Ilovačića vodenica i valjarica u Valjevu, hala za proizvodnju plavog kamena u Šapcu, silos sa zgradom u Valjevu);
revalorizacija memorijalnih spomenika kulture iz Drugog svetskog rata, radi sprovođenja procesa skidanja utvrđene zaštite sa pojedinih objekata, kao što su: kuća Dragojla Dudića u Klincima sa izmenjenim autentičnim izgledom i kuća u Zarubama koja je srušena;
evidentiranje, valorizacija i utvrđivanje spomenika kulture posvećenih oslobodilačkim ratovima Republike Srbije, u prvom redu iz I svetskog rata, kao što su: spomenik na Vrapče brdu i Spomenik kralju Petru I na Ubu;
privođenje sakralnih spomenika kulture isključivo sakralnoj nameni i bogoslužbenim potrebama; rekonstrukcija starih otkrivenih crkava i kapela i obnova prema savremenim konzervatorskim principima (Velimirovi dvore, crkve u selima Ba, Dići i Slavkovici); i
obeležavanje i označavanje svih kategorisanih spomenika kulture informativnim tablama i turističkom signalizacijom;
3. Prostorne kulturno-istorijske celine
revalorizacija prostornih kulturno-istorijskih celina, utvrđivanje kategorizacije za ulicu gospodar Jevremovu u Šapcu, Banju Koviljaču, ruralnu celinu Bebića Luka i preispitivanje osnovanosti granica šire zone zaštite za staru čaršiju Tešnjar u Valjevu;
realizacija mera tehničke zaštite celine Bebića Luka na osnovu konzervatorskih eleborata sanacije i rekonstrukcije objekata narodnog graditeljstva ove celine, sa uvođenjem savremenih građevinskih i arhitektonskih elemenata koji ne narušavaju integritet i autentičnost objekata i celine, uz stimulisanje razvoja specifičnih, ekonomski zasnovanih funkcija seoskih domaćinstava;
definisanje stepena rekonstruktivnih i sanacionih zahvata i konzervatorskih uslova za izvođenje tehničke zaštite i prezentaciju objekata za kulturno-istorijske celine Tešnjar i Knez Miloševu ulicu u Valjevu, donošenjem odgovarajućeg urbanističkog plana;
definisanje zona sa ograničenim saobraćajem i pešačkih zona u urbanim celinama (stara čaršija Tešnjar i Knez Miloševa ulica u Valjevu i Gospodar Jevremova u Šapcu), donošenjem odgovarajućeg urbanističkog plana; i
4. Znamenita mesta
intenzivno i sistematsko istraživanje i dokumentarna obrada znamenitih mesta, spomen obeležja, grobalja i nadgrobnih spomenika;
određivanje komercijalnih korisnika kompleksa u Brankovini, uz obavezu domaćinskog staranja o kompleksu; i stimulisanje izgradnje kompleksa u okviru znamenitog mesta u koji bi se prenosili ugroženi objekti narodnog graditeljstva sela Brankovina vezani za porodicu Nenadovića; i
obezbeđivanje uklanjanja neplanskih objekata u široj zoni zaštite znamenitog mesta, kao i ukidanje svih neadekvatnih uslužnih funkcija iz znamenitog mesta i njegove šire zone zaštite.
Osnovno plansko opredeljenje jeste adekvatna prezentacija i afirmacija nepokretnih i nematerijalnih kulturnih dobara kao generatora turističkog i ukupnog razvoja.
U skladu sa PPRS, ovim prostornim planom izdvajaju se dobra i područja koja treba da uživaju poseban tretman, bez obzira na sadašnji status zaštite. To se, pre svega, odnosi na karakteristične objekte i tradiciju graditeljskog nasleđa – narodno graditeljstvo (oblikovni elementi, građevinski materijali, način korišćenja), tradicije i nematerijalne asocijacije koje se vezuju za njih.
U skladu sa odredbama Konvencije Saveta Evrope o vrednosti kulturnog nasleđa za društvo, u cilju unapređivanja zajedničkog nasleđa Evrope koji čine zajednički izvor pamćenja, razumevanja, identiteta, kohezije, stvaralaštva, ideala, principa i vrednosti, proisteklih iz iskustava stečenih kroz napredak i sukobe iz prošlosti, trebalo bi rekonstruisati toponime sećanja. To su: mesta (koja nisu obeležena) gde su bila stratišta lokalnog stanovništva i stanovnika regiona i drugih Evropskih zemalja; i važna mesta koja sećaju na stradanja i velike žrtve u oba svetska rata, u srpskim ustancima i nedavnim jugoslovenskim sukobima. Prioritet bi trebalo da ima spomen obeležavanje mesta koncentracionog logora na Savi u Šapcu, u vidu memorijalnog centra posvećenog stradalim žrtvama svih konfesija, kao i obeležavanje stratišta Srba, Roma, Jevreja i ostalih žrtava Holokausta.
Posebnu ulogu u integrisanju celovite turističke ponude ima mogućnost formiranja „puteva kulture” koje će biti u funkciji prezentacije nepokretnih i nematerijalnih kulturnih dobara, i povezivanja sa ostalim vidovima turističke ponude. Prostornom planom Republike Srbije na području Prostornog plana predviđene su dve kulturne staze međunarodnog značaja – jedna kroz Šabac i Loznicu, a druga delom prati tok reke Drine. Potencijalni putevi kulture nacionalnog, interregionalnog, regionalnog i lokalnog značaja su: Putem ustanika Prvog i Drugog srpskog ustanka, Bitke i žrtve Prvog svetskog rata (preko 40 spomenika i spomen ploča od kojih su najpoznatije Spomen Kosturnica i spomenik Arčibaldu Rajsu u Prnjavoru, 100 godina od Cerske bitke, Boj na Mišaru, Šabačka tvrđava, i drugo), Srednjevekovni vitezovi (rezidencija kralja Dragutina u selu Debrc u opštini Vladimirci, lokalitet Rađev Kamen na kome se nalazi veliki beli obelisk posvećen vojvodi Rađu, srednjevekovnom vitezu, i drugo), Život na selu kroz vreme, Jevreji u Šapcu (u kome su boravili Sefardski Jevreji, Šabačka Sinagoga), Stari putevi rude (obrazovanje regionalnog muzeja rudarstva i geologije u Krupnju), i drugo.
6.4. Uređenje prostora specijalne namene i od značaja u vanrednim situacijama
Koncepcija korišćenja i uređenja prostora u vanrednim situacijama zasniva se na primeni sledećih propozicija:
vojni kompleksi sa statusom „perspektivan” su kompleksi posebne namene sa objektima i sadržajima od značaja za funkcionisanje sistema odbrane zemlje. Za ove komplekse se utvrđuju sledeće zaštitne zone: zona zabranjene izgradnje u kojoj je zabranjena svaka gradnja; zona kontrolisane gradnje u kojoj je zabranjena izgradnja objekata visokogradnje, a za izgradnju ostalih objekata obavezna je prethodna saglasnost Ministarstva odbrane; i zona prostorne zaštite u kojoj je za izgradnju svih objekata obavezna prethodna saglasnost Ministarstva odbrane. Vojni kompleksi i objekti sa statusom „neperspektivan” i „Master plan” mogu da promene svoj status i da se prenamene za drugu namenu, uz obavezno pribavljanje mišljenja i saglasnosti Ministarstva odbrane. Prioritet u promeni namene ovih kompleksa trebalo bi da imaju javne namene za pružanje usluga javnih službi, u skladu sa interesima lokalne samouprave, Republike Srbije i drugih zainteresovanih subjekata. Realizaciji planskih rešenja uslovljena je konačnim regulisanjem imovinsko-pravnih odnosa sa budućim vlasnikom ili korisnikom,
neposredni pojas uz državnu granicu u režimu kontrolisanog i ograničenog korišćenja u nadležnosti je Ministarstva unutrašnjih poslova. U pojasu širine 300 m od državne granice na teritoriji Republike Srbije, ne predviđa se izgradnja objekata koji bi mogli da ometaju i dovedu u pitanje vidljivost granične linije, što važi i za zasade visokog rastinja i poljoprivrednih kultura. U skladu sa Zakonom o prelaženju državne granice i kretanju u graničnim pojasu, primenjuju se ograničenja za kretanje i boravak lica u graničnom pojasu širine 100 m od državne granice na teritoriji Srbije;
zone zaštite oko aerodroma „Divci” i planiranog aerodroma kod Šapca definisaće se na osnovu uslova Direktorata civilnog vazduhoplovstva Republike Srbije (DCV), u skladu sa odredbama Zakona o vazdušnom saobraćaju („Službeni glasnik RS”, br. 73/10, 57/11 i 93/12), Pravilnika o aerodromima („Službeni glasnik RS”, br. 23/12 i 60/12 – ispravka), i drugih zakonskih i podzakonskih akata koja se odnose na planiranje, visinu, izgradnju i obeležavanje objekata, instalacija i prepreka u zonama civilnih aerodroma;
lokalne samouprave doneće planove za odbranu od poplava za vode drugog reda i odluke o proglašenju erozivnih područja. S obzirom na ugroženost područja erozivnim procesima i poplavama, moguće je ovakve planove doneti za područje Prostornog plana, okruga ili za subregionalne celine;
usled visokog rizika od bujičnih poplava u slivu reke Kolubare i Jadra, Drine i Save, a u cilju planiranja zaštite ugroženih gradova i naseljenih mesta, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave i urbanističkim planovima neophodno je predvideti režime korišćenja prostora i mere za zaštitu od poplava i klizišta, tako što će se utvrditi područja koja su ugrožena poplavama („poplavna područja”) i područja koja su ugrožena erozijama („erozivna područja”). Na poplavnim područjima je neophodno predvideti izgradnju vodnih objekata za zaštitu od poplava u skladu sa klimatskim promenama i sve češćom pojavom velikih kišnih padavina i velikih voda (obavezno uzeti meteorološke i hidrološke parametre iz majskih poplava 2014. godine). Izgradnju javnih objekata (predškolskih i školskih ustanova, zdravstvenih, kulturnih, sportskih i sl.) planirati izvan „poplavnih područja”;
privredni subjekti na području Prostornog plana pripremiće planove delovanja u slučaju tehnoloških akcidenata (izlivanja tehnoloških voda, požara, eksplozija, emisije štetnih gasova, i drugo) u saradnji sa lokalnim institucijama i organima. Prioritet imaju postrojenja sa SEVESO II liste;
izvršiće se zoniranje industrijskih kapaciteta i skladišta sa opasnim materijama van zona stanovanja, u cilju sprečavanja nastajanja tehnoloških akcidenata;
u skladu sa principima prevencije od razaranja, obavezna je primena važećih aseizmičkih propisa pri sanaciji postojećih i izgradnji novih objekata. Pristup planiranju i izgradnji prostora na delovima područja Prostornog plana sa ispoljenim seizmičkim hazardom (pretežno u zonama: Valjevo – Ub – Ljig – Mionica i Loznica – Koceljeva – Osečina – Krupanj) zasnovan je na konceptu prihvatljivog seizmičkog rizika, sa sledećim osnovnim zahtevima: minimizovanje gubitka ljudskih života, povređenih i materijalne štete usled zemljotresa; i usklađivanja povećanih troškova aseizmičkog projektovanja, izgradnje i finansijskih ulaganja sa dostignutim stepenom ekonomskog razvoja i troškovima sanacije šteta nastalih kao posledica zemljotresa;
u izradi plana zaštite od požara posebno će se uvažiti sledeći elementi (Tabela 26): predviđena saobraćajna pristupačnost šumskim područjima biće realizovana izgradnjom mreže javnih, službenih i šumskih puteva (oko 121 km), alpskih ski-staza i žičara, staza za turistička terenska vozila, bicikle i pešake, računajući ove objekte istovremeno i kao protivpožarne barijere koje dele šumu na manje segmente; pored velikih akumulacija planski će se utvrditi mreža malih akumulacija (ukupno 11) na vodotocima, uz postojeće i planirane puteve (javne, službene i šumske), radi obezbeđenja ravnomernog zahvata vode za gašenje požara; pri pošumljavanju novih površina rasporedom protivpožarnih pruga (oko 28 km) predvideće se će planske protivpožarne barijere; i uspostavljanje redovnog protivpožarnog osmatranja;
planirani javni objekti i smeštajni turistički sadržaji mogu se, u vanrednim situacijama, upotrebiti za potrebe sanitetskog zbrinjavanja i lečenja, s obzirom da nisu predviđeni u velikim građevinskim koncentracijama i da su, po pravilu, zaklonjeni morfološkim oblicima i šumom;
zaštita od zimskih nepogoda u brdskoplaninskom delu (zavejavanje, led, lavina, snegoizvale, vetroizvale, i drugo) i od letnjih nepogoda (oluja, bujice praćene odronima, i slično) biće ostvarena izgradnjom i uređenjem planiranih sadržaja suprastrukture i infrastrukture, pošumljavanjem i zatravljivanjem goleti, i predviđenim vodoregulacijama; i
realizacija osnovnih mera za zaštitu nizvodnih područja od zarušavanja brana akumulacija: redovno i vanredno osmatranje i sistematska kontrola objekata i brana u toku eksploatacije akumulacije, organizovanjem sistema za osmatranje, obaveštavanje, uzbunjivanje i evakuaciju stanovništva u slučaju rušenja ili prelivanja brane, ili najave mogućeg narušavanja njene statičke stabilnosti; markiranje na terenu kota nivoa mogućeg poplavnog talasa; i izrada analize efekata u slučaju rušenja brane za nizvodno područje, sa procenom prihvatljivog rizika.
Ukupna zaštita od elementarnih i drugih većih nesreća za područja okruga biće doneta planom zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama za Kolubarski i Mačvanski upravni okrug od strane nadležne službe.
Od posebnog značaja je uspostavljanje jedinstvenog informacionog sistema o prostoru (geografskog informacionog sistema) kao efikasnog sredstva za planiranje, upravljanje i usmeravanje konkretnih aktivnosti u vanrednim situacijama.
Tabela 26. Planirani objekti u funkciji protivpožarne zaštite šuma
Šumska uprava Protivpožarni putevi, km Protivpožarne pruge, km Akumulacije „Mali Zvornik” 33,85 12,78 Ukupno tri: dve u gazdinskoj jedinici „Tornička Bobija” u odeljenjima 2. i 35. i jedna u gazdinskoj jedinici „Gučevo”, odeljenje 32. „Krupanj” 14,5 1,21 Ukupno tri: gazdinska jedinica „Tomanjska planina” odeljenje 25, gazdinska jedinica „Miškovac – Ježur” odeljenje 37, gazdinska jedinica „Tronoša” odeljenja 72. i 73. „Šabac” 41,05 1,0 Ukupno jedna: GJ „Cer – Vidojevica”, odeljenje 122. „Valjevo” 31,9 13,1 Ukupno četiri: gazdinska jedinica „Maljen” reka Paklešnica, gazdinska jedinica „Maljen 2”, sastav Bukovske i Crne reke, gazdinska jedinica „Jelje Magleš”, lugarnica i gazdinska jedinica „MJP” Rekavica, granica odeljenja 91. i 93. Ukupno 121,3 28,09 11 akumulacija
Ostale propozicije korišćenja i uređenja prostora u vanrednim situacijama sadržane su u sektorskim koncepcijama i planskim rešenjima Prostornog plana. U prostornim i urbanističkim planovima nižeg reda utvrdiće se posebne mere zaštite i uređenja objekata i prostora shodno uslovima Ministarstva odbrane i Ministarstva unutrašnjih poslova.
IV. SMERNICE ZA PRIMENU PROSTORNOG PLANA
1. Prioriteti i strateško razvojni projekti
prve etape sprovođenja Prostornog plana
1.1. Prioritetne aktivnosti
Utvrđuju se prioritetne aktivnosti čija će realizacija započeti u prvoj fazi implementacije Prostornog plana do 2018. godine i kontinuirano se odvijati u vremenskom horizontu (2025. godine) ovog planskog dokumenta.
Prioritetne aktivnosti na implementaciji Prostornog plana utvrđuju se za prvu fazu implementacije do 2018. godine.
Polazeći od planskih ciljeva, koncepcija i rešenja Prostornog plana, prioritetne aktivnosti, po sektorima, obuhvataju:
1.1.1. Zaštita i korišćenje prirodnih resursa
Plansko rešenje 1: Održivo korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta Prioritetne aktivnosti: zaustavljanje stihijskog zauzimanja obradivih površina za građevinsko zemljište u ravničarsko-dolinskom/stočarsko-ratarskom rejonu; i zaustavljanje procesa spontanog ispadanja iz poljoprivredne proizvodnje zemljišta i drugih agrarnih fondova u brdsko-planinskom/stočarsko-voćarskom rejonu;popravljanje agrohemijskih osobina obradivih zemljišta, selektivnim korišćenjem podsticajnih sredstava iz agrarnog budžeta Republike Srbije i drugih izvora, na osnovu prethodnih agropedoloških analiza;uspostavljanje kontrole korišćenja, to jest redukovanja upotrebe mineralnih đubriva i pesticida u biljnoj proizvodnji, uz istovremeno promovisanje metoda njihove integralne primene u procesima tehničko-tehnološkog unapređivanja poljoprivredne proizvodnje;unapređivanje infrastrukturnih i tehničko-tehnoloških uslova za povećanje tržišne konkurentnosti, posebno brežuljkastog/stočarsko-voćarsko-ratarskog i brdsko-planinskog/stočarsko-voćarskog rejona u cilju proizvodnje i plasmana voća i stočnih proizvoda posebnih odlika kvaliteta;izrada i sprovođenje posebnih programa obnove pašnjačkog stočarenja i uspostavljanja organskog sistema proizvodnje, prvenstveno u funkciji očuvanja i progradacije prirodnih brežuljkastih i brdsko-planinskih travnjaka;organizovanje organskih sistema ratarske, voćarske i povrtarske proizvodnje, kao i obnova pašnjačkog stočarstva, uporedo sa stimulisanjem aktivnosti za dobijanje odgovarajuće robne marke;ubrzavanje procesa registracije poljoprivrednih gazdinstava, obeležavanje životinja, uvođenje HACCP i Global GAP standarda; evidentiranje terena koji su ugroženi: eolskom erozijom, primenom neadekvatne agrotehnike (smanjenje nivoa organskih materija, salinizacija, sabijanje i slično), prisustvom opasnih i štetnih materija u poljoprivrednom zemljištu i vodi za navodnjavanje, odlivom tečnog stajnjaka sa stočarskih farmi, neadekvatnim rukovanjem agrohemikalijama i slično, radi određivanja i ubrzanog sprovođenja odgovarajućih radova na remedijaciji i zaštiti zemljišta prema smernicama koje će biti utvrđene Republičkom poljoprivrednom osnovom; isaradnja proizvođača i njihovih udruženja sa savetodavnom službom, naučno-istraživačkim institucijama i centrima za regionalni i ruralni razvoj; jačanje lokalnih partnerstava za razvoj poljoprivrede i pratećih delatnosti; i jačanje prekogranične i regionalne saradnje na zajedničkim projektima zaštite prirodnih resursa i unapređenja poljoprivrede i održivog ruralnog razvoja. Plansko rešenje 2: Razvoj i restrukturiranje poljoprivrednog sektora Prioritetne aktivnosti: obezbeđivanje sigurnih prava zakupa zemljišta i dobrog funkcionisanja tržišta zemljišta, koje olakšava pomeranje resursa sa napuštenih/regresivnih gazdinstava ka produktivnijim poljoprivrednicima, kao i drugih mera podrške ukrupnjavanju i tehničko-tehnološkoj modernizaciji porodičnih gazdinstava;uspostavljanje organske biljne i stočarske proizvodnje, zaštita geografskog porekla i sertifikacija, regionalno brendiranje, aktivnosti na unapređenju promocije i plasmana organskih i tradicionalnih proizvoda zaštićene oznake porekla;modernizacija proizvodnje na gazdinstvima – proširenje poseda, uvođenje savremenih tehnologija i standarda, izgradnja savremenih objekata za smeštaj stoke, kabaste stočne hrane i odlaganje stajnjaka, nabavka uređaja za navodnjavanje, skladištenje i hlađenje mleka, podizanje dugogodišnjih zasada u voćarstvu, nabavka osnovnog stada, razvoj pčelarstva, uzgoj autohtonih biljnih vrsta i rasa stoke; izgradnja savremenih hladnjača, sušara i malih pogona za preradu mleka, voća i povrća i sakupljanje, doradu, pakovanje i plasman lekovitog i aromatičnog bilja, meda, šumskih plodova i pastrmke; iformiranje/jačanje udruženja proizvođača, zadruga i klastera u cilju organizovane proizvodnje, prerade/dorade, skladištenja, standardizacije, kontrole kvaliteta, brendiranja, promocije i plasmana finalnih proizvoda. Plansko rešenje 3: Održivo korišćenje i zaštita šuma i šumskog zemljišta Prioritetne aktivnosti: unapređenje stanja postojećih šuma prevođenjem većeg dela površine izdanačkih šuma u visoke, popunjavanjem razređenih, rekonstrukcijom degradiranih šuma sa prevođenjem u sastojine visokog stepena obraslosti;povećanje površina pod šumama pošumljavanjem oko 1.950 ha na području Kolubarskog okruga;izrada programa razvoja šumskog i integralnog informacionog sistema za sektor šumarstva za potrebe održivog upravljanja šumama;zaštita šumskog zemljišta od voda i erozije na oko 1.630 ha;poboljšanje monitoringa zdravstvenog stanja šuma, u skladu sa Međunarodnim kooperativnim programom za šume (ICPF) ; iedukacija kadrova u skladu sa principima održivog upravljanja šumama i istraživanje uticaja klimatskih promena na šumske ekosisteme. Plansko rešenje 4: Razvoj lovstva Prioritetne aktivnosti: očuvanje raznovrsnosti lovne faune (gajenje, naseljavanje i zaštita divljači), uz usklađivanje lovnih i ostalih delatnosti u lovištima;poboljšanje uslova staništa u lovištima, brojnosti i odgovarajuće polne i starosne strukture glavnih vrsta sitne i krupne divljači, i kvaliteta trofeja, u skladu sa kapacitetom lovno produktivnih površina na šumskim područjima;poboljšanje monitoringa populacija divljači i organizacije stručnih službi za praćenje i usmeravanje razvoja populacije divljači; i organizovanje lovnog turizma i edukacija lovnih stručnjaka i lovaca za zaštitu i uzgoj divljači. Plansko rešenje 5: Zaštita kvaliteta voda i zaštita od voda Prioritetne aktivnosti: zaštita izvorišta voda regionalnih sistema vodosnabdevanja (u I i I/II klasi kvaliteta) u zoni postojećih i planiranih akumulacija na Valjevskim planinama (Ribnica, Jablanica, Sušica i drugo), aluviona Podrinja, Mačve i Posavine, kao i svih lokalnih izvorišta; uspostavljanje i sprovođenje režima zona sanitarne zaštite svih izvorišta, posebno akumulacije „Stuborovni”, i rezervisanje prostora za zone potapanja planiranih akumulacija;održavanje voda Drine, Jadra i Kolubare do Lajkovca u IIa klasi kvaliteta;završetak radova na rekonstrukciji brane Paljuvi Viš na Kladnici, ključnog objekta za zaštitu površinskih kopova i realizacija novog izvorišta nizvodno od brane, za potrebe Uba i naselja predviđenih za raseljavanje; obnova obodnih kanala u Mačvi – Cerskog, Srednjemačvanskog, Donjemačvanskog, kao i vodotoka koji su uključeni u zaštitni sistem Mačve od unutrašnjih bujičnih i provirnih voda;regulacija toka reke Jadar; zabrana i kontrola izgradnje novih i širenja postojećih urbanih i ruralnih naselja, privrednih i infrastrukturnih objekata u zonama ugroženim od poplava (velikih voda verovatnoće 0,5%); iuspostavljanje kontrole i planskog usmeravanje eksploatacije građevinskih materijala iz rečnog korita Drine, u skladu sa principima kontrolisanog „upravljanja rečnim nanosom”. Plansko rešenje 6: Održivo korišćenje geoloških resursa Prioritetne aktivnosti: kontrolisanje postojećih odlagališta jalovine, radi zaštite i održavanja kvaliteta vodotokova;otvaranje ležišta bornih i litijskih minerala u dolini reke Jadar;detaljna geološka i metalogenetska istraživanja ležišta antimona u zoni Zajače, Krupnja, Rujevca i drugo, olova i cinka u zoni Velikog Majdana; iizrada karte hazarda terena (katastar klizišta i nestabilnih padina, plavnih zona i drugo).
1.1.2. Razvoj stanovništva, mreže naselja i javnih službi
Plansko rešenje 1: Razvoj funkcija centara u mreži naselja Prioritetne aktivnosti: jačanje regionalnih funkcija Valjeva i Šapca (privrednih, razvojno-upravljačkih, naučno-istraživačkih i drugih);jačanje subregionalnih funkcija Loznice sa Banjom Koviljačom (privrednih, razvojnih, turističkih i drugih);jačanje i razvoj privrednih i javno-socijalnih funkcija opštinskih centara, subopštinskih i mikrorazvojnih centara, kao i specifičnih funkcija pojedinih centara (turističkih i uslužnih) ; ipoboljšanje kvaliteta mreže puteva i razvoj javnog saobraćaja između centara i na relaciji centri – naselja u njihovim poljima uticaja. Plansko rešenje 2: Razvoj i povećanje dostupnosti usluga javnih službi Prioritetne aktivnosti: usklađivanje mreža objekata i usluga javnosocijalne – infrastrukture sa funkcijama centara u mreži naselja, razmeštajem i potrebama korisnika;povećanje kapaciteta i širenje mreže objekata predškolskog vaspitanja i obrazovanja, organizovanje specijalizovanog prevoza i mobilnih, putujućih dečijih vrtića;podizanje kvaliteta nastave i uvođenje fleksibilnih programa osnovnog obrazovanja i vaspitanja, višenamensko korišćenje postojećih objekata i organizovanje specijalizovanog prevoza učenika;usklađivanje obrazovanih programa na nivou srednjeg obrazovanja sa profesionalnim kvalifikacijama potrebnim za razvoj opština/gradova, okruga i regiona; povećanje dostupnosti primarne zdravstvene zaštite korisnicima, naročito na ruralnom području, organizovanjem mobilnih zdravstvenih timova, integrisanim pružanjem usluga zdravstvene i socijalne zaštite, i pružanjem kvalitetne prehospitalne hitne medicinske pomoći;razvijanje raznovrsnih usluga socijalne zaštite usaglašenih sa potrebama korisnika koje se prioritetno zadovoljavaju u lokalnoj zajednici i porodici (prirodnom okruženju); razvoj novih oblika zaštite starih lica i smanjenje broja korisnika smeštenih u ustanovama socijalne zaštite;subvencionisanje javnog i privatnog sektora iz republičkih fondova i donacija; uključivanje neprofitnog sektora u razvoj novih usluga kulture, posebnih regionalnih i lokalnih programa i organizaciju mobilne kulturne ponude na ruralnom području; irazvoj različitih sportskih i rekreativnih aktivnosti, mreže klubova, sportskih terena i objekata.
1.1.3. Razvoj privrednih delatnosti i turizma
Plansko rešenje 1: Konkurentan privredni razvoj Prioritetne aktivnosti: institucionalna podrška regionalnom razvoju, uspešnim firmama i sektoru malih i srednjih preduzeća (iz oblasti industrije, poljoprivrede, turizma, saobraćaja i skladišno-logističkih aktivnosti, uslužnih delatnosti i drugih), uz povezivanje u proizvodno-uslužne regionalne klastere; podrška razvoju kreativnih resursa i inovacija kao osnovi održivog razvoja ekonomije i konkurentnosti; iintenziviranje partnerstva na nivou jedinica lokalne samouprave, okruga i regiona u cilju zajedničkog nastupa kod Evropske unije i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju transgraničnih programa privrednog razvoja. Plansko rešenje 2: Razvoj novih prostornih formi smeštaja industrije i malih i srednjih preduzeća Prioritetne aktivnosti: osnivanje i aktiviranje novih prostornih modela smeštaja industrije i malih i srednjih preduzeća u urbanim centrima — industrijske zone, industrijski park, slobodna zona, biznis inkubator, mešovita privredna ili lučka zona, preduzetnička zona, BID zona;aktiviranje i poboljšanje infrastrukturne opremljenosti postojećih lokacija i napuštenih objekata (proizvodnih hala, skladišta, vojnih objekata i drugog) – braunfild lokaliteta u urbanim centrima i ruralnim naseljima; obezbeđenje zasebnih infrastrukturno opremljenih lokacija za MSP u mikrorazvojnim centrima na ruralnom području; ipriprema strateških planova uređenja, razvoja i upravljanja industrijskim zonama, sa akcionim planovima za realizaciju industrijskih zona i drugih projekata. Plansko rešenje 3: Razvoj i integracija turističke ponude Prioritetne aktivnosti: sanacija, obnova i kompletiranje postojećih sadržaja turističke ponude: u Valjevskoj planinskoj destinaciji (posebno ponuda u prostoru, komunalna oprema i javne službe na Divčibarama i Rajcu); Valjevskoj podgorinskoj destinaciji (posebno komunalna oprema, javne službe i sportsko-rekreativni sadržaji u banjama Vrujci i Ljig); Podrinjsko – jadarskoj destinaciji (uređenje izletišta na Gučevu i obale Drine); Podrinjsko – mačvanskoj destinaciji (uređenje obale donje Drine i prostora uz deo Zasavice); i Posavsko – mačvanskoj destinaciji (uređenje obale Save, posebno naspram Obedske bare);modernizacija i izgradnja neophodnih drumskih saobraćajnica za bolje povezivanje srednje Drine, Podrinjskih i zapadnog dela Valjevskih planina sa Beogradom i obližnjim centrima u Vojvodini; uređenje panoramskog izletničko-planinarskog puta grebenom Valjevskih i Podrinjskih planina (od Rajca do Gučeva), pešačkog puta E7 i drugog;izgradnja i uređenje nove turističke ponude u prostoru – prve faze ski-stadiona Povlen, prve faze regionalnog sportsko-rekreativnog kompleksa na Savi u Šapcu i vodno-kopnenog sportsko-rekreativnog centra u Loznici, prve faze nautičkog kampa i marine na ušću Drine u Savu, kao i vodnih punktova na srednjoj i donjoj Drini i na Savi;organizovanje uređenja i turističke prezentacije prirodnih i kulturnih dobara, u saradnji službi zaštite, turističkih subjekata i lokalnih samouprava;intenziviranje istraživanja i eksploatacije geotermalnih voda Mačve i termomineralnih voda u banjama za potrebe turizma, naselja i komplementarnih aktivnosti;pokretanje akcija za organizovanu promociju i marketing turizma, umrežavanje susednih destinacija i ostvarivanje transgranične saradnje u razvoju turizma sa Bosnom i Hercegovinom i Republikom Srpskom;formiranje informacionog sistema i uvođenje monitoringa razvoja turističkih destinacija; iedukacija kadrova u turizmu, formiranje centara za podršku ljudskim resursima u turizmu, razvoj destinacijske menadžment organizacije za primarnu turističku destinaciju i lokalnih akcionih grupa za sedam turističkih prostornih celina.
1.1.4. Razvoj infrastrukturnih sistema
Plansko rešenje 1: Viši kvalitet saobraćajne dostupnosti i mreže saobraćajne infrastrukture Prioritetne aktivnosti: izrada potrebne tehničke dokumentacije za izmeštanje deonica DP I reda (DP IB br. 21, 26 i 27); izrada tehničke i planske dokumentacije za severnu tranzitnu obilaznicu Valjeva na DP IB br. 27 i početak izgradnje severne tranzitne obilaznice oko Valjeva. rehabilitacija i modernizacija DP II reda.završetak izgradnje železničke pruge Valjevo – Loznica (Lipica). revitalizacija i modernizacija regionalne železničke pruge Ruma – Šabac – Loznica – Brasina – Zvornik. rehabilitacija međunarodnog plovnog puta Savom, rekonstrukcija i modernizacija luke Šabac. izgradnja robno transportnog centra u zoni postojeće luke Šabac (istočna industrijska zona) i na graničnom prelazu sa Republikom Srpskom (Pavlovića most).rehabilitacija, rekonstrukcija i izgradnja deonica veznih opštinskih puteva, uređenje biciklističkih i pešačkih staza prema prioritetima koji se utvrđuju prostornim planovima i sektorskim planovima/programima jedinica lokalne samouprave. Plansko rešenje 2: Razvoj vodne infrastrukture Prioritetne aktivnosti: završetak punjenja akumulacije „Stuborovni”;izgradnja cevovoda za dovod sirove vode od brane „Stuborovni” do PPV „Pećine” iznad Valjeva, II faze PPV „Pećine” za još 600 L/s, magistralnog cevovoda za čistu vodu na relaciji rezervoar „Gajina” – „Vrapče brdo” u okviru realizacije Kolubarskog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom;završetak vodovodnih sistema „Kukalj” i „Rovni” u slivu akumulacije „Stuborovni” u okviru realizacije Kolubarskog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom;rekonstrukcija izvorišta „Nepričava” kod Lajkovca u okviru realizacije Kolubarskog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom; obnova vodovodnih sistema svih urbanih centara u cilju smanjivanja gubitaka u mreži (na manje od 20%), realizacija dodatnih rezervoarskih prostora (specifična zapremina rezarvoara ne manja od 300 L/korisnik), ugradnja merno-informacione opreme u sve vodovodne sisteme prema prioritetima koji se utvrđuju prostornim planovima i sektorskim planovima/programima jedinica lokalne samouprave;izgradnja grupnih i individualnih kanalizacionih sistema sa PPOV opšteg tipa (sa mehaničkim i biološkim tretmanom otpadnih voda) za naselja u zoni II sanitarne zaštite i slivu akumulacije „Stuborovni” – Sovač, Vujinovača, Tubravić, Brezovice, Stubo i Rovni; i realizacija kanalizacionih sistema sa PPOV opšteg prema prioritetima koji se utvrđuju prostornim planovima i sektorskim planovima/programima jedinica lokalne samouprave. Plansko rešenje 3: Razvoj energetske infrastrukture Prioritetne aktivnosti: revitalizacija HE „Zvornik”;rekonstrukcija i izgradnja planiranih DV 400 kV, 220 kV i 110 kV;rekonstrukcija, dogradnja i izgradnja novih planiranih TS 110/35 kV i TS 110/x kV;izgradnja MHE „Rovni”;priprema i realizacija kaskadnog sistema protočnih HE na području Srednje (potez između HE „Bajina Bašta” i HE „Zvornik”) i Donje Drine (potez od HE „Zvornik” do ušća u Savu); ikorišćenje hidropotencijala, geotermalne energije (Mačva), biomase i solarne energije. Plansko rešenje 4: Poboljšanje mreže telekomunikacione infrastrukture Prioritetne aktivnosti: zamena postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim;pružanje širokopojasnih usluga polovini korisnika do 2016. godine;izgradnja optičkih kablova Šabac – Krupanj i Krupanj – Jagodnja;realizacija bežične pristupne mreže (CDMA tehnologijom) za planinska i retko naseljena mesta;izgradnja planiranih baznih stanice mobilnih operatera; idigitalizacija radio difuzne mreže. Plansko rešenje 5: Razvoj mreže poštanskih usluga Prioritetne aktivnosti: mogućnost funkcionisanja dela poštanskih jedinica kao sistema stalnih, odnosno sezonskih ugovornih pošti; irealizaciju poštanskih jedinica u većim turističkim naseljima. Plansko rešenje 6: Razvoj sistema integralnog upravljanja otpadom Prioritetne aktivnosti: izgradnja regionalne deponija Kalenić (Ub i Lajkovac);izgradnja transfer stanica Valjevo, Koceljeva, Šabac i Ljubovija;izrada Regionalnog plana upravljanja otpadom, lokalnih planova upravljanja otpadom za grad Loznicu i opštine Mali Zvornik, Krupanj i Ljubovija, planske i tehničke dokumentacije za regionalnu deponiju u Loznici, kojima će se utvrditi dinamika realizacije regionalne deponije i transfer stanica na obuhvaćenom području;izrada projektne dokumentacije, zatvaranje, sanacija i remedijacija postojećih deponija u Kolubarskom i Mačvanskom okrugu;zatvaranje i sanacija lokalnih smetlišta u ruralnim područjima i formiranje sanitarno uređenih seoskih odlagališta komunalnog otpada, u skladu sa regionalnim i lokalnim planovima upravljanja otpadom;izrada planske i tehničke dokumentacije za regionalno skladište opasnog otpada na području Mačvanskog okruga; iizgradnja manjih regionalnih skladišta za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (baterija, akumulatora, otpadnih ulja, otpadnih električnih i elektronskih aparata), u skladu sa regionalnim i lokalnim planovima upravljanja otpadom.
1.1.5. Zaštita životne sredine, prirodnih vrednosti inepokretnih kulturnih dobara
Plansko rešenje 1: Unapređenje i zaštita kvaliteta životne sredine Prioritetne aktivnosti: izrada i realizacija lokalnih ekoloških akcionih planova za sve opštine/gradove Kolubarskog i Mačvanskog okruga;izrada i sprovođenje programa zaštite zemljišta od vodne erozije, zagađivanja i drugih degradacionih procesa, zaštite vazduha i zaštite od buke;uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine na području opština/grada (zemljišta, vode, vazduha, vegetacije, kvaliteta života), i 24 časovnog monitoringa na lokacijama: Šabac, Loznica, Krupanj, Valjevo, Ub, Lajkovac i Ljig;smanjenje zagađenja iz industrije (naročito u Loznici i Šapcu);čišćenje akumulacija i vodotokova od deponovanog komunalnog otpada; isprovođenje mera zaštite životne sredine i uređenja zaštitnih pojaseva saobraćajnica (DP I i II reda). Plansko rešenje 2: Revitalizacija i sanacija područja eksploatacije mineralnih sirovina Prioritetne aktivnosti: izrada i sprovođenje programa zaštite vazduha, vode i zemljišta od zagađivanja teškim metalima i sekundarnim produktima rudarskih aktivnosti, posebno na lokacijama Veliki majdan, Bobija, Zajača i Tamnava-zapadno polje (u Kolubarskom lignitskom basenu); irevitalizacija i rekultivacija napuštenih površinskih kopova, odlagališta raskrivke, flotacijskih jalovišta i degradiranog zemljišta, i podizanje imisionih šuma. Plansko rešenje 3: Prevencija rizika od udesa i akcidenata Prioritetne aktivnosti: obezbeđivanje monitoringa životne sredine i adekvatnog neutralisanja, ili smanjenja uticaja rada postrojenja sa SEVESO II liste; irealizacija studije rizika od industrijskih udesa za postrojenja u pojedinim opštinama/gradovima Kolubarskog i Mačvanskog okruga – („Zorka color” a.d. Šabac; Rudnik olova i cinka „Veliki Majdan”, Ljubovija; holding korporacija „Krušik”, Valjevo; Viktorija „Zorka Mineralna đubriva”, Šabac). Plansko rešenje 4: Smanjenje prekograničnog/interregionalnog uticaja Prioritetne aktivnosti: uspostavljanjem integralnog sistema upravljanja vodama Drine;smanjenje prekograničnog uticaja na zagađenje površinskih i podzemnih voda rudnika Sase u Srebrenici kroz uspostavljanje integralnog sistema upravljanja životnom sredinom; iSmanjenje interregionalnog uticaja termoelektrana Obrenovac i Lazarevac uspostavljanjem opštinskih/regionalnih nivoa saradnje u oblasti zaštite životne sredine. Plansko rešenje 5: Zaštita, prezentacija i održivo korišćenje prirodnih dobara Prioritetne aktivnosti: sprovođenje mera zaštite na postojećim zaštićenim područjima, uz reviziju stanja, statusa tih područja i akata o njihovom proglašenju;donošenje akata o proglašenju zaštićenih područja za koja su urađene studije zaštite (Taorska vrela i drugo); završetak izrade studije zaštite Valjevskih planina, izrada studije zaštite za Donji tok Drine – stanište male čigre i druga područja;organizovanje monitoringa i efikasnog upravljanja zaštićenim područjima, i sprovođenje planova i programa upravljanja; iorganizovanje interpretativnih centara i razvoj programa interpretacije za zaštićena područja. Plansko rešenje 6: Zaštita, prezentacija i održivo korišćenje nepokretnih kulturnih dobara Prioritetne aktivnosti: sprovođenje mera zaštite, uređenja i prezentacije šest nepokretnih kulturnih dobara od izuzetnog značaja i 20 kulturnih dobara od velikog značaja;utvrđivanje granica zaštićene okoline i zona sa različitim režimima zaštite, izgradnje i uređenja prostora za kategorisana kulturna dobra;istraživanje arheoloških nalazišta, objekata narodnog graditeljstva i ruralnih prostornih celina, sprovođenje procedure kategorizacije i sticanja statusa kulturnog dobra; izrada i sprovođenje srednjoročnih programa zaštite, uređenja i prezentacije nepokretnih kulturnih dobara;sistematsko rekognosciranje ruralnog područja u okviru projekta „Atlas narodnog graditeljstva Srbije”; irazvoj nacionalnih i regionalnih „puteva kulture” u funkciji prezentacije i interpretacije nepokretnog i nematerijalnog kulturnog nasleđa.
1.2. Učesnici u implementaciji
Ključni učesnici u sprovođenju Prostornog plana, u skladu sa svojim nadležnostima i delokrugom rada, jesu: organi upravljanja obuhvaćenih opština/gradova, republički resorni organi i fondovi, republička i lokalna javna preduzeća, javne ustanove i posebne organizacije, Privredna komora Srbije i Regionalna privredna komora Valjevo, Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja, regionalne i lokalne poslovne asocijacije, domaće i strane banke, zainteresovani poslovni subjekti, treći sektor (nevladine organizacije – NVO) i lokalno stanovništvo.
Ključni učesnici na republičkom nivou upravljanja su ministarstva sa odgovarajućim upravama, direkcijama i agencijama za poslove poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, privrednog i regionalnog razvoja, turizma, usluga, saobraćaja, energetike, telekomunikacija, prosvete, zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, kulture, sporta, izgradnje objekata i zaštite životne sredine; zatim javna preduzeća nadležna za poslove vodoprivrede, elektroprivrede, šumarstva, puteve, železničke pruge i telekomunikacije; kao i zavodi nadležni za zaštitu prirode i spomenika kulture i drugi republički resorni organi, organizacije, agencije i fondovi.
Ključni učesnici na regionalnom nivou upravljanja su Regionalna privredna komora u Valjevu, Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja (akreditovana za poslove regionalnog razvoja regiona Šumadija i Zapadna Srbija), Regionalni centar za ruralni razvoj u Šapcu, Centar za organsku proizvodnju voća u Valjevu, poljoprivredne stručne službe u Šapcu, Loznici i Valjevu (pokrivaju sve opštine oba okruga), Direkcija za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, Javno preduzeće za korišćenje vodoprivrednog sistema „Stuborovni – Kolubara”, Zavod za zaštitu spomenika kulture Valjevo, regionalne poslovne asocijacije i drugi.
Na lokalnom nivou upravljanja ključni učesnici su: gradske i opštinske uprave, direkcije, agencije, javna preduzeća i javne ustanove, mesne zajednice, područne kancelarije za ruralni razvoj, udruženja, poslovne asocijacije, nevladine organizacije, neprofitne asocijacije i stanovništvo grada/opštine.
2. Smernice za izradu planskih dokumenata i druge razvojne dokumentacije za područje Prostornog plana
Prostorni plan će se sprovoditi razradom planskih rešenja i propozicija prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima i sektorskim planovima i programima, u skladu sa zakonom.
2.1. Donošenje prostornih i urbanističkih planova
Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora Beograd – Južni Jadran, deonica Beograd – Požega, Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja eksploatacije Kolubarskog lignitskog basena, Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora DP I reda br. 21 Novi Sad –Ruma – Šabac i DP I reda br. 19 Šabac – Loznica, Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene Specijalnog rezervata prirode „Zasavica” i Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene infrastrukturnog koridora železničke pruge Valjevo – Loznica, usklađeni su sa ovim prostornim planom i mogu se primenjivati u celosti.
Prostorni plan područja posebne namene sliva vodoakumulacije „Stuborovni” usklađen je sa ovim prostornim planom i može se primenjivati, izuzev u delovima kojima su utvrđeni obuhvat i režimi zaštite i korišćenja zona I i II sanitarne zaštite akumulacije „Stuborovni”. Do usklađivanja Prostornog plana područja posebne namene sliva vodoakumulacije „Stuborovni” sa Pravilnikom o određivanju i održavanju zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja primenjivaće se obuhvat i režimi zaštite zona I i II sanitarne zaštite akumulacije „Stuborovni” koji su utvrđeni u poglavlju III 5.2.1.1. ovog prostornog plana.
Na osnovu ovog prostornog plana, Vlada će do kraja 2016. godine doneti prostorni plan područja posebne namene za:
Memorijalni prirodni spomenik „Deo područja sela Tršić i manastira Tronoše”;
Specijalni rezervat prirode „Klisura reke Trešnjice”,
Drinski pojas (deo područja Prostornog plana); i
Valjevske planine (deo područja Prostornog plana).
Prostorni planovi područja posebne namene iz prethodnog stava usklađuju se sa ovim prostornim planom, s tim da će se na delu obuhvaćenog područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga primenjivati koncepcije, režimi zaštite i korišćenja prostora i planska rešenja za posebne namene koje se utvrde navedenim prostornim planovima.
U skladu sa odredbama Zakona o planiranju i izgradnji, nadležne skupštine obuhvaćenih opština/gradova uskladiće u celosti prostorne planove jedinica lokalne samouprave i urbanističke planove na teritoriji svojih opština/gradova sa planskim koncepcijama, rešenjima i propozicijama ovog prostornog plana u roku od dve godine. Do usklađivanja, važeći prostorni i urbanistički planovi se mogu primenjivati u delovima koji nisu u suprotnosti sa planskim koncepcijama, rešenjima i smernicama ovog prostornog plana.
Nadležne skupštine obuhvaćenih opština/gradova doneće odgovarajući urbanistički plan za sledeće površine i objekte javne namene od republičkog i regionalnog značaja:
severnu tranzitnu obilaznicu Valjeva i izmeštanje deonice DP IB br. 27. Valjevo – Lajkovac;
magistralni cevovod za dovod sirove vode od brane „Stuborovni” do PPV „Pećine”, magistralni cevovod za čistu vodu na relaciji rezervoar „Gajina” − „Vrapče brdo”;
vodovodne sisteme „Kukalj” i „Rovni”, grupne i individualne kanalizacione sisteme sa PPOV za naselja Sovač, Vujinovača, Tubravić, Brezovice, Stubo i Rovni, u slučaju da je neophodno odrediti površine za javne namene;
planirane DV 400 kV, 220 kV i 110 kV;
planirane TS 110/35 kV i TS 110/x kV;
planirane optičke kablove Šabac – Krupanj i Krupanj – Jagodnja;
planirane magistralne i distributivne gasovode;
podbranski akva-siti „Stuborovni” i „Paljuvi”;
ski-stadion „Povlen”; i
nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja sa njihovom zaštićenom okolinom.
Nadležne skupštine obuhvaćenih opština/gradova doneće i druge urbanističke planove, prema prioritetima utvrđenim prostornim planovima jedinica lokalne samouprave i prostornim planovima područja posebne namene.
2.2. Sprovođenje Prostornog plana u regionalnim isektorskim planovima i programima
Razvojni dokumenti regionalnog razvoja za celo ili delove područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga usklađuju se, u skladu sa članom 14. stav 3. Zakona o regionalnom razvoju, sa ovim prostornim planom. Istovremeno će se razvojnim dokumentima regionalnog razvoja za celo ili delove područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga utvrđivati mere za podsticanje regionalnog razvoja i mere za ravnomerniji teritorijalni razvoj sa kojima će se usklađivati ovaj prostorni plan.
Sprovođenje i razradu planskih koncepcija, rešenja i propozicija utvrđenih Prostornim planom u sektorskim planovima i programima, u skladu sa zakonom, obezbeđuju:
ministarstvo nadležno za vodoprivredu, odnosno Republička direkcija za vode, u saradnji sa Javnim vodoprivrednim preduzećem „Srbijavode” i Vodoprivrednim centrom Sava-Dunav, Javnim preduzećem za korišćenje vodoprivrednog sistema „Stuborovni – Kolubara”, subjektima razvoja hidroenertetskih sistema i nadležnim opštinama/gradovima: donošenjem i realizacijom godišnjih programa upravljanja vodoprivrednim podsistemima u sklopu Kolubarskog i Mačvanskog regionalnog sistema za snabdevanje naselja vodom i rečnih sistema Kolubara, Drina i Sava – Srem; izradom i realizacijom projekata antierozione zaštite za slivove postojećih i planiranih akumulacija; izradom tehničke dokumentacije za regulaciju reka i uređenja rečnih korita (sa kojima se usklađuju projekti eksploatacije rečnog nanosa); donošenjem programa monitoringa kvaliteta vode u slivovima Save, Kolubare i Drine;
ministarstvo nadležno za zdravlje izradom elaborata o zonama sanitarne zaštite izvorišta za akumulaciju „Stuborovni”, na inicijativu Skupštine grada Valjeva, kao i donošenjem i sprovođenjem rešenja o zonama sanitarne zaštite ovog izvorišta;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za vodoprivredu, donošenjem: plana za proglašenje erozivnih područja; plana odbrane od bujičnih poplava na vodotokovima van sistema redovne odbrane od poplava i operativnog plana zaštite od poplava;
skupštine obuhvaćenih opština/grada, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poljoprivredu, asocijacijama poljoprivrednih proizvođača i vlasnicima zemljišta, donošenjem: programa uređenja poljoprivredno-šumskog zemljišta u zonama zaštite izvorišta voda i drugih posebno osetljivih ekosistema; programa očuvanja poljoprivrednog zemljišta i održivog razvoja poljoprivrede u atarima rubnih zona urbanih centara; programa revitalizacije voćarstva; programa revitalizacije pašnjačkog stočarenja i programa razvoja organske proizvodnje hrane;
Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume” revizijom osnova gazdovanja šumama za Podrinjsko – Kolubarsko šumsko područje; i, u saradnji sa šumovlasnicima, izradom programa gazdovanja šumama i pošumljavanja zemljišta u privatnom vlasništvu, naročito u slivovima regionalnih izvorišta voda;
Lovački savez Srbije i Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume” kao korisnici lovnih područja (Valjevske planine i Mačva), odnosno lovišta („Cer Vidojevica” i „Boranja”) revizijom, odnosno donošenjem programa razvoja lovnog područja, lovne osnove i godišnjih planova gazdovanja lovištem;
korisnici ribarskih područja donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa unapređenja ribarstva;
Javno preduzeće „Putevi Srbije”, u saradnji sa nadležnim opštinskim/gradskim upravama, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa izgradnje, rehabilitacije i održavanja DP;
opštinske/gradske uprave, odnosno opštinske/gradske direkcije/zavodi nadležni za puteve, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja opštinskih puteva;
„Železnice Srbije” a.d. usklađivanjem petogodišnjeg plana razvoja i godišnjih programa održavanja javne železničke infrastrukture, za potrebe završetka izgradnje planirane železničke pruge Valjevo – Loznica i revitalizacije/modernizacije regionalne železničke pruge Ruma – Šabac – Loznica – Brasina – Zvornik;
Direkcija za vodne puteve „Plovput” izradom i realizacijom dugoročnih, srednjoročnih i kratkoročnih planova izgradnje i razvoja plovnih puteva, za revitalizaciju međunarodnog plovnog puta Sava;
Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije”, u saradnji sa Privrednim društvom za distribuciju električne energije „Elektrosrbija” d.o.o. Kraljevo – Elektrodistribucija „Valjevo”, Elektrodistribucija „Šabac”, Elektrodistribucija „Loznica” i Elektrodistribucija „Lazarevac”, usklađivanjem srednjoročnih planova, odnosno dvogodišnjih programa razvoja energetike, odnosno distribucije električne energije;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem plana razvoja energetike, kojim se utvrđuju potrebe za energijom na području opština/gradova, uslovi i način obezbeđivanja neophodnih energetskih kapaciteta, i donošenjem programa racionalnog korišćenja energije;
rudarska preduzeća koja vrše istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, u saradnji sa nadležnim republičkim organima, skupštinama obuhvaćenih opština/gradova i privrednim komorama, doneće posebne srednjoročne programe razvoja i sanacije za delove područja na kojima je završena ili predstoji eksploatacija mineralnih sirovina, na koje saglasnost daje Vlada;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa nadležnim ministarstvima, mesnim zajednicama, privatnim sektorom i nevladinim organizacijama, utvrđivanjem lokalne politike zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, razvoja kulture i fizičke kulture, i donošenjem akta o mreži objekata dečjih vrtića i osnovnih škola u opštinama/gradovima;
ministarstvo nadležno za turizam, u saradnji sa skupštinama obuhvaćenih opština/gradova, donošenjem strategijskog master plana razvoja primarne turističke destinacije Valjevske i Podrinjske planine – Drina;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za turizam, lokalnim turističkim organizacijama i privatnim sektorom, donošenjem: programa razvoja turizma i programa promotivnih aktivnosti za teritoriju opštine/grada; programa izgradnje turističke infrastrukture i uređenja građevinskog zemljišta za turističke prostore utvrđene prostornim planovima jedinica lokalne samouprave; programa edukacije stanovništva i njihovog uključivanja u organizaciju turističkih programa; i drugo;
opštinske/gradske uprave, u saradnji s ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine, realizacijom lokalnog akcionog programa zaštite životne sredine za područje opštine/grada (LEAP);
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem: lokalnog akcionog plana zaštite od buke, programa i plana monitoringa životne sredine (vazduha, buke, zemljišta i drugo), programa praćenja dokumentacije o strateškim procenama uticaja planova i procenama uticaja projekata na životnu sredinu;
opštinske/gradske uprave donošenjem i sprovođenjem lokalnog plana upravljanja otpadom i, u saradnji sa drugim lokalnim samoupravama, sprovođenjem regionalnog plana upravljanja otpadom;
upravljači zaštićenih područja donošenjem i sprovođenjem plana upravljanja i godišnjih programa upravljanja zaštićenim područjima; i
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture i Zavod za zaštitu spomenika kulture u Valjevu, u saradnji s nadležnim opštinskim/gradskim upravama i privatnim sektorom, utvrđivanjem srednjoročnih i godišnjih programa istraživanja i zaštite nepokretnih kulturnih dobara.
3. Mere i instrumenti za sprovođenje Prostornog plana
Efikasnost sprovođenja Prostornog plana uslovljena je obezbeđenjem koordinacije predviđenih aktivnosti i različitih aktera/učesnika. Polazi se od iskustava zemalja Evropske unije da se uspešna koordinacija može obezbediti primenom multisektorskog pristupa – kombinacije mera i instrumenata različitih politika prema tematskim oblastima i problemima koji se planom rešavaju, kao i uspostavljanjem institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstva na različitim relacijama (javni – privatni sektor, javne – nezavisne institucije/organizacije, nivo upravljanja – javnost i drugo).
Osnovne mere i instrumenti različitih politika za implementaciju rešenja Prostornog plana za period do 2018. godine bazirani su na postojećem sistemu upravljanja u Republici Srbiji, a u određenoj meri se sugerišu mere i instrumenti koji će, prema očekivanjima, u ovom periodu biti definisani i primenjivani tokom faza pristupanja Evropskoj uniji.
Pri tome se ima u vidu da je Evropska komisija uvela pretpristupni instrument (IPA – Instrument for Pre-accession Assistance). IPA u sebi sadrži pet osnovnih komponenti: podrška u tranzicionom procesu i izgradnja institucija – 1; regionalna i prekogranična saradnja – 2; regionalni razvoj – 3; razvoj ljudskih resursa – 4; i ruralni razvoj – 5; gde će za svaku od navedenih komponenti biti obezbeđeni posebni fondovi i svih pet namenjeno je zemljama kandidatima. Jedan od zadataka u efikasnoj upotrebi fondova Evropske unije je i uspešno programiranje i predlaganje projekata za finansiranje iz sredstva Evropske unije, među kojima su i pojedini projekti nominovani u poglavlju IV 1.1. Prostornog plana, koji će biti detaljnije utvrđeni programom njegove implementacije.
Polazeći od predhodnih stavova, mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana su otvoreni za usklađivanje sa promenama sistema upravljanja i planiranja u Republici Srbiji u toku sprovođenja ovog prostornog plana.
3.1. Mere i instrumenti različitih politika
Polazeći od koordinirajuće, kontrolne i kofinansirajuće uloge nacionalnog nivoa odlučivanja (princip partnerstva) pri sprovođenju teritorijalnih razvojnih planova (princip supsidijarnosti), prioritetna planska rešenja podržavaće se različitim merama i instrumentima. Razvoj Kolubarskog i Mačvanskog okruga ne može se odvijati na adekvatan način bez ostvarivanja sinergijskih učinaka koji proizlaze iz intraregionalnih funkcionalnih veza i interregionalnih veza i transgranične saradnje (bliže definisanih u poglavlju II 4. Prostornog plana).
3.1.1. Mere i instrumenti sektorskih politika
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta i održivog razvoja poljoprivrede jesu:
dosledno sprovođenje zakonskih i podzakonskih akata kojima se reguliše razvoj poljoprivrede i sela, posebno po pitanjima: uvođenja pravnog reda u vlasničke odnose; redefinisanja zadružne svojine u kategoriju privatne svojine zadrugara; sigurnosti dugoročnih prava zakupa zemljišta, mehanizacije i drugih poljoprivrednih fondova; i ubrzavanja procesa implementacije standarda kojima se reguliše proizvodnja i promet poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u Evropskoj uniji;
obezbeđenje uslova za povoljnu kreditnu politiku za investiranje u: programe uređenja poljoprivredno-šumskog zemljišta; programe revitalizacije voćarstva; programe revitalizacije pašnjačkog stočarenja; i programe razvoja organske proizvodnje;
obezbeđenje poreske podrške diversifikovanju seoske privrede i integralnom upravljanju prirodnim resursima, primenom sledećih mera: oročenom oslobađanju od poreza, kako za planiranu izgradnju turističkih objekata i drugih uslužnih delatnosti na selu, tako i za ulaganja u osnivanje malih i mikro preduzeća za otkup i preradu lokalnih poljoprivrednih proizvoda, otkup i primarnu preradu šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja, veterinarskih stanica, servisa za poljoprivrednu mehanizaciju i slično; poreskim stimulacijama za mlade poljoprivrednike koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva, kao i za proizvođače koji uvode metode organske proizvodnje, ulažu u unapređenje integralne proizvodnje voća, osnivaju matični zapat za pašnjačko stočarenje i slično; smanjenjem poreza na prenos apsolutnih prava korišćenja nepokretnosti pri kupovini poljoprivrednog zemljišta i napuštenih stambenih i ekonomskih zgrada u selima; smanjenjem/oslobađanjem od poreza na zakup poljoprivrednog zemljišta; i vremenski progresivnim povećavanjem poreza vlasnicima koji ne obrađuju, odnosno ne koriste poljoprivredno zemljište, u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu („Službeni glasnik RS”, br. 62/06, 65/08 – dr. zakon i 41/09) i rešenjima ovog prostornog plana;
obezbeđenje budžetske podrške Republike Srbije uvođenjem direktnih subvencija i podsticaja za ruralni razvoj, koji se odnose na: održavanje i unapređenje poljoprivredne proizvodnje i plasmana; obnovu i razvoj seoske infrastrukture; razvoj i promociju ruralnih oblasti, zaštitu životne sredine i seoskih predela; i razvoj i promociju organske proizvodnje. Prioritetno je korišćenje sredstava za sledeće namene: pošumljavanje terena ugroženih erozijom; projekti za ponovno uspostavljanje pašnih proizvodnih sistema u brdsko-planinskim oblastima; košenje brdsko-planinskih livada za pripremu sena; projekti integralnog ruralnog razvoja i slično; promovisanje i zaštita organskih proizvoda; promovisanje i zaštita lokalnih proizvoda; dogradnja i adaptacija objekata i nabavka opreme na gazdinstvima za bavljenje agro, ruralnim i drugim vidovima turizma, i drugo; i
aktivnosti Regionalnog centra za ruralni razvoj u Šapcu i područnih kancelarija na koordinaciji aktivnosti na: izradi i primeni programa integralnog ruralnog razvoja, adekvatnom pozicioniranju lokalnih razvojnih mogućnosti, povećanje konkurentske sposobnosti privrednih subjekata i lokalnih zajednica za korišćenje sredstava iz različitih javnih i privatnih, domaćih i stranih izvora.
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite i korišćenja šuma, održivog razvoja šumarstva i lovstva jesu:
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, javnih preduzeća i budžeta obuhvaćenih opština/gradova u sektoru šumarstva i vodoprivrede sa privatnim sektorom za finansiranje: unapređenja stanja postojećih šuma i povećanje stepena šumovitosti (Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume” i privatni vlasnici); pošumljavanja i održavanja šuma zaštitnog karaktera u slivovima izvorišta vodosnabdevanja (Republička direkcija za vode pri ministarstvu nadležnom za vodoprivredu, Javno vodoprivredno preduzeće „Srbijavode”, opštinske/gradske uprave i privatni šumovlasnici); zaštite i očuvanja prirodnih dobara i biodiverziteta (ministarstvo nadležno za životnu sredinu, upravljači zaštićenih područja, vlasnici nepokretnosti i nevladine organizacije); rekreativnog opremanja, održavanja šume u funkcionalno optimalnijem stanju i obezbeđenja kompenzacionih površina šuma i šumskog zemljišta (ministarstvo nadležno za turizam, opštinske/gradske uprave i zainteresovani poslovni subjekti/investitori turističke infrastrukture); istraživanja i institucionalnog jačanja sektora (ministarstvo nadležno za nauku i tehnološki razvoj, ministarstvo nadležno za šumarstvo i Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume”); zaštite i uzgoja divljači (ministarstvo nadležno za šumarstvo, Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume”, Lovački savez Srbije i korisnici lovišta);
aktuelizacija katastra nepokretnosti, uspostavljanje i inoviranje inventure šuma u privatnom vlasništvu, i informacionog i monitoring sistema o šumama, koje obezbeđuju ministarstvo nadležno za šumarstvo, RGZ i Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume”; i
razvoj stručnih službi Javno preduzeće za gazdovanje šumama „Srbijašume” i lokalnih šumskih gazdinstava.
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite i održivog korišćenja voda i razvoja vodne infrastrukure jesu:
uspostavljanje pouzdanog mernog sistema i monitoring sistema (sa merenjem protoka u svim granama sistema, registrovanjem vodnih bilansa registrovane i neregistrovane potrošnje i kontrolom svih ključnih tačaka u mreži); formiranje prodajne cene vode u skladu sa relevantnom strategijom (kojom je utvrđeno da cena pokrije sve troškove proste reprodukcije sistema, troškove zaštite izvorišta, kao i deo troškova proširene reprodukcije – oko 30%, radi razvoja sistema);
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije (preko Republičke direkcije za vode i ministarstva nadležnog za regionalni razvoj) i budžeta obuhvaćenih opština/gradova u sektoru vodoprivrede i zaštite životne sredine za finansiranje rekonstrukcije i razvoja vodovoda, obnove i proširenja postojećih kanalizacionih sistema, izgradnje PPOV i ruralnu sanitaciju naselja u užoj i široj zoni sanitarne zaštite akumulacija;
uspostavljanje monitoringa parametara kvaliteta vode u akumulacijama, njihovim pritokama i drugim značajnijim vodotocima na području Prostornog plana, s matematičkim modelom za prognozu kvaliteta vode, koji obezbeđuje Republička direkcija za vode, u saradnji sa Javno vodoprivredno preduzeće „Srbijavode”, Javnim preduzećem za korišćenje vodoprivrednog sistema „Stuborovni – Kolubara” i nadležnim opštinskim/gradskim javnim komunalnim preduzećima;
realizacija posebnih programa i sistema za ostvarivanje pune bezbednosti područja nizvodno od akumulacija, koje obezbeđuje držalac objekata;
pojačan nadzor nad sprovođenjem mera sanitarne zaštite izvorišta (posebno akumulacije „Stuborovni”), radom objekata i postrojenja za prečišćavanje i distribuciju vode za piće, i objekata i postrojenja za prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda, koji obezbeđuju ministarstva nadležna za sanitarnu zaštitu, vodoprivredu (tj. Republička direkcija za vode), zaštitu životne sredine i nadležne opštinske/gradske uprave; i
zabrana izgradnje novih privrednih, stambenih i drugih objekata, širenja postojećih objekata, vođenja infrastrukturnih sistema u plavnim zonama koje su ugrožene velikim vodama.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja mreže naselja i javnih službi jesu:
formiranje baze podataka o građevinskom zemljištu i objektima, koju obezbeđuju opštinske/gradske uprave i lokalne direkcije/zavodi nadležni za građevinsko zemljište, u saradnji sa RGZ i republičkom upravom javnih prihoda;
formiranje i razvoj regionalnih i lokalnih informacionih i monitoring sistema o planskim dokumentima i prostoru, koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za planiranje i izgradnju prostora i regionalni razvoj, republičkim agencijima za regionalni razvoj i prostorno planiranje, Regionalnom agencijom za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja (akreditovana za poslove regionalnog razvoja regiona Šumadije i Zapadne Srbije) i Direkcijom za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom;
poboljšanje koordinacije opštinskih/gradskih javnih preduzeća za komunalne delatnosti, direkcija/zavoda (za urbanizam, građevinsko zemljište, puteve) i opštinskih/gradskih uprava (urbanističke, građevinske, katastra i druge službe) u pogledu objedinjavanja aktivnosti na pribavljanju, uređenju i davanju pod zakup građevinskog zemljišta u javnoj svojini, izgradnju i održavanje objekata komunalne i turističke infrastrukture, naročito u centrima u mreži naselja, zaštićenim područjima, turističkim prostorima, privrednim zonama i kompleksima/lokalitetima za mala i srednja preduzeća;
celovita transformacija sistema upravljanja i finansiranja uređenja građevinskog zemljišta – počev od utvrđivanja građevinskog zemljišta, preispitivanja i diferencijacije postojećih naknada za korišćenje građevinskog zemljišta u odnosu na stvarne pogodnosti korišćenja lokacija i naknada za uređivanje građevinskog zemljišta, i u odnosu na podsticanje ili ograničavanje pojedinih namena i izgradnje prostora, kao i odgovarajuće poreske olakšice i subvencije i modaliteti javno – privatnih aranžmana za finansiranje objekata komunalne infrastrukture;
objedinjeno i koordinirano korišćenje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije, preko nadležnih ministarstava, i sredstava javnih prihoda obuhvaćenih opština/gradova za razvoj javnih službi, uz obezbeđenje stimulacija privatnom sektoru za realizaciju planskih prioriteta u tom domenu i konkurisanje za korišćenje sredstava pretpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente 4 i 5) i sredstava Svetske banke za programe socijalne i zdravstvene zaštite;
intersektorska koordinacija i razvoj integrisanih programa razvoja mreže usluga i objekata javnih službi, u prvom redu zdravstvene i socijalne zaštite, obrazovanja i kulture i drugo; i
uključivanje privatnog sektora u pružanje usluga javnih službi i korišćenje objekata u javnoj svojini.
Osnovne mere i instrumenti politike održivog razvoja privrede i malih i srednjih preduzeća jesu:
kreiranje povoljnog privrednog ambijenta u funkciji razvoja sektora malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, kroz stvaranje efikasne administracije (smanjenje administrativne procedure) u pravcu formiranja „one stop shop” (sve na jednom mestu) i pružanja on – line usluga i servisa;
razvoj finansijskog sistema na lokalnom, regionalnom i republičkom nivou za intenzivnije korišćenje tekućih podsticajnih mera za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva (pristup izvorima finansiranja kod podsticanja mikrokredita za početnike – „start up” kredita, kao i pristup finansijskim sredstvima za unapređenje poslovanja postojećih malih i srednjih preduzeća);
preduzimanje niza podsticajnih mera na opštinskom/gradskom nivou u pospešivanju razvoja privatnog preduzetništva (poreske olakšice, obezbeđivanje lokacija, stimulativne mere komunalne politike i politike cena građevinskog zemljišta, organizovanje obuke i kurseva za zainteresovane preduzetnike i druge mere);
obezbeđenje uslova za privlačenje investicija/izvora finansiranja (domaćih i stranih) – bankarskih kredita, finansijskih zajmova, strateških partnera i investitora (uz povoljnu lokalnu regulativu); stvaranje aktivne, stabilne i sigurne klime za investicije; nalaženje strateških partnera za restrukturiranje velikih sistema i razvoj sektora malih i srednjih preduzeća i preduzetništva po modernim tržišnim standardima;
podizanje nivo znanja i sposobnosti u malim i srednjim preduzećima – reformom stručnog obrazovanja, edukacijom preduzetnika, zaposlenih i nezaposlenih, promocijom preduzetništva, podrškom u promociji i povezivanju sa partnerima, istraživanju tržišta, podrškom transferu tehnologije i uvođenju standarda i slično; i
obezbeđenje koordinacije, monitoringa i upravljanja privrednim razvojem na opštinskom/gradskom i regionalnom nivou, koordiniranim i objedinjenim aktivnostima Privredne komore Srbije, Privredne komore u Valjevu, Regionalne agencije za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja, Regionalnog centra za ruralni razvoj u Šapcu, Centra za organsku proizvodnju voća u Valjevu, Direkcije za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom i opštinskih/gradskih uprava, za: podršku samozapošljavanju i razvoju malih i srednjih preduzeća i preduzetništva; razvoj saradnje javnog i privatnog sektora; kontaktiranje potencijalnih finansijera (državne agencije, lokalni privrednici, preduzetnici i inostrani strateški partneri za finansiranje atraktivnih projekata od interesa za opštine/gradove); aktiviranje baunfild lokacija izradom registra braunfild lokacija, strateških projekata aktiviranja braunfild lokacija/objekata i pripremu investicionih kataloga za braunfild lokalitete; organizaciju izrade potrebne planske i tehničke dokumentacije i istraživanja, programa, projekcija i biznis planova koji će konkurisati za sredstva različitih fondova, uključujući i sredstva pretpristupnog instrumenta IPA Evropske unije i evropskih institucija (Evropska banka za obnovu i razvoj (u daljem tekstu: EBRD), Evropska agencija za rekonstrukciju (u daljem tekstu: EAR), i drugo); efikasno rukovođenje budžetom lokalne zajednice, lokalnim ekonomskim razvojem, investicijama u razvojne projekte, interesnim povezivanjem lokalnih zajednica na regionalnom, nacionalnom i transgraničnom nivou.
Osnovne mere i instrumenti politike održivog razvoja turizma jesu:
obezbeđenje i udruživanje direktnih državnih ulaganja iz republičkog budžeta, kao i iz budžeta opština/gradova, privlačenje stranih donatorskih sredstava, razvojnih krediti sa subvencioniranim kamatama za: izradu i sprovođenje programa razvoja turizma obuhvaćenih opština/gradova, pribavljanje i uređenje građevinskog zemljišta, razvoj turističke infrastrukture i suprastrukture, i drugo;
obezbeđenje podrške stimulativnih i destimulativnih mera poreske politike: oslobađanje ili smanjenje poreza na dobit; oslobađanje ili smanjenje poreza na novozaposlene; diferencirane boravišne takse i turističke naknade; penali za izgradnju neadekvatnih kapaciteta na prioritetnim turističkim lokacijama; ubrzana amortizacija, koncesije, niže carine na uvoz opreme i drugo; i
razvoj modela ugovornog povezivanja/organizovanja, odnosno različiti vidovi klasterskog i destinacijskog udruživanja (republički, regionalni i lokalni) turističkih subjekata, u kreiranju ponude turističkih prostora i primarne turističke destinacije; izbor upravljača i kontrola efikasnosti upravljanja održivim razvojem turizma, realizacijom programa razvoja turizma i projekata razvoja turističke infrastrukture i suprastrukture, odnosno uređenjem građevinskih područja/lokacija turističkih destinacija.
Osnovne mere i instrumenti politike razvoja linijskih i komunalnih infrastrukturnih sistema jesu:
sprovođenje postupka kategorizacije planiranih DP II reda;
udruživanje sredstava za razvoj mreže DP iz budžeta Republike Srbije, sredstava Javnog preduzeća „Putevi Srbije” i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija, EBRD, i drugih izvora;
obezbeđenje sredstava iz budžeta opština/gradova, uz participaciju Javnog preduzeća „Putevi Srbije”, kao i uz konkurisanje za korišćenje IPA (u okviru komponente 5), različitih kreditnih sredstava i donacija za rekonstrukciju, rehabilitaciju i izgradnju opštinskih puteva;
obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije, „Železnice Srbije” a.d, pretpristupnog instrumenta Evropske unije, EBRD, EAR, drugih kreditnih i sredstva iz donacija za realizaciju planirane železničke pruge Valjevo – Loznica;
obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstva nadležnog za energetiku, i Javnog preduzeća „Elektromreža Srbije” za započinjanje aktivnosti na realizaciji kaskadnog sistema protočnih hidroelektrana na području srednje (potez između HE „Bajina Bašta” i HE „Zvornik”) i donje Drine (potez od HE „Zvornik” do ušća u Savu);
obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstva nadležnog za energetiku, i Javnog preduzeća „Elektromreža Srbije” za planirani razvoj prenosnih sistema i energetskih objekata, kao i sredstava Javnog preduzeća „Elektroprivreda Srbije” i ostalih subjekata razvoja hidroenergetskih sistema u rekonstrukciju postojeće i izgradnju planirane distributivne mreže i elektroenergetskih objekata;
obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstava nadležnih za energetiku i životnu sredinu, sredstava agencija (za energetiku) i sredstava privatnog sektora za istraživanje i komercijalno korišćenje obnovljivih izvora energije, kao i podsticajnih i kreditnih sredstava za ulaganja u energetski štedljiviju izgradnju, nove energetski efikasnije i ekološki prihvatljivije tehnologije;
formiranje registra potrošača koji obezbeđuju nadležne opštinske/gradske uprave, u saradnji s Agencijom za energetiku Republike Srbije;
formiranje opštinskih/gradskih službi i saveta za energetiku skupština opština/gradova za pripremu i praćenje realizacije planova razvoja i energetskih bilansa opština/gradova, kao i opštinskih/gradskih energetskih inspekcijskih službi za nadzor nad radom energetskih uređaja, u pogledu efikasnosti korišćenja energije i zaštite životne sredine;
udruživanje sredstava za razvoj magistralnih gasovoda iz budžeta Republike Srbije, sredstava Javnog preduzeća „Srbijagas” – Novi Sad i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija;
obezbeđenje sredstava telekomunikacionih operatera – „Telekom Srbija”, „Telenor” i drugih operatera sa licencom, kao i Javnog preduzeća „Pošta Srbije” za realizaciju planiranih aktivnosti na telekomunikacijama i poštanskom saobraćaju, uz obezbeđenje participacije sredstava budžeta obuhvaćenih opština/gradova, iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za infrastrukturu i telekomunikacije, i drugih izvora za realizaciju ruralnog radiotelefonskog sistema i mesnih (pristupnih) mreža za retko nastanjene delove područja;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta obuhvaćenih opština/gradova i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje republičkog budžeta, preko ministarstva nadležnog za regionalni razvoj, i sredstava pretpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente pet) za razvoj lokalne infrastrukture (opštinskih puteva, vodovoda, kanalizacije, PPOV i/ili ruralne sanitacije naselja – sanitarno bezbednog tretmana otpadnih voda, sanitaciju seoskih smetlišta, ruralnog radiotelefonskog sistema, mesnih mreža i objekata komunalne infrastrukture); i
obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstva nadležnog za zaštitu životne sredine, javnih prihoda grada/opštine i privatnog sektora, uz konkurisanje grada/opštine za korišćenje sredstava pretpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente 3), EBRD, Svetske banke za investicione programe, drugih kreditnih i sredstava iz donacija za: izradu i realizaciju (regionalnog i lokalnog) plana upravljanja otpadom, razvoj regionalnog sistema upravljanja komunalnim otpadom, opremanje i uređenje regionalnih sanitarnih komunalnih deponija.
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite životne sredine jesu:
osnivanje opštinskih/gradskih fondova za zaštitu životne sredine;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstva nadležnog za životnu sredinu, i iz budžeta opština/gradova za: izradu i realizaciju predviđenih programa zaštite životne sredine; informisanje i edukaciju stanovništva o mogućnostima i efektima unapređenja kvaliteta životne sredine, uzimanja aktivnog učešća u procesu donošenja odluka od značaja za životnu sredinu, naročito u odlučivanju o strateškoj proceni uticaja planova i proceni uticaja projekata na životnu sredinu, kao i pravu na informisanje i dostupnost informacijama;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstava nadležnih za energetiku i životnu sredinu, agencija (za energetsku efikasnost i za zaštitu životne sredine) i budžeta opština/gradova za realizaciju programa informisanja i edukacije stanovništva o mogućnostima i efektima: štednje i racionalne potrošnje i supstitucije energije, ruralne sanitacije naselja i upravljanja otpadom (selekcija, sanitarno bezbedno odlaganje i reciklaža otpada);
formiranje integralnog registra zagađivača i emisija zagađujućih materija koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine;
pojačani nadzor nad obavljanjem i kontrolom uticaja aktivnosti (PPOV, saobraćaj, poljoprivreda, turizam, i drugo) na kvalitet životne sredine, koji obezbeđuju opštinske/gradska uprave i ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine; i
formiranje i održavanje katastra pojava nestabilnosti zemljišta, na osnovu posebnih geoloških istraživanja, otkrivanja, evidentiranja i praćenja pojava nestabilnosti, koji obezbeđuju opštinske/gradske uprave u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom.
Osnovne mere i instrumenti politike zaštite prirode i prirodnih vrednosti i NKD jesu:
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstava nadležnih za životnu sredinu, vodoprivredu, turizam i kulturu, prihoda upravljača zaštićenih područja, javnih prihoda obuhvaćenih opština/gradova i sredstava privatnog sektora za sprovođenje zaštite prirodnih vrednosti i NKD;
razvoj informacionog i monitoring sistema o zaštićenim područjima i NKD koje će, u skladu sa zakonom, obezbediti Zavod za zaštitu prirode Srbije i nadležna ustanova zaštite spomenika kulture;
ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, izgradnju prostora i kulturu, u saradnji sa nadležnim zavodima za zaštitu prirode i spomenika kulture, pojačanim nadzorom nad zaštitom prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara, korišćenjem i izgradnjom zaštićenih prostora; i
uvođenje sistema kompenzacija i naknada vlasnicima zemljišta za nastale štete, uskraćivanje i umanjenje dobiti, kao i kompenzacionih programa (za razvoj poljoprivrede i sela, opštinskih puteva i komunalne infrastrukture, javnih službi, turizma i drugo) za ograničenja u razvoju lokalnih zajednica na području Prostornog plana, radi sprovođenja režima i mera zaštite prirodnih vrednosti i NKD.
4. Mere za podsticanje regionalnog razvoja i ravnomernog teritorijalnog razvoja
4.1. Mere i instrumenti opšte ekonomske politike za podsticanjeregionalnog razvoja i ravnomernog teritorijalnog razvoja
Mere i instrumenti opšte ekonomske politike za podsticanje regionalnog razvoja i ravnomernog teritorijalnog razvoja date u ovom prostornom planu su usmeravajuće i bliže se utvrđuju razvojnim dokumentima regionalnog razvoja za celo ili delove područja Kolubarskog i Mačvanskog okruga.
Ustanovljavanje mera i instrumenata opšte ekonomske politike smatra se značajnim za sva ruralna i pogranična područja u Republici Srbiji (kojima pripada veći deo područja Prostornog plana), naročito za deset nedovoljno i izrazito nerazvijenih opština (od ukupno 11 opština i tri grada), zaštićena i predviđena za zaštitu područja prirodnih vrednosti, slivove izvorišta regionalnih sistema za vodosnabdevanje, primarnu turističku destinaciju i turističke prostorne celine i drugo. To su, u prvom redu, sledeće mere i instrumenti:
osiguranje (Fond za razvoj Republike Srbije) i davanje povoljnih dugoročnih kredita i poreskih podsticaja za privatizaciju i razvoj malih i srednjih preduzeća, s najvećim stepenom osiguranja i najnižim kamatnim stopama, za otvaranje novih radnih mesta i početnike koji prvi put započinju proizvodnju, ili za pružanje deficitarnih usluga;
korišćenje sredstava Fonda za razvoj Republike Srbije za subvencioniranje i podsticanje otvaranja novih radnih mesta, zapošljavanje mlađeg i ženskog dela populacije;
uspostavljanje međuopštinske saradnje u pogledu: zajedničkog konkurisanja i lobiranja za razvojna sredstva i finansiranje projekata infrastrukture (komunalne, saobraćajne i privredne od interesa za dve i više opština/gradova) i klastersko udruživanje; koordinisanje aktivnosti na privrednom razvoju i privlačenju privrednih investicija, u saradnji sa Privrednom komorom Srbije, Regionalnom privrednom komorom u Valjevu, Nacionalnom agencijom za regionalni razvoj, Regionalnom agencijom za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja (akreditovanom za poslove regionalnog razvoja regiona Šumadija i Zapadna Srbija), Regionalnim centrom za ruralni razvoj u Šapcu, Direkcijom za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, Centrom za organsku proizvodnju voća u Valjevu sa privrednim subjektima i institucijama na nacionalnom i regionalnom nivou; zajedničkog nastupa opštinskih uprava Krupnja, Ljubovije, Malog Zvornika, Mionice i Osečine za dobijanje statusa prvog ranga u okviru politike podsticanja razvoja nedovoljno razvijenih područja;
povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za razvojno opredeljene poljoprivredne proizvođače, kao i dodatne stimulacije za mlade i proizvođače koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva, i/ili uvode metode organske proizvodnje;
povoljni krediti i poreski podsticaji za modernizaciju i izgradnju objekata za otkup mleka, otkup i primarnu preradu voća, šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja; za pružanje usluga veterinarske i savetodavne poljoprivredne službe, i tehničkih servisa u privatnom sektoru;
formiranje fonda za osiguranje kredita za poljoprivredu, koji će omogućiti korišćenje dugoročnih bankarskih kredita pod povoljnim uslovima za: nabavku poljoprivredne mehanizacije, opreme i repromaterijala; obnovu stočnog fonda, izgradnju i opremanje stočnih farmi; obnovu i podizanje višegodišnjih zasada, uvođenje međunarodno priznatih standarda i sistema kvaliteta;
povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji za izgradnju i modernizaciju turističke infrastrukture i suprastrukture (za ulaganja u pribavljanje i uređenje građevinskog zemljišta, komunalno opremanje, izgradnju i rekonstrukciju objekata seoskih turističkih domaćinstava za turistički smeštaj, izgradnju turističke infrastrukture i suprastrukture);
povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji privatnom sektoru za pružanje usluga javnih službi;
investicioni programi i sredstava iz stranih donacija za projekte razvoja i promocije: poljoprivrede, sela, seoskog turizma, ruralne infrastrukture, OIE, tradicionalne arhitekture, zaštićenih i planiranih za zaštitu prirodnih vrednosti;
povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u sprovođenje mera zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta i šuma u skladu sa: režimima zaštite prirodnih vrednosti i izvorišta voda; integralnim programima uređenja poljoprivredno-šumskog zemljišta; programima očuvanja poljoprivrednog zemljišta i održivog razvoja poljoprivrede u atarima rubnih zona urbanih centara; programima revitalizacije voćarstva; programima revitalizacije pašnjačkog stočarenja; programima razvoja organske proizvodnje i programima gazdovanja šumama; kao i mera zaštite i prezentacije prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara; i
povoljni dugoročni krediti za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u: prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda, prikupljanje i deponovanje komunalnog otpada, korišćenja OIE, i drugih mera zaštite životne sredine i izvorišta voda.
Kako je smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva među ključnim ciljevima razvoja Republike Srbije, budući da su regionalne disproporcije među najvećim u Evropi, može se očekivati značajna finansijska podrška Republike Srbije i Evropske unije razvoju područja Prostornog plana (posebno za pet izrazito nerazvijenih opština). Naznačene mere i instrumente opšte ekonomske politike, kao podršku najnerazvijenijim delovima teritorije Republike Srbije, trebalo bi da ustanove i sprovode: ministarstva nadležna za finansije, regionalni razvoj, privredu, turizam, poljoprivredu, šumarstvo i rudarstvo, kao i nadležni republički fondovi, republičke i regionalne agencije. Ključno je angažovanje naznačenih aktera u korišćenju direktnih državnih ulaganja iz budžeta Republike Srbije i subvencija za aktiviranje celokupnog ekonomskog potencijala planskog područja; obezbeđivanjem povlašćenog pristupa izvorima finansiranja, carinskim, izvoznim i drugim olakšicama, podsticajima za partnerstvo javnog i privatnog sektora i slično; kao i u obezbeđenju uslova za privlačenje stranih direktnih investicija i donacija.
4.2. Institucionalno-organizaciona i informatička podrška podsticanju
regionalnog razvoja i ravnomernog teritorijalnog razvoja
Specifičnosti razvojnih problema i položaj Kolubarskog i Mačvanskog okruga prema regionalnom okruženju, uticaće na pravac i sadržaj institucionalno-organizacionog prilagođavanja, kao i na planske odrednice u regionalnoj razvojnoj strategiji za statističko-planski region Šumadije i Zapadne Srbije.
U pogledu mogućih novih institucionalnih i organizacionih aranžmana za područje Kolubarskog i Mačvanskog okruga, mogući su sledeći modaliteti integralnog upravljanja teritorijalnim razvojem područja Prostornog plana: oblasne asocijacije klastera; interregionalne forme povezivanja opština/gradova; akreditovana regionalna razvojna agencija; regionalna/oblasne korporacije/agencije za održivi razvoj, uređenje prostora i zaštitu životne sredine kao razvojne institucije/organizacije sa pojedinim ovlašćenjima koja su preneta od republičkih i lokalnih organa vlasti; regionalna destinacijska menadžment organizacija; regionalna „ispostava” odgovarajuće republičke agencije/organizacije (za restrukturiranje, razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, socioekonomski razvoj, naučna istraživanja, informatičku i drugu saznajnu podršku i drugo).
Za svaki primenjeni organizacioni model bitno je da se postigne institucionalna i akcijska ravnoteža između samostalnosti rada regionalnih organizacija, s jedne strane, i potrebe da se obezbedi lokalni i regionalni uticaj i efikasnost akcije, s druge. Osim toga, neophodno je uspostaviti određenu meru partnerstva između javnog, privatnog i tzv. „trećeg sektora”.
U sklopu primenjenog institucionalnog i organizacionog aranžmana neophodno je da se uspostavi međuokružna ekspertska grupa za plansku evaluaciju i monitoring planskih odluka, koje su od prioritetnog značaja za Kolubarski i Mačvanski okrug. Ova grupa imala bi zadatak da pruži/obezbedi trajnu informatičku podršku pripremanju, donošenju i sprovođenju strateških planskih odluka (uključujući i monitoring implementacije odluka i jednostavnije oblike planske, programske i projektne evaluacije).
U cilju uspešne podrške primeni Prostornog plana skupštine (ili predsednici) gradova/opština Kolubarskog i Mačvanskog okruga trebalo bi da se saglase da se poslovi praćenja ostvarivanja Prostornog plana u drugim planovima, programima, aktima i projektima i njihovoj realizaciji, zajednički povere Regionalnoj agenciji za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja (akreditovanoj za poslove regionalnog razvoja regiona Šumadije i Zapadne Srbije) i Direkciji za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, uz podršku ministarstva nadležnog za poslove prostornog planiranja . U tom smislu najznačajniji će biti aktivnosti na razvoju saradnje u pripremi i implementaciji prioritetnih kapitalnih investicija od zajedničkog interesa za Republiku Srbiju, sve opštine Kolubarskog i Mačvanskog okruga, dve i više opština/grada, na osnovu ovog prostornog plana i programa njegove implementacije. Za obavljanje poverenih i ostalih poslova neophodnu stručnu pomoć pružaće Nacionalna agencija za regionalni razvoj, ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja, Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja i Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije (u svojstvu obrađivača Prostornog plana), kao i druge stručne institucije. Skupštine gradova/opština odrediće organe lokalne samouprave, ili pojedince iz tih organa koji će sarađivati sa Regionalnom agencijom za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja i Direkcijom za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom.
Na osnovu ovog prostornog plana, ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja će, u saradnji sa Regionalnom agencijom za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja i Direkcijom za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, formirati bazu podataka o prostoru i Prostornom planu u funkciji: korišćenja, praćenja i ocene sprovođenja, dopune i inoviranja planskih koncepcija i rešenja. Na taj način stvoriće se preduslovi za formiranje geografskog informacionog sistema Kolubarskog i Mačvanskog okruga. U prvoj fazi će se izvršiti analiza dostupnih podataka iz ovog prostornog plana i podataka kojima raspolažu ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja, Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja i Direkcija za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, opštine i drugi akteri, radi utvrđivanja stepena validnosti i ažurnosti podataka. U drugoj fazi će se formirati jedinstvena prostorna baza podataka konverzijom digitalnih podataka u jedinstveni sistem podataka o prostoru.
Prioritetne aktivnosti na organizaciji sistema centralne baze podataka i informatičke podrške su: aktivnosti vezane za obradu podataka i informatički deo (nabavka softvera, nabavka relacione baze podataka, nabavka hardvera, analiza i konverzija podataka iz ovog Prostornog plana i drugo), kao i aktivnosti vezane za osposobljavanje stručnog kadra Regionalne agencije za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja, Direkcije za izgradnju i razvoj Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom i opština/gradova.
Izvore finansiranja za sredstva namenjena realizaciji projekta (nabavka softvera i hardvera, obuka kadra i implementacija celog sistema) obezbeđuju: Republička agencija za prostorno planiranje, domaći i strani fondovi za podsticanje razvoja lokalne samouprave (kao što je GTZ, USAID, ADA i drugi), lokalni budžeti i drugi izvori; što će se bliže utvrditi Programom implementacije Prostornog plana. Stupanjem na snagu Zakona o izmenama i dopunama Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, broj 132/14), ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja preuzima zaposlene, sredstva, imovinu, dokumentaciju i arhivu Republičke agencije za prostorno planiranje.
V. ZAVRŠNE ODREDBE PROSTORNOG PLANA
Program implementacije Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Program implementacije) doneće Vlada za razdoblje od pet godina, u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu ovog prostornog plana. Programom implementacije se: razrađuju i bliže utvrđuju prioritetni projekti za ostvarivanje planskog dokumenta; dinamika za uređenje zaštićenih i drugih prioritetnih prostornih celina i prioritetnih projekata; utvrđuju iznosi i izvori sredstava, rokovi, obaveze i odgovornosti za finansiranje projekata; propisuju ključni pokazatelji i kriterijumi za praćenje promena stanja u prostoru i životnoj sredini, i za procenu ostvarivanja ciljeva, planskih rešenja i propozicija Prostornog plana.
Ministarstvo nadležno za poslove prostornog planiranja pratiće primenu i podnositi Vladi godišnji izveštaj o sprovođenju Prostornog plana i Programa implementacije, s eventualnim predlogom za njihovu dopunu i izmenu.
Na osnovu izveštaja iz prethodnog stava, Vlada će utvrditi potrebu da se pristupi dopuni i izmeni Prostornog plana i inoviranju Programa implementacije.