“Službeni glasnik Republike Srbije“
broj 79/17 od 25. avgusta 2017. godine
3058
Na osnovu člana 47. stav 1. i člana 135. stav 2. Zakona o kulturnim dobrima („Službeni glasnik RS”, br. 71/94, 52/11 – dr. zakon i 99/11 – dr. zakon) i člana 43. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07, 65/08, 16/11, 68/12 – US, 72/12, 7/14 – US i 44/14),
Vlada donosi
ODLUKU
o utvrđivanju mera zaštite, granica zaštićeneokoline i mera zaštite zaštićene okolinemanastira Gradac, nepokretnog kulturnog dobraod izuzetnog značaja
1. Utvrđuju se mere zaštite, granice zaštićene okoline i mere zaštite zaštićene okoline spomenika kulture manastir Gradac (u daljem tekstu: spomenik kulture), koji je Rešenjem Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture i prirodnih retkosti NR Srbije, broj 423/47 od 25. oktobra 1947. godine, utvrđen za spomenik kulture i Odlukom Skupštine SRS br. 29 od 29. marta 1979. godine („Službeni glasnik SRS”, broj 14/79) utvrđen za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja.
2. Spomenik kulture sa pokretnim stvarima, koje su od posebnog kulturnog i istorijskog značaja nalazi se u selu Gradac, na teritoriji opštine Raška, na katastarskim parcelama br. 2140, 2141/1, 2141/2, 2142, 2144, 2145 i 2172 KO Gradac, u privatnoj svojini.
Spomenik kulture leži u podnožju šumovitih padina Golije, na uzdignutoj zaravni iznad Gradačke reke, u selu Gradac, 22 km udaljen od Raške. Manastirska celina je izgrađena tokom osme decenije 13. veka ktitorstvom kraljice Jelene i obuhvata crkvu Blagovesti u središtu i crkvicu Svetog Nikole na jugoistočnoj strani uz ogradni zid, ostatke trpezarije i kuhinje uz glavni ulaz u manastir na jugozapadu i skromne ostatke konaka sa severne strane. Iz obnove s kraja 16. veka potiču ostaci spoljne priprate uz katolikon i ostaci manjih konaka zapadno i južno od crkve. O dugom trajanju ovog sakralnog prostora svedoče arheološki ostaci jednobrodne ranovizantijske crkve zapadno od Blagoveštenjske crkve, koja verovatno čini deo veće celine sa još neproučenim utvrđenjem Petrov krš. Krajem 20. veka ostaci prvobitnih konaka južno od crkve nadgrađeni su novim konakom, a sa južne strane manastirskog obziđa razvila se manastirska ekonomija, koja je zatvorila stari glavni prilaz manastiru.
Sve građevine iz vremena zasnivanja srpskog srednjovekovnog manastira, izuzev glavne crkve, naslanjaju se na obimni zid. U porti se sa tri strane oko crkve razvijala manastirska nekropola, sa nadgrobnim spomenicima koji potiču iz perioda od poslednje četvrtine 13. do sredine 15. veka.
Jednobrodna, zasvedena crkva Svetog Nikole ima osobenu, spolja i iznutra pravougaonu apsidu i ostatke fresaka, koje su verovatno naslikane početkom 14. veka.
Najznačajniji deo manastira predstavlja jednobrodna crkva sa trodelnim oltarskim prostorom, potkupolnim prostorom sa bočnim pevnicama nad kojim se diže kupola osmostranog tambura i pripratom sa bočnim kapelama. Opštim izgledom ona odudara od tokova srpske arhitekture druge polovine 13. veka i asocira na Bogorodičinu crkvu u Studenici, dok s druge strane predstavlja spomenik najizrazitijih osobenosti gotičke arhitekture u srpskom srednjovekovnom graditeljstvu, sa dekorativnim kontraforima prislonjenim uz fasadu u istočnom delu, prelomljenim slepim arkadicama koje prate potkrovne vence i slično oblikovanim portalima i prozorima, kao i sa rebrastim svodom u priprati. Građena je tesanom sigom, sa portalima i prozorima od belog mermera, a u završnoj obradi fasade su bile pokrivene malterom.
Živopis, nastao ubrzo po završetku gradnje, stradao je u velikoj meri, dok je preostali deo znatno izbledeo. Uprkos takvom stanju, zapaža se da se slikani program delom oslanja na Bogorodičinu crkvu u Studenici, ali i da donosi određena zanimljiva i retka programska i ikonografska rešenja, pogotovo kada su funerarne i istorijske kompozicije u pitanju. Stilski, freske pokazuju dva usmerenja: ka tradicionalnijem slikarstvu, sa Sopoćanima kao uzorom na koji se deo gradačkih slikara ugledao, i ka novim tokovima umetnosti Paleologa, sa izraženijom težnjom ka narativnosti.
Ovaj spomenik kulture predstavlja jedinu žensku vladarsku zadužbinu pripadnice dinastije Nemanjića iz 13. veka u današnjoj Srbiji, sa jedinstvenim gotičkim elementima u konstrukciji i ukrasu. Umetnički i stilski približava se najvišim vrednostima srpskog i vizantijskog slikarstva 13. veka, u koje unosi duh novog vremena. Otuda svojim arhitektonskim i slikarskim osobenostima spada među najvrednije srpske spomenike toga doba i našeg srednjovekovnog nasleđa u celini, a ostaci manastirskog kompleksa iz različitih istorijskih perioda, počev od ranovizantijske epohe, prikazuju starije slojeve, kao i njegov originalni urbanistički plan i promene nastajale tokom vekova njegovog trajanja.
Autentični ambijent manastira čine: plato na kome leži manastir, koji se na severnoj strani strmo spušta ka Gradačkoj reci, pošumljena neposredna okolina manastira i obližnja seoska domaćinstva istočno od manastira. Na katastarskoj parceli br. 1994 jugoistočno od manastirskog obziđa, Kuća Radomira Vujanaca zaštićena je kao spomenik kulture.
3. Zaštićena okolina spomenika kulture obuhvata katastarske parcele br. 319, 330, 332, 333, 334, 336, 337, 338, 339, 340, 507, 509, 511, 537, 1287, 1288, 1302, 1362, 1363, 1378, 1379, 1380, 1960, 3164, 3166, 3175/1 i 3175/2 KO Gradac, u javnoj svojini i br. 318, 320, 321, 322, 323, 324, 325/1, 325/2, 326, 327, 328, 329, 335, 341, 342, 343, 344, 345, 346, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 506, 508, 510, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 520, 521, 522/1, 522/2, 523, 524, 525, 526, 527, 538, 539, 540, 1224, 1225, 1226, 1227, 1228, 1238, 1239, 1258, 1281/1, 1281/2, 1282, 1283, 1284, 1289, 1290, 1291, 1292, 1293, 1294, 1295, 1296, 1297, 1298, 1299, 1300/1, 1300/2, 1301, 1303, 1304, 1305, 1306, 1307, 1308, 1309, 1310, 1311, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1317, 1318, 1319, 1320, 1321, 1322, 1323, 1324, 1325, 1326, 1327, 1328, 1329, 1330, 1331, 1332, 1333, 1334, 1335, 1336, 1337, 1338, 1339, 1340, 1341, 1342, 1343, 1344, 1345, 1346, 1347, 1348, 1349, 1350, 1351, 1352, 1353, 1354, 1355, 1356, 1357, 1358, 1359, 1360, 1361, 1364/1, 1364/2, 1365, 1366, 1367/1, 1367/2, 1368/1, 1368/2, 1369, 1370, 1371, 1372, 1373, 1374, 1375, 1376, 1377, 1381, 1382, 1383, 1384, 1385, 1388/2, 1389, 1390, 1391, 1392, 1393, 1394, 1395, 1396, 1413, 1414/1, 1414/2, 1415/1, 1415/2, 1416, 1417, 1418, 1419, 1420, 1421, 1422, 1423/1, 1423/2, 1424, 1425, 1426, 1427, 1428, 1429, 1430, 1431, 1432/1, 1432/2, 1432/3, 1434, 1435, 1436, 1437, 1438, 1439, 1440, 1441, 1442, 1443, 1444, 1445, 1456, 1459, 1961, 1962, 1963, 1964, 1965, 1967, 1966, 1968, 1969, 1970, 1971, 1991/1, 1991/2, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2094, 2095, 2096, 2097, 2098, 2099, 2100, 2101, 2102, 2103, 2104, 2105, 2106, 2107, 2108, 2109, 2110, 2111, 2112, 2113, 2114, 2115, 2116, 2117, 2118, 2119, 2120, 2121, 2122, 2123, 2124, 2125, 2126, 2127, 2128, 2129, 2130, 2131, 2132, 2133, 2134, 2135, 2137, 2138, 2139, 2143, 2146, 2147, 2148, 2149, 2150, 2151, 2152, 2153, 2154, 2155, 2156, 2157, 2158, 2159, 2160, 2161, 2162, 2163, 2164, 2165/1, 2165/2, 2166, 2167, 2168, 2169, 2170 i 2171 KO Gradac, u privatnoj svojini.
4. Utvrđuju se sledeće mere zaštite spomenika kulture:
1) očuvanje izvorne prostorne strukture manastirskog kompleksa;
2) očuvanje eksterijera i enterijera, originalnog izgleda, horizontalnog i vertikalnog gabarita, oblika i nagiba krovova, stilskih i funkcionalnih karakteristika, autentičnih graditeljskih elemenata, materijala i kolorita crkava Blagovesti i Svetog Nikole, kao i arheoloških ostataka u kompleksu;
3) redovno praćenje stanja spomenika kulture, svih objekata, infrastrukture, slobodnog prostora, stanja materijala i konstrukcija, nadzemnih i podzemnih tokova vode, protivpožarne sigurnosti, ugroženosti od vlage i drugih potencijalnih opasnosti koje mogu da ugroze spomenik kulture;
4) uređenje manastirske ekonomije na osnovu uslova nadležne službe zaštite;
5) zabrana svih intervencija i radnji koje mogu, neposredno ili posredno, prouzrokovati promenu oblika, izgleda ili osobenosti spomenika kulture;
6) zabrana izgradnje novih objekata, kao i dogradnje, rekonstrukcije i adaptacije postojećih objekata koji nisu u skladu sa namenom i načinom korišćenja spomenika kulture.
5. Utvrđuju se sledeće mere zaštite zaštićene okoline spomenika kulture:
1) očuvanje autentičnog ambijenta u kome je manastir nastao, sa svim prirodnim karakteristikama i specifičnostima;
2) zabrana promene konfiguracije terena;
3) zabrana izgradnje i postavljanja objekata trajnog ili privremenog karaktera koji svojom namenom, gabaritom, volumenom ili oblikom mogu ugroziti ili degradirati spomenik kulture i njegove vizure;
4) zabrana svih povremenih i stalnih aktivnosti koje bitno narušavaju prirodno okruženje manastira i onemogućavaju nesmetano odvijanje njegovih osnovnih aktivnosti;
5) zabrana postavljanja dalekovoda, stubova mobilne telefonije, vazdušnih elektro, optičkih i TT vodova;
6) zabrana eksploatacije ruda, minerala i šuma u okviru zaštićenog područja;
7) zabrana industrijske eksploatacije podzemnih i površinskih voda u okviru zaštićenog područja;
8) zabrana izgradnje veštačkih vodenih tela;
9) zabrana prosipanja, odlaganja, privremenog i trajnog deponovanja smeća, otpadnih i opasnih materija, izlivanja otpadnih voda, kao i drugih oblika zagađenja životne sredine;
10) rekonstrukcija, dogradnja, adaptacija, sanacija stambenih i pomoćnih objekata u okviru postojećih seoskih domaćinstava i radovi na njihovom održavanju mogu se vršiti prema uslovima koje utvrđuje Republički zavod za zaštitu spomenika kulture;
11) izgradnja pomoćnih objekata u okviru postojećih seoskih domaćinstava, izgradnja infrastrukturnih objekata, uređenje slobodnih prostora i zelenila mogu se vršiti prema uslovima koje utvrđuje Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.
6. Ova odluka stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 broj 633-7872/2017
U Beogradu, 22. avgusta 2017. godine
Vlada
Predsednik,
Ana Brnabić, s.r.