Na osnovu člana 35. stav 7. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09 i 81/09 – ispravka) i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07 i 65/08),
Vlada donosi
O UTVRĐIVANjU REGIONALNOG PROSTORNOG PLANA
OPŠTINA JUŽNOG POMORAVLjA
Član 1.
Utvrđuje se Regionalni prostorni plan opština Južnog pomoravlja (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuju se dugoročna koncepcija razvoja, organizacije, uređenja, zaštite i korišćenja područja Prostornog plana na teritoriji koja obuhvata područja Jablaničkog i Pčinjskog upravnog okruga, i to: na teritoriji Jablaničkog upravnog okruga, cele opštine Bojnik, Vlasotince, Lebane, Leskovac, Medveđa i Crna Trava; i na teritoriji Pčinjskog upravnog okruga, cele opštine Bosilegrad, Bujanovac, Vladičin Han, Vranje, Preševo, Surdulica i Trgovište.
Član 3.
Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1: 100.000, i to: referalna karta 1 – Osnovna namena prostora; referalna karta 2 – Mreža naselja i infrastrukturni sistemi i referalna karta 3 – Turizam i zaštita prostora.
Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 22 primerka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan sprovodi se izradom i donošenjem prostornih planova jedinica lokalne samouprave i urbanističkih planova, kao i razvojnim planovima i programima, programima uređenja građevinskog zemljišta i programima zaštite životne sredine i prirode.
Član 5.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe, čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu životne sredine i prostornog planiranja (tri kompleta), Ministarstvu za infrastrukturu (jedan komplet), Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (jedan komplet), gradu Leskovacu (jedan komplet), gradu Vranju (jedan komplet), opštini Bojnik (jedan komplet), opštini Vlasotince (jedan komplet), opštini Lebane (jedan komplet), opštini Medveđa (jedan komplet), opštini Crna Trava (jedan komplet), opštini Bosilegrad (jedan komplet), opštini Bujanovac (jedan komplet), opštini Vladičin Han (jedan komplet), opštini Preševo (jedan komplet), opštini Surdulica (jedan komplet), opštini Trgovište (jedan komplet) i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (tri kompleta).
Dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u Republičkoj agenciji za prostorno planiranje.
Član 6.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koji bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 7.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti, planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 8.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 broj 350- /2010
U Beogradu, ___________2010. godine
VLADA
POTPREDSEDNIK Božidar Đelić, s.r.
Regionalni prostorni plani opština Južnog pomoravlja (u daljem tekstu: Prostorni plan) je dugoročni planski dokument koji se donosi za period do 2021. godine, sa elementima za prvu, prioritetnu etapu implementacije Prostornog plana za period do 2014. godine. Prostorni plan je urađen na osnovu Odluke o izradi Regionalnog prostornog plana opština Južnog pomoravlja 2006.-2021. godina („Službeni glasnik RS”, broj 93/06) i obuhvata područja Jablaničkog i Pčinjskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Jablaničkog i Pčinjskog okruga).
Prostorni plana je usklađen sa Zakonom o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09 i 81/09), Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 36/09), Zakonom o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 36/09), Zakonom o turizmu („Službeni glasnik RS”, broj 36/09), odredbama Zakona o Prostornom planu Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 13/96), Uredbom o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02), aktuelnim strategijama Vlade Republike Srbije, regionalnim razvojnim planovima i strategijama Jablaničkog i Pčinjskog okruga (koji se odnose na regionalni razvoj, ekonomiju i mala srednja preduzeća, turizam, socio-ekonomski razvoj, ljudske resurse, infrastrukturu i dr.) i drugim normativnim aktima koji se odnose na problematiku Prostornog plana.
Prostorni plan je urađen u GIS okruženju zasnovanom na ESRI tehnologiji (ArcGIS 9h).
Neposredan razlog za izradu Prostornog plana je zaustavljanje negativnih demografskih tendencija i ekonomskog zaostajanja, odnosno stvaranje preduslova za realizaciju nacionalnih, regionalnih i lokalnih razvojnih interesa. U tim uslovima prvi zadatak Prostornog plana je da ponudi strategije razvoja i prostorno-planska rešenja koja će omogućiti očuvanje vrednosti i valorizaciju pogodnosti ovog prostora za dugoročni i uravnoteženi ekonomski razvoj. Donošenjem Prostornog plana obezbediće se planski osnov za: racionalnu organizaciju, izgradnju, uređenje i korišćenje prostora; zaštitu životne sredine; poboljšanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva unapređenjem infrastrukturne i komunalne opremljenosti i razvojem privrede (u prvom redu malih i srednjih preduzeća i turizma); i smernice za institucionalno-organizacionu, upravno-kontrolnu i informatičku podršku primene.
Prostorni plan sadrži tekstualni deo sa 24 tabele i grafički deo. Tekstualni deo Prostornog plana ima sledeći osnovni sadržaj: I Polazne osnove, II Principi, ciljevi i opšta koncepcija regionalnog prostornog razvoja, III Koncepcije, propozicije i planska rešenja prostornog razvoja i IV Mere i insrumenti za primenu i sprovođenje plana.
Grafički deo Prostornog plana sadrži tri referalna grafička prikaza planskih rešenja i to:
Referalna karta broj 1. „Osnovna namena prostora” u razmeri 1:100 000;
Referalna karta broj 2. „Mreža naselja i infrastrukturni sistemi”, u razmeri 1:100 000; i
Referalna karta broj 3. „Turizam i zaštita prostora”, u razmeri 1:100 000.
Uporedo sa izradom Prostornog plana, urađen je i „Izveštaj o strateškoj proceni uticaja Prostornog plana na životnu sredinu”.
1. Položaj i prostorni obuhvat
1.1. Položaj i osnovne odlike područja
Područje Prostornog plana zauzima krajnji jugoistočni deo Republike Srbije i obuhvata teritorije Jablaničkog i Pčinjskog okruga. Obuhvaćeno je 699 naselja sa 468.613 stanovnika, prema Popisu 2002. godine. U fizičko-geografskom smislu, područje se nalazi u središtu južnog Balkana, smešteno između Niškog, Topličkog i Pirotskog okruga na severu, Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija na zapadu, Republike Makedonije na jugu i Republike Bugarske na istoku. U reljefu preovlađuju planine i kotline – dominiraju Leskovačka (2.250 km2) i Vranjska kotlina (900 km2) koje su povezane Grdeličkom klisurom (30 km dugačka i 550 m duboka) i visokoplaniski masiv Krajišta sa Vlasinom (1.275 km2 u visinskom pojasu između 1.000-1.500 m n. v). Područje Prostornog plana prostire se u visinskim zonama od oko 195 (u severnom delu leskovačke kotline gde Južna Morava napušta Jablanički okrug) do 1.923 m n. v. (u istočnom delu na Besnoj Kobili).
Područje Prostornog plana pripada nerazvijenim, ekonomski i demografski depresivnim regionima sa sledećim specifičnim namenama od značaja za utvrđivanje planskih rešenja: područje panevropskog infrastrukturnog koridora X (sa delimično izgrađenim magistralnim sistemima); poljoprivredno – stočarsko i šumsko područje; prirodne i turističke vrednosti (sa izrazitim potencijalima za razvoj turizma, integralno sa komplementarnim aktivnostima); izvorišta voda – nacionalnog i regionalnog ranga, sa pet postojećih i četiri planirane vodoakumulacije, objektima zaštite od voda, potencijalnim koridorom plovnog puta i dr.; zone specijalne namene sa postojećim i planiranim graničnim prelazima i graničnim pojasom prema Republici Bugarskoj (Evropskoj Uniji) i Republici Makedoniji i Kopnenom zonom bezbednosti (u daljem tekstu: KZB) duž administrativne granice sa Autonomnom pokrajinom Kosovo i Metohija i dr.
1.2. Obuhvat područja prostornog plana (grafički prilog 1.)
Prostorni plan obuhvata cele teritorije grada Leskovac i opština Lebane, Crna Trava, Vlasotince, Bojnik i Medveđa na području Jablaničkog okruga (3.520 km2), i grada Vranje i opština Bosilegrad, Trgovište, Surdulica, Vladičin Han, Bujanovac i Preševo na području Pčinjskog okruga (2.769 km2), ukupne površine od 6.289 km2 (što predstavlja oko 7% teritorije Republike Srbije). Veličina opština se kreće od 264 km2, koliko približno imaju Preševo i Bojnik, do 1.024 km2, koliko ima grad Leskovac, koja po površini spada u najveće opštine Republike Srbije.
2. Obaveze, uslovi i smernice iz planskih dokumenata višeg reda i drugih razvojnih dokumenata
2.1. Prostorni plan Republike Srbije
(„Službeni glasnik RS”, broj 13/96)
Prostornim planom Republike Srbije (u daljem tekstu PPRS), propisano da se PPRS, između ostalog, ostvaruje regionalnim prostornim planovima. U Poglavlju VII PPRS o Primeni i sprovođenju PPRS, u odredbama „Donošenje prostornih planova za uže prostorne celine” utvrđeni su prioriteti za izradu i donošenje regionalnih prostornih planova koji se donose za jedno ili više funkcionalnih područja odnosno okruga u koje je svrstan i Regionalni prostorni plan Južne Morave.
Za područje ovog Regionalnog prostornog plana posebno su relevantni sledeći ciljevi, mere i planska rešenja PPRS:
Poglavlje II1. o Planu korišćenja i zaštite poljoprivrednog zemljišta: čuvanje površina i plodnosti poljoprivrednog zemljišta; poboljšavanje bonitetne strukture; prestruktuiranje korišćenja zemljišnih resursa; potpunije iskorišćavanje komparativnih pogodnosti pojedinih područja/gazdinstava; povećanje stočnog fonda; podsticanje procesa ukrupnjavanja; specijalizacija i intenzifikacija radno sposobnih porodičnih poljoprivrednih gazdinstava; podsticanje sitnih poljoprivrednih gazdinstava; stvaranje uslova za obnovu, opstanak i razvoj porodičnih poljoprivrednih gazdinstava na područjima od velikog geostrateškog i kulturno-istorijskog značaja; razvoj poljoprivrednog zadrugarstva i drugih oblika zajedničkog organizovanja proizvodnje; i dr.
Poglavlje II2. o Planu korišćenja i zaštiti šuma, šumskih zemljišta i lovnih područja: unapređenje stanja šuma, povećanje površina pod šumom (pošumljavanjem – za Jablanički i Pčinjski okrug predviđeno je podizanje šumovitosti sa sadašnjih 38,3% na optimalnih 66,4%); uređenje i povećanje šumskih kompleksa oko velikih gradskih centara, proizvodnih kompleksa i infrastrukturnih koridora; značajno povećanje brojnosti populacije sitne divljači (posebno Južnomoravske zone); i dr.
Poglavlje II3. o Planu korišćenja i zaštiti voda i vodoprivrednoj infrastrukturi: korišćenje lokalnih izvorišta podzemnih i površinskih voda; revitalizacija postojećih hidromerilacionih sistema i izgradnja, odbrana od poplava u okviru integralnih sistema; zaštita i unapređenje kvaliteta voda; unapređivanje plovidbe na unutrašnjim plovnim putevima; zaštita od vodne erozije; zaštita od poplava; sprečavanja mehaničkog zasipanja vodnih akumulacija i mehaničkog i hemijskog zagađivanja vodotoka; regionalni sistemi korišćenja, uređenja i zaštite rečnih voda u okviru Južnomoravskog sistema obuhvata čitav sliv Južne Morave, a posebno Donje-južnomoravski sistem sa Vlasinskim i Jablaničkim podsistemom; predviđeno je 9 akumulacija (pet postojećih i četiri planirane Končulj, Prohor Pčinjski, Svođe i Ključ) za vodosnabdevanje i uređenje vodnih režima, od kojih u prvi planski horizont ulazi Končulj na Binačkoj Moravi; u sistemu zaštite voda planirano je više PPOV, sa predtretmanima za industrije, pri čemu je na određenom broju postrojenja predviđeno produženo biološko prečišćavanje; i dr.
Poglavlje II5. o Planu korišćenja energetskih izvora i energetske infrastrukture: korišćenje/primena geotermalne energije za toplotne i banjsko-rekreativne potrebe (primat će imati gradovi i naselja koji su povoljno locirani sa stanovišta mogućnosti uvođenja centralizovanog korišćenja geotermalne energije); izgradnja nove TS 400 kV „Vranje”, uvođenje transformacije 400 kV u postojeću „TS Leskovac” 220/110 kV, izgradnja DV 400 kV „Vranje-Leskovac 2” i „Vranje-Skoplje”; rezervacija koridora za dalekovode i postrojenja prenosne i distributivne mreže 110 kV; gasifikacija istočnog i južnog dela Republike (magistralni gasovod Niš – Leskovac – Vranje – Bujanovac – Preševo); i dr.
Poglavlje III5. o Razvoju i razmeštaju industrije: selektivno usmeravanje novih proizvodnih kapaciteta u industrijsko-gradske centre lokaciono atraktivnih pojasa industrijskog razvoja, između ostalih i u dolini Južne Morave (Leskovac i Vranje); selektivno lociranje malih industrijskih kapaciteta u manjim gradovima, opštinskim i sekundarnim centrima kritično-razvojnog područja (nedovoljno razvijenog, pograničnog, emigracionog, depopulacionog); i dr.
Poglavlje IV. o Saobraćaju i vezama: zaštita i rezervacija prostora za planirani autoputski koridor Niš-granica Republike Makedonije kao i druge koridore magistralnih i regionalnih puteva – R-122, deonica Vlasinsko Jezero-Bosilegrad-granični prelaz Ribarci (Ćustendinl-Bugarska) kao dela magistralnog puta M-1.13 i koridor regionalnog puta R-125, Bujanovac-Trgovište-granični prelaz Lesnica-veza ka Krivoj Palanci (Republika Makedonija), kao nastavak magistralnog puta M-25.3; izgradnja obilaznica na osnovnim magistralnim pravcima (Leskovac); razvoj regionalne mreže u nedovoljno razvijenim i pograničnim područjima; izgradnja RTC-a (distributivni centri, kamionski terminali, kontejnerski terminali i pogranični terminali) između ostalih u zonama Leskovca i Preševa; rezervacija koridora za pruge za velike brzine Niš-Preševo-državna granica sa Republikom Makedonijom (E-85) kao i prostora/zemljišta za budući aerodrom u Vranju; realizacija jednokolosečne pruge Priština – Bujanovac, pogranične stanice Preševo kao i adekvatno rešenje železničkog saobraćaja u većim gradovima (Leskovac i Vranje); i dr.
Poglavlje V1. o Razvoju turizma i organizaciji turističkih prostora: u skladu sa osnovnim dugoročnim ciljevima, konceptom i kriterijumima razvoja i organizacije turističke ponude, utvrđena je klasifikacija turističkih prostora, između ostalog i: istočne turističke zone sa turističkom regijom Krajište i Vlasina (Ostrozub, Čemernik, Vardenik, Dukat, Kozjak, German, klisura Jerme, Vlasinsko jezero, Vranje, Surdulica, Vlasotince, Crna Trava, Bosilegrad i Trgovište, Vranjska banja, Prohor Pčinjski i dr.); tranzitni turistički pravac auto-puta E-75 Niš – granica Republike Makedonije, plovno turistički sistem Morava-Vardar koji se do privođenja nameni koristi kao poljoprivredno zemljište; gradski turistički centri Vranje i Leskovac; banje: Vranjska Banja, Bujanovačka Banja i Sijarinska Banja; prioritet među novim turističkim prostorima obuhvata i Vlasinu (Vlasinsko jezero, Čemernik i Vardenik) kao severni deo regije I.2.
Poglavlje V2. o Zaštiti životne sredine: prostorno-regionalna diferencijacija životne sredine u Nišavsko-leskovačkoj zoni i Južno-moravskoj zoni; prečišćavanje otpadnih voda iz leskovačke industrije; gasifikacija i toplifikacija Leskovca i rešavanje načina deponovanja komunalnih otpadaka za Leskovac; posebna zaštita područja Vlasine zbog relativnog siromaštva ove zone vodom; smanjenje erozije na području Vlasine, Krajišta, Pčinje i Grdeličke klisure; i dr.
Poglavlje V3. o Zaštiti prirodnih dobara: definisanje statusa, prostornog obuhvata i režima zaštite za prirodne celine i predele: Radan, Kukavica, Vlasina, Besna Kobila, Grdelička klisura i vlažna staništa kod Preševa; regionalni prioriteti zaštite prirodnih dobara u Jablaničkom i Pčinjskom okrugu su: zaštita planinskih područja (zajedno sa zaštitom izvorišta i vodotokova prve kategorije) i zaštita vlažnih i zabarenih površina uz Moravu (sa ciljem da se uspostavi mreža zaštićenih površina); u gradskim naseljima, prednost će imati: zaštita sekundarno izmenjenih sredina i zaštita pejzaža i ambijentalnih vrednosti.
Poglavlje V4. o Zaštiti nepokretnih kulturnih dobara: integralna zaštita kulturnih dobara sa prostorom u kome se nalaze, kao i obavezna integracija sa zaštitom prirode u prirodnim prostorima; tretiranje kulturnih dobara i njihove zaštite kao ekonomskog potencijala razvoja područja; zaštita nepokretnih kulturnih dobara od neplanske gradnje i rekonstrukcije, kojima se degradira okruženje kulturnog dobra, identitet i integritet dobra; neophodnost dodatnih istraživanja radi potpunog evidentiranja i valorizacije dobara, posebno kulturno-istorijskih celina i kulturnih područja, kao i njihovog tretmana u planskim dokumentima; ustanovljenje zaštitne zone – zaštićene okoline dobara (utvrđuju službe za zaštitu spomenika kulture i prirode) i okolnog prostora (predela) od značaja za prezentaciju dobra (utvrđuje se odgovarajućim planskim dokumentom); sa aspekta planiranja, poseban tretman treba da dobiju seoska područja sa vrednim primerima autentične narodne arhitekture, specifičnih tipoloških odlika i ambijenata, sa istorijskim nasleđem, kulturološkim i tradicionalnim odlikama od značaja za razumevanje istorije i kulture naroda i načina života u seoskim zajednicama;
2.2. Drugi planski dokumenti
2.2.1. Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Republike Makedonije
(„Službeni glasnik RS”, broj 77/02)
Prostornim planom područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Republike Makedonije obuhvaćeno je 15,5% teritorije područja Prostornog plana opština Južnog pomoravlja ili oko 973 km2 (u opštinama Vlasotince – 15,3 km2, Leskovac – 372,9 km2, Vladičin Han – 143 km2, Vranje – 122,5 km2, Bujanovac – 148,3 km2 i Preševo – 170,8 km2) kao prostor šireg infrastrukturnog koridora na kojem su utvrđeni sledeći postojeći i planirani magistralni infrastrukturni sistemi sa njihovim zaštitnim pojasima: autoput E-75 (M-1), sa pratećim objektima u funkciji puta i korisnika saobraćaja, i to deonice Trupale-Pečenjevce (km 812+000 – km 844+804,57) i Pečenjevce-Grabovnica (km 844+804,57 – km 865+844) kao izgrađene deonice autoputa, deonice Grabovnica-Grdelica (km 869+000 – km 973+700) Grdelica-Vladičin Han (km 873+700 – km 900+100) Vladičin Han-Bujanovac/Levosoje (km 900+100 – km 942+195) Bujanovac /Levosoje-granica Republike Makedonije (km 942+195 – km 963+954) kao izgrađene deonice autoputa); planirana pruga za velike brzine E-85 (šest deonica od Lipovca do Bujanovca i deonica od Bujanovca do granice Republike Makedonije sa dve varijante) i postojeća jednokolosečna pruga, magistralni optički kabl, gasovod, dalekovodi, i vodoprivredni objekti, kao i zona uticaja koridora. Rezervisan je prostor potencijalnog koridora plovnog puta Dunav-Egejsko more koji će biti predmet daljeg istraživanja.
Prostornim planom područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Republike Makedonije utvrđen je plan veza infrastrukturnih sistema sa okruženjem kao i uticaj infrastrukturnog koridora na životnu sredinu, prirodna i nepokretna kulturna dobra. Utvrđene su okvirne površine za planirane magistralne infrastrukturne sisteme u infrastrukturnom koridoru (i to za: trajno zauzimanje zemljišta za potrebe izgradnje-funkcionisanja, i zaštitne pojase) primenom sledećih kriterijuma: zadovoljenje prostornih uslova za smeštanje planiranog infrastrukturnog sistema; utvrđivanje bezbedonosnog rastojanja od infrastrukturnog sistema, radi zaštite od negativnih uticaja na životnu sredinu, u prvom redu od buke i aerozagađenja; i obezbeđenje zaštite osnovnih funkcija u eksploataciji infrastrukturnog sistema od negativnih uticaja iz okruženja, u prvom redu od neplanske izgradnje, nekontrolisanog odlaganja otpada i drugih aktivnosti. Ustanovljeni se režimi korišćenja prostora i pravila za uređivanje zaštitnih pojasa infrastrukturnih sistema (neposrednog i šireg) i prostora posebne namene.
2.2.2 Prostorni plan područja posebne namene Vlasina
(„Službeni glasnik RS”, broj 133/04)
Prostornim planom područja posebne namene Vlasina 6,2% teritorije područja Prostornog plana opština Južnog pomoravlja ili oko 391 km2 (na delovima opština Crna Trava, Surdulica i Bosilegrad) utvrđeno je za prostor izvorišta površinskih voda na kom su uspostavljene zone neposredne, uže i šire zaštite izvorišta akumulacija.
Utvrđen je razvoj turizma kompatibilan osnovnoj nameni u okviru zona Vlasina Rid, Vlasina Stojakovića i Vlasina Okruglica. Predviđeno je da se ostale funkcije (stanovanje, zone za odmor i rekreaciju, radne površine, komunikacije, infrastruktura i dr.) razvijaju u koegzistenciji sa posebnom namenom preko definisanih uslova zaštite prirodnih resursa, pre svega vode. Predviđen je i razvoj poljoprivrede kao komplementarne delatnosti turizmu, kao i razvoj drugih dopunskih aktivnosti na planinskom području (sakupljanje lekovitog bilja, šumskih plodova, razvoj konjarstva i dr.).
2.3 Relevantna dokumenta
2.3.1 Nacrt prostornog plana Republike Srbije
(verifikovan od strane Komisije za stručnu kontrolu nadležnog ministarstva, aprila 2010. godine)
Nacrt Prostornog plana Republike Srbije (u daljem tekstu: Nacrt plana) kao osnovni metodološki pristup, u izradi prostornih planova područja posebne namene, regionalnih prostornih planova i prostornih planova opština, definiše integralan metod zasnovan na principima održivog razvoja. Za potrebe izrade planskih dokumenata sprovodiće se integralno istraživanje faktora ekonomskog, socijalnog, ekološkog i institucionalnog razvoja. Utvrđeni su sledeći principi održivog prostornog razvoja: održivost kao generalni princip koji mora biti primenjen kod svih aktivnosti na prostoru Republike Srbije; teritorijalna kohezija kao rezultat uravnoteženog socio-ekonomskog razvoja regiona; jačanje konkurentnosti što podrazumeva dalji razvoj metropolitenskih područja i istovremeno jačanje slabo razvijenih regiona posebno ruralnih i industrijskih; aktivna implementacija politike prostornog razvoja i učešće javnosti; princip policentričnog teritorijalnog razvoja gradova i funkcionalnih urbanih područja i jačanje veze selo-grad; funkcionalna specijalizacija, poštujući komparativne prednosti u pogledu razvojnih potencijala; formiranje i jačanje mreža gradova i naselja koje mogu da obezbede razvoj komplementarnih funkcija; unapređenje pristupačnosti informacijama i znanju preko telekomunikacionih mreža razvijenih da pokrivaju čitave regione/državu; unapređenje saobraćajne dostupnosti kao dominantnog faktora iskorišćenja teritorijalnih potencijala i uravnoteženog razvoja; razvoj kulturnog identiteta i teritorijalne prepoznatljivosti; permanentna edukacija građana i administracije; princip subsidijarnosti koji znači mogućnost prenošenja nadležnosti države na niži nivo kako bi se obezbedio delotvorniji način donošenja i sprovođenja odluka o prostornom razvoju, bliže građanima na regionalnom ili lokalnom nivou; poštovanje zaštite javnog interesa, javnih dobara i javnog prostora; unapređenje i zaštita prirodnog i kulturnog nasleđa; smanjenje štetnog uticaja na životnu sredinu; princip javno-privatnog partnerstva; i princip veće transparentnosti kod odlučivanja o prostornom razvoju.
Nacrt plana naročito ukazuje na teritorijalni kapital kao skup faktora teritorije koji privlače investicije, odnosno koji čine da investiranje na nekom području bude isplativije, tako i da efekti investiranja budu najveći. Definisani su faktori teritorijalnog kapitala („tvrdi”) i to: geostrateški položaj regiona, opštine (grada), veličina teritorije, prirodni resursi, klima i kvalitet životne sredine, ekonomska struktura i razvijenost tehničke infrastrukture, ljudski resursi i kvalitet života, kulturno nasleđe. Pored toga definisani su i subjektivni elementi teritorijalnog kapitala („meki”) i to: socijalni kapital, razvijenost strateškog mišljenja, istraživanja i upravljanja, sposobnost za inovacije, institucionalna i organizaciona osposobljenost za donošenje kvalitetnih odluka o razvoju, sposobnost i spremnost pojedinaca i grupa za međusobnu saradnju, participaciju i postizanje kompromisa, visina transakcionih troškova, razvijenost komunikacionih mreža i interakcija različitih aktera.
Utvrđeno je da Region Južnog pomoravlja (u daljem tekstu: Region) raspolaže značajnim prirodnim potencijalima i neaktiviranim teritorijalnim kapitalom. Relevantni ciljevi koji su od značaja za prostorni razvoj Južnog pomoravlja su: unapređena teritorijalna kohezija (uravnotežen regionalni razvoj); održiva životna sredina; zaštićeno, uređeno i održivo korišćeno prirodno i kulturno nasleđe; prostorno-funkcionalna integrisanost u okruženje; i veći stepen konkurentnosti.
Kao ključni problem ističe se ugroženi demografski potencijal. Obnova ukupne demografske strukture je viđena kao prioritet kroz mobilisanje ekonomskih razvojnih projekata. Južno pomoravlje je definisana kao teritorija bogatog biološkog i kulturnog diverziteta, oslonjena na Južnu Moravu, prožeta velikim planinskim masivima, sa značajnim infrastrukturnim potencijalom, i dr. Predviđeno je bolje organizovanje i koordinacija na regionalnom nivou koja će pokrenuti razvojne projekte uz neophodnost umrežavanja opština oko većih urbanih centara. Istaknuta je uloga Leskovca i Vranja, imajući u vidu privlačnost koridora autoputa, kapacitete za razvoj privrede i industrijskih zona, vodoprivrede i turizma u širem okruženju. Ostale opštine sa svojim specifičnim privrednim i drugim obeležjima treba da doprinesu oživljavanju prostornog razvoja ove makroregionalane celine u saradnji sa regionalnim centrima Vranje i Leskovac, ali i uz očekivanu podršku Republike i međunarodnih donacija. Naročita pažnja se pridaje razvoju infrastrukturnog koridora i poboljšanju saobraćajne pristupačnosti Južnog pomoravlja i zaštiti prirodnih vrednosti. Istaknuta je važnost uloge transgraničnih projekata sa opštinama i regijama iz Republike Bugarske i Republike Makedonije u procesu prostornog razvoja Južne Srbije.
2.4 Ostali dokumenti
Prostorni plan usklađen je sledećim dokumentima: Strategijom regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine („Službeni glasnik RS”, br. 55/05 i 71/05); Strategijom dugoričnog ekonomskog razvoja juga Srbije – opštine Preševo, Bujanovac i Medveđa („Službeni glasnik RS” br. 55/05 i 71/05); Nacionalnom strategijom održivog razvoja („Službeni glasnik RS”, broj 44/05); Strategijom razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS” broj 91/06); Strategijom razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 44/05) sa Programom ostvarivanja strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine; Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02); Nacionalnom strategija privrednog razvoja Republike Srbije od 2006. do 2012. Godine. Konsultovani su i regionalni i lokalni strateški dokumenti: Strategija za zajednički razvoj Pčinjskog i Jablaničkog okruga i okruga Ćustendil i Pernik u Republici Bugarskoj (ekspertski timovi iz Opštine Vranje i „Centra za omladinske inicijative – Ćustendil” Asocijacije, u saradnji sa širim krugom partnera iz ciljnog regiona, u okviru projekta stimulisanja prekogranične saradnje, koji se realizuje unutar PHARE programa); Master plan sa poslovnim planom razvoja turizma Vlasinkog jezera (obrađivači Horwath Consulting Zagreb i tim arhitekata iz firme Atelier Architekt D.I. Walter Hoffelner); Strateški plan Opštine Bojnik 2007-2011. godine, SO Bojnik; Nacrt strategije razvoja Opštine Bosilegrad 2006-2011. godine, SO Bosilegrad; Projekat izrade strateškog plana Opštine Bujanovac, Institut za razvoj malih i srednjih preduzeća, Beograd-Bujanovac, 2006. godina; Strateški plan Opštine Crna Trava 2006-2010. godine, SO Crna Trava; Startegija razvoja Opštine Lebane; Izmene i dopune Programa razvoja Opštine Leskovac, od 2004. do 2008.g., SO Leskovac 2006. godine; The Development Strategy of Presevo Municipality 2005-2015.; Strateški plan razvoja Opštine Surdulica 2007-2011. godine. SO Surdulica; Strategije razvoja Opštine Vladičin Han, SO Vladičin Han; Strateški plan Opštine Vlasotince 2006-2010. godine, SO Vlasotince, 2006. godine; Strategije razvoja Opštine Vranje 2006-2010. godine, SO Vranje, 2006. godine; Integrativni plan socio-ekonomskog razvoja Južne Srbije 2005-2007. godine, Leskovac, lokalne radne grupe uz podršku Evropske agencije za razvoj i rekonstrukciju; Ekonomija i mala i srednja preduzeća, Regionalni razvojni plan Jablaničkog i Pčinjskog okruga, Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga, 2008. godina; Infrastruktura, Regionalni razvojni plan Jablaničkog i Pčinjskog okruga, Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga, 2008. godina; Ljudski resursi, Regionalni razvojni plan Jablaničkog i Pčinjskog okruga, Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga, 2008. godina; Studija za razvoj turizma za Jablanički i Pčinjski okrug, Regionalni razvojni plan Jablaničkog i Pčinjskog okruga, Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga, 2008. godina; i dr.
3. Skraćeni prikaz i ocena postojećeg stanja (potencijali i ograničenja, swot analiza)
3.1. Postojeće stanje
3.1.1. Prirodni resursi
3.1.1.1.Poljoprivreda
Oko 55% ukupne teritorije područja Prostornog plana nalazi se pod poljoprivrednim zemljištem (oko 3.507 km2), koje je po zastupljenosti, načinu korišćenja i bonitetu izrazito heterogeno (Tabela I-1). Zbog jake prostorne heterogenosti prirodnih faktora, koji se neminovno reflektuju na ekonomske, socijalne i infrastrukturne uslove za razvoj poljoprivrede i drugih privrednih delatnosti, u regionu Južnog pomoravlja izdvajaju se četiri ruralna područja:
200-350 m – brežuljkasto, sa nižim brdima, dolinama i kotlinama obuhvata 116 KO, sve u Jablaničkom okrugu (oko 740 km2 površine ukupne teritorije);
350-600 m – brdsko, sa višim dolinama i kotlinama obuhvata 186 KO, odnosno 1.227,5 km2 površine ukupne teritorije (Jablanički okrug – 86 KO i 581,3 km2; Pčinjski okrug – 100 KO i 646,2 km2)
600-800 m – pretplaninsko, ili brdsko-planinsko obuhvata 145 KO, odnosno 1.376,1 km2 površine ukupne teritorije (Jablanički okrug – 145 KO i 794,5 km2; Pčinjski okrug – 75 KO i 581,6 km2); i
preko 800 m – planinsko obuhvata 236 KO, odnosno 2.946,6 km2 površine ukupne teritorije (Jablanički okrug – 46 KO i 2.946,6 km2 ; Pčinjski okrug – 190 KO i 2.292,3 km2).
Tabela I-1. Zemljišni fond Regiona prema osnovnom načinu korišćenja–u ha (skraćeni prikaz)
Okrug/područje/ opština Njive i vrtovi Voć-njaci Vino-gradi Livade Jablaničko- odnos obraslih i neobraslih površina 91,7%: – 8,3%- očuvane sastojine74,9%, razređene 17,8%, devastirane 7,3% 16 gazdinskih jedinica (GJ)(državne šume i šumsko zemljište), prosečna V 181,8 m³/ha, prosečnaV prirasta 4,3 m³/ha (dominantno bukva 85,4%) Srbijašume šumsko gazdinstvo “Šuma”Leskovac (org. jedinica Srbijašuma) Vlasotince, Lebane, Predejane, Vučje, Medveđa i Crna Trava neuređene državne šume van GJ preduzeća za gazdovanje šumama i lokalne samouprave privatne šume van GJ preduzeća za gazdovanje šumama i privatnici Južnomoravsko- odnos obraslih i neobraslih površina 85,5% – 14,5%- očuvane sastojine 58,8%, razređene 19,3%, devastirane 21,9% 21 GJ (državne šume i šumsko zemljište), prosečna V 140 m³/ha, prosečna tekući V prirasta 3,2 m³/ha (dominantno bukva 81,2%) Srbijašume šumsko gazdinstvo „Vranje”Vranje (org. jedinica Srbijašuma) Vranje, Vladičin Han, Surdulica, Bosilegrad, Bujanovac i Preševo neuređene državne šume van GJ preduzeća za gazdovanje šumama i lokalne samouprave privatne šume van GJ preduzeća za gazdovanje šumama i privatnici
U pogledu obraslosti, očuvanosti sastojina, te udela razređenih i devastiranih šuma, stanje je nepovoljnije na Južnomoravskom šumskom području.
Stanje šuma ima sledeće karakteristike: stanišni uslovi su povoljni za razvoj autohtonih vrsta drveća (posebno bukve, graba i hrastova) sa prioritetno proizvodno-zaštitnom funkcijom; odnos obraslih i neobraslih površina se pogoršava ako se neobraslim površinama dodaju takođe neproduktivne površine pod šikarama i šibljacima koje zauzimaju oko 3,4% Jablaničkog ŠP, odnosno 3,8% površine Južnomoravsko ŠP. Od ukupno obrasle površine na Jablaničkom / Južnomoravskom ŠP, visoke šume zauzimaju 49,5% / 40,7%, izdanačke 28,4% / 37,5%, veštački podignute sastojine 18,3% / 17,4%, i šikare i šibljaci 3,8% / 4,4% (od neobrasle površine 72,8% / 88,6% otpada na šumsko zemljište, a 27,2% / 11,4% na ostalo zemljište). Učešće najzastupljenijih sastojina iznosi (Jablaničko ŠP / Južnomoravsko ŠP): bukva 64,5% / 56,9%, četinar 18,3% / 15,6%, hrast 11,1% / 20,5%, ostali lišćari 2,4% / 2,6%, dok su i šikare i šibljaci 3,7% / 4,4% (usled dominantne zastupljenosti bukove dominiraju čiste, srednjedobne i dozrevajuće sastojine 80,2% / 81,7%). Od veštačkih četinara najviše ima sastojina smrče 58,5% / 37,2%, bora 40,1% / 61,4%, a udeo mešovitih iznosi 19,8% / 18,3%.
Na području Prostornog plana nalazi se 18 lovišta (10 na teritoriji Jablaničkog okruga, 7 na teritoriji Pčinjskog okruga i 1 na teritorijama oba okruga) ukupne površine 6.255 km2.. Osnovni podatci o lovištima i stanje brojnosti divljači dati su u tabeli I-3.
Tabela I-3. Lovišta i stanje brojnosti divljači
Okrug Lovišta (P km2) ( Pkm2 Opština Stanje divljači Jablaničkki Babička gora (459), Bistrica (247), Porečje (228) 934 Leskovac d. svinja 398srna 854zec 19.890 fazan 12.653jarebica 25.485 Radan (263) 263 Bojnik Lopaštica (524) 524 Medveđa Jablanica (337) 337 Lebane Lužnica (308) 308 Vlasotince Vlasina (291) i Valmište (4) 295 Crna Trava Kačer-Zeleničje (34) 34 Leskovac i Crna trava Jablanički i Pčinjski Kukavica (164) 164 Leskovac, Vranje i V. Han Pčinjski Južna Morava (824) 824 Vranje d. svinja 910srna 760zec 15.300fazan 1.950jarebica 18.000 Vlajn (299) 299 Vladičin Han Vrla (623) 623 Surdulica Rujen (458) 458 Bujanovac Crna Gora (264) 264 Preševo Pčinja (369) 369 Trgovište Božička reka (558) 558 Bosilegrad Ukupno 6.254
3.1.1.3.Vode
U hidrografskom pogledu preko tri četvrtine površinskih voda područja Prostornog plana pripada slivu Južne Morave (čije su najveće desne pritoke Vrla i Vlasina, a leve pritoke Veternica i Pusta reka). Značajne hidrografske pojave predstavljaju i delovi vodotokova koji pripdaju Egejskom slivu i to Pčinja (pritoka Vardara u Makedoniji) i Dragovištica (pritoka Strume u Bugarskoj). Specifični oticaji površinskih voda su dosta promenljivi. Prosečni oticaj je malo veći od prosečnih vrednosti za Republiku Srbiju (5,7 l/s∙km2) i iznosi oko 6,2 l/s∙km2 (profil Korvin Grad na Južnoj Moravi). Najveće specifične oticaje (profil Prvonek na Banjskoj reci 12,8 l/s∙km2) imaju delovi područja Besne Kobile, Krajišta i Dukata, do oko 15 l/s∙km2. Najmanji specifični oticaji su na jugu, u delu sliva Binačke Morave (oko 5 l/s∙km2), kao i na severu, u slivu Puste reke (Paukovac: 3,5 l/s∙km2). Vodni resursi su vremenski vrlo neravnomerni, što se očituje velikim razlikama u proticaju malih i velikih voda. Tako se odnos između malih mesečnih voda verovatnoće 95% (statistički merodavne vode sa kojima se određuju kriterijumi zaštite voda i dozvoljene količine za zahvatanje vode) i velikih voda verovatnoće 1% (statistički merodavne vode za izbor mera zaštite od poplava) penje na preko 1:5.000. Tipičan primer je reka Šumanka, u profilu „Ključ”, gde se ekstremne vrednosti proticaja kreću u odnosu i do 1:7.300, što je najveća vrednost na rekama Republike Srbije. Pored nepovoljnih vodnih režima većina vodotoka ima bujični karakter (posebno leve pritoke Južne Morave, koje često leti i presušuju), sa izraženim kratkotrajnim povodnjima tokom kojih protekne preko 50% ukupnog godišnjeg protoka, nakon čega nastupe dugi periodi malovođa, sa izrazito malim protocima, koji nisu dovoljni za vodoprivredno korišćenje i osnovne ekološke funkcije vodotoka. Koeficijenti varijacije godišnjih protoka i autokorelacije ukazuju na fenomen uzastopnog nagomilavanja vodnih i sušnih godina. Nepovoljne vodne režime je, stoga neophodno regulisati (izravnavati) delovanjem postojećih i planiranih vodoakumulacija. Stanje kvaliteta voda je u gornjim tokovima Banjske reke, Veternice, Vrle, Pčinje (kao izvorištima republičkog ranga) većim delom dobro (I/II klasa). Kvalitetet ostalih voda je u znatno lošijim klasama (posebno Južne Morave, na potezu od Ristovca do Vladičinog Hana i Grdelice, kao i Jablanice, Veternice, Puste reke, Dragovištice i dr., nizvodno od većih naselja koja nemaju PPOV).
Hidrološke pojave od važnosti sa medicinskog, rekreativno-turističkog i privrednog aspekta predstavljaju izvorišta mineralnih i termomineralnih voda Vranjske (74-96oC, 80 l/s), Bujanovačke (18-43oC, 10 l/s) i Sijarinske banje (15-73oC, 30 l/s).
3.1.1.4.Geološki resursi
Područje Prostornog plana nalazi se unutar dveju geotektonskih jedinica, Srpsko-makedonske mase na zapadu i Karpatobalkanida na istoku. Unutar Srpsko-makedonske mase preovlađuju prekambrijski i donjopaleozojski metamorfiti, koji su pretrpeli višefazna ubiranja. Značajni ordovicijski granitoidi su graniti Vlajne i Bujanovca. U tercijaru su nastali kiseli i intermedijarni vulkaniti Radana i Leca. Stene niskog stepena metamorfizma, takozvanog „donjeg kompleksa” ili „vlasinskog kompleksa” na prostoru Karpatobalkanida, prekrivene su mlađim sedimentima, njihove zapadne granice su mestimično markirane tercijarnim magmatitima (uglavnom andezitskog hemizma).
Aluvijalna ravan i akumulativne terase Južne Morave izgrađeni su od kvartarnih rečnih nanosa dok su niske površi i zatalasano pobrđe na dnu i obodu Leskovačke i Vranjske kotline sastavljeni od neogenih jezerskih sedimenata (peskovi, peščari, laporci, gline i dr).
Na području Prostornog plana nalazi se 27 objekata geonasleđa (Tabela I-4), koji se mogu svrstati u sledeće kategorije: objekata istorijsko-geološkog i stratigrafskog nasleđa (dva), petrološkog nasleđa (15), geomorfološkog nasleđa (tri), hidrogeološkog nasleđa (dva) i geonasleđa sa klimatskim specifičnostima (pet).
Tabela I-4. Objekti geonasleđa na području Plana
Nasleđe Starost/Tip Pojava Lokalitet istorijsko-geološki i stratigrafski objekti Paleozoik Profil kristalastih škriljaca „Vlasinskog kompleksa” (donji ordovicijum) dolina Božičke reke, na putu Vlasina-Bosilegrad, kod Bosilegrada Mezozoik Profil gornje krede Grdelička klisura petrološki objekti Magmatske i metamorfne stene Pojava migmatizacije kod okcastih gnajseva Vučje, kod Leskovca Izdanci ubranih zelenih stena dolina Manastirske reke, Vlasotince Pojava masivnih amfibolita Tulare, kod Medveđe Pojava okcastih i amigdaloidnih gnajseva Bojnik, Donji Brestovac, Leskovac Pojava mikašista sa granatom i distenom Tulare, kod Medveđe Pojave eklogita Bojnik, Donji Brestovac, Leskovac Pojava ubranih gnajseva i amfibolita duž puta Lebane-Medveđa, Leskovac Ostaci andezitske kaldere kod rudnika Lece, Lece Sedimentne stene Konglomerati Vražje crkve dolina reke Pčinje Karbonatizovana debla u ekvivalentu krečnjaka Sv. Gore reka Koćurica, put Ristovac-Trgovište Klastiti formacije Koćurice reka Koćurica Različiti tipovi struktura kliženja u formaciji reka Buštranje, Pčinja Deformacije flišnih slojeva sa kuglastim i jastučastim utiskivanjima Novo Selo, dolina reke Pčinje Sedimentne strukture u turbiditima Kukavice potok Golak Džinovski otisak traga vučenja put Novo Selo-Šajince geomorfološki objekti Paleovulk. reljef Grot i Oblik Vranjsko pomoravlje Tresave Vlasinske tresave Vlasinsko jezero Speleološki obj. Ilinska pećina Ilinci, kod Preševa hidrogeološki objekti Termomin. vode Sijarinska banja i gejzir Sijarinska banja, kod Medveđe Termalni izvori Vranjska banja Vranjska banja objekti geonasleđa sa klimatskim specifičnostima Temperatura vazduha Apsolutni maksimum temperature iznad 40oS Sijarinska Banja Apsolutni minimum temperature ispod –30oS Vlasina Temperaturna amplituda ispod 19oS maritimni režim Vlasina Temperaturna amplituda između 19 i 20 oS – prelazna maritimnost; Kukavica, Sijarinska Banja Padavine Koeficijent varijacije padavina jednak ili veći od 100% u bilo kom mesecu Bujanovac
Izvor: Inventar objekata geonasleđa Srbije, Nacionalni saveta za geonasleđe, 2005. godina
Prema podeli na zone eksploatacije metaličnih mineralnih sirovina područje pripada Pasjačko-kukavičkoj zoni, a prema podeli na rudne rejone pripada Besnokobilsko-osogovskom rudnom rejonu. Kompleksna geološka građa uslovljava pojavljivanje različitih metaličnih i nemetaličnih mineralnih sirovina koje se veoma malo koriste (u eksploataciji je samo 11 ležišta). Metalične mineralne sirovine (ruda olova i cinka), eksploatišu se na lokalitetu „Besna Kobila” – „Blagodat” (Vranje, Bosilegrad). Nemetalične mineralne sirovine eksploatišu se na više lokaliteta i to u opštinama: Vlasotince – bentonitske gline na lokalitetu „kat. List 191A” i šljunak na lokalitetu „Guberevac-Stojkovce”; Bujanovac – gline na lokalitetu „Golemo jezero” i granati na lokalitetu „Somoljica”; Leskovac – opekarske sirovine na lokalitetima „Čekmim” i „Staro Lojze”; Vranje – tufovi na lokalitetima „Korbevac” i „kat. List 195”; Preševo – mermeri na lokalitetima „Duškina mahala” i „Strezovci”. Pored navedenih lokaliteta, na terenu su prisutne i pojave nekontrolisanog korišćenja mineralnih sirovina (manjim delom za zadovoljenje potreba lokalnog stanovništva), najčešće rečnog geološkog građevinskog materijala.
Pojave mineralnih sirovina u istraživanju ili overene rezerve (ruda zlata i pratećih plemenitih metala, olova i cinka, opekarske gline i sirovine, andezita, bazalta, dacita, serpentisanog gabra, zeolita, amfibolita, mermera i dr.) utvrđene su na oko 35 lokacija, koje je Ministarstvo rudarstva i energetika dalo pod koncesiju.
3.1.2. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
3.1.2.1.Stanovništvo
Na području Prostornog plana, koji obuhvata 7,1% teritorije Republike Srbije, živi 468.613 stanovnika (Popis 2002.), tj. 6,2% populacije Republike. Prosečna gustina naseljenosti je 75 st./km2 manje od (republičkog proseka 85 st./km2), s tim da gustine naseljenosti znatno variraju po opštinama (Leskovac, 153 st./km2, Crna Trava 8 st./km2). Stepen urbanizacije je u porastu, ali je sa dostignutih 41,4% 2002. godine daleko ispod republičkog proseka.
Stanovništvo se na Području plana povećavalo od 1948. do 1981. godine u proseku za 2,5% u svakom međupopisnom periodu, a prvo smanjenje ukupnog broja stanovnika (za 1,6%) je zabeleženo između 1981. i 1991. godine. Naglo pogoršanje ekonomske i političke situacije tokom 90-ih godina prošlog veka uticalo je na proces iseljavanja radno sposobnog (i fertilnog) kontingenta i opadanje stope nataliteta na većem delu područja. S tim u vezi, u toku poslednjeg međupopisnog perioda (1991-2002. godine) još je izraženiji pad broja stanovnika, čak 5% (indeks 95,9 po novoj metodologiji popisa). U ovom periodu broj stanovnika je u apsolutnom iznosu opao sa 488.700 na 468.613, tj. za oko 20.000. Oko 35.000 stanovnika sa područja Prostornog plana živi u drugim zemljama duže od 10 godina, što je znatno više nego 1991. kad je taj broj iznosio 10.000. Ovaj odliv stanovništva je samo donekle ublažen doseljavanjem oko 8.000 (registrovanih) izbeglih i interno raseljenih lica. Generalno posmatrano, u periodu 1981-2002. godine, od 13 opština u obuhvatu Plana, samo su 4 uspele da zadrže isti nivo populacije: Leskovac, Bujanovac, Vranje i Preševo. Međutim, uz primenu nove metodologije Popisa 2002, broj stanovnika se u poslednjem međupopisnom periodu smanjio u tri od četiri prethodno navedene opštine, tako da je demografski rast zabeležila jedino opština Vranje. Na osnovu prirodnog priraštaja posmatranog u periodu 1981-2005, stanovništvo na Području plana se uvećalo za 43.264 lica s tim da se, posebno od sredine 90-ih godina prošlog veka, prirodni priraštaj znatno smanjuje, a pojedinih godina beleži negativne vrednosti ne samo na opštinskom nivou, već i na celom Području plana. Jedine opštine koje su tokom ovog perioda imale pozitivan prirodni priraštaj su: Preševo (20.452), Bujanovac (15.198) i Vranje (8.880). Između dva poslednja popisa (od 1991. do 2002. godine) sa Područja plana se odselilo 75.162 stanovnika, što je dvostruko više u odnosu na stanovništvo (33.319) koje se u istom periodu doselilo na ovo područje. U svim opštinama, uključujući i one sa najvećim prirodnim priraštajem (Preševo i Bujanovac), migracioni saldo je negativan. Jedina opština koja je u poslednjem međupopisnom periodu imala pozitivan apsolutni porast stanovništva (suma prirodnog priraštaja i migracionog salda) jeste Vranje (770 stanovnika). U pogledu migracionih karakteristika 2002. godine, na Području plana je najzastupljenije autohtono stanovništvo (62,3%). Kao i u prošlosti, među novije doseljenim stanovništvom najveći je broj onih koji su u mesto stanovanja došli sa teritorije iste opštine (54,5% u proseku; najviše u opštini Bosilegrad: 84,3%, a najmanje u opštini Vranje: 46,2%).
3.1.2.2.Mreža naselja
Naseljska mreža Regiona je složen i nedovoljno koherentan sistem od 699 naselja razmeštenih u 681 katastarskoj opštini od kojih Vranje (55.052 stanovnika), Leskovac (63.185), Vlasotince (16.212), Bujanovac (12.001), Surdulica (10.914), Lebane (10004), Vladičin Han (8.338), Vranjska Banja (5882), Vučje (3.090), Medveđa (2.810), Bosilegrad (2.702), Grdelica (1.172), Sijarinska Banja (568) i Belo Polje (545) imaju status gradskih naselja (definisana metodologijom Republičkog zavoda za statistiku Srbije). Opštine Trgovište, Preševo, Crna Trava i Bojnik nemaju gradskih naselja. U gradskim naseljima živi 193.864 stanovnika ili 41,4% od ukupnog stanovništva Regiona. Prosečna veličina naseljskog atara iznosi oko 9,2 km2. Sva naselja nemaju isti prostorni obuhvat, u kotlinskom delu Regiona on je manji, a u planinskom delu je veći.
Leskovac i Vranje se svojim položajem (geografskim, saobraćajnim, privrednim i društvenim) svrstavaju u opštinske centre i gradska naselja regionalnog ranga koji ostvaruju razvojne uticaje i podsticaje na šire regionalno okruženje. Oni su značajni centri južnomoravskog razvojnog pojasa koji prostorno-funkcionalno integrišu severoistočne i istočne delove Kosova i Metohije, doline Jablanice, Južne i Velike Morave, Vlasine i krajnje jugoistočne delove Republike. Leskovac dolinom Južne Morave ostvaruje veze sa Pčinjskim okrugom, a preko Vlasotinca–subcentra funkcionalnog područja i Crne Trave sa Bugarskom, te preko Lebana i Medveđe sa Kosovom i Metohijom. Vranje preko Vladičinog Hana i Surdulice, subcentara svog funkcionalnog područja, ostvaruje veze sa Jablaničkim okrugom, preko Bosilegrada sa Bugarskom, a preko Preševa i Trgovišta sa Makedonijom.
Izvanredan geografski položaj Leskovca i Vranja nije saobraćajno valorizovan u meri koja im odgovara (nemaju odgovarajući kvalitet puteva I i II reda koji ih povezuju sa užim i širim regionalnim okruženjem).
Usled nedostatka prostora i nedovoljno razvijene javno-socijalne, komunalne i tehničko-stambene infrastrukture u gradskom jezgru, prigradska sela postaju odredišta migranata. Time su inicirane dnevne migracije na relaciji prigradska sela–opštinski centri i formiranje urbanih aglomeracije sa elementima dnevnog urbanog sistema, što je posebno karakteristično za Vranjsku aglomeraciju. Aglomeracija Leskovca se funkcionalno i fizionomski spaja sa aglomeracijom Vlasotinca i delimično Bojnika. Razvitak aglomeracije pospešuje plansko, a delimično i spontano, relociranje industrijskih pogona iz urbanih centara u prigradska sela, u kojima se vremenom razvijaju i nova preduzeća industrijskih i uslužnih delatnosti.
Recentnu naseobinsku strukturu Regiona čine sledeća naselja: 388 sela imaju ispod 250 stanovnika (sa ukupno 40.871 stanovnika), 129 ih imaju između 250 i 500 st (45.480), 68 između 500 i 750 st (39.976), 44 između 750 i 1.000 stanovnika (38.518), a 72 sela iznad 1.000 stanovnika. Poredeći tu situaciju sa stanjem iz prethodnih popisa stanovništva zapaža se sukcesija u demografskom usitnjavanju seoskih naselja.
Pored opštinskih centra koji pripadaju tipu gradskih naselja, određen stepen razvijenosti spoljnih-centralnih funkcija imaju manji gradski centri, pojedina seoska naselja prigradskog tipa i pojedini centri zajednica sela (Vranjska Banja, Grdelica, Vučje, Sijarinska Banja, Belo Polje i dr.)
3.1.2.3.Javne službe
Na području Južnog pomoravlja usluge predškolskog vaspitanja i obrazovanja organizovane su u 195 objekata dečjih vrtića i izdvojenih odeljenja pripremne predškolske nastave. Generalno se može oceniti da je na području Južnog pomoravlja mreža objekata predškolskog vaspitanja i obrazovanja najrazvijenija u opštinama Vlasotince i Bojnik, nedovoljno razvijena u opštini Preševo, dok je njen razvoj relativno usklađen sa potrebama korisnika na području opština Bosilegrad, Bojnik, Crna Trava i Trgovište.
Osnovno obrazovanje i vaspitanje organizovano je u 412 objekata, od kojih je 104 osmorazrednih škola, tri specijalizovane škole i 305 izdvojenih četvororazrednih odeljenja. Polazeći od visokog stepena disperzije objekata i malog broja korisnika, niskog kvaliteta dostupnosti (sa izuzetkom pomenute tri opštine), lošeg stanja većine objekata i njihove nedovoljne i neadekvatne opremljenosti, naročito na ruralnom području, generalno se može oceniti da ni jedna opština nema racionalnu i održivu mrežu objekata osnovnog obrazovanja i vaspitanja.
Mrežu objekata srednjeg obrazovanja čini 36 srednjih škola i tri specijalizovane škole i sa četiri doma za učenike. Najveća koncentracija objekata je u Leskovcu, Vranju i Surdulici. Mrežu objekata višeg i visokog obrazovanja čine tri više škole i dva fakulteta u Leskovcu i Vranju i jedan studentski dom u Leskovcu. Mreža objekata srednjeg, višeg i visokog obrazovanja na području Južnog pomoravlja je racionalno organizovana.
Mrežu zdravstvenih ustanova čine dva zdravstvena centra (Vranje i Surdulica), 12 domova zdravlja, tri opšte i četiri specijalne bolnice, tri apoteke i dva zavoda za javno zdravlje. Mreža objekata primarne zdravstvene zaštite na ruralnom području je relativno disperzna sa 35 zdravstvenih stanica i 67 ambulanti, od kojih 6 ne radi.
Mrežu objekata socijalne zaštite čine 11 centara za socijalni rad, dok opština Trgovište nema centar za socijalni rad. Trajni smeštaj starih lica obezbeđuje Dom za smeštaj starih lica u Surdulici i Gerontološki centar u Leskovcu, a zbrinjavanje dece i omladine pomaže jedino Centar za porodični smeštaj dece i omladine u sklopu Centra za socijalni rad Leskovac. Prostorna distribucija mreže centara za socijalni rad je relativno dobra, ali nije obezbeđen kvalitet, dostupnost i efikasnost pružanja usluga korisnicima socijalne zaštite, naročito osetljivim grupama korisnika.
Mreža objekata kulture je nerazvijena, sa prekomernom koncentracijom objekata u regionalnim i opštinskim centrima, koji su nezadovoljavajućeg kvaliteta i nedovoljno opremljeni. Objekti domova kulture koji postoje na ruralnom području većine opština, uglavnom, su van funkcije, ili su nedovoljno iskorišćeni zbog lošeg održavanja, nedostajuće opreme, oskudne ponude kulturnih aktivnosti i neodgovarajuće podrške.
Mreža sportsko-rekreativnih objekata je veoma neujednačena među opštinama oba okruga. Na području Jablaničkog okruga je relativno razvijena, dok je na području Pčinjskog okruga nedovoljno razvijena. Najrazvijenija je u opštini Leskovac, a relativno razvijena u opštinama Lebane i Medveđa. Na području Pčinjskog okruga svi sportsko-rekreativni objekti koncentrisani su u opštinskim centrima. Najkvalitetniji su sportsko-rekreativni objekti u opštinskim centrima Vranje, Vladičin Han i Bujanovac.
3.1.3. Privreda/ekonomski razvoj i turizam
3.1.3. 1. Privreda/ekonomski razvoj
Privreda područja Prostornog plana je u fazi stagnacije poslednjih 20 godina, iako je i u prethodnim periodima znatno zaostajala za drugim delovima zemlje, tako da mnogo teže prolazi kroz proces restrukturiranja. Ovaj region, kao dugogodišnje nerazvijeno područje, proteklih godina pokazuje tendencije još naglašenijeg zaostajanja. Izmena privredne strukture i prilagođavanje savremenim tržišnim uslovima privređivanja odvija se dosta sporo, sa nedovoljno uspešno sprovedenim procesom privatizacije (u nerazvijenim opštinama ocenjena kao negativna – prestanak rada preduzeća, smanjena zaposlenost). Područje nije dovoljno privlačno za investitore (strane i domaće), pa tako nedostaju veća ulaganja u modernizaciju, tehničku opremljenost lokalnih firmi i na taj način značajnije pokretanje privrednog razvoja. U celini posmatrano, privreda ovog područja je ušla u fazu depresije i recesije sa višestrukim negativnim rezultatima: znatan pad društvenog proizvoda, visoka stopa nezaposlenosti, zastarelost opreme, nelikvidnost, niska produktivnost i efikasnost. Uporedni pregled udela zaposlenih i nezaposlenih u ukupnom stanovništvu, kao i relativni nivo razvijenosti pokazuje niže vrednosti u odnosu na prosek u Republici Srbiji (Tabela I-5). Nivo razvijenosti (ND po stanovniku) nešto je viši samo u regionalnim centrima (Leskovac 49,2% i Vranje 88,3% u odnosu na republički prosek), dok je u ostalim opštinama na daleko nižem nivou (npr. Preševu 14%, Medveđi 16,9%, Bosilegrad u 21,4%, Vlasotincu 24,8% i dr.).
Tabela I-5: Relativni nivo razvijenosti
Nacionalni dohodak (ND) po st. Zaposleni od ukupnog st. Nezaposleni od ukupnog st. REPUBLIKA SRBIJA 100% 22.8% 11.4% Područje Prostornog plana 45,5% 17,4% 16% Jablanički okrug 42% 16.1% 16.6% Pčinjski okrug 49% 18.7% 15.4%
Izvor: Republički Zavod za Statistiku, 2008.
Privredu područja odlikuju dominacija poljoprivredne delatnosti (oko 25% ukupnog dohotka i oko 15% poljoprivrednog stanovništva) i industrije (oko 30%) koja je uglavnom skoncentrisana u regionalnim centrima. Lideri privrednog razvoja su u okviru Jablaničkog okruga (farmaceutska industrija „Zdravlje”, hemijska industrija „Nevena”, prehrambeni kompleksi „Mesokombinat”, „Tokos”, „Ulpin” i „Mlekara”, poljoprivredna firma „Porečje” i tekstilne firme „Leteks” i „Inkol” u Leskovcu), odnosno Pčinjskog okruga („Duvanska industrija Vranje”, „Alfa Plam”, „Simpo”, i dr. u Vranju, „Heba” u Bujanovcu, „FOPA” u Vladičinom Hanu, „Mačkatica” i „Vunizol-Knauf” u Surdulici). Delatnosti usluga, saobraćaja i ostalih sektora (posebno turizma) nisu dovoljno razvijene, u odnosu na mogućnosti. Struktura nacionalnog dohodka po sektorima prikazana je u Tabeli I-6.
Tabela I-6: Struktura ND po sektorima
Polj., šum. i vodopr. Prerađiv. industrija Građev. Trgovina 1 Doljevac 1-Leskovac (Lebane) 2.222 2.170 -52 1 Leskovac (Lebane)-Leskovac (Vlasotince) 2.156 2.660 504 1 Leskovac (Vlasotince)-Grdelica 2.372 5.890 3.518 1 Grdelica-Predejane 7.994 7.171 -823 1 Predejane-Džep 7.892 7.170 -722 1 Džep-Vladičin Han 7.836 7.170 -666 1 Vladičin Han-Gramađa (Surdulica) 7.784 7.050 -734 1 Gramađa (Surdulica)-Vranje1 6.772 7.000 228 1 Vranje1-Vranje2 6.584 6.820 236 1 Vranje 2-Vranje (petlja jug) 6.148 6.540 392 1 Vranje (petlja jug)-Ristovac 5.984 6.300 316 1 Ristovac-Bujanovac 5.694 6.267 573 1 Bujanovac-Preševo 5.886 4.900 -986 1 Preševo-Granica R. Makedonije 5.956 3.400 -2.556 1.13 Vladičin Han-Žitorađe 3.900 4.566 666 1.13 Žitorađe-Surdulica 3.624 4.170 546 1.13 Surdulica-Okruglica 656 840 184 1.13 Okruglica-Vlasinsko jezero 614 800 186 1.13 Vlasinsko jezero-Strezimirovci 536 690 154 1.13 Strezimirovci- Granica R. Bugarske 384 470 86 9 Tulare-Maćedonce 794 780 -14 9 Maćedonce-Negosavlje 813 889 76 9 Negosavlje-Krivac 1.122 1.220 98 9 Krivac-Lebane 1 1.286 1.350 64 9 Lebane-Leskovac (za Bojnik) 3.801 4.446 645 9 Leskovac (Vlasotince)-Vlasotince 4.075 4.395 320 9 Vlasotince-Svođe 3.252 3.610 358 9 Svođe-Bonjince 2.824 3.280 456 25.2 Preševo-Gr. APKM 4.126 4.130 4 25.3 Bujanovac-Gr. APKM 2.320 2.420 100 Ukupno 115.407 118.564 3.157
Izvor: www.putevi-srbije.rs
Državni putevi II reda, ukupne dužine oko 982 km (od čega je prohodnih deonica 707 km ili 72%, a neprohodnih i neizgrađenih deonica 275 km ili 28%) i to:
put broj 122 od čvora 0201/Svođe km 0+000 do čvora 0504/Granica Bugarske-Ribarce km 101+847 u dužini od 101,9 km, prohodan celom dužinom;
put broj 122a od čvora 0503/granice Bugarske-Ribarce km 0+000 do čvora 0505/granica Makedonije-Karamanica km 25+000, dužine 25 km (neizgrađena i neprohodna deonica);
put broj 122b od čvora 0500/Darkovce km 0+000 do čvora 1326/Kalna km 11+390 (prohodna deonica); i od čvora 1326/Kalna km 11+390 do čvora 1055/granica Bugarske-Strazimirovci km 24+100 u dužini od 12,7 km (neizgrađena i neprohodna deonica);
put broj 123 od čvora 1309/Leskovac km 0+000 do čvora 0507/Gajtanska vrata km 38+972, dužine 39 km (prohodna deonica); i od čvora 0507/Gajtan vrata do čvora 0507/Prolom (Vlasovo) km 42+847 u dužini od 3,9 km (neizgrađena i neprohodna deonica);
put broj 123a od čvora 0200/Vlasotince km 0+000 čvora 0120/Grdelica veza sa putem prvog reda broj E-75 km 11+878, dužine od 11,9 km (prohodna deonica);
put broj 124 od čvora 0508/Gornje Dragovlje km 0+000 do čvora 0509/Strojkovce km 38+977, dužine od 38,9 km (prohodna deonica); od čvora 0509/Strojkovce na 38+977 do čvora 1000/Repince km 84+324, dužini od 45,3 km (neprohodna deonica); i od čvora 1000/Repince km 84+324 do čvora 0016/Vladičin Han km 86+187, dužine 1,9 km (prohodna deonica);
put broj 124a od čvora 0509/Strojkovce km 0+000 do čvora 0510/Gradnja (Vlase) km 33+827, dužine od 33,8 km (prohodna deonica); od čvora 0510/Gradnja (Vlase) km 33+827 do čvora 0511/Lepenica km 57+707, dužine od 23,9 km (neprohodna deonica); i od čvora 0511/Lepenica km 57+707 do čvora 0140/Surdulica km 71+142, dužine 13,44 km (prohodna deonica) ;
put broj 124b od čvora 0139/Žitorađa km 0+000 do čvora 0512/Mačkatica km 23+102; dužine od 23,1 km (prohodna deonica);
put broj 125 od čvora 1004/za Vlasinsko jezero km 0+000 do čvora 0515/Trgovište km 35+062; dužine od 35,1 km (od čega je neprohodno 26,2 km); i od čvora 0515/Trgovište km 35+062 do čvora 0127/Ristovac km 70+864, dužine od 35,8 km (prohodna deonica);
put broj 125a od čvora 0516/Klenike km 0+000 do čvora 0519/Prohor Pčinjski km 13+935 km, dužine od 13.9 km (prohodna deonica);
put broj 125b od čvora 1282/Preševo km 0+000 do čvora 1328/Rudnik (Bujanovac) km 9+193; dužine od 9,2 km (prohodna deonica); i od čvora 1328/Rudnik (Bujanovac) km 9+193 do čvora 0520/Zarbince km 32+439, dužine od 23,3 km (neprohodna deonica);
put broj 214 od granice Nišavskog okruga km 202+000 do čvora 0592/granica Makedonije km 332+850, dužine 130,8 km, (prohodna deonica);
put broj 222 od čvora 0507/Prolom (Vlasovo) km 118+343 do čvora 0196 Negosavlje km 137+878, dužine 19,54 km;
put broj 223 od čvora 0612/Zlata km 78+531 do čvora 0741/Lebane 1 km 100+482, dužine 21,9 km (prohodna deonica); od čvora 0741/Lebane 1 km 100+482 do čvora 0668/gr APKM (Marovac) km 135+644, dužine 35,2 km (neprohodna deonica); od čvora 1040/Popadiče km 135+644 do čvora 1330/Sveti Ilija km 177+713 dužine 42,1 km (prohodna deonica); i od čvora 1330 km 177+713 do čvora 0514 Donji Stajevac km 198+877 dužine 21,2 km (neprohodna deonica).
put broj 223a od čvora 0612/Zlata do čvora 0613/Žitorađa km 17+139, dužine oko 3 km na području Plana (prohodna deonica);
put broj 238 od čvora 0515/Trgovište km 0+000 do čvora 0626/granica Makedonije (Kalovo) km 10+500, dužine 10,5 km (prohodna deonica);
put broj 239 od čvora 0513/Donja Ljubata km 0+000 do čvora 1331/Kriva Feja km 35+382, dužine 35,4 km (neprohodna deonica); i od čvora 1331/Kriva Feja km 35+382 do čvora 1060/Korbevac km 64+763, dužine 29,4 km (prohodna deonica);
put broj 239a od čvora 1002/Kriva Feja km 0+000 do čvora 0627/za Vranjsku banju na km 3+154, dužine 3,15 km.
put broj 240 od čvora 0590/Predejane-naselje km 0+000 do čvora 0501/Crna Trava km 28+436, dužine 28,4 km (prohodna deonica);
put broj 241 od čvora 0508/Gornje Dragovlje km 37+436 do čvora 0202/Bonjince km 56+349, ukupne dužine 18,9 km, od čega na području Plana oko 2,5 km;
put broj 242 od granice Nišavskog okruga-reka Južna Morava km 16+483 do čvora 0631/Slišane km 62+629, od čega na delu Jablaničkog okruga dužine 46,1 km (prohodna deonica);
put broj 242a od čvora 0629/Mijajlica km 0+000 do čvora 0632/Radan km 13+083 km, dužine 13,1 km (prohodna deonica);
put 242b od čvora 0630/Caričin grad km 0+000 do čvora 0197/Krivac km 8+028, dužine 8,0 km (prohodna deonica).
put broj 258 od čvora 0195/Maćedonce km 0+000 do čvora 0653/Sijarinska banja na km 4+949, dužine oko 5 km; i
put broj 277 od čvora 0194/Tulare na km 0+000 do čvora 0659/Velika Braina km 6+800, dužine km 6,8 (neprohodna deonica).
Lokalni-opštinski putevi, ukupne dužine oko 3.221 km (od čega savremeni kolovoz postoji na 720 km, dok je na 2.501 km kolovoz pretežno zemljani, ili delimično posut šljunkom) i to na području:
Jablaničkog okruga ukupno 1.222 km (Bojnik 90 km, Vlasotince 233 km, Lebane 199 km, Leskovac 397 km, Medveđa 203 km, Crna Trava 100 km); i
Pčinjskog okruga ukupno 1.999 km (Bosilegrad 409 km, Bujanovac 266 km, Vladičin Han 274 km, Vranje 425 km, Preševo 171 km, Surdulica 90 km i Trgovište 364 km).
Stanje državnih puteva I reda je zadovoljavajuće. Potrebno je obavljati radove na redovnom održavanju kolovoza, sistema odvodnjavanja i ostalih tehničkih elemenata. Stanje puteva II reda je različito, ali generalno je jako loše. Na 71,6% (703,5 km) prohodnih deonica ovih puteva, savremenog kolovoza ima oko 658 km, tj. 93,5%, dok je bez savremenog kolovoza oko 45,5 km (6,5%). Savremeni kolovoz je u lošem stanju i zahteva rekonstrukciju. Stanje lokalnih-opštinskih puteva je nezadovoljavajuće. Tehnički elementi kao što su radijusi horizontalnih krivina i podužni usponi i padovi nisu u skladu sa Pravilnikom o projektovanju javnih puteva van naseljenih mesta. Na 720 km lokalnih puteva sa „savremenim kolovozom” kolovozna konstrukcija je jako oštećena sa nepravilnim podužnim i poprečnim nagibom, tako da je potrebna rekonstrukcija puteva i nova kolovozna konstrukcija. Takođe, problem odvodnjavanja na ovoj kategoriji puteva uglavnom nije rešen.
Na području Prostornog plana, nalazi se jednokolosečna železnička pruga Niš-granica Republike Makedonije, odnosno deonica od Lipovca do granice (u čijem širem koridoru je planirana i pruga za velike brzine E-85).
Područje Prostornog plana ima povoljan položaj u odnosu na aerodrome u Nišu, kao i u Skoplju u Makedoniji, oba pored koridora „X”. Na području Prostornog plana nalaze se i sportski aerodrom u Leskovcu i alternativni vojno-sportski aerodrom Bojnik.
Postojeći-izgrađeni granični prelazi na području Prostornog plana su:
sa Republikom Makedonijom na autoputu E-75 i železničkoj pruzi Niš-granica Republike Makedonije kod Preševa (Preševo-Tabanovci) i na putu II reda broj 125a Klenike-Prohor Pčinjski-Makedonija/Kumanovo (Prohor Pčinjski-Peljince);
sa Republikom Bugarskom na putu I reda broj 1.13 Strezimirovci (Surdulica) – Strezimirovci (Bugarska) i prelaz na putu II reda broj 122 Ribarci/(Bosilegrad) – Kobile Oltomanci (Bugarska).
3.1.4. 2. Vodoprivreda
Razvoj vodoprivredne infrastrukture zaostaje u odnosu na brz rast potreba. Potrošnja vode (koja se godišnje uvećava po stopi od preko 10%), sve se teže može podmiriti iz lokalnih izvorišta, što uslovljava razvoj regionalnih sistema za snabdevanje vodom naselja. Stanje sanitacije naselja i zaštite kvaliteta vode nije zadovoljavajuće. Sve veću količinu otpadnih voda ne prati realizacija kanalizacione infrastrukture, što za posledicu ima ugrožavanje lokalnih izvorišta, posebno onih koja se naslanjaju na aluvijalne izdani, kao i zdravstvene probleme stanovništva (stvaranje uslova za razvoj epidemija hidričnog porekla).
Realizovano je pet vodakumulacija u sklopu regionalnih vodoprivrednih sistema, sa branama od kamenog nabačaja sa glinenim jezgrom (osnovni parametri dati u Tabeli I-8.), i to:
„Vlasina”, kao posebno značajan objekat i najviše locirano veštačko jezero u Srbiji (na oko 1.200 mnv), koje obezbeđuje višegodišnje regulisanje protoka (koeficijent regulisanja β ~ 1,74); predstavlja najdragoceniji vodni potencijal u jugoistočnom delu Srbije, čija je namena trenutno prevashodna hidroenergetska, ali će se u budućnosti sve više koristiti kao višenamenski sistem (jer predstavlja i izvorište najvišeg ranga na koga se naslanja Podsistem Vlasinsko jezero, u okviru Gornje-južnomoravskog regionalnog sistema za snabdevanje vodom naselja); pored preliva hidrauličku pouzdanost brane obezbeđuje i temeljni ispust maksimalnog kapaciteta 25 m3/s; dotok sa sopstvenog sliva je 0,93 m3/s, a u akumulaciju su uvedene i vode sa susednih slivova i to: gravitaciono, kanalima Strvna 0,45 m3/s, Čemernik 0,36 m3/s i Jerma oko 0,1 m3/s (ukupno oko 1,84 m3/s, odnosno 58×106 m3); i prepumpavanjem (oko 2,3 m3/s, odnosno 72×106 m3), iz vodoakumulacije Lisina (na Božičkoj reci, u susednom slivu reke Dragovištice čija je kota je oko 250 m niža od Vlasinskog jezera) do kote 1.256 mnv odakle se kanalom Božica uvodi u Vlasinsko jezero;
„Lisina”, kao važan objekat Vlasinskog sistema kojim se obezbeđuje prepumpavanje vode (2,43 m3/s) u Vlasinsko jezero; šahtni preliv kapaciteta 420 m3/s i temeljni ispust maksimalnog kapaciteta 50 m3/s, obezbeđuju hidrauličku pouzdanost brane;
„Barje”, kao ključni objekat vodoprivredne infrastukture u okviru Donjeg-južnomoravskog podsistema za snabdevanje vodom naselja i Južnomoravskog rečnog sistema; šahtni preliv kapaciteta 1270 m3/s, obezbeđuje potpunu bezbednost brane (kako pri evakuaciji desethiljadugodišnje velike vode, tako i u uslovima evakuacije tzv. maksimalnog verovatnog protoka); bezbednosti doprinosi i valobran visine 1,1 m, koji u takvim okolnostima sprečava prelivanje brane, garantovani ekološki protok iznosi 350 L/s;
„Brestovac”, kao važan objekat u vodom deficitarnom kraju, omogućio je regulisanje protoka za snabdevanje naselja u okviru četiri podsistema u zoni Bojnika;
„Prvonek”, kao ključni objekat Vranjsko-pčinjskog podsistema, u okviru Gornje-južnomoravskog regionalnog sistema za snabdevanje vodom naselja; predstavlja višenamensku vodoakumulaciju, sa vodosnabdevanjem kao prioritetnom funkcijom; iz vodoakumulacije Prvonek se, sa 97% obezbeđenošću, upućuje 280 L/s vode prema postrojenju za prečišćavanje vode (PPV) za regionalni sistem, koje se nalazi na brdu Kumarevska Čuka iznad Vranja; šahtni preliv kapaciteta 865 m3/s i temeljni ispust maksimalnog kapaciteta 61 m3/s obezbeđuju hidrauličku pouzdanost brane (kako pri evakuaciji desethiljadugodišnje velike vode, tako i u uslovima evakuacije tzv. maksimalnog verovatnog protoka); garantovani ekološki protok iznosi 75 L/s.
Tabela I-8. Postojeće vodoakumulacije u sklopu regionalnih vodoprivrednih sistema
Akumulacija/Opština Reka Brana P sliva, (km²) KHU,(m nv) korisna V jezera (m³) h (m) l/d (m) kota krune (mnv) „Vlasina” – Surdulica Vlasina 34,4 239/5,5 1.215,3 58,1 1.213,5 130.000.000 „Barje” – Leskovac Veternica 75 326/10 382 236 / 21.000.000 (I faza) „Brestovac” – Bojnik Pusta Reka 31 330/5 343 117,4 339 10.000.000 „Lisina” – Bosilegrad Božica 53 / 979 196 976 7.500.000 „Prvonek” – Vranje Banjska reka 93 250/10 620 86,32 614 19.680.000
Snabdevanje vodom naselja na području Prostornog plana obezbeđuje se preko više lokalnih i gradskih vodovoda (od kojih neki imaju karakter manjih regionalnih sistema – Leskovac, Vranje, Surdulica i Vladičin Han, Bojnik) koji podmiruju i potrebe pojedinih seoskih naselja (Tabela I-9).
Tabela I-9: Snabdevanje vodom naselja na području Južnog pomoravlja.
Opština/vodovod (podsistem) Izvorište ((izdašnost l/s) Bosilegrad (Bosilegrad, Rajčilovac) Izvor (17) i Blat (11) Bujanovac (Bujanovac, Kustica-4 bunara, Klenike, Žbevac, Nesalce-sa po 1 bunarom) Bujanovac-13 bunara (75), Kustica-4 bunara (30), Klenike, Žbevac, Nesalce i Kustica sa po 1 bunarom (5) Vladičin Han (Vladičin Han i 11 okolnih sela) zahvat iz preliva kompenzacionog bazena HE Vrla 3; (110), bunari u Lepenici (nedovoljna rezerva) Vranje (Vranje sa okolnim selima) vodoakumulacija Prvonek (300), 50 bunara u aluvijumu J. Morave (180) Preševo (Preševo) više izvorišta podzemnih voda u zoni Moravice i pritoka Surdulica (Surdulica sa okolnim selima, Vlasina Rid) zahvat iz Masuričke reke (Ripale) i preliva kompenzacionog bazena HE Vrla 2 (130) kao dopuna leti; izvor Tuvegdžija (15) Trgovište (Trgovište) izvorišta podzemnih voda Bojnik (manji podsistemi sa distributivnim rezervoarima: Bojnik, Konjuvce, Kosančić i Brestovac) zahvat iz vodoakumulacije Brestovac (100) Vlasotince (Vlasotince sa selima Boljare, Orašje, Kukavica, Šišava i Donja Lomnica) zahvat iz Vlasine sa PPV Nerezina Lebane (Lebane) izvorišta Konjin i Ždeglovo ivodozahvat Šumanka na Ključu (30) Leskovac (Leskovac sa 11 sela, lokalni vodovodi Vučje, Čukljenik i Predejane, Grdelicaa) više izvorišta podzemnih voda u Gornjem polju i akumulacija Barje (840) sa PPV u Gorinama Medveđa (naselja Medveđa i Sijarinska banja, rudnik Lece i fabrika u Gazdaru) Crna Trava (Crna Trava) izvorište podzemnih voda seoska naselja: – prigradska i dolinska nasdelja – planinska naselja – u zoni manjih regionalnih sistema- individualno – svako pojedinačno domaćinstvo (iz bunara ili obližnjih izvora) ili nekoliko domaćinstava putem malih grupnih vodovoda (najčešće kaptiranjem nekog izvora)
Snabdevanje vodom naselja ima sledeće odlike: vodovodi su oslonjeni na lokalna izvorišta, najčešće aluvijalnih podzemnih voda, koja su zbog širenja urbanih centara brzo postala ugrožena i nedovoljna; rast potrošnje je bio brži od mogućnosti angažovanja novih izvorišta, zbog čega je u većini urbanih centara u malovodnim delovima godine koji koincidiraju sa periodima najveće potrošnje dolazilo do krize i redukcije u snabdevanju vodom; izgradnja rezervoarskih prostora i njihov ravnomerni razmeštaj je kasnio u odnosu na potrebe, zbog čega nije ispunjen kriterijum za pouzdano snabdevanje od oko 300 l/korisniku (ostvareno oko 90-150) i nije obezbeđena hidraulička stabilnost sistema; svi vodovodi imaju velike gubitke u mreži (po pravilu od 30-40%) zbog zastarelih distributivnih mreža, izgrađenih pretežno od azbest-cementnih cevi (ACC), velikog broja neregistrovanih priključaka i nepovoljnih hidrauličkih režima rada, naročito u periodima redukcija; nenamensko korišćenje vodovoda za zalivanje bašti i okućnica (u slučaju povezivanja prigradskih i seoskih naselja na gradske vodovode); loše ekonomsko stanje vodovoda zbog niske cene vode (koja ne pokriva troškove proste reprodukcije i zaštite izvorišta) i malog stepena naplate; razvoj vodovoda u selima je bio ekstenzivan, stihijski, bez validne tehničke dokumentacije i angažovanja stručnjaka, što je prouzrokovalo tehničke probleme.
Sanitacija naselja ima sledeće odlike: u proseku je samo oko 65% gradskog stanovništva priključeno na kanalizaciju; nema dovoljno magistralnih sabirnih kolektora koji bi sve otpadne vode sakupili i evakuisali nizvodno, do lokacija budućih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (u daljem tekstu: PPOV), već se pojedini kraci kanalizacionog sistema vode prema najbližoj obali i upuštaju u reke često i u zoni samih naselja (PPOV postoje samo u Surdulici- kapaciteta-22.000 ES, Vlasotincu-kapaciteta 10.000 ES i Medveđi, bez priključenja prigradskih naselja); kanalizacione sisteme imaju veća naselja pri čemu se otpadne vode bez prečišćavanja neposredno izlivaju u: Vlasinu (Crna Trava), Dragovišticu (Bosilegrad), Južnu Moravu (uža gradska jezgra Bujanovca i Bujanovačke banje, Vranja, Vladičinog Hana), Veternicu (Leskovac), Jablanicu (Lebane), Pustu reku (Bojnik) i Pčinju (Trgovište); sistem za naselje Vlasina Rid nije u funkciji, a glavni kolektor je oštećen usled čega se prikuplja samo deo otpadnih voda i bez prečišćavanja ispušta u Vlasinu nizvodno od brane (Vlasinskog jezera); postojeći kolektori se najčešće koriste i za evakuaciju atmosferskih voda što dovodi do preopterećenja sistema u periodu kiša; stanje sanitacije seoskih naselja je loše, bez kanalizacionih sistema i sanitarno bezbednih septičkih jama; otpadne vode iz domaćinstava i staja se upuštaju u provizorne septičke jame, preko kojih se u suštini uvode u podzemne vode ili usmeravaju prema najbližim vodotocima, koji se često koriste i za odlaganje čvrstog otpada. U naseljima na planinskom području situacija je nešto bolja zbog malog broja stanovnika i male specifične potrošnje vode, tako da je efluentni pritisak na okolinu mali i ne prekoračuje potencijal autopurifikacije vodotoka. Ne vrše se merenja (količine i kvaliteta) i ne obavlja predtretman otpadnih voda iz privrednih/proizvodnih pogona, pre upuštanja u kanalizacije naselja; i dr.
Korišćenje voda za proizvodnju struje se oslanja na hidroenergetski sistem (HS) “Vlasina“ sa istoimenom vodoakumulacijom i četiri hidroelektrane sa kompenzacionim bazenima duž toka reke Vrle (HE Vrla 1, HE Vrla 2, HE Vrla 3 i HE Vrla 4) ukupne instalisane snage oko 128 MW, koje proizvode isključivo vršnu električnu energiju i služe kao visokovredna regulaciona i operativna rezerva elektroenergetskog sistema Srbije (osnovni parametri dati u Tabeli I-10). Kota minimalnog radnog nivoa vodoakumulacije Vlasina je 1.206,0 mnv, dok je kota najnizvodnije postrojenje (HE Vrla 4 u blizini Surdulice) 332 m, zahvaljujući čemu se, duž reke Vrle prema Južnoj Moravi, ostvaruje koncentracija pada od oko 880 m. Zahvaljujući povećanju korisne zapremine jezera (prevođenju voda iz susednih slivova) dupliran je bilans voda za energetsko korišćenje (sa prvobitnih oko 58×106 m3 na oko 130×106 m3), što je omogućilo da se na svim elektranama dograde agregati druge faze (sa prvobitnih 57 MW na 128 MW) i poveća proizvodnja visoko vredne vršne energije (sa ranijih oko 155 GWh/god. na oko 300 GWh/god).
Tabela I-10. HS “Vlasina“
Hidroelektrana/zahvat vode Brana/kompenzacioni bazen Kota (mnv) Kapacitet preliva m3/s Korisna V (m³) h (m) l/d (m) kota (mnv) HE „Vrla 1” Vlasinsko jezero 34,4 239/5,5 1215,3 zahvata 1.189 / 130.000.000 HE „Vrla 2” kompenzacioni bazen-Vrla 1 23,3 80,5/6,5 870,3 zahvata 868 100 100.000 HE „Vrla 3” kompenzacioni bazen-Vrla 2 podzemni rezervoar u vidu galerija zahvata 706 100 50.000 HE „Vrla 4” kompenzacioni bazen-Vrla 3 prošireni kanal zahvata 503,6 100 60.000 / postrojenja 332,5 / / ušće Vrle u Južnu Moravu / ušće Vrle 328 / /
Na rečici Vučjanki, pritoci Veternice, 1903. godine je izgrađena mala ustava sa jednom od prvih elektrana u Republici Srbiji, koja i danas radi. Takođe, na reci Pčinji, u neposrednoj blizini manastira sv. Prohor Pčinjski, izgrađena je krajem osamdesetih godina 20. veka manja brana, visine oko 8 metara, za potrebe mini-elektrane i manastirske vodenice, kao i rekreacije u letnjem periodu.
3.1.4. 3. Energetika
Područje Prostornog plana opremljeno je sledećom elektroenergetskom prenosnom i distributivnom mrežom i objektima (Mrežom i objektima od 1 do 5 gazduje JP Elektromreža Srbije, a od 6 do 8 Elektrodistribucije Leskovac i Vranje):
jednom (1) deonicom DV 110(400)kV (dužine 38,8 km) na pravcu TS „Niš 2 – Leskovac 2”
jednom (1) deonicom DV 220 kV (dužine 38,8 km) na pravcu TS „Niš 2 – Leskovac 2”;
jednom (1) TS 220/h kV „Leskovac 2” (snage 2 h 150 MVA);
dvanaest (12) deonica dalekovoda (u daljem tekstu DV) 110 kV (ukupne dužine oko 270 km) na pravcu: trafo stanica (udaljem tekstu: TS) 110/35 kV „Leskovac 4 – Niš 2”, „Leskovac 2 – Leskovac 4”, „Leskovac 2 – EVP Grdelica”, „Vrla 3 – EVP Grdelica”, „Vrla 1 – Breznik”, „Vrla 3 – Vranje 1”, „Vranje 1 – EVP Ristovac”, 2Leskovac 2 – Vrla 3”, „Berivojce – Bujanovac”, „Bujanovac – EVP Ristovac”, „Bosilegrad – Lisina” i „Vrla 3 – Vranje 1”;
četiri (4) TS 110/35 kV i to: TS „Leskovac 1” (snage 2 h 20 MVA), TS „Vranje 1” (snage 2 h 31,5 MVA), i TS „Bosilegrad” (snage 1 h 20 MVA);
šest (6) deonica DV 110 kV (ukupne dužine oko 40 km) na pravcu: TS 110/35 kV 2Leskovac 2 – Leskovac 6”, „Leskovac 2 – Jablanica”, „Leskovac 2 – Vlasotince”, „Vrla 3 – Belo Polje” i „Jablanica – Žabljane” (Elektrodistribucija-ED Leskovac); i „Bujanovac – Preševo” (ED Vranje);
pedesetčetiri (54) deonice DV 35 kV (ukupne dužine oko 468 km od čega na području ED Leskovac oko 346 km, a na području ED Vranje oko 122 km);
devet (9) TS 110/35/10 kV i to: „Leskovac 4” (snage 2 h 21,5 MVA), „Leskovac 6” (snage 2 h 31,5 MVA), „Jablanica” (snage 2 h 31,5 MVA), „Belo polje” (snage 31,5 + 20 MVA) i „Vlasotince” (snage 31,5 MVA) u ED Leskovac; i „Ristovac” (snage 10 MVA), „Preševo” (31,5 MVA), „Bujanovac” (snage 2 h 31,5 MVA) i „Vranje 1” (snage 2 h 31,5 MVA) u ED Vranje;
četrdesetsedam (47) TS 35/10 kV (od čega 34 na području ED Leskovac i 13 na području ED Vranje).
Elektroprenosni sistem na području Prostornog plana odlikuje smanjena sigurnost i pouzdanost snabdevanja potrošača električnom energijom. Ovakvo stanje posledica je starosti i lošeg održavanja postojeće opreme, dugogodišnjeg zastoja u razvoju, što uzrokuje visoke gubitke u odnosu na ukupnu preuzetu električnu energiju koji iznose oko 15%. Stanje merne infrastrukture je takođe loše što doprinosi gubicima u distributivnoj mreži.
3.1.4. 4. Telekomunikacije i pošte
Na području Prostornog plana ukupno je priključeno 104.553 telefona na oko 468.000 stanovnika što iznosi 22,3 telefona na 100 stanovnika. Prema ovom kriterijumu stanje se može oceniti kao nezadovoljavajuće, jer je broj telefona znatno ispod proseka u Republici Srbiji (oko 37 telefona). Razlozi male gustine telefona po broju stanovnika su posledica niske gustine naseljenosti područja (76 st/km2) i činjenice da je skoro trećina naselja sa manje od 100 stanovnika. Stoga nije izvršena modernizacija telekomunikacionih kapaciteta u manjim mestima, niti su građeni takozvani ruralni radio-telefonski sistemi-RR sistemi. Po tehničko-tehnološkom kriterijumu stanje je nešto bolje. Procenat digitalizacije pretplatnika koji iznosi 86% (na području mrežne grupe-MG Leskovac 81%, a MG Vranje 92%), kao i broj dvojnika od 11% (u MG Leskovac 15%, a u MG Vranje 7%) su u nivou republičkog proseka. Stanje u fiksnoj telekomunikacionoj mreži se, stoga, po kvalitetu pretplatničke mreže može oceniti kao relativno zadovoljavajuće.
Na području Prostornog plana nalazi se 126 postojećih baznih stanica mobilne telefonije sva tri operatera, od čega Telekom-a 59, Telenor-a 57 i VIP-a 10.
Na području Regiona u radu su poštanske jedinice na ukupno 68 lokacija i to: na teritoriji Jablaničkog okruga 30 lokacija sa 59 šaltera (4.083 stanovnika po šalteru), a na teritoriji Pčinjskog okruga 38 lokacija sa 95 šaltera (2.396 stanovnika po šalteru). Stanje nije zadovoljavajuće s obzirom na broj stanovnika po poštanskoj jedinici/šalteru, kao i na prostornu distribuciju koja nije usklađena sa mrežom naselja, naročito u Jablaničkom okrugu.
3.1.4. 5. Komunalna infrastruktura
Postojeće stanje komunalne opremljenosti može se oceniti kao delimično zadovoljavajuće. Otpad opština Jablaničkog i Pčinjskog okruga se bez bilo kakvog predtretmana odlaže na deponije, koje su u Jablaničkom okrugu nesanitarne ili divlje, a u Pčinjskom okrugu uglavnom nesanitarne (izuzev u Vranju). Javna komunalna preduzeća imaju nadležnost samo u gradskim/opštinskim centrima, dok su ruralna područja uglavnom izostavljena iz ciklusa sakupljanja otpada, što za posledicu ima postojanje lokalnih smetlišta, odnosno divljih deponija u mnogim selima. Postojeće deponije zbog svog lošeg položaja izazivaju ozbiljnija zagađenje voda i zemljišta kao i aerozagađenja manjih razmera. Prosečna količina stvorenog otpada na teritoriji Jablaničkog i Pčinjskog okruga iznosi 105.850 t/god. Procenjuje se da odnos između udela komunalnog i industrijskog otpada iznosi 75:25% (u korist komunalnog otpada). Prema anketama, koje su izvršene na teritoriji opština za potrebe izrade ovog Prostornog plana, je utvrđeno da dnevna količina komunalnog otpada iznosi oko 0,4 kg stanovniku (što je manje od republičkog proseka koji iznosi oko 0,9 kg stanovniku). Precizni podaci o količinama opasnog otpada na teritoriji Jablaničkog i Pčinjskoj okruga nisu zabeleženi, a ne postoji ni organizovani sistem za upravljanje ovom vrstom otpada (osim deponije „Kosančić” na teritoriji opštine Bojnik), tako da se ovaj otpad, neselektovan, odlaže na gradske deponije, ili se, kao i u nekim opštinama Republike Srbije izvozi u inostranstvo na tretman. Od 2009. godine u funkciji je regionalna deponija za 6 opština Jablaničkog okruga, na teritoriji K.o Željkovac (opština Leskovac). Po otvaranju navedene deponije u toku je, ili su zatvorene opštinske deponije na teritoriji Jablaničkog okruga. Odvoženje otpada iz ruralnih naselja još uvek nije precizno definisano, niti je planovima upravljanja otpadom utvrđen mehanizam njegove eliminacije. Na području Pčinjskog okruga postoji samo jedna sanitarna deponija – „Meteris”, na teritoriji opštine Vranje.
Opštine/gradovi Južnog pomoravlja imaju značajniji problem sa grobljima, čiji su kapaciteti mali i neadekvatni. Opštinski centri raspolažu uređenim gradskim grobljima, čiji će kapacitet biti nedovoljan za planski period. Popunjenost seoskih groblja je skoro potpuna sa malo slobodnog prostora za širenje. Pored toga, značajan problem ogleda se i u činjenici da za upravljanje grobljima u gradskim sredinama ingerenciju imaju lokalna opštinska javna komunalna preduzeća, dok se o seoskim grobljima stara lokalno stanovništvo. Sva groblja imaju izražen problem komunalnog uređenja. Stočna groblja se nalaze u većem broju opština, van gradskog područja, međutim, još uvek ne zadovoljavaju lokalne potrebe.
Opremljenost naselja zelenim i stočnim pijacama je relativno zadovoljavajuća, i one su u nadležnosti opštinskih javnih komunalnih preduzeća. Pijace su u većoj ili manjoj meri uređene prema odgovarajućim standardima, ali i dalje postoji izražen problem higijenskih uslova.
3.1.5. Zaštita prostora
3.1.5. 1. Životna sredina
Osnovni činioci stanja kvaliteta životne sredine su: zagađenje voda i zemljišta neregulisanim ispuštanjem otpadnih voda; zagađenje vode, vazduha i zemljišta industrijskom proizvodnjom; pojave neplanske izgradnje; zagađenje uzrokovano saobraćajem; nekontrolisano i nepravilno korišćenje agrohemikalija u poljoprivredi; neplanska i nekontrolisana eksploatacija šuma i erozija zemljišnog pokrivača; zagađenje vazduha, i delimično zemljišta, iz individualnih ložišta i gradskih toplana; neplanska i nekontrolisana eksploatacija mineralnih sirovina; neredovno ili odsustvo organizovanog prikupljanja čvrstog komunalnog otpada; i zagađenje nastalo kao posledica bombardovanja.
Zagađenje vazduha i izvori buke uzrokovani saobraćajem su prisutni u neposrednoj blizini državnih puteva I i II reda i železničke pruge, posebno u Leskovcu i Vranju. Značajniji izvor zagađenja predstavlja industrija, i to: prehrambena (u Bojniku, Leskovcu, Vlasotincu, Bosilegradu i Vladičinom Hanu koja emituje suspendovane čestice u vazduh i zagađuje vode i zemljište), hemijska (u Leskovcu sa zagađenjem vode, vazduha i zemljišta), tekstilna (u Leskovcu i Vlasoticu- buka, otpad, voda, vazduh), građevinska (suspendovane čestice, buka), drvna industrija i industrija nameštaja (zagađenje usled korišćenja boja i lakova, drvni otpad, drvna masa, organska prašina). Poseban problem predstavljaju pojedinačni gromobrani na fabričkim postrojenjima, koja su davno zatvorena. Komunalna infrastruktura (komunalni otpad, pijace, stočna groblja, odvođenje otpadnih voda) ima izuzetno veliki uticaj na životnu sredinu.
Nivo zagađivanja vazduha se ne meri na dovoljnom broju punktova (osim sistematskog sprovođenja merenja na punktovima u Vranju i Leskovcu i na lokacijama nekih pojedinačnih zagađivača u Bujanovcu). Na teritoriji opština Trgovište, Vlasotince, Crna Trava, Medveđa, Lebane, Surdulica, Vladičin Han, Bosilegrad, Preševo, Bujanovac i Bojnik ne postoje veći izvori zagađivanja niti prekoračenja granične vrednosti imisija (GVI).
Većina vodotoka, izvorišta i jezera u planinskim područjima se ubrajaju u nezagađene vodene sredine. Indeks kvaliteta površinskih i podzemnih voda u dolinskim područjima pokazuje lošije vrednosti, što predstavlja posledicu nekontrolisanog izlivanja otpadnih voda iz naselja i industrije. Problem za preciznije ocenjivanje kvaliteta voda je nedovoljan broj mernih stanica za analize hemijskog zagađivanja voda.
Za većinu opština Južnog pomoravlja nisu rađena detaljnija ispitivanja stanja zemljišta u pogledu njihove zasićenosti teškim metalima i pesticidima, i procenjuje se da je ono uglavnom zadovoljavajuće (sem u užim pojasevima koridora autoputa, pored industrijskih pogona i komunalnih objekata).
Razmatrano područje je jedno od najugroženijih u Republici Srbiji u pogledu erozivnih i bujičnih procesa u slivovima (posebno na teritorijama Preševa, Bujanovca, Trgovišta i Medveđe). U gornjim delovima sliva zastupljena je sukcesivna i jaka erozija (I i II kategorija) koja obuhvata čak oko 35% podučja Prostornog plana. Najnepovoljnije je stanje u slivu Pčinje, jer se oko 18% sliva nalazi pod ekcesivnom erozijom, što je najlošije stanje u Republici Srbiji. Jonizujuće zračenje prirodne i veštačke geneze nije značajnije izraženo, osim na pojedinim lokacijama koje su kontaminirane municijom sa osiromašenim uranijumom (ostalom od NATO bombardovanja 1999. godine) i to na lokacijama: Borovac 1 i 2 i Bratoselce (Bujanovac), Pljačkovica (Vranje) i Reljan (Preševo). Urađena je delimična dekontaminacija navedenih lokacija samo u opštini Bujanovac, pri čemu je procena da je samo 10% municije uklonjeno sa predmetnih lokacija. Osnovni problema je monitoring koji na datim lokacijama nije uspostavljen ni 10 godina nakon kontaminacije, a biohemijski procesi su takvi da osiromašeni uranijum dospeva u podzemne vode i zemljište.
Na osnovu Preliminarnog spiska postrojenja koja podležu obavezama iz SEVESO II direktive (donetog od strane Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja RS u maju 2009.) definisane su 3 lokacije (postrojenja nižeg reda) koje se mogu smatrati potencijalno opasnim sa aspekta rizika od udesa na teritoriji Južnog pomoravlja i to: 1) A.D. „Fabrika omotnog papira i ambalaže Vladičin Han”, Vladičin Han, sa aktivnošću proizvodnje papira; 2) D.O.O. „NIS Svetlost”, Bujanovac, sa aktivnošću trgovine na veliko gorivima, skladištenjem i distribucijom TNG; i 3) A.D. „INTER LEMIND”, Leskovac, sa aktivnošću obrade i prevlačenje metala.
Pored navedenih negativnih uticaja na životnu sredinu, poseban problem je što ne postoji integralni monitoring životne sredine. Većina opština nema Lokalni ekološki akcioni plan (LEAP). Pozitivan primer je opština Bujanovac, koja ima LEAP, koje nadležne službe koriste za upravljanje zaštitom životne sredine.
3.1.5. 2. Prirodne vrednosti
Osnovne prirodne celine područja Prostornog plana su markantna dolina Južne Morave i visokoplaninski tereni na desnom (istočnom) obodu i planine srednjih visina na levom (zapadnom) obodu te doline. Dolina Južne Morave locirana je u domenu geografski i istorijski čuvene „moravsko-vardarske udoline” kompozitnog karaktera, koju čine Leskovačka i Vranjska kotlina, razdvojene Grdeličkom klisurom. Glavne planine istočnog planinskog bloka, koji je prostraniji i veće visine od zapadnog, su – od juga prema severu: Rujan, Kozjak, Dukat (sa vrhovima Crnook i Golemi vrh), Besna kobila, Milevska planina, Vardenik (sa vrhovima Veliki Strešer i Valozi), Čemernik, Ostrozub, Gramada, Kruševica i Babička gora. Nadmorske visine tih planina opadaju od juga prema severu, a visinski je najistaknutiji krajnji jugoistočni deo ovog planinskog kompleksa koga čine Besna kobila (1.923 m), Crnook (1.881 m) i Vardenik (1.874 m). Teren je intenzivno diseciran gustom mrežom rečnih dolinskih oblika koji pripadaju slivovima Pčinje, Dragovištice, Vrle i Vlasine. Između Čemernika, Vardenika i Gramade prostire se blago zatalasana vlasinska visoravan u čijem je preizdubljenom delu, u izvorištu Vlasine, na mestu nekadašnje tresave (Vlasinskog blata) formirano Vlasinsko jezero. Zapadno od Južne Morave, iznad Vranja su niže planine sa vrhovima Sveti Ilija (1.274 m), Kitka (1.295 m) i Grot (1.327 m), a severno od njih je istaknuta i usamljena gromada Kukavice sa vrhom Vlajna (1.442 m) izgrađena od kristalastih škriljaca. U severozapadnom delu područja je planina Radan (1.408 m) sastavljena od vulkanskih stena prostranog „leckog andezitskog masiva”, ali se veći deo ove planine nalazi van planskog područja, u slivu Toplice. U pogledu rasprostranjenja pedološkog pokrivača, preovlađuju rankeri, prvenstveno na metamorfitima, a zatim kisela smeđa zemljišta koja su vezana za sve tipove stena, eutrična smeđa zemljišta, smonice, i varijeteti aluvijalnih zemljišta. Živi svet područja odlikuje se značajnom specijskom i ekosistemskom raznovrsnošću. Floru i vegetaciju područja čini oko 1100 vrsta viših biljaka i preko 60 biljnih zajednica koje su predstavljene šumskim, žbunastim i travnim fitocenozama. Životinjski svet predstavljen je sa nekih 140 vrsta ptica, 35 vrsta sisara, 25 vrsta herpetofaune (gmizavaca i vodozemaca) i oko 20 vrsta riba.
Zaštićena su sledeća prirodna dobra:
Predeo izuzetnih odlika „Vlasina” („Službeni glasnik RS”, broj 30/06) – Vlasinsko jezero i njegova okolina – zaštićeno prirodno dobro prve kategorije (12.741 ha), od čega se na teritoriji opštine Surdulica nalazi 12.228 ha, a na teritoriji opštine Crna Trava 513 ha. Na zaštićenom području uredbom su utvrđene zone sa režimima zaštite I, II i III stepena, i to:
režim zaštite I stepena, na dva lokaliteta (ostrvo Stratorija i ostrvo Dugi del) -10 ha, opština Surdulica.
režim zaštite II stepena, na devet lokaliteta (Vrtop, Mali Čemernik, Veliki Čemernik, Stevanovski potok, Blato-Delnice-Bratanov del, poluostrvo Dugi del, Vlasinsko jezero, klisura Vučje reke i Zlatna bukva) – 4.354 ha, opštine Surdulica i Crna Trava.
režim zaštite III stepena na ostalom delu zaštićenog područja ukupne površine 8.377 ha-opština Surdulica.
Predeo izuzetnih odlika „Dolina Pčinje” („Službeni glasnik RS”, br. 55/96 i 2/03), kojom su deo doline reke Pčinje kod manastira sv. Prohor Pčinjski, i delovi planina Kozjak i Rujan, ustanovljeni za zaštićeno prirodno dobro prve kategorije na površini 2.485 ha, na teritoriji opštine Bujanovac. Uredbom je na ovom zaštićenom području u celosti utvrđen režim zaštite II stepena.
Rezervati i spomenici prirode: stabla hrasta lužnjaka, spomenika prirode, selo Slivnik, opština Bojnik; hrast zapis u Crnoj Bari, spomenika prirode, opština Vlasotince; nalazište zeleničeta na Ostrozubu, strogi rezervat prirode „Kačer-Zeleničje”, površine 42 ha, opština Leskovac i Crna Trava, Bogojevački brest – zapis, spomenik prirode, Bogojevce, opština Leskovac; stablo oskoruše, spomenika prirode, Sejance, opština Leskovac; Kutleški hrast – zapis, spomenika prirode, opština Leskovac; nalazišta crnog bora na planini Crnook, strog rezervat prirode „Jarešnik”, površine 3 ha, opština Bosilegrad; stabla crnog bora u Petkovskoj mahali, spomenik prirode, opština Bosilegrad; šumske zajednice bukve na planini Kukavici, strog rezervat prirode „Kukavica”, površine 78 ha; neposredna okoline i prirodnog prostora oko Jašunjskih manastira, na površini od 188 ha.
Posebno je zaštićeno:
preko 120 životinjskih vrsta (najviše ptica i sisara) i oko 30 biljnih vrsta sa statusom prirodne retkosti, na osnovu Uredbe o zaštiti prirodnih retkosti (“Službeni glasnik RS“, broj 50/93);
oko 60 vrsta biljaka, desetak vrsta gljiva i pet vrsta životinja, koje podležu obavezi ograničenog sakupljanja i korišćenja, na osnovu Uredbe o stavljanju pod kontrolu sakupljanja i prometa divljih biljnih i životinjskih vrsta (“Službeni glasnik RS“, broj 31/05); i
veći broj životinja u statusu sisarske i pernate lovne divljači i riba, na osnovu Zakona o lovstvu i Zakona o ribarstvu, kao i nekoliko vrsta drveća i žbunja, na osnovu Zakona o šumama.
3.1.5. 3. Nepokretna kulturna dobra
Na području Prostornog plana evidentirana su i zaštićena brojna nepokretna kulturna dobra (u daljem tekstu NKD) od kojih su: dva od izuzetnog značaja (manastir Prohor Pčinjski i arheološko nalazište Caričin grad), četrnaest od velikog značaja i veći broj evidentiranih spomenika kulture pod prethodnom zaštitom (Tabela I-11.). Takođe postoji izvestan broj neevidentiranih objekata, posebno kod etno-baštine sela.
Tabela I -11. Broj i značaj zaštićenih kulturnih dobara
Opština/grad Ukupno Izuzetan značaj Veliki značaj Spomenici kulture Bojnik 4 – – 4 Bosilegrad – – – – Bujanovac 1 1 – – Vladičin Han 4 – 1 3 Vlasotince 3 – 1 2 Vranje 20 – 6 14 Lebane 1 1 – – Leskovac 51 – 5 46 Medveđa – – – – Preševo – – – – Surdulica – – – – Trgovište 1 – 1 – Crna Trava 1 – – 1 Ukupno 86 2 14 70
Detaljni podatci o NKD dati su u Dokumentacionoj osnovi Prostornog plana
3.1.5. 4. Korišćenje i uređenje prostora od interesa za odbranu zemlje i u vanrednim situacijama
Sa aspekta odbrane zemlje područje Južnog pomoravlja se odlikuje nizom specifičnosti. Duž administrativne granice sa Autonomnom pokrajinom Kosovo i Metohija, u dužini od preko 120 km i širine 5 km prostire se pojas Kopnene zone bezbednosti (KZB). Ova zona zahvata značajne delove teritorija opština Medveđa, Vranje, Bujanovac i Preševo, u kojoj se nalaze objekti i kompleksi od značaja za odbranu zemlje. Na području Prostornog plana se nalazi niz objekata i kompleksa koji su svrstani u sledeće kategorije: „perspektivni”, „nisu perspektivni”, „predati na korišćenje MUP-u RS u funkciji kontrole državne granice” i „Master plan” (Master plan otuđenja nepokretnosti koje nisu neophodne za funkcionisanje Vojske Srbije). Za perspektivne objekte i komplekse definisani su uslovi zaštite kroz zabrane i različite stepene ograničenja gradnje. Objekti predati MUP-u RS zaštićeni su uslovima koje propisuje to Ministarstvo. Za objekte iz kategorije „nije perspektivan” i „Master plan” može se razmotriti promena statusa „posebne namene”, a pri izboru budućeg korisnika ili vlasnika prioritet će imati lokalne samouprave.
Iz aspekta hazarda od elementarnih nepogoda područje je izloženo, opasnostima od atmosferskih nepogoda, bujičnih poplava, pojave odrona i klizišta, šumskih požara i dr. Poseban rizik predstavljaju pojave vezane za probleme zaštite hidrogeološkog resursa podzemnih voda, odnosno zaštitu kvaliteta jezerskih, rečnih i izvorskih voda.
Intenzitet seizmičkog hazarda na području Prostornog plana, za povratni period od 100 godina ima različite vrednosti. Severni deo Regiona (od linije Medveđa-Crna Trava) obuhvaćen je izoseistama od 6,5° do 7° MCS. Južno od ove linije intentzitet je veći i iznosi 7-8°MCS, a u okolini Vranja i Bujanovca, te zapadno od Preševa, ka Gnjilanu približava se vrednosti od 9°MCS.
3.1.6. Korišćenje prostora
Korišćenje prostora na području Prostornog plana ima sledeću strukturu: poljoprivredno zemljište 3.508 km2 (56%), šume i šumsko zemljište 2.425 km2 (39%), ostalo zemljište 357 km2 (oko 6%). Korišćenje prostora po okruzima je približno ujednačeno, dok se značajnije razlike uočavaju na nivou opština. Poljoprivredno zemljište je procentualno najzastupljenije u opštinama: Bojnik, Lebane i Bosilegrad, dok je najmanje zastupljeno u opštinama: Medveđa, Vladičin Han i Crna Trava. Šume i šumsko zemljište dominiraju u opštinama Medveđa, Crna Trava i Vladičin Han, dok su najmanje zastupljene u opštinama Bojnik, Lebane i Preševo. Ostalo zemljište je najzastupljenije u opštinama Leskovac, Vladičin Han i Vlasotince, dok je najmanje u opštinama Crna Trava, Bosilegrad i Medveđa (Tabeli I-11).
Tabela I-12. Korišćenje prostora (u km2 i %)
Okrug/Područje Poljoprivredno Šume Ostalo-neplodno Ukupno Jablanički okrug 1.544,53 55,76 1. Antropogeni tereni 11 Izgrađene površine naselja 45,63 12 Industrijske, komercijalne površine i saobraćaj 3,97 13 Rudnici, odlagališta i gradilišta 0,33 14 Antropogeno zelenilo (naseljsko zelenilo irekreativni tereni) 0,86 Ukupno 1 50,79 2. Poljoprivredni tereni 21 Oranične površine (njive i vrtovi) 341,10 22 Trajne kulture (višegodišnji zasadi) 16,70 23 Livade i pašnjaci 190,06 24 Površine pod mešovitim kulturama 1.482,20 Ukupno 2 2.030,06 Šume i semiprirodni ekosistemi 31 Šume 3.320,59 32 Zajednice nedrvenaste i žbunovite vegetacije 868,70 33 Tereni bez vegetacije ili sa proređenim biljnim pokrivačem 0,61 Ukupno 3 4.189,89 Vlažna područja 41 Kopnena vlažna područja (plavno i močvarno zemljište) 0,27 Ukupno 4 0,27 Vodne površine 51 Kopnene vode (veći vodotoci i jezera) 17,25 Ukupno 5 17,25 Ukupno (1+2+3+4+5) 6.288,26
Izvor: CORINE Land Cover 2000.
4. Skraćeni prikaz potencijala i ograničenja po oblastima
4.1. Prirodni resursi
4.1.1. Poljoprivreda
Usled složenih uticaja prirodnih i antropogenih faktora, poljoprivredno zemljište Južnog pomoravlja prostorno je jako heterogeno po pogodnostima za obradu i nasleđenim načinima korišćenja, što pruža velike mogućnosti za ostvarivanje značajnih komparativnih prednosti u proizvodnji širokog asortimana kvalitetnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. U tim okvirima naročitu podršku trebalo bi obezbediti ekonomski efikasnijem i ekološki bezbednijem aktiviranju sledećih potencijala:
izuzetno povoljni pedološki, hidrološki i drugi prirodni uslovi, kao i tradicija, znanja i afinitet poljoprivrednog stanovništva Leskovačke i Vranjske kotline i delova drugih dolinskih krajeva u proizvodnji paprike, paradajza i drugih vrsta povrća posebnih odlika kvaliteta;
na gotovo svim terenima do 800 m n.v. postoje povoljni uslovi za komercijalnu proizvodnju voća, a mestimično i za ostvarivanje posebnih ekonomskih i ekoloških koristi, primenom organskih metoda, posebno u proizvodnji starih/autohtonih sorti;
čuvena Leskovačka (babičko, pustorečko, vinaračko i vlasotinačko) i Vranjska (surduličko, vrtogoško i buštranjsko) vinogorija, sa tradicijom u proizvodnji kvalitetnih vina još od antičkog doba, u kojima sada preovlađuju sorte za obojena vina, ali su zastupljene i sorte za bela vina i stone sorte različitog vremena sazrevanja;
velike površine lako pristupačnih planinskih pašnjaka, delom pretvorenih u senokose, koji imaju stabilan biljni pokrivač od velike zaštitne/ekološke i ekonomske vrednosti, formiran većinom na dubokim zemljištima, pogodnim za primenu svih vrsta pašnjačkih melioracija, u prvom redu, u funkciji obnove planinskog stočarstva, posebno pašnjačkog ovčarstva i govedarstva, uz iskorišćavanje marketinških pogodnosti kvalitetne hrane definisanog geografskog porekla;
preovlađivanje prirodnih i semiprirodnih ekosistema (šume, pašnjaci i livade) u strukturi korišćenja brdsko-planinskog prostora predstavlja povoljnu okolnost za ofanzivniji pristup primeni organskih metoda u stočarskoj proizvodnji, kao i u proizvodnji krompira, retkih vrsta, odnosno starih sorti žita, voća i sl.;
prirodne i naseobinske pogodnosti planinskih krajeva, posebno osogovske grupe planina gde se naselja nalaze u šumskom pojasu, za organizaciju korišćenja prostora na principima agrošumarstva, što podrazumeva kombinovano korišćenje poljoprivrednih i šumskih površina u integrisanom sistemu upravljanja, a u tim okvirima i promovisanje farmerskog gajenja divljači;
široki spektar manjih proizvodnih programa koji imaju pozitivne trendove tražnje, a do sada nisu adekvatno respektovani u razvojnoj politici, npr: pčelarstvo, proizvodnja i prerada ribe, razvoj konjarstva u sportsko-rekreativne i turističke svrhe, proizvodnja i prerada kozjeg mleka, sa komplementarnom proizvodnjom jarećeg mesa, osnivanje farmi za uzgoj kunića, ćuraka, gusaka, pataka i drugih ređih vrsta živine (npr. nojevi), uključenih u tržišno atraktivne programe proizvodnje ekskluzivne hrane; raznovrsna proizvodnja u staklenicima i drugim vidovima zaštićenog prostora; gajenje puževa, sakupljanje pečuraka, lekovitog bilja i šumskih plodova i sl.; i
realni izgledi za institucionalnu podršku održivom razvoju poljoprivrede i sela, usled orijentacije agrarne politike Republike Srbije na prihvatanje modaliteta, kriterijuma i standarda EU, uključivanja poljoprivrede i ruralnog razvoja u šest razvojnih prioriteta Strategije dugoročnog ekonomskog razvoja Juga Srbije, prisustva međunarodnih organizacija na lokalnom nivou i dr.
Očuvanje, zaštitu i adekvatno korišćenje navedenih i drugih agroekoloških potencijala regiona Južnog pomoravlja otežavaju sledeća ograničenja:
aridnost čitavog područja Juga Srbije, a naročito velika nestašica vodenog taloga u periodu intenzivnog rasta i razvitka većine poljoprivrednih kultura;
jaka zahvaćenost pobrđa Južne Morave erozivnim procesima, koji su mestimično već davno doveli do potpunog uništenja pedološkog sloja; najugroženija su područja Grdeličke klisure (uspešno sanirano, ali i dalje vrlo ugroženo neodgovornim delovanjem čoveka) sa Vranjskom kotlinom, sliv Pčinje, Dragovištica u gornjem i srednjem toku i dr.;
najplodnija zemljišta su locirana u dolinskim atarima, u kompleksima s urbanizovanim delovima prostora i stoga jako ugrožena širenjem stambene izgradnje, koju podstiču i migracije iz brdsko-planinskih krajeva;
demografsko pražnjenje planinskih sela, praćeno senilizacijom poljoprivrednog stanovništva, dovodi do automatskog ispadanja iz poljoprivredne proizvodnje značajnih površina zemljišta od velike ekonomske i agroekološke vrednosti;
apsolutna većina obradivih površina koje se prostiru u visinskom pojasu iznad 600 m n.v. ima slab proizvodno-ekonomski potencijal, tako da njihovo očuvanje u funkciji poljoprivredne proizvodnje nailazi na barijeru rentabilnosti, koja nalaže pošumljavanje oranica i dela degradiranih livada i pašnjaka 7. i 8. kat. kl., odnosno preduzimanje odgovarajućih meliorativnih mera, uz istovremeno obezbeđenje podrške za redovno košenje i/ili napasanje stoke;
višedecenijski negativni trendovi u ovčarstvu, a od polovine sedamdesetih godina i u govedarstvu, imaju višestruko negativan uticaj, kako na očuvanje prirodne plodnosti obradivih zemljišta, tako i na biodiverzitet travnih površina i celog brdsko-planinskog prostora;
usitnjen zemljišni posed ne obezbeđuje ostvarivanje zadovoljavajućeg nivoa poljoprivrednih dohodaka, s jedne strane, i cenovnu konkurentnost poljoprivrednih proizvoda, s druge, što predstavlja jedan od uzroka društvene, proizvodne i ekonomske pasivizacije poljoprivrednih domaćinstava i starenja poljoprivredne populacije;
siromaštvo većeg dela poljoprivredne populacije, pa stoga i nestašica sredstava za investiranje u ukrupnjavanje i razvoj poljoprivredne proizvodnje na sopstvenom gazdinstvu, odnosno za pokretanje sopstvenog nepoljoprivrednog biznisa na selu;
slab kvalitet i nizak nivo opremljenosti poljoprivrede odgovarajućim vrstama mašina i uređaja, za osavremenjavanje proizvodnje, transporta i skladištenja kabaste stočne hrane, opremi stajskog smeštaja u skladu sa savremenim higijenskim standardima, specijalizovanim mašinama za negu i eksploataciju voćnih zasada i vinograda;
usporena difuzija naučno-tehničkog progresa, savremenih ekoloških standarda, ekonomskih znanja i tržišnih informacija u praksi, ne samo zbog niskog nivoa opšteg i stručnog obrazovanja pretežnog dela poljoprivrednih proizvođača, već pre svega zbog nepostojanja odgovarajuće infrastrukture razvoja, posebno u domenu savetodavne poljoprivredne službe, kontrole primene i atestiranja sredstava za zaštitu biljaka od bolesti i štetočina, institucionalizovane distribucije/prodaje veterinarskih lekova, sanitacije seoskih naselja i sl.;
usporena i nedosledna privatizacija agorindustrijskih kapaciteta, posebno pogona za preradu voća, preti njihovom dekapitalizacijom i tehnološkim zastarevanjem, s direktnim negativnim uticajem na korišćenje lokalnih potencijala za proizvodnju odgovarajućih poljoprivrednih sirovina;
glavne tržišne viškove poljoprivrede Južnog pomoravlja čine meso, mleko, povrće i voće, odnosno njihove prerađevine, tj. skuplje namirnice koje nailaze na barijeru kupovno sposobne tražnje na domaćem tržištu i ograničenja u izvozu, tako da nesigurnost plasmana proizvedenih roba predstavlja danas jedno od bitnih ograničenje za potpunije i racionalno korišćenje raspoloživih agrarnih resursa.
4.1.2. Šumarstvo i lovstvo
Šumski resursi predstavljaju značajan potencijal održivog razvoja s obzirom na povoljne uslove za razvoj autohtonih vrsta sa prioritetno proizvodno-zaštitnom funkcijom, kao i zadovoljavajuće zdravstvenog stanja sastojina na većem delu šumskog područja. Posebno je važno očuvanje i aktiviranje ovih potencijala kroz: održivu eksploataciju šumskih proizvoda (pre svega drveta) kao osnove razvoja drvno-prerađivačke industrije; korišćenje šuma za naučno-istraživačke, obrazovno-vaspitne, sportsko-rekreativne, lovne i druge svrhe; turističku valorizaciju šuma koje pripadaju kategoriji zaštićenih prirodnih dobara; organizovano korišćenje ostalih šumskih proizvoda (jestivih gljiva, lekovitog bilja, sakupljanje i otkup šumskih plodova, puževa i dr. kao i proizvodnja ćumura); poboljšanje brojnosti divljači u lovištima i dr.
Razvoj šumarstva relativizuju pojedina ograničenja i to: nedovoljno regulisan pravni status površina pod šumom; nepoznavanje potpunog stanja privatnih šuma; potreba preispitivanja unutrašnjih granica pojedinih namenskih celina; slučajevi neplanskog korišćenja šuma (posebno u pograničnim i perifernim delovima); ekstenzivan odnos prema šumi u fazi nege, zaštite i korišćenja; nedovoljno uvećanje šumskog fonda; pojava procesa sušenja stabala posebno u sastojinama hrasta kitnjaka; nedovoljna kompatibilnost sa sektorskim planovima (iz oblasti vodoprivrede, turizma i dr.) i dr.
4.1.3. Vode
Vodni resursi u planinskim zonama uglavnom su očuvani i predstavljaju značajni razvojni potencijal (izvorište voda nacionalnog i regionalnog značaja). Imajući u vidu veoma neravnomerne vodne režime, koji ne omogućavaju uređenje, zaštitu i korišćenje voda bez njihovog godišnjeg regulisanja, kao posebno vredni vodni resursi se iskazuju samo oni vodotoci koji pružaju mogućnosti realizacije brana i višenamenskih vodoakumulacija. U tim okvirima naročitu podršku trebalo bi usmeriti ka očuvanju i aktiviranju sledećih potencijala vodnih resursa:
hidro sistema „Vlasina” kao najvrednijeg vodnog resursa na području Južnog pomoravlja (slivovi Vlasine-Vrle-Božice) koji omogućava višegodišnje regulisanje protoka. Poboljšavanje efekata ovog sistema u svim domenima korišćenja, uređenja i zaštite voda, zahteva povećavanje akumulisanih vodnih resursa na slivu Vlasine i Božičke reke produžavanjem sistema dovoda, kao i realizaciju vodoakumulacije „Svođe” iz koje bi se, pored dopunjavanja sistema „Vlasina”, obezbedile i potrebe za korišćenjem i zaštitom voda u srednjem delu toka Južne Morave;
vodoakumulacije „Prvonek” na Banjskoj reci kao ključnog izvorišta Vranjsko-pčinjskog regionalnog podsistema. Potpuni efekti ovog sistema u cilju poboljšanja vodnih bilansa zahtevaju realizaciju vodoakumulacije „Prohor”;
voakumulacija „Barje” (sliv Veternice), koja omogućava vodosnabdevanje i zaštitu Leskovca i okolnih naselja od poplava, i planirane „Ključ” (vodotok Šumanka, u čeonom delu sliva Jablanice) kao najznačajnijih vodnih resura u severozapadnom delu područja Prostornog plana. Poboljšavanje efekata ovog integralnog sistema, pored adaptacije objekata brane „Barje”, zahteva i završetak vodoakumulacije „Ključ” kojom bi se podmirivale potrebe za vodom na području opština Lebane i Medveđa i poboljšali vodni režimi Jablanice;
vodoakumulacija „Brestovac” (vodotok Pusta reka u vodom dosta siromašnom severnom delu područja Prostornog plana), koja omogućava pouzdano vodosnabdevanje Bojnika i okolnih naselja, u okviru četiri manja podsistema;
Binačke Morave, na kojoj je u cilju uređenje vodnih režima planirana vodoakumulacija „Končulj”; i
povezivanju Jablaničkog i Vlasinskog podsistema sa Topličkim podsistemom (koji se oslanja na akumulaciju „Selova” van područja Prostornog plana) u jedinstven Donje-južnomoravski regionalni sistem, čime će se omogućiti pouzdanije upravljanje i korišćenje vodnih resursa.
Vodne resurse, značajne po potencijalu, relativizuju brojna ograničenja, od kojih su najvažnija sledeća:
oskudni vodni resursi površinskih voda, sa izrazitom vremenskom neravnomernošću, koji je među najnepovoljnijim u Republici Srbiji. Vodni režimi su bujični, sa odnosom merodavnih malih i velikih voda na manjim vodotocima i preko 1:2.000. Posebno su nepovoljni režimi malih voda, dosta dugog trajanja (u nekim okolnostima u kontinuitetu od preko tri meseca), koji su ključno ograničenje za sve vidove korišćenja voda;
velika prostorna neravnomernost vodnih resursa (po pravilu skoncentrisanih po planinskom obodu razmatranog područja), što zahteva duge vodove pri realizaciji regionalnih sistema;
teški uslovi za zaštitu kvaliteta voda, posebno u dugim periodima malovođa, što potvrđuje potrebu realizacije vodoakumulacija u cilju poboljšanja režima (oplemenjivanja) malih voda;
pojava bujica i veoma intenzivni procesi erozije (I i II kategorije) na svim slivovima, posebno u gornjim tokovima Pčinje, Moravice, Jablanice, čija je sanacija osnovni preduslov za realizaciju integralnog vodoprivrednog sistema, posebno u slivovima postojećih i planiranih akumulacija;
nedovoljna sanitacija naselja koja uslovljava povećanje zagađenja voda organskim sadržajima i neorganskim efluentima.
ugroženost izvorišta neuspostavljanjem i nepoštovanjem zona sanitarne zaštite vodoakumulacija kao najvrednijih vodnih resursa (posebno Vlasinskog jezera, gde razvoj turističkih sadržaja u priobalju preti ekološkom destrukcijom);.
nedovoljna istraženost i povećana mineralizacija pojedinih mineralnih i termomineralnih voda.
4.1.4. Geološki resursi
Geološki potencijali na području Južnog pomoravlja su u proteklom periodu selektivno korišćeni, što je posledica nedovoljnih investicionih ulaganja. Procenjuje se da će u narednom periodu ovi resursi predstavljati sve značajniji potencijal, i to posebno: pojave mineralnih sirovina rude olova i cinka, molibdena, zlata i plemenitih i retkih metala, šljunka, peska, kvarcnog peska, vatrostalne gline i građevinskog kamena (krečnjaci, i paleozojske stene); i podzemne vode. Izvori mineralnih i termomineralnih voda, pogodni su za balneološko-rekreativne namene i flaširanje, kao i energetsko korišćenje. U tim okvirima naročitu podršku trebalo bi usmeriti ka očuvanju aktiviranih i stavljanju u finkciju neaktiviranih potencijala mineralnih i termomineralnih voda (Tabela I-14). Pored ovih sirovina potencijal predstavljaju ugljovodonici, nafta i gas čija se istraživanja i eksploatacija mogu očekivati u narednom periodu.
Tabela I-14. Potencijali mineralnih i termomineralnih voda
Mesto/lokalitet Temperatura-izdašnost Namena Aktiviran Sijarinska Banja/leva obala Banjske reke i njeno korito 15-73oC-30 l/s balneološka delimično Vranjska banja 74-96oC, 80 l/s balneološko-rekreativna, grejanje, proizvodnja energije, tehnološke potrebe i dr. delimično Bujanovačka Banja-izvor Vrelo/neposredno okruženje-atar sela Rakovac 18-43oC, 10 l/s flaširanje vode („Heba” „Prohor” i „Bivoda”) i balneološka potpuno Levosoje-Boženjevce-Ljiljance 3 l/s lokalno stanovništvo za sopstvene potrebe delimično Tulare 1 l/s, 19,5oC turističko- rekreativna delimično Surdulica 60 l/s, 76,3oC potencijalno korišćenje geotermalne energije ne Vranje/Toplac 1,5 l/s, 33°C potencijalno korišćenje geotermalne energije (85°C-istražno) ne Levosoje/više izvora u aluvionu Moravice 0,1-1,0 l/s potencijalno flaširanje ne Miratovac/ Izvor Banjka min. 20 l/s potencijalno flaširanje i rekreacija ne
Osnovna ograničenja eksploatacije mineralnih sirovina su: nedovoljna istraženost i neravnomernost rudnih pojava i ležišta; pojave neplanske eksploatacije šljunka i peska u aluvijumu Južne Morave i većim pritokama što negativno utiče na rečno korito, akvatične ekosisteme, kao i na izgrađene objekte (mostovi, nasipi) i dr.
Radi racionalnog korišćenja mineralnih sirovina i njihove pune ekonomske valorizacije, neophodno je kontrolisati i selektivno ograničavati eksploataciju, u svetu deficitarnih a strateški značajnih geoloških resursa za budući razvoj Regiona i Republike Srbije.
4.2. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
4.2.1. Stanovništvo
Uprkos smanjenju ukupnog broja stanovnika tokom poslednjih 25 godina, potencijale stanovništva za planirani razvoj treba tražiti u: stanovništvu koje se obnavlja, prvenstveno u opštinama koje ostvaruju apsolutni demografski porast, što je slučaj sa Vranjem; povoljnijoj starosnoj strukturi, tj. u većem udelu mlade u ukupnoj populaciji opština Preševo, Bujanovac i Vranje, ali i u nešto većem učešću fertilnog kontingenta u opštini Leskovac; mogućnostima za povećanje iskorišćenosti kontingenta aktivnog stanovništva od kojih danas mali deo obavlja zanimanje, na delu područja u kojoj je zastupljen kritičan broj stanovnika mlađe starosne dobi, stvaranjem uslova da se zainteresovano stanovništvo uključi u razvoj industrijskih, turističkih i drugih aktivnosti; prenosu znanja, tehnologije, radnog iskustva i ulaganju kapitala u ovo područje, čiji bi nosilac bilo stanovništvo koje se iz njega iselilo u inostranstvo (procena je da je njihov broj oko 35.000, tj. 7,5% stalnog stanovništva) ili u druge delove Republike, uz stvaranje mogućnosti za njihov povratak; i stambenom fondu koji je neiskorišćen usled smanjenja broja stanovnika, naročito u seoskim naseljima, a koji može da predstavlja odgovarajući potencijal za razvoj različitih delatnosti – od male privrede, usluga, do realizacije brojnih poljoprivrednih programa ukoliko se zaustave negativni demografski trendovi.
Osnovna ograničenja kada su u pitanju demografski resursi na području Prostornog plana prevashodno se tiču velikog odliva stanovništva. U manjoj meri je došlo do redistribucije stanovništva unutar područja (usmerenost ka Leskovcu i Vranju), a u daleko većem obimu se stanovništvo selilo u razvijenije centre Republike Srbije (uglavnom u Beograd) kao i u druge zemlje. Ukoliko bi se ovaj trend iz prethodnog perioda nastavio istim intenzitetom, mnoga naselja, pa čak i neka veća područja bi se vremenom demografski ugasila. To se posebno odnosi na pogranične delove koji su najviše zahvaćeni iseljavanjem i, istovremeno veoma izraženim procesom starenja stanovništva. Ostala značajna ograničenja su: izraženo starenje stanovništva i negativan prirodni priraštaj, izuzimajući tri opštine sa većinskim albanskim stanovništvom odnosno sa dominantnim učešćem urbane u ukupnoj populaciji; izuzetno nizak obrazovni nivo stanovništva starijeg od 15 godina, sa preko 50% stanovništva koje je završilo samo osnovnu školu, što nepovoljno utiče na radnu kompetentnost stanovništva, a na to se nadovezuje izvesna neusklađenost srednjoškolskog, višeg i visokog obrazovanja sa potrebama tržišta rada, čime dolazi do povećanja broja nezaposlenih u pojedinim obrazovnim profilima; i nedovoljna socijalna inkluzija najugroženijih grupa stanovništva (lica sa niskim nivoom obrazovanja, nezaposlenih i izdržavanih lica, lica starijih od 65 godina i dece, stanovnika ruralnih područja, izbeglica i raseljenih lica, Roma, itd.) i povećanje njihovog siromaštva.
4.2.2. Mreža naselja
Osnovni potencijali za razvoj naselja su izvaredan geografski položaj celog regiona na koridoru 10 (nedovoljno valorizovan) i relativno povoljna koncentracija stanovništva i privrednih aktivnosti u naseljima šireg okruženja koridora. Kao i u najvećem delu Republike Srbije u Južnom pomoravlju je uspostavljena hijerarhija urbanih centara oko kojih su, na bazi prostorno-funkcijske komplemenarnosti, formirani areali njihovog uticaja. Na hijerarhijske odnose u mreži nodalnih centara i areala uticale su i njihove pozicije u teritorijalno-administrativnoj organizaciji. Generalno posmatrano razvilo se više formi nodalnih centara i areala i to:
manji urbani areali u ruralnom okruženju nastali su lokalnom koncentracijom stanovništva i funkcija u manjim opštinskim centrima sa 5.000 do 20.000 stanovnika, kao centrima lokalne integracije, koji imaju potencijale za ubrzaniji razvoj, koji će zavisiti od mogućnosti diverzifikacije funkcija i participiranja u razvojnim procesima šireg regionalnog okruženja; ovom tipu pripadaju Lebane i Vlasotince u Jablaničkom okrugu, odnosno Bosilegrad, Bujanovac, Vladičin Han i Surdulica u Pčinjskom okrugu; određene funkcije proizvodnog i uslužnog karaktera su koncentrisane i u opštinskim centrima koji nemaju karakter urbanih naselja (Bojnik, Crna Trava, Bujanovac i Preševo), kao i ostalim manjim urbanim naseljima;
manje i veće aglomeracije gradskih naselja, svojim dejstvom počeli su da utiču na sociogeografsku transformaciju i funkcionalnu integraciju okruženja i na stvaranje manjih ili većih funkcionalno-urbanih regija i dnevnih urbanih sistema, to jest nodalnih regija, koje bi mogle da prerastu u funkcionalno-urbane areale evropskog tipa; ovoj formi pripadaju Leskovac i Vranje, čija je buduća uloga određena pozicijom u funkcionalnoj integraciji republičkog prostora; i
regionalni funkcionalno-urbani sistemi, koja imaju karakter složenijih funkcionalno-urbanih regija, nastalih kombinacijom prostorno funkcionalnih uticaja koji su uspostavljeni između regionalnih, opštinskih i subopštinskih urbanih centara i centara opština koje nemaju odlike urbanih naselja; ovoj formi pripada pre svega tripolarna aglomeracija koja se razvija na relaciji Leskovac – Bojnik, Leskovac – Vlasotince i od Leskovca na sever ka Nišu, kao i policentrična linearna aglomeracija koja se razvija na liniji Surdulica-Vladičin Han-Vranje-Bujanovac-Preševo, sa fizičko-geografskim ograničenjima koja utiču na njenu isprekidanost; funkcije navedenih regionalnih funkcionalno-urbanih sistema su u toku poslednje dve decenije u neprekidnoj recesiji; potencijalno, ove aglomeracije su nosioci budućeg ravnomernog i uravnoteženog razvoja južnog dela Srbije, uz obavezno ekonomsko restruktuiranje.
Osnovno ograničenje razvoja mreže naselja je disproporcija u ukupnom razmeštaju stanovništva i prirodnih potencijala koji se mogu aktivirati za razvoj poljoprivrede i njoj komplementarnih delatnosti. Koncentracija stanovništva, privrednih aktivnosti i javnosocijalne infrastrukture u regionalnim i subregionalnim centrima i prigradskim periurbanim naseljima na jednoj strani i demografska usitnjenost, depopulacija, saobraćajna izolovanost, nerazvijena struktura delatnosti i neadekvatna javnosocijalna infrastruktura u selima brdskoplaninskog dela na drugoj strani, ograničavajući su faktori uravnoteženog prostorno-funkcionalnog razvoja. Neadekvatna, slabo razvijena i nedovoljno kvalitetna putna mreža smanjuje dostupnost seoskih naselja opštinskom centru i njihovu međusobnu povezanost. Javnosocijalna infrastruktura u ruralnim prostorima je nerazvijena.
4.2.3. Javne službe
Potencijali za racionalniju organizaciju i povećanje kvaliteta javnih službi jesu: postojeća mreža objekata obrazovanja, zdravstva i socijalne zaštite, inicirane promene i primena koncepta integrisane brige o deci i omladini i integrisane zdravstvene i socijalne zaštite, kao i pojedini objekti kulture i fizičke kulture u regionalnim i opštinskim centrima.
U domenu predškolskog vaspitanja i obrazovanja pogodnost je primena koncepcta integrisane brige o deci (nega, socijalna i zdravstvena zaštita, vaspitanje i obrazovanje), niske cene za dnevni boravak, besplatan pripremni program godinu dana pred polazak u školu. Potencijal za razvoj pripremnog predškolskog obrazovanja za decu uzrasta 5,5,-6,5 godina jeste postojeća mreža osnovnih škola u svim opštinama i formirana mreža izdvojenih odeljenja u opštinama Medveđa, Vladičin Han, Bujanovac, Vranje, Bojnik, Surdulica i Lebane. Potencijal predstavlja racionalizacija, povećanje dostupnosti i kvaliteta nastavnog procesa postojeće decentralizovane i dispergovane mreže osnovnog obrazovanja i vaspitanja. Raspoloživi kapaciteti osnovnih škola, posebno na seoskom području, mogu da zadovolje i neke od potreba neformalnog obrazovanja (obrazovanje odraslih, doživotno obrazovanje itd). Mreža srednjih škola je racionalno organizovana, tako da gravitaciono područje škola obuhvata prosečno jednu do tri susedne opštine zavisno od programa i dostupnosti škola. Mreža ustanova i objekata primarne zdravstvene zaštite i objekata u urbanim centrima i na ruralnom području je racionalno organizovana. Potencijal za povećanje dostupnosti usluga primarne zdravstvene zaštite predstavlja organizovanje mobilnih zdravstvenih ekipa koje bi, pored pružanja usluga bolesnicima, imale edukativnu i preventivnu funkciju. Pored regionalnih centara, najvećim potencijalom raspolaže mreža objekata primarne i sekundarne zdravstvene zaštite u opštini Surdulica, čiji su kapaciteti i kvalitet svih objekata zadovoljavajući. Potencijal predstavlja formiranje zajedničkih mobilnih timova zdravstvene i socijalne zaštite, koje je među prvima predviđeno u opštini Surdulica. U opštinama Bojnik, Vlasotince, Lebane, Bujanovac i Surdulica započeo je proces reforme socijalne zaštite i razvoj inovativnih i alternativnih programa socijalne zaštite, naročito za decu, omladinu i stare. Jedan od tih programa su mobilne službe proširene socijalne zaštite (projekat pomoći u kući uz psihosocijalnu podršku starima, nemoćnima i invalidima) koji se realizuje u opštinama Vlasotince, Crna Trava i Surdulica. Lebane je prva opština na području Južnog pomoravlja u kojoj je u pružanje socijalne pomoći uključen nevladin sektor. Potencijal za razvoj kulture na marginalizovanim i ruralnim područjima jeste primena integrisanih programa kulture, obrazovanja, zdravstvene zaštite, sporta i dr. Rad objekata kulture na ruralnom području može se upotpuniti organizacijom mobilnih službi u sklopu ustanova kulture u urbanim centrima: mobilne biblioteke, mobilni klubovi, radionice i dr. U domenu sporta potencijal predstavljaju brojni aktivni sportski klubovi u svim opštinama i relativno razvijena mreža sportsko-rekreativnih sadržaja na području Jablaničkog okruga.
Osnovna ograničenja za razvoj i organizaciju javnih službi su: slaba saobraćajna dostupnost delova planskog područja; mala gustina nastanjenosti i neravnomeran razmeštaj korisnika javnih službi; privredna nerazvijenost najvećeg dela područja; loše stanje građevinskog fonda i opremljenosti većine objekata javnih službi na ruralnom području.
U domenu predškolskog vaspitanja i obrazovanja ne postoje organizovani oblici rada za decu sa posebnim potrebama, dok je zanemarljiv obuhvat dece romske populacije. Ni jedna opština nema organizovan specijalizovan prevoz predškolske dece i dece sa posebnim potrebama do objekata predškolskog vaspitanja i obrazovanja, iako je to zakonom utvrđena obaveza lokalnih samouprava. Mreža objekata osnovnog obrazovanja i vaspitanja omogućava visok nivo dostupnosti, ali distribucija školskog prostora ne odgovara potrebama. Postoji višak školskog prostora na seoskom području i manjak u regionalnim i opštinskim centrima i pojedinim prigradskim naseljima. Posle četvrtog razreda dolazi do najvećeg osipanja učenika u osnovnom obrazovanju, usled nepostojanja specijalizovanog i subvencioniranog prevoza učenika do osmorazrednih škola u 10 opština. U svim objektima nedostaje oprema. Većini objekata primarne zdravstvene zaštite nedostaje medicinska oprema i aparati, sanitetski materijal, terenska i sanitetska vozila. Zbog ovih problema, kao i nedovoljnog broja lekara, ne radi 6 zdravstvenih ambulanti na ruralnom području. Pružanje kvalitetne prehospitalne hitne medicinske pomoći uslovljeno je nabavkom sanitetskih vozila, a za terenski rad na ruralnom području nedostaju terenska vozila ili su postojeća amortizovana. Razvijena mreža objekata socijalne zaštite ne ostvaruje efikasnu i kvalitetnu socijalnu zaštitu stanovništva. Svim centrima za socijalni rad nedostaje prostor za rad i organizovanje novih usluga, tehnička oprema i nova terenska vozila. U pružanju usluga socijalne zaštite nisu dovoljno uključeni različiti akteri (hraniteljske porodice, nevladin i privatan sektor i dr.). Postojeći sistem institucija i službi nije obezbedio uslove za razvoj usluga koje omogućavaju da korisnici zadovoljavaju potrebe u svom neposrednom životnom okruženju na efikasan i ekonomičan način. Za razvoj kulture i mreže objekata kulture nedostaje adekvatna institucionalna, programska i finansijska podrška. Zbog toga su pojedini objekti van funkcije ili se samo povremeno koriste, naročito na ruralnom području. Mreža objekata i usluga fizičke kulture je orijentisana na sportiste i organizovanje sportskih aktivnosti. Nisu stvoreni uslovi za rekreativno bavljenje sportom, tako da ova kategorija korisnika gotovo da nema gde da zadovolji svoje potrebe, naročito u zimskom periodu.
4.3. Ekonomski razvoj i turizam
4.3.1.Ekonomski razvoj
Osnovni potencijali za razvoj privrede su: prirodni resursi za razvoj poljoprivrede i prehrambene industrije, vodoprivrede i transporta, prirodne vrednosti i uslovi za razvoj određenih vidova turizma, pre svega planinskog, banjskog i eko-turizma. Najveći potencijal ima dalji razvoj malih i srednjih preduzeća, postojećih uspešnih firmi (različitih delatnosti) kao i proširivanje i infrastrukturno opremanje industrijskih zona od regionalnog značaja (kao što je planirana industrijska zona u Vladičinom Hanu). Neposredno okruženje – Republika Makedonija i Republika Bugarska omogućava saradnju na regionalnom i lokalnom nivou, kroz izgradnju infrastrukture, ulaganja u turizam, zaštitu prirode, prirodne i kulturne baštine, razvoj slobodnih carinskih zona i dr. Potencijali privrednog razvoja mogu se iskoristiti uz podršku intenzivnije investicione politike, čime bi se značajno doprinelo zaustavljanju negativnih demografskih trendova.
Najbitnija ograničenja za privredni razvoj su: depresirana privreda sa visokom stopom nezaposlenosti, niskim nivoom investiranja i opremljenosti, nedostupnost finansijskih sredstava i nepovoljni uslovi finansiranja; i nepovoljna demografska struktura, odliv i nedostupnost odgovarajućih kadrova. Dodatno ograničenje predstavljaju nedovoljno izgrađena i razvijena infrastruktura, neraščišćeni imovinsko-pravni odnosi (naročito za uređenje privrednih zona), nedovoljna pokrivenost područja planskom dokumentacijom, komplikovana procedura izdavanja dozvola i dr., čime se u velikoj meri smanjuje konkurentnost za privlačenje novih investicija i proširenje postojećih kapaciteta.
4.3.2.Turizam
Osnovni potencijali za razvoj turizma zasnivaju se na: povoljnom geografskom položaju, visokoplaninskom masivu Krajišta sa Vlasinom i potencijalima za planinski (zimski i letnji), jezerski i banjski-zdravstveni turizam, kao i drugih vidova turizma. Visokoplaninski masiv Krajišta sa Vlasinom (odnosno visokoplaninski masivi Besna Kobila-Vardenik i Crnook-Dukat, površine oko 178 km2 u visinskom pojasu iznad 1.500 mnv) sa srednjeplaninskim okruženjem Krajišta i Vlasine sa Vlasinskim jezerom i Čemernikom (površine oko 1.275 km2 u visinskom pojasu između 1.000-1.500 m n. v.) prednjači po mogućnostima za razvoj celogodišnjeg turizma (uz rekreativni, seoski, lovni, ekološki i neke druge specijalizovane vidove turizma) i komplementarnih privrednih aktivnosti (grad Vranje, opštine Trgovište, Bosilegrad, Surdulica, Crna Trava i Vlasotince).
Termomineralni izvori i pogodna klima i prirodne lepote omogućavaju celogodišnje korišćenje i dobru popunjenost smeštajnih kapaciteta, svrstavajući Vranjsku, Bujanovačku i Sijarinsku banju u važnija banjsko-turistička naselja u Republici Srbiji sa potencijalima za veće korišćenje geotermalne energije za akvatičke sadržaje i grejanje. Dragocenu dopunu banjskom turizmu mogu predstavljati prirodni potencijali i kulturna baština u okruženju koji integrišu nekoliko drugih vidova turizma kao što su izletnički, ekološki, vodni, kulturološki, seoski, lovni i dr.
Potencijali za izletnički, ekološki i sportsko-rekreativni turizam, pored visokoplaninskih područja su planine Kukavica i Radan. Atraktivne lokacije su akumulacije – Vlasinsko, Aleksandrovačko, Prvonek, Jovačka jezera (urvinskog porekla), Brestovac i Lisinsko jezero čiji razvojni potencijal zavisi od njihove zaštite, očuvanja i uređenja, kao i od izgradnje odgovarajuće turističke infrastrukture. Potencijal predstavljaju i brojni zatvoreni i otvoreni prostori namenjeni sportu i rekreaciju.
Kulturno-istorijska baština Južnog pomoravlja predstavlja značajan potencijal turističke ponude, među kojima se ističu: Manastir Prohor Pčinjski i arheološko nalazište Caričin grad iz VI veka.
Potencijali za tranzitni turizam su omogućeni geografskim položajem Jablaničkog i Pčinjskog okruga koga preseca infrastrukturni koridor X, to jest deonica autoputa E-75 Pečenjevce – granica Republike Makedonije.
Prirodne vrednosti i zdrava životna sredina daju preduslove za razvoj seoskog turizma, zasnovanog na gostoprimstvu i izvornosti seoskog domaćinstva, sa celogodišnjom ponudom (eko, etno, lovnih i drugih programa, proizvodnje zdrave hrane, etno-zanatskih proizvoda, sakupljanje šumskih plodova i dr.).
Za lovni i ribolovni turizam ima izuzetnih potencijala u pogledu prirodnih resursa, šumskih i vodnih bogatstava (što je posebno izraženo u opštinama Vladičin Han, Medveđa, Lebane, Bojnik, Crna Trava, Bujanovac i Bosilegrad), ali pod uslovom da se ostvari organizovan uzgoj divljači i riblje mlađi i gazdovanje lovištima i ribolovnim područjima. Raznolikost i bogatstvo plemenite i prolazne divljači (divlje svinje, srne, zečevi, lisice, jarebice, divlji golubovi i dr.) pružaju mogućnost za organizovanje kontinuiranih lovnih sezona u svim delovima godine. Potencijali za razvoj ribolovnog turizma imaju Vlasinsko jezero (koje je bogato grgečom, klenom, somovima, šaranima, belim amurima i pastrmkom), vodoakumulacije Prvonek, Brestovac i Lisina, kao i manja veštačka jezera u selima Oraovica i Buštranje (opština Preševo) i dr.
Raspoloživi prirodni potencijali opština Jablaničkog i Pčinjskog okruga ukazuju na neuporedivo veće mogućnosti od dosadašnjeg. Potencijali za razvoj turizma su podržani inicijativama za uspostavljanje preko-graničnog regionalnog turizma (sa Bugarskom i Makedonijom), kao i međunarodnim donacijama koje se delom odnose i na projekte poboljšanja turističke ponude. S obzirom na potencijale razvoja turizma, pored dosad aktiviranog kompleksa turističke ponude (Vlasinsko jezero, banje i gradovi sa neposrednim okruženjem) postoji opravdanost formiranja novih turističkih kompleksa koji će predstavljati zasebne turističke destinacije, sa originalnom ponudom u prostoru, i dopunu banjskom, gradskom i drugim postojećim vidovima turizma.
Ograničenja razvoja turizma su: nedovoljna zastupljenost smeštajnih kategorija komercijalnog karaktera; nepovoljno funkcionalno i tehničko stanje većine smeštajnih kapaciteta; nedovoljna zastupljenost sadržaja celogodišnje turističko-rekreativne ponude u prostoru; nedovoljna iskorišćenost vikendica i praznih porodičnih kuća u funkciju turizma; nedovoljno je razvijena komunalna i turistička infrastruktura kao osnova za aktiviranje novih turističkih kompleksa i punktova u prostoru; nedovoljna uređenost pratećih sadržaja puteva sa objektima za potrebe turista (informativno-turističkim punktovima, turističkom signalizacijom i dr.); nekompletan turističko informacioni sistem opština/gradova Jablaničkog i Pčinjskog okruga u pogledu promocije turizma kao i registracije, kategorizacije i kontrole objekata u funkciji turizma; sporo odvijanje procesa privatizacije u oblasti turizma i ugostiteljstva; nedostatak i nizak nivo obučenosti kadra u turističkom menadžmentu i marketingu; pojave nemarnog odnosa prema prirodnoj sredini koje ugrožavaju turistički imidž (divlje deponije pored puteva i reka, neuređen predeo, arhitektonski zagađen prostor) i dr. Takođe, na području opština Jablaničkog i Pčinjskog okruga, kao u ostalom i na većem delu područja Republike Srbije, nije izvršeno usklađivanje sa klasifikacijom i kategorizacijom smeštajnih objekata prema turističkom zakonodavstvu EU, kao ni prilagođavanje novim trendovima turističke tražnje koji zahtevaju selektivni turizam i specijalizovne smeštajne kapacitete. Ograničenje za razvoj turizma može biti i konkurencija turističkih destinacija u regionalnom i međunarodnom okruženju, nastavak sporog odvijanja procesa privatizacije i priliva investicija u turizmu, kao i druge nepovoljne okolnosti (ekonomska kriza i sl.) koje negativno utiču na turistička kretanja.
4.4. Infrastrukturni sistemi
4.4.1. Saobraćaj
Ključni potencijal za povećanje kvaliteta dostupnosti Južnog pomoravlja i saobraćajnih veza sa okruženjem predstavlja povoljan geografsko-saobraćajni položaj u odnosu na glavnu razvojnu osovinu i saobraćajni koridor Srbije (posebno autoput E-75 i prugu E-85) i veće gradove (posebno Niš i Skoplje), mogućnost povezivanja na koridor IV (preko Bugarske), postojeći granični prelazi „Preševo – Tabanovci”, „Klenike – Prohor Pčinjski – Makedonija/Kumanovo”, „Strezimirovci” i „Ribarci”, kao i planirani granični prelazi. Potencijal za razvoj i prostornu integraciju područja predstavljaju završetak neprohodnih deonica i izgradnja novih puteva II reda i opštinskih puteva.
Mreža državnih puteva II reda i opštinskih puteva, koja je u funkciji povezivanja sa putevima I reda, naseljima međusobno i sa sadržajima buduće turističke ponude u prostoru je pretežno slabog kvaliteta i nekompletna.
Rekonstrukcijom postojeće železničke pruge i razvojem pruge za velike brzine (sa stanicom na granici sa Republikom Makedonijom) predviđeno je poboljšanje konkurentske sposobnosti železničkog u odnosu na druge vidove saobraćaja, poboljšanje efikasnosti, bezbednosti i ekonomičnosti saobraćaja, te očuvanje životne sredine.
Ograničenja u pogledu razvoja saobraćaja su: topografska, kako zbog visokih prevoja, tako i zbog ispresecanosti terena bočnim dolinama; i tehno-ekonomska, zbog znatnih troškova finansiranja izgradnje, rekonstrukcije i održavanja puteva. Perifernom položaju Regiona u celini doprinosi i mali broj graničnih prelaza, posebno sa Republikom Makedonijom.
4.4.2. Vodoprivreda
Potencijali razvoja vodoprivredne infrastrukture su: mogućnost fazne realizacije višenamenskih vodoakumulacija i integralnih regionalnih sistema vodosnabdevanja i odvođenja otpadnih voda; hidropotencijali za proizvodnju elektroenergije (HE sistem Vlasina i potencijalne lokacije za realizaciju malih hidrocentrala); mogućnost realizacije manjih sistemima za navodnjavanje plantažnih i povrtarskih kultura, posebno u uslovima intenzivne obrade u plastenicima (primenom metoda „kap po kap”) i dr.
Razvoj vodoprivredne ifrastrukture na području Prostornog plana odvija se u vrlo napregnutim uslovima, sa brojnim elementima koji ga svrstavaju u najsloženije sisteme vodoprivredne infrastrukture u Republici Srbiji.
Najvažnija ograničenja su sledeća: veoma sužene mogućnosti za realizaciju planiranih vodoakumulacija zbog topografskih, urbanog rasplinjavanja i drugih okolnosti, a posebno zbog nisko položenih komunikacija u rečnim dolinama, što znatno relativizira i onako oskudne vodne resurse; jako osetljiva lokalna izvorišta vodosnabdevanja naselja, najčešće iz rečnih aluviona ili rečnih tokova, ugrožena u periodima malih voda, u pogledu količine i kvaliteta; otežani uslovi za razvoj industrija koje troše veće količine vode za tehnološke potrebe, kao i vrlo teški uslovi za zaštitu kvaliteta voda; loša sanitacija naselja, što ekološki degradira vodotoke i izvorišta u aluvionima; nepovoljni režimi velikih voda (brze koncentracije povodnja, sa velikim ekstremnim vrednostima), što zahteva da se zaštita od poplava ostvaruje sprovođenjem hidrotehničkih i organizacionih mera; ne postoje uslovi za realizaciju velikih sistema za navodnjavanje; otežana zaštita vodenih i priobalnih ekosistema zbog neravnomernih protoka u rekama; nedovoljna sredstva i otežani uslovi za finansiranje vodoprivredne infrastrukture (posebno kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda naselja); neplanska gradnja koja ozbiljno ugrožava planirane hidrotehničke objekte (mesta potencijalnih vodoakumulacija, izvorišta podzemnih voda, regulaciju vodotoka) i kvalitet voda.
4.4.3. Energetika
Potencijal u elektroenergetskoj infrastrukturi predstavljaju mogućnosti za racionalizaciju potrošnje, povećanje energetske efikasnosti i smanjenje gubitaka u prenosu i distribuciji elektroenergije i korišćenju obnovljivih izvora energije (u daljem tekstu: OIE). Započeta je izgradnja najznačajnijeg elektroenergetskog objekta na planskom području, interkonektivnog DV 400 kV između TS „Niš 2” i granice Republike Makedonije (odnosno TS „Skoplje 5”) kojim se povećava kapacitet prenosa sa 470 na 720 MW. Koncept rešenja trase ovog DV zasnovan je na optimizaciji investicionih i dugoročnih elektroenergetskih efekata na prenosnom i distributivnom nivou, koji jednovremeno obezbeđuju: uključivanje elektroenergetskog sistema Srbije u međunarodnu interkonektivnu mrežu (kao neposrednog učesnika u razmeni/tržištu) i veću sigurnost rada nacionalnih elektroenergetskih sistema na području Balkana i jugoistočne Evrope (posebno Srbije, Albanije, Grčke i Makedonije).
Elektroenergetska mreža i objekti na distributivnom nivou nisu odgovarajućeg kvaliteta i kvantiteta. Neravnomerno su razvijeni, posebno na brdsko-planinskom području, tako da predstavljaju ograničenje za planirani razvoj naselja i sadržaja turističke ponude, naročito zbog jednostranog napajanja koja ne zadovoljava kriterijum sigurnosti.
Za realizaciju snabdevanja prirodnim gasom trenutno ne postoje tehničke mogućnosti. Razvoj i održavanje sistema toplifikacije u opštinskim centrima ograničava težak ekonomski položaj nadležnih javnih preduzeća (neekonomska cena toplotne energije i nizak stepen naplate usluga), dotrajalost mreže, nizak stepen automatizacije i energetske efikasnosti.
4.4.4. Telekomunikacije i pošte
Osnovni potencijal razvoja telekomunikacija jeste kvalitetna magistralna mreža optičkih kablova koja se pruža po osovini sever-jug, duž koridora H. Svi opštinski centri su dobro povezani što omogućava dalje širenje mreže optičkih kablova ka opštinskim subcentrima i centrima zajednica naselja. Ovakva mreža je potencijal za razvoj kako RR sistema, tako i internet mreže.
Glavno ograničenje razvoja telekomunikacija predstavlja slaba razvijenost mreže na ruralnom području, posebno u brdsko-planinskim i perifernim delovima područja Prostornog plana.
4.4.5. Komunalna infrastruktura
Potencijali za razvoj komunalne opremljenosti, se ogledaju prvenstveno u: novoizgrađenoj regionalnoj sanitarnoj deponiji na teritoriji opštine Leskovac (Željkovac), koja vrši prihvatanje komunalnog otpada sa teritorije šest opština Jablaničkog okruga; sanitarnoj deponiji komunalnog otpada na teritoriji opštine Vranje (Meteris 2) sa mogućnošću otvaranja nove regionalne sanitarne deponije u neposrednoj blizini (koja bi vršila prihvatanje komunalnog otpada sa teritorije sedam opština Pčinjskog okruga); postojanju lokalne deponije na teritoriji opštine Bojnik za odlaganje opasnog otpada; formiranim stočnim grobljima na teritorijama skoro svih opština Južnog pomoravlja; u većoj ili manjoj meri opremljenim i uređenim zelenim pijacama skoro svih opština Južnog pomoravlja; i dr.
Ograničenja se manifestuju usled: tendencije deponovanja otpada na starim gradskim i opštinskim deponijama, koje su u procesu zatvaranja; neregulisanog pitanja deponovanja otpada iz ruralnih sredina; nepostojanja sistema reciklaže; nepostojanja odgovarajuće deponije za odlaganje isključivo opasnih otpadnih materija (najbliže skladište na regionalnom nivou planirano na teritoriji grada Niša); nezadovoljavajućeg načina održavanja grobalja, neregulisanih nadležnosti javnog sektora za seoska groblja kao i malih kapaciteta grobalja; potreba za proširenjem stočnih grobalja; nezadovoljavajućih higijenskih uslova pijaca (zelenih i stočnih); i dr.
4.5. Zaštita prostora
4.5.1. Životna sredina i prirodne vrednosti
Glavni potencijali u pogledu parametara životne sredine (vazduh, voda zemljište, kvalitet života i dr.) ogledaju se u sledećem: 1) kvalitet vazduha (osim na području naselja Vranje i Leskovac i užoj zoni koridora autoputa) može se svrstati u zadovoljavajući, a u pojedinim opštinama (Trgovište, Bosilegrad, Vlasotince) kao izuzetno povoljan za život stanovništva i razvoj turizma; do sada korektno sprovođen monitoring kvaliteta vazduha u pojedinim opštinama (Vranje i Leskovac) uz mogućnost konkurisanja kod pristupnih fondova Evropske unije za uspostavljanje integralnog monitoringa kvaliteta vazduha i u drugim opštinama; 2) očuvan kvalitet izvorišta voda u brdsko-planinskim područjima i mogućnost korišćenja geotermalnih izvora; 3) uglavnom zadovoljavajući kvalitet zemljišta i velike površine pod šumama; 4) kvalitet životne sredine može se smatrati uslovno povoljnim na većem delu područja Prostornog plana, jer sem pojedinačnih tačkastih i linijskih izvora zagađivanja (industrija, saobraćajni koridori, jonizujuće zračenje), stanovništvo nije izloženo većem zagađenju; 5) porast ekološke svesti građana, nevladinih organizacija u domenu zaštite; i dr.
Za afirmaciju zaštite i očuvanje kvaliteta životne sredine i održivog razvoja, potencijal predstavljaju prirodne vrednosti (zaštićena prirodna područja i bogata flora i fauna, hidrološke pojave, posebno termomineralne vode i dr). Potencijal predstavljaju i područja sa prirodnim vrednostima koja će biti upisana u listu Ramsarskih područja (deo područja Vlasine), značajnih ornitoloških područja (IBA-Important Bird Areas), listu međunarodno značajnih biljnih područja-IPA (Important plant areas) i EMERALD područja.
Osnovna ograničenja u pogledu kvaliteta životne sredine i prirodnih vrednosti su: nepostojanje integralnog monitoringa (posebno zona jonizujućeg zračenja, infrastrkturnih koridora, koridora, kvaliteta voda u rekama i izliva otpadnih voda, SEVESO i drugih industrijskih postrojenja) i nedostatak lokalnih ekoloških akcionih planova; infrastrukturna neopremljenost (posebno sistema za vodosnabdevanje i prečišćavanje otpadnih voda); deponovanje komunalnog otpada u seoskim sredinama, koritima reka i dr.; nepostojanje relevantne planske i projektne dokumentacije što doprinosi degradaciji prostora i korišćenju pojedinih resursa preko granica obnovljivosti; ekonomska nerazvijenosti i nizak kvalitet životnog standarda u pojedinim opštinama; i dr.
4.5.2. Nepokretna kulturna dobra
Područje raspolaže velikim brojem NKD, od izuzetnog (Prohor Pčinjski, Caričin grad) i velikog značaja (14), tako i proglašenih i evidentiranih dobara (oko 70), koja predstavljaju potencijal za afirmaciju ovog područja kao turističke destinacije. Specifičan potencijal predstavljaju sačuvane ambijentalne celine, arhitektura arhaičnih sela i objekti narodnog graditeljstva od autohtonog materijala (stambene zgrade, privredni objekti vodenica, seoske crkave i dr.) u planinskim selima, od kojih se mogu formirati etnoparkovi.
Ograničenja predstavljaju: nedovoljna valorizacija i prezentacija NKD; nezadovoljavajuća uređenost vangradskih dobara (naročito arheoloških nalazišta, crkava i seoskog etno nasleđa u zabačenim planinskim selima).
5. Sintezna swot analiza
Na osnovu analize osnovnih potencijala i ograničenja razvoja, sagledavanja koncepcije regionalnog prostornog razvoja i trendova u okruženju, izdvojene su osnovne snage, slabosti, mogućnosti i pretnje budućem razvoju ovog regiona (Tabela I-15).
Osnovni potencijali Regiona Južnog pomoravlja su:
Značajan geostrateški položaj koji se ogleda, pre svega, u povezivanju severnog i južnog dela Balkanskog poluostrva u čemu koridor X predstavlja osovinu interregionalnog transporta. Koridor X povezuje područje Prostornog plana sa Nišom i Beogradom ka severu, te Skopljem ka jugu. Šire posmatrano, ovaj pravac sa svojim kracima i vezama sa drugim koridorima i magistralnim pravcima obezbeđuje kontakte sa značajnim centrima u okruženju (Sofijom, Solunom i Prištinom). Saobraćajne I reda veze između okružnih, regionalnih i opštinskih centara, kao i energetska i komunikaciona infrastruktura su uglavnom dobro razvijene.
Značajni prirodni resursi: poljoprivredno zemljište (posebno za povrtarsku i voćarsko-vinogradarsku proizvodnju i pašnjačko stočarenje), geotermalni i mineralni izvori, hidropotencijali, šume (posebno prerada drveta, sakupljanja šumskih plodova i dr.), mineralne sirovine (posebno metalične – olovo, cink, plemeniti metali, molibden i dr., i nemetalične – opekarske sirovine, gline, građevinski kamen, šljunak i dr.).
Relativno je povoljna obrazovna struktura stanovništva u regionalnim i opštinskim centrima. Jeftina radna snaga predstavlja značajnu komparativnu prednost, zajedno sa privatnim sektorom, malim i srednjim preduzećima u razvoju i regionalnim karakterom i značajem više većih uspešnih firmi.
Povoljni prirodni uslovi, bogato kulturno-istorijsko nasleđe i multikulturalnost omogućuju razvoj celogodišnjeg turizma (planinskog, tranzitnog, banjskog, vodnog, seoskog, manifestacionog i dr), u novoj destinaciji na turističkom tržištu, kao važnog pokretača privrednog razvoja i rešavanja ostalih razvojnih problema, posebno u pograničnim delovima Regiona.
Iskustva u sprovođenju projekata na okružnom/regionalnom i lokalnom nivou koji se finansiraju posredstvom lokalne samouprave, u okviru međunarodnih programa i donacija razvoja lokalne infrastrukture (EU, USAID, UNDP i dr).
Osnovna ograničenja Regiona Južnog pomoravlja su:
Periferan geografski položaj u odnosu na ostatak Republike dodatno je potenciran lošim stanjem lokalne infrastrukture, posebno puteva, kao i nedovoljnim brojem graničnih prelaza, ka Republici Bugarskoj i Republici Makedoniji.
Kompleksna situacija koja je prouzrokovana nerešenim statusom Autonomne pokrajine Kosova i Metohije, što je posebno izraženo u pojasu KZB na teritoriji opština Medveđa, Vranje, Bujanovac i Preševo.
Nepovoljni vodni režimi, koje karakteriše veoma izražena vremenska neravnomernost protoka (sa velikim razlikama između velikih i malih voda, odnosno sa bujičnim povodnjima i sve dužim i nepovoljnijim malovodnim periodima) su u sve većem neskladu sa brzim rastom potrošnje vode koja sve teže može da se podmiruje iz lokalnih izvorišta.
Nepovoljno je stanje hidromeliracionih sistema u odnosu na potrebe poljoprivredne proizvodnje za navodnjavanjem u kritičnim vegetativnim periodima. Visok je udeo napuštenog poljoprivrednog zemljišta, dok usitnjeni posedi onemogućavaju efikasnu primenu mehanizacije.
Pojave snažne erozije, sa čestim klizištima, poplavama, odronima i drugim nepogodama, značajno ugrožavaju infrastrukturu. Zapažena je i značajna seizmička aktivnost.
Loša demografska situacija sa negativnim prirodnim priraštajem stanovništva u većini opština pogoršava se u kombinaciji sa negativnim bilansom migracija. Trend smanjivanja broja stanovnika izražen je naročito u seoskim područjima i pograničnim oblastima. Izraženi emigracioni procesi, prouzrokovani pretežno ekonomskim razlozima, doprineli su koncentraciji populacije u okružnim/regionalnim i opštinskim centrima.
Ekonomski nedovoljno razvijeno područje (10 od ukupno 13 opština spada u najnerazvijenije opštine u Republici Srbiji) ima niži nivo stranih tehnoloških ulaganja u poređenju sa drugim delovima Republike i problem zaostajanja industrijskih pogona, nedovoljne regionalne saradnje preduzeća i nedostatak kvalifikovane radne snage u visoko tehnološkim granama industrije.
Tabela I-14: Sintezna SWOT analiza
SNAGE (postojeće) SLABOSTI (unutrašnje) Poljoprivredno zemljište – plodno zemljište za različitu poljoprivrednu proizvodnju (povrtarstvo, voćarstvo-vinogradarstvo, ratarstvo, stočarstvo) – lokalna tradicija u poljoprivredi, posebno povrtarstvu i pašnjačkom stočarenju.Šumsko bogatstvo, posebno u zaštićenim područjima – Predelu izuzetnih odlika „Vlasina” i Predelu izuzetnih odlika „Dolina Pčinje”, kao i na planinskim područjima planiranim za zaštitu – Radan, Babička gora i Kruševica, Ostrozub, Kukavica, Vardenik, Besna kobila, Dukat i dr.Vodni resursi, posebno po obodu sliva Južne Morave – Vlasine-Vrle-Božice (na kojima je realizovan HS „Vlasina”), Banjske reke sa akumulacijom „Prvonek”, Pčinje sa planiranom akumulacijom „Prohor”, Veternice, Jablanice, Puste reke i dr.Bogatstvo mineralnih sirovina – nalazišta metaličnih (olovo, cink, plemeniti metali, molibden i dr.) i nemetaličnih sirovina (opekarske sirovine, gline, građevinski kamen i dr.).Bogatstvo geotermalnih i mineralnih izvora – posebno Vranjske banje.Specifične klimatske odlike – područja sa župskom klimom i područja sa planinskom klimom, područja dobro očuvane životne sredine, sa smanjenim antropogenim uticajem na kvalitet životne sredine.Postojeća ekonomska infrastruktura – pored putne infrastrukture u koridoru X, postojeće i potencijalne industrijske zone od regionalnog značaja, posebno u Vladičinom Hanu.Postojeći saobraćajni koridori – putni: deonica autoputa E-75 Niš-granica Republike Makedonije; više deonica puteva prvog reda (broj 1 od Pečenjevca do granice Republike Makedonije, broj 9 Priština-Pirot na deonici od Mutivode do Svođa, broj 1.13 od Vladičinog Hana do Strazimirovca, broj 25.3 od Končulja do Bujanovca, broj 25.2 od granice Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija do Preševa/autoputa E-75); – železnički: koridor pruge E-85 Niš-Preševo-granica sa Republikom Makedonijom. Turistički centri i punktovi za: stacionarni turizam sa celogodišnjim vidovima ponude u prostoru – planinski turizam (Krajište i Vlasina); banjski turizam (Vranjska banja, Bujanovačka banja, Sijerinska banja); tranzitni, gradski, kulturni, manifestacioni, izletnički, lovni, ribolovni, sportsko-rekreativni i drugi vidovi turizma.Zaštićena prirodna i nepokretna kulturna dobra kao faktor razvoja turizma i uključivanja lokalnog stanovištva u aktivnosti na zaštiti i prezentaciji nasleđa. Nedovoljna iskorišćenost najvažnijih potencijala, posebno mogućnosti infrastrukturnog koridora X za razvoj privrede, kao i prirodnih resursa za razvoj turizma.Demografsko pražnjenje i pogoršana starosna struktura stanovništva – posebno seoskih naselja u pograničnim oblastima.Veliki broj naselja ruralnog karaktera zahvaćenih procesom depopulacije, što otežava njihovo infrastrukturno opremanje, podsticanje razvoja i oživljavanje.Ekonomsko zaostajanje, posebno smanjena investiciona aktivnost, usporen proces restrukturiranja privrede i izražena nezaposlenost kao posledica lošeg poslovanja postojećih privrednih kapaciteta, kao i nedostatka investicija u otvaranje novih privrednih kapaciteta.Niska budžetska sredstva lokalnih zajednica, kao rezultat izraženih teškoća u privredi i nepostojanja svojine jedinice lokalnih samouprava, kao i odlivanje resursnih renti – koje se formiraju po osnovu korišćenja prirodnih dobara i resursa od javnog interesa.Nedovoljna razvijenost primarnih prerađivačkih kapaciteta, kao i kapaciteta male privrede, posebno u ruralnim delovima i nedostatak uređenih lokacija za razvoj, posebno MSP, neopremljenost planinskih područja, neposrednog okruženja koridora autoputa i dr. za potrebe turizma.Nepovoljni vodni režimi, sa izraženom vremenskom neravnomernošću protoka, i nedovoljna snabdevenost vodom naselja iz lokalnih izvorišta; nedovoljna izgrađenost i nepostojanje sistema odvođenja otpadnih voda kao i tretmana otpadnih voda; nedovoljna zaštićenost vodnih resursa od zagađivanja.Nedovoljna izgrađenost saobraćajne mreže i slabiji kvalitet puteva II reda i lokalnih puteva; nedovoljno održavanje putne mreže.Telekomunikaciona i elektroenergetska infrastruktura, na lokalnom nivou, uglavnom nezadovoljavajućeg kvaliteta i kapaciteta.Zanemarljivo korišćenje obnovljivih izvora energije, posebno geotermalne energije, biomase i malih hidroelektrana, uz izraženu energetsku neefikasnost u privredi i domaćinstvima.Problemi životne sredine zbog niskog nivoa razvijenosti komunalnih usluga, a posebno zbog nefunkcionisanja sistema upravljanja otpadom; zagađivanja rečnih tokova, pojava erozije i dr.Nedostatak sredstava i investicija za ulaganje u razvoj i u zaštitu životne sredine.Neadekvatna prezentacija turističkih atrakcija, nedovoljan broj stacionarnih kapaciteta i nerazvijena turističko-rekreativna ponuda u prostoru. MOGUĆNOSTI (razvojni potencijali) PRETNjE (razvoju) Povoljan geostrateški položaj.Završetak izgradnje deonice autoputa E-75.Rast interesa tržišta za turističkim destinacijama (Vlasina, Besna Kobila, Vranjska banja i dr.), razvoj poljoprivrede (povrtarstva, pašnjačkog stočarenja i dr.) i uspešnih firmi uz klastersko udruživanje.Mogućnost poboljšanja tranzitnog značaja i povezivanja evropskih koridora IV i X preko Regiona Južnog pomoravlja. Poljoprivredno-ekološki potencijal područja sa svim uslovima za proizvodnju „zdrave hrane” i organizovanje mini – prerađivačkih kapaciteta i sticanje karakterističnog obeležja „brenda” za specifične proizvode (povrće i voće, meso i mesne prerađevine, i dr.); Šumski potencijal i proizvodnja drvne mase, koja može da se iskoristi za razvoj malih kapaciteta – proizvodnih i pratećih uslužnih delatnosti, uz ispunjavanje ekoloških kriterijuma u skladu sa propisima za zaštitu životne sredine.Mogućnosti razvoja regionalnih vodoprivrednih sistema.Potencijal dijaspore za različite vidove uključivanja u privredni razvoj i unapređenje životne sredine (prenos znanja i tehnologija, ulaganje u otvaranje novih kapaciteta, uključivanje u izgradnju turističke infrastrukture i sl.).Jačanje partnerstva na međuopštinskom, međuregionalnom, prekograničnom nivou i međudržavnom nivou i zajedničkog nastupa na tržištu – formiranje asocijacija proizvođača i privrednih klastera.Formiranje novih industrijskih zona i obezbeđenje i infrastrukturno opremanje lokacija za razvoj MSP, turističkih kapaciteta i drugih delatnosti.Stvaranje novih sistema za upravljanje razvojem, formiranje institucija, kadrova, formiranje namenskih fondova – a posebno stvaranje menadžerskog kadra u cilju programiranja i praćenja razvoja. Nastavljanje demografskog pražnjenja i procesa starenja stanovništva, posebno na ruralnom području, što može dovesti do nestajanja pojedinih naselja; Nedovoljna međuregionalna, prekogranična i međunarodna saradnja u cilju osnaživanja perifernih i slabo razvijenih regiona, očuvanja prirodnih resursa i održivog razvoja, posebno korišćenja potencijala infrastrukturnog koridora, planinskih područja, vodakumulacija i dr. (razvoj turizma, zaštita prirode i dr.).Sporo restrukturiranje preduzeća, posebno nekadašnjih velikih privrednih preduzeća, uz pojedine negativne efekte dosadašnje privatizacije;Zadržavanje postojećeg sistema upravljanja dobrima od javnog interesa – ubiranja i raspodele “resursnih renti“ (vodne, šumske, mineralne), i nerešavanje pitanja stimulacija i kompenzacija na područjima na kojima se uspostavljaju različiti režimi zaštite koji mogu predstavljati „ograničavajući faktor” za razvoj lokalnih zajednica.Neadekvatan odnos prema prirodnom i kulturno-istorijskom nasleđu, njihovim „stavljanjem”u funkciju turističkog motiva i ugrožavanjem bespravnom gradnjom;Neadekvatan razvoj saobraćajne, energetske, vodoprivredne, telekomunikacione, socijalne infrastrukture, javnih službi i servisa. Nedostatak planske i projektne dokumentacije za korišćenje domaćih i stranih namenskih fondova;Nedovoljno efikasan sistem organizacije upravljanja, finansiranja i monitoringa razvoja, zaštite i uređenja prostora.
II PRINCIPI, CILjEVI I OPŠTA KONCEPCIJA REGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA
1. Vizija i principi regionalnog prostornog razvoja
Vizija prostornog razvoja Južnog pomoravlja je da bude ravnomernije regionalno razvijeno, konkurentnije i integrisanije sa okruženjem (susednim funkcionalnim područjima južne, istočne i centralne Srbije, kao i sa susednim pograničnim opštinama i regionima u Republici Bugarskoj i Republici Makedoniji), energetski efikasnije i atraktivno za investiranje. To podrazumeva aktiviranje i mobilisanje teritorijalnog kapitala, održivo korišćenje prirodnih i stvorenih resursa, dugoročnu obnovu i razvoj ljudskih resursa, saobraćajnu pristupačnost i povezanost prema Koridoru X, kao i infrastrukturnu opremljenost, razvoj privrede i institucija, zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa, kao faktora razvoja i zaštitu životne sredine.
Region Južnog pomoravlja raspolaže značajnim, ali nedovoljno aktiviranim prirodnim potencijalima i teritorijalnim kapitalom. Osnovni principi prostornog razvoja Južnog pomoravlja su:
unapređenje teritorijalne kohezije;
održiva životna sredina;
zaštita, uređenje i održivo korišćeno prirodnog i kulturnog nasleđa;
prostorno-funkcionalna integrisanost i transgranično povezivanje sa okruženjem;
povećanje konkurentnosti i efikasnosti;
policentrični teritorijalni razvoj (posebno jačanje veze sela i gradskih naselja);
unapređenje saobraćajne pristupačnosti, infrastrukturne opremljenosti i dostupnosti informacijama i znanju;
razvoj kulturnog i regionalnog identiteta;
princip subsidijarnosti i javno-privatnog partnerstva;
princip veće transparentnosti u donošenju odluka;
permanentna edukacija građana i administracije i učešće javnosti u odlučivanju; i
zaštita javnog interesa, javnih dobara i dobara u opštoj upotrebi.
2. Opšti ciljevi regionalnog prostornog razvoja
Opšti ciljevi razvoja i uređenja prostora područja Jablaničkog i Pčinjskog okruga jesu:
odgovorno upravljanje razvojem, uređenjem i zaštitom prostora u skladu sa realnim potencijalima i ograničenjima prirodnih i stvorenih vrednosti i dugoročnim potrebama ekonomskog i socijalnog razvoja; i
unapređenje kvaliteta života i stvaranje uslova za demografsku obnovu, zadržavanje i podsticanje naseljavanja i povratka stanovništva, posebno u ekonomski zaostale ruralne predele i centre sa značajnim prirodnim potencijalima, investiranjem u izgradnju, obnavljanje i održavanje infrastrukture, javnih službi i usluga, očuvanjem i unapređenjem prirodnog i kulturnog nasleđa, razvojem malih i srednjih preduzeća, turizma i drugih ekonomski isplativih i statusno privlačnih aktivnosti;
uravnotežen razvoj na intraregionalnom i interregionalnom nivou, podsticanje razvoja i povećanje dostupnosti planinskih i perifernih područja i iniciranje transgraničnih programa za prigranična područja.
Ostvarenje ovih ciljeva postićiće se:
mobiliziranjem teritorijalnog kapaciteta područja, polazeći od prioritetnih planskih rešenja i aktivnosti i konkurisanja regiona i opština za korišćenje instrumenata za predpristupnu podršku Evropske unije (IPA instrument for pre-accession assistance) ili republičkih sredstva za podsticanje razvoja najnerazvijenijih lokalnih zajednica (kao što su izgradnja regionalne i lokalne infrastrukture, profitabilnih privrednih pogona, uređenje površina za potrebe industrijskih kompleksa i privrednih zona-stvaranja stimulativnog poslovnog oruženja i dr.);
zaštitom životne sredine, odnosno:
zaustavljanjem degradacije prirodnih resursa i dobara i neracionalnog korišćenja prostora;
zaštitom poljoprivrednog i šumskog zemljišta od neplanskog širenja izgradnje u dolinsko-kotlinskim područjima, rubnim zonama gradova i većih urbanih naselja i infrastrukturnim koridorima, i sl.;
zaštitom poljoprivrednog zemljišta od degradacije pašnjaka, kao i gubljenje iz poljoprivredne proizvodnje značajnih površina poljoprivrednog zemljišta i sl;
usklađivanjem organizacije, uređenja i korišćenja prostora sa potrebama zaštite teritorije, stanovništva, aktivnosti, prirodnih i stvorenih resursa od elementarnih nepogoda;
dispergovano-koncentrisanim modelom razvoja, odnosno ravnomernijim regionalnim razvojem i razmeštajem stanovništva, privrednih i drugih aktivnosti, što zahteva: a) usporavanje koncentracije stanovništva i aktivnosti u područjima intezivnog razvoja (infrastrukturnog koridora X) i podsticanje disperzije manjih i srednjih prerađivačkih kapaciteta, zasnovanih pretežno na sirovinskoj bazi područja, gde god to resursi, tehnologije i lokacije dozvoljavaju; b) jačanje regionalnih funkcija Leskovca i Vranja i decentralizacija ostalih funkcija u opštinske centre i mikrorazvojne centre na ruralnom području kako bi se smanjila dominacija makroregionalnih centara u širem okruženju na regionalne, regionalnih centara u odnosu na opštinske i opštinskih centara u odnosu na ruralna naselja, i podstakao razvoj mikrorazvojnih centara kao nosioca socio-ekonomskog razvoja zajednica ruralnih naselja; c) koncentraciju polova razvoja u okviru industrijskih kompleksa i privrednih zona, marketinga i informatičkih službi u regionalnim i opštinskim centrima, odnosno razvoj programa i projekata čistih tehnologija (u oblasti prerađivačke industrije, turizma, poljoprivrede, zanatstva i dr.) pretežno na seoskom području, vodeći se principima tehnološke povezanosti, ekonomske opravdanosti i ekološke podobnosti.
ublažavanjem i sprečavanjem depopulacije i poboljšanjem starosne strukture stanovništva merama ekonomske, socijalne i drugih politika i realizacijom rešenja Prostornog plana kojima se utiče na ekonomski prosperitet i brži razvoj sela, jačanje ekonomske pozicije poljoprivrede i poljoprivrednih proizvođača, razvoj infrastrukturnog i podizanje komunalnog i javnog standarda u opštinskim i mikrorazvojnim centrima;
prilagođavanjem privrednog razvoja tržišnim uslovima privređivanja, povećanjem inovacija i efikasnosti, većom podrškom preduzetništvu, integraciji i prilagođavanju proizvodnih programa zahtevima tržišta; i dr.
3. Ciljevi razvoja po tematskim oblastima
3.1. Poljoprivreda
Osnovni dugoročni cilj u oblasti zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta regiona Južnog pomoravlja jeste očuvanje i unapređivanje lokalnih resursa za proizvodnju kvalitetnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, uporedo sa kontinuiranim poboljšavanjem materijalnih i socijalnih uslova življenja na selu, s jedne strane, i negovanjem i promovisanjem prirodne heterogenosti, kulturno-istorijskog identiteta i drugih prirodnih i stvorenih vrednosti ruralnog prostora, s druge. S tim u skladu, postavljaju se sledeći posebni ciljevi:
uskladiti način korišćenja poljoprivrednog zemljišta s prirodnim pogodnostima i ograničenjima, u okvirima politike integralnog upravljanja prirodnim resursima;
intenzivirati i unaprediti primarnu poljoprivrednu proizvodnju, preradu, ponudu i plasman visoko kvalitetnih lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;
promovisati multifunkcionalnu porodičnu poljoprivredu u sklopu podrške polarizaciji agrarne strukture i diverzifikaciji ekonomskih aktivnosti u ruralnim oblastima, radi poboljšanja materijalnog i društvenog statusa seoskog stanovništva, prema modelu integralnog ruralnog razvoja;
obezbediti demografski opstanak i ekonomski prosperitet porodičnih gazdinstava u planinskim predelima i na drugim terenima s prirodnim ograničenjima za vođenje rentabilne poljoprivredne proizvodnje, punim uvažavanjem njihove uloge u očuvanju prirodnih dobara, biodiverziteta, ppedela i drugih netržišnih vrednosti ruralnog prostora;
podržati obnovu i razvoj rentabilnog planinskog stočarstva, s osloncem na ekološki bezbedno korišćenje prostranih vlasinskih i osogovskih pašnjaka, uporedo s unapređivanjem uslova stajskog smeštaja, proizvodnje stočne hrane za zimsku ishranu stoke, veterinarske zaštite i drugih kvalitativnih komponenti stočarske proizvodnje;
potpunije valorizovati mestimične agroekološke pogodnosti za proizvodnju kvalitetnog povrća, grožđa, voća i drugih poljoprivrednih proizvoda, odnosno njihovih prerađevina.
3.2. Šumarstvo i lovstvo
Osnovni ciljevi zaštite i korišćenja šuma, razvoja šumarstva i lovstva na području Južnog pomoravlja jesu:
očuvanje bioraznovrsnosti šumskih ekosistema, posebno u zaštićenim područjima;
zaštita zemljišta od vodne erozije različitog tipa;
unapređivanje zatečenog stanja povećanjem površina pod šumama i poboljšanjem šumske infrastrukture;
održivo gazdovanje ukupnim potencijalima šuma na šumskim područjima,
poboljšanje uslova staništa u lovištu i postizanje ekonomskog kapaciteta u brojnosti i odgovarajuće polne i starosne strukture glavnih vrsta divljači;
zaštita i korišćenje gajenih vrsta divljači (srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica) u skladu sa uslovima staništa u lovištima; kao i smanjenje broja predatora u lovištima;
zaštita retkih vrsta divljači i sprovođenje trajne zabrane lova za lasicu, sovu, orlove, eju i dr.
3.3. Geološki resursi
Osnovni cilj jeste održivo korišćenje geoloških resursa i povećanje proizvodnje mineralnih sirovina. Posebni ciljevi su:
obezbeđivanje novih radnih mesta u skladu sa proširenjem i kompleksnijim korišćenjem mineralnih sirovina u aktivnim i budućim rudnicima;
re-inženjering i poboljšanje tehničko-tehnološke i kadrovske opremljenosti rudnika;
primena principa BAT (Best available technology) pri rekonstrukciji postojećih i otvaranju novih proizvodnih pogona uz maksimalno poštovanje mera zaštite životne sredine;
potpunija valorizacija geološko-metalogenetskih pogodnosti u cilju određivanja rezervi i (re)aktiviranje ležišta metaličnih, nemetaličnih i drugih mineralnih sirovina, kao i eksploataciju izvorišta mineralnih i termomineralnih voda; i
ubrzanje procedure za davanje koncesija uz stimulisanje domaćih investitora da istražuju, otvaraju nove rudnike i prerađivačka preduzeća.
3.4. Stanovništvo
Sa stanovništa uravnoteženijeg razvoja, uređenja i korišćenja prostora, osnovni ciljevi demografskog razvoja su:
ravnomerniji teritorijalni razmeštaj stanovništva u policentričnom sistemu naselja;
usporavanje i zaustavljanje negativnih demografskih procesa primenom mera ekonomske i socijalne politike;
podsticanje rađanja i povratak dela stanovništva koje se, naročito od 90-ih godina prošlog veka, iselilo sa ovog područja i stimulisanje naseljavanja mladog i radnosposobnog stanovništva;
kratkoročno, prioritet predstavlja smanjenje emigracije mlađeg i visokoobrazovanog stanovništva, kao i unapređenje nezadovoljavajućeg nivoa formalnog obrazovanja odraslih radi otvaranja mogućnosti za zapošljavanje;
unapređenje kvaliteta radne snage i životnih uslova.
3.5. Mreža naselja
Osnovni ciljevi razvoja mreže naselja su:
razvoj regionalnih funkcija Leskovca i Vranja i subregionalnih funkcija Vlasotinca, Surdulice i Vladičinog Hana i intenziviranje razvojnih funkcija opštinskih centara kako bi se usporila koncentracija ekonomskih i drugih aktivnosti u najvećim urbanim centrima i podstakao ekonomski i socijalni razvoj drugih centara u mreži naselja Regiona;
kontinuirano restrukturiranje i tehnološko unapređivanje sekundarnih delatnosti u urbanim i opštinskim centrima uz istovremeni razvoj tercijarnih delatnosti i selektivnu decentralizaciju tih delatnosti u subopštinske i druge mikrorazvojne centre na ruralnom području opštine, kako bi se obezbedila komplementarnost i kompatibilnost urbane i ruralne ekonomije;
modernizacija i razvoj poljoprivrede i dopunskih aktivnosti u funkciji zadržavanja mlađeg dela kontingenta radne snage i podsticanja povratka dela nezaposlene radne snage iz urbanih i opštinskih centara na poljoprivredna gazdinstva;
poboljšanje kvaliteta mreže puteva i razvoj javnog saobraćaja kako bi se stanovništvu omogućila bolja dostupnost veza sa centrima u mreži naselja;
Usklađivanje mreža objekata i usluga javnosocijalne infrastrukture sa funkcijama centara u mreži naselja i razmeštajem korisnika;
podsticanje planske izgradnje i rekonstrukcije stambenih i drugih objekata i uređenje javnih prostora u seoskim naseljima radi poboljšanja kvaliteta života, očuvanja naselja, kulturnih predela i autentičnih vrednosti područja;
sanacija i kontrolisana izgradnja prigradskih naselja i naseobinskih celina u koridorima javnih puteva.
3.6. Javne službe
Osnovni ciljevi razvoja i organizacije javnih službi, polazeći od koncepcije socijalnih prava i podjednake dostupnosti za sve su:
razvoj održive mreže i diverzifikacija usluga javnih službi u centrima u mreži naselja na području Južnog pomoravlja u domenu predškolskog vaspitanja i obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite, kulture, fizičke kulture i sporta, javnih vlasti, informatike i dr.;
ujednačavanje dostupnosti javnih službi svim korisnicima, povećanjem kvaliteta i dostupnosti usluga, naročito na ruralnom području;
diverzifikacija i fleksibilnija organizacija mreže usluga i objekata javnih službi u javnom, privatnom i nevladinom sektoru, uz podsticanje inovativnih i integrisanih programa obrazovanja, zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, kulture i fizičke kulture, kako bi se omogućilo ravnopravno uključivanje i ravnomernije korišćenje tih usluga svim korisnicima za zadovoljenje njihovih specifičnih potreba;
preispitivanje i definisanje minimuma normativa za potreban prostor, opremu i sredstva, naročito na ekonomski nedovoljno razvijenim područjima, koji će obezbeđivati republički i/ili lokalni nivo upravljanja, uz stimulisanje investicija i donacija privatnog sektora u razvoj javnih službi preko garantovanog minimuma; i
povećanje kvaliteta telefonije i lokalne putne mreže i razvoj specijalizovanog prevoza za različite kategorije korisnika na ruralnom području.
3.7. Ekonomski razvoj
Osnovni ciljevi razvoja privrede su:
restrukturiranje privrede i prilagođavanje tržišnim uslovima privređivanja, sledeći potencijale i ograničenja za razvoj pojedinih privrednih i uslužnih delatnosti;
povećavanje ekonomskog značaja okruga i privlačenje investicija (domaćih i stranih) i sredstava finansiranja, imajući u vidu geografsko-saobraćajni i pogranični položaj, kao i karakteristike okruga i pojedinačnih opština; neophodno je značajno povećanje ulaganja u Region da bi se aktivirali postojeći potencijali i zaustavili dosadašnji negativni trendovi, izgradila neophodna infrastruktura i poboljšali socijalni uslovi života;
ravnomerniji razmeštaj kapaciteta, shodno lokaciono-razvojnom potencijalu i ograničenjima prostora, uz stavljanje akcenta na razvoj malih i srednjih preduzeća;
rešavanje imovinsko-svojinskih odnosa i završetak procesa privatizacije;
poboljšavanje tehnološkog nivoa opreme preduzeća i celokupne privrede; lobiranje i obezbeđivanje prihvatljivih i povoljnih izvora kreditiranja;
stvaranja preduzetničke i dinamičnije privredne klime i privlačnih uslova za investiranje;
povećanje konkurentnosti privrede i prilagođavanje potrebama domaćeg i međunarodnog tržišta; obezbeđenjem podrške velikim firmama u Regionu i njihovim povezivanjem sa MSP i mikro biznisima; povezivanjem firmi u Regionu i formiranjem klastera uz saradnju firmi iz različitih industrija;
sprovođenje definisane politike zapošljavanja, edukacije, prekvalifikacije, i dr.
3.8. Turizam
Razvoj turizma, organizacija i uređenje turističkih i rekreativnih prostora Jablaničkog i Pčinjskog okruga, zasnivaće se na sledećim osnovnim ciljevima:
uvođenje i poštovanje principa održivog razvoja u turizmu, prvenstveno u pogledu racionalnog korišćenja prirodnih resursa i očuvanja, zaštite i unapređenja prirode, životne sredine i nasleđa;
kompleksna valorizacija prirodnih i stvorenih turističkih potencijala regionalno diferenciranih po vrednosti i sadržaju, u skladu sa trendovima svetske i domaće tražnje, standardima međunarodnog tržišta i socio-ekonomskim interesima Republike, regiona i lokalnih zajednica;
organizovanje sadržajno zaokružene i regionalno integrisane ponude turističkih područja i destinacija, uz integrisanje razvoja turizma sa komplementarnim aktivnostima;
podsticanje razvoja turističkih područja sa najpovoljnijim uslovima za maksimalno produženje turističke sezone, povećanje stepena iskorišćenosti kapaciteta turističke ponude i socio-ekonomskih efekata turizma;
intenziviranje razvoja turizma, kompletiranje turističke ponude i povećanje kvaliteta turističkih usluga u destinacijama koje su već u određenoj meri turistički afirmisane; i aktiviranje novih prostora sa turističkim resursima, kao glavnim potencijalima nedovoljno razvijenih područja, zavisno od trendova tražnje i mogućnosti ulaganja Republike u nekomercijalne sadržaje turističke ponude (krupna i turistička infrastruktura i nekomercijalni javni sadržaji);
unapređenje uslova za rekreaciju u naseljima i njihovom okruženju, otvaranjem i kompletiranjem izletišta, izgradnjom skijališta i ski-stadiona iznad većih podplaninskih naselja i banja, izgradnjom kupališta i vodenih skijališta na jezerima i rekama, turističkim i komunalnim opremanjem sela, uređenjem lovišta, kulturno-istorijskih celina, spomenika i dr;
poboljšanje efikasnosti upravljanja razvojem turističkih destinacija, posebno sprovođenjem vlasničke i poslovne transformacije, koordinacijom aktivnosti na nivou turističkog mesta i turističke regije, usklađivanjem interesa zaštite prirode i razvoja turizma i dr.
3.9. Saobraćaj
Osnovni ciljevi razvoja saobraćaja su:
obezbeđenje prostornih uslova za izgradnju, rekonstrukciju, opremanje i funkcionisanje puteva I reda, prenstveno autoputa E-75, te drugih saobraćajnih sistema, u skladu sa konceptom zaštite prostora kao i u pogledu bezbednosti saobraćaja i obezbeđenja dovoljne pristupačnosti;
povećanje saobraćajne dostupnosti i povezanosti centara u mreži naselja sa zonama privrednog razvoja, rekonstrukcijom postojećih i etapnom realizacijom planiranih državnih puteva II reda i opštinskih-lokalnih puteva;
usmeravanje uticaja saobraćajne infrastrukture na procese urbanizacije, razvoj urbanih centara i sistema naselja i ublažavanje demografskog pražnjenja područja Južne Srbije;
modernizacija pruge E-85 tehničkim i drugim elementima u skladu sa evropskim zahtevima za saobraćaj vozovima velikih brzina, kao i zadovoljenjem potreba domaćeg saobraćaja;
povećanje multimodalnosti saobraćajnih sistema izgradnjom i korišćenjem šinskih vozila, heliodroma, aerodroma, žičara, bicklističkih i pešačkih staza i sl.
3.10. Vode i vodoprivredna infrastruktura
Osnovni cilj u oblasti vodoprivrede je integralno korišćenje, uređenje i zaštita vodnih resursa Južnog Pomoravlja, što podrazumeva višenamenski vodoprivredni sistem, koji je optimalno uklopljen u okruženje i usklađen sa svim drugim korisnicima prostora i sa vodnim sistemima višeg reda, utvrđenim u Vodoprivrednom osnovom Srbije i Prostornim planom Republike Srbije. S tim u skladu, postavljaju se sledeći posebni ciljevi:
trajno obezbeđenje klasa kvaliteta svih vodotoka u I i II klasi kvaliteta (BPK5<6g O2/m3);
zaštita izvorišta vode regionalnog sistema vodosnabdevanja, prioritetno slivova vodoakumulacija;
očuvanje, unapređenje i povećanje biološke raznovrsnosti vodenih ekosistema, i trajna zaštita nepokretnih kulturnih dobara u zoni razvoja integralnih vodoprivrednih sistema;
antierozivna zaštita slivova akumulacija, koje su ekstremno ugrožene od zasipanja erozivnim materijalom;
trajno rešenje snabdevanja vodom naselja, sa obezbeđenošću urbanih centara ne manjom od 97%; seoskih naselja sa 95% i industrije sa 95-97%;
potpuna sanitacija naselja sa obuhvatom domaćinstava većim od 90%, realizacijom celovitih kanalizacionih sistema sa PPOV za veća urbana i prigradska naselja sa najvišom efektivnošću (sa BPK5 ≤ 5 mg O2/l na izlasku iz PPOV), i sanitacija ostalih seoskih naselja, posebno u zonama izvorišta vode;
razvijanje kapaciteta „čistih” industrija sa višim stepenom finalizacije, malim specifičnim utrošcima vode po jedinici proizvoda i sa malim efluentnim opterećenjem; i obezbeđenje predtretmana i prečišćavanja otpadnih voda u ostalim industrijskim postrojenjima i primene recirkulacije vode u tehnološkim procesima;
razvoj hidroenergetskog korišćenja vodoakumulacija Vlasinsko jezero i Lisina, kao i drugih akumulacija i potencijala u okviru mezo i mikro slivova Južne Morave, uključujući realizaciju malih hidroelektrana;
stvaranje uslova za ograničeno navodnjavanje na zemljištima najviših bonitetnih klasa, posebno za navodnjavanje plantažnih voćnjaka i povrtarskih kultura;
zaštita od poplava većih naselja najmanje od stogodišnjih velikih voda, a poljoprivrednih zemljišta i malih naselja od pedesetogodišnjih velikih voda;
poboljšanje režima malih voda u svim rekama na kojima se nalaze ili planiraju vodoakumulacije (oplemenjavanje malih voda) namenskim ispuštanjem vode iz akumulacija tako da protok nikada ne bi bio manji od male mesečne vode obezbeđenosti 95%;
efikasna kontrola eksploatacije građevinskog materijala na osnovu projekata eksploatacije usklađenih sa projektima regulacije reka.
3.11. Energetska infrastruktura
Osnovni ciljevi razvoja energetske infrastrukture su:
obezbeđenje dovoljnog, sigurnog, kvalitetnog i ekonomičnog snabdevanja električnom energijom svih potrošača;
povećanje energetske efikasnosti kod proizvodnje, distribucije i potrošnje energije, donošenjem i obaveznom primenom standarda energetske efikasnosti, ekonomskih instrumenata i organizacionih mera;
intenziviranje istraživanja svih energetskih potencijala u cilju pronalaženja novih rezervi i njihovog efikasnog korišćenja;
veće korišćenje OIE za autonomne i lokalne svrhe, za potrebe „male” energetike, radi proizvodnje električne energije i zadovoljavanja niskotemperaturnih toplotnih potreba;
održavanje i poboljšanje kvaliteta rada i pouzdanosti postojećih i intenzivniji razvoj centralizovanog sistema snabdevanja toplotnom energijom (uz automatizaciju sistema i ugradnju filtera na svim dimnjacima centralnog grejanja);
razvoj gasovodne mreže i snabdevanje prirodnim i tečnim naftnim gasom područja;
zaštita planiranih koridora energetske infrastrukture.
3.12. Telekomunikaciona infrastruktura
Osnovni ciljevi razvoja telekomunikacione mreže su:
tehnički osavremenjavanje postojeće telekomunikacione mreže u naseljima;
izgradnja tehnički kvalitetne i pouzdane telekomunikacione mreže, kojom će se postići gustina od 50 telefona na 100 stanovnika do 2014. godine, kao i pristup internetu u svim delovima mreže;
izgradnja posebne mreže RR sistema za slabo naseljena područja, kojom bi se pojačala uloga centara zajednice naselja (mikrorazvojnih nukleusa) radi stvaranja uslova za kvalitetniji život.
3.13. Komunalna infrastruktura
Osnovni ciljevi razvoja komunalne infrastrukture su:
zatvaranje i sanacija postojećih deponija (1-3 godine nakon zatvaranja) i rekultivacija zemljišta radi privođenja novim namenama na teritoriji svih opština/gradova Jablaničkog i Pčinjskog okruga;
zaustavljanje i sankcionisanje linijske disperzije deponija duž seoskih puteva, rečnih tokova i u blizini seoskih i gradskih naselja novoizgrađene regionalne sanitarne deponije „Željkovac” za područje Jablaničkog okruga i izgradnjom nove regionalne sanitarne deponije „Meteris” za područje Pčinjskog okruga;
ustanovljavanje decentralizovanog sistema upravljanja otpadom u seoskim naseljima;
izgradnja transfer stanica u svim opštinama Pčinjskog i Jablaničkog okruga;
preusmeravanje opasnog otpada na regionalno skladište u Nišavskom okrugu i realizacija centara za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava.
3.14. Životna sredina
Osnovni cilj jeste opšte unapređenje kvaliteta životne sredine, posebno u opštinama u kojima je znatno zagađenje životne sredine uticalo i na značajniji pad kvaliteta života – Bujanovac, Preševo, Vranje i Leskovac, uz primenu načela prevencije i predostrožnosti i načela održivog razvoja u budućem razvoju Regiona. Posebni ciljevi su:
unapređenje kvaliteta vazduha, voda, zemljišta, šuma, biljnog i životinjskog sveta, naročito u zaštićenim područjima;
smanjenje emisije štetnih materija u vazduhu od industrijskih postrojenja, saobraćaja, iz sistema daljinskog i individualnog grejanja i sa deponija;
zaštita i unapređenje kvaliteta vodotokova do nivoa propisanih klasa kvaliteta, smanjenje potrošnje vode u industriji i u domaćinstvima;
racionalno korišćenje zemljišta, energije, vode i mineralnih sirovina;
sprečavanje incidentnih nekontrolisanih ispuštanja zagađujućih materija u vazduh, vode i zemljište;
kontrolisano korišćenje agrotehničkih mera koje negativno utiču na životnu sredinu;
smanjenje emisija buke iz saobraćaja i industrijskih postrojenja;
smanjenje emisije i obezbeđivanje sistema dnevnog monitoringa jonizujućeg zračenja na lokacijama Borovac 1, Borovac 2 i Bratoselce (opština Bujanovac), Pljačkovica (grad Vranje) i Reljan (opština Preševo),
sanacija i rekultivacija površina degradiranih ljudskim aktivnostima ili prirodnim procesima i elementarnim nepogodama.
3.15. Prirodne vrednosti
Osnovni ciljevi zaštite prirodnih vrednosti su:
utvrđivanje statusa, prostornog obuhvata i režima zaštite prostornih celina i predela Radana, Kukavice, Vlasine, Besne kobile, Kozjaka, Grdeličke klisure i vlažnih staništa kod Preševa;
identifikacija staništa od značaja za zaštitu evropske divlje flore i faune po programu NATURA 2000;
očuvanje/održanje raznovrsnosti divlje flore i faune i njeno povećanje reintrodukcijom nestalih autohtonih vrsta životinja i biljaka;
očuvanje staništa, jačanje (brojčano snaženje) i prostorno širenje populacija retkih, ugroženih i kritično ugroženih (na ivici opstanka) biljnih i životinjskih vrsta;
konzervacija delova područja u zatečenom stanju, radi zaštite integriteta i spontanog funkcionisanja njihovog ukupnog prirodnog kompleksa, u naučne, obrazovne i kulturne potrebe;
očuvanje, prezentacija i održivo korišćenje mesta, prirodnih objekata i pojava koji svojim obeležjima predstavljaju istaknute, retke i privlačne vrednosti geo-nasleđa i očuvanje starih, po dimenzijama i vrsti reprezentativnih i u drugom pogledu značajnih stabala drveća i njihovih grupacija;
očuvanje raznovrsnosti i slike predela, unapređenje njegove čistoće i uređenosti u zonama i koridorima stanovanja, saobraćaja, privrednih aktivnosti i rekreacije;
održivo korišćenje predonih, bioloških i drugih vrednosti i resursa područja, imajući prvenstveno u vidu dobrobit lokalne zajednice, kao i uživanje i odmor posetilaca u prirodi.
3.16. Nepokretna kulturna dobra
Posebni ciljevi zaštite NKD su:
uspostavljanje integrativne zaštite i sistema upravljanja kulturnim nasleđem;
formiranje jedinstvene informacione osnove o kulturnom nasleđu na području Prostornog plana radi evidentiranja, celovite valorizacije i kategorizacije NKD;
realizacija urgentnih aktivnosti na konzervaciji, restauraciji i revitalizaciji najvrednijih i najugroženijih NKD;
utvrđivanje i uređenje zaštićene okoline nepokretnih kulturnih dobara;
istraživanje, zaštita, revitalizacija i prezentacija arheoloških lokaliteta;
integrisanje zaštite, prezentacije i kulturološkog korišćenja NKD i razvoja turističke ponude područja;
utvrđivanje opravdanosti izgradnje nekoliko etno parkova u blizini turističkih kompleksa i centara.
3.17. Odbrana zemlje i vanredne situacije
Osnovni ciljevi i zadaci u funkciji odbrane zemlje i zaštite od elementarnih nepogoda na području Prostornog plana su:
definisanje zona prostorne zaštite oko perspektivnih vojnih kompleksa kao prostora od posebnog značaja za odbranu zemlje;
definisanje mera zaštite i spasavanja stanovništva, kulturnih dobara i životne sredine u slučaju elementarnih nepogoda i tehničko-tehnoloških nesreća;
izgradnja i rekonstrukcija građevinskih struktura bez većih fizičkih koncentracija i sa značajnim učešćem slobodnih prostora i zelenila u naseljskim strukturama;
obezbeđivanje saobraćajne pristupačnosti i mobilnosti područja, sa alternativnim saobraćajnim pravcima, bez slepih saobraćajnica i bez mogućnosti zaprečavanja u slučaju urušavanja objekata;
zaštita saobraćajnica i tehničkih sistema (adekvatnim rešenjima nadzemnih i visokim učešćem podzemnih objekata i mreža);
organizovanje službi i izgradnje objekata u funkciji zaštite od elementarnih nepogoda i ratnih razaranja (civilna zaštita, protivpožarna zaštita i dr.).
4. Koncepcija regionalnog prostornog razvoja
Osnovno opredeljenje je postizanje većeg stepena funkcionalne integrisanosti područja Prostornog plana. Bitnim se smatra obezbeđenje uslova za znatno veću integraciju planskog područja:
u okviru prostora Jablaničkog i Pčinjskog okruga, što podrazumeva smanjenje unutrašnjih subregionalnih razlika, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, saobraćajnoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi (naročito brdsko-planinskih područja sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja); i
sa Republikom Srbijom, susednim okruzima i funkcionalnim područjima i međunarodnim okruženjem.
Za ostvarivanje Prostornog plana, neophodno je preduzimanje aktivnosti i akcija u i van planskog područja, prioritetno u pravcu: (1) aktivnosti vezanih za izgradnju institucionalnog okvira za upravljanje prostornim i ukupnim razvojem područja; (2) podrške promenama i proširivanju organizacione strukture, kadrovskom jačanju i finansiranju poslova, kako opštinskih službi tako i Regionalnog centra za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga; (3) unapređenja informatičke osnove, odnosno formiranja i održavanja centralizovane baze podataka o prostoru Regionalnog prostornog plana, kao preduslova za praćenje, kontrolu i ocenjivanje sprovođenja planskih rešenja; i koordinacije i uspostavljanja odgovarajuće saradnje između nacionalnog, (sub)regionalnog i lokalnog nivoa u sprovođenju planskih odluka.
4.1. Intraregionalne funkcionalne veze
Uporišta ravnomernijeg subregionalnog razvoja su: (a) uvažavanje realnih faktora razvoja; i (b) preduzimanje podsticajnih mera od strane državnih i drugih fondova za izgradnju i razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga u funkciji razvoja lokalnih zajednica, za izgradnju lokalne i regionalne infrastrukture i uređenje prostora za razvoj profitabilnih privrednih programa.
Jedan od važnijih preduslova je poboljšanje saobraćajne pristupačnosti i infrastrukturne opremljenosti prostora. Završetak izgradnje, opremanja i uređenja infrastrukturnog koridora autoputa E-75 (deonica Grabovnica-Grdelica-granica Republike Makedonije), rekonstrukcija postojeće i izgradnja pruge za velike brzine E-85, telekomunikacione i energetske infrastrukture predstavljaće bitan faktor većeg otvaranja i integrisanosti područja Prostornog plana sa okruženjem. Realizacija autoputa, koji će bolje povezati jug Srbije sa ostalim delom zemlje, doprineće unapređenju tranzitnih i posredničkih veza, čime će se smanjiti negativne tedencija u demografskim kretanjima i brži razvoja regionalnih centara, manjih gradova i naselja u subregionalnim celinama istočno i zapadno od koridora. Sa stanovišta ciljeva unutrašnje integracije, posebno je važno poboljšanje regionalne i lokalne mreže puteva ka nedovoljno aktiviranim delovima regiona (posebno na poprečnim pravcima Trgovište-Bosilegrad i Kriva Feja-Bosilegrad, kao i uzdužnim pravcima istočnog i zapadnog turističkog koridora i grebensko-panoramskog turističkog koridora-puta, koji imaju regionalni značaj) i povezivanje te mreže sa autoputem.
4.1.1. Osnovna uporišta regionalnog razvoja
Prioriteti privrednog razvoja područja Prostornog plana obuhvataće:
Poljoprivredu, koja raspoloživošću poljoprivrednog fonda, kvalitetom zemljišta, tradicionalnom vezanošću stanovništva za ovu privrednu granu i izgrađenim agroindustrijskim kapacitetima predstavlja jedan od značajnijih resursa za razvoj. Intenziviranje razvoja poljoprivrede, posebno stočarstva, ratarstva, povrtarstva, voćarstva i vinogradarstva omogućiće brži razvoj i zasnivanje raznovrsnijih prerađivačkih kapaciteta. Uporišta razvoja poljoprivrede su poboljšanje agrarne strukture u sklopu sprovođenja programa integralnog ruralnog razvoja, prema novom modelu Zajedničke agrarne politike Evropske unije, kojom se istovremeno podržava povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje, zaštita životne sredine i ruralnih predela, diverzifikacija ekonomskih aktivnosti na selu, buđenje lokalne inicijative, podizanje tehničke opremljenosti i edukacija i obrazovanje poljoprivrednih proizvođača za ekološku proizvodnju i dr.
Dalji razvoj postojećih uspešnih privrednih preduzeća, kao važnog uporišta ekonomskog razvoja pojedinih opština/gradova, uz specijalizaciju proizvodnje i privredno povezivanje kako sa malim i srednjim pravnim licima (u daljem tekstu MSP) sa ovog područja tako i sa velikim privrednim sistemima Nišom, Beogradom i drugim industrijskim centrima. Poseban značaj imaće komponenta izvoza, podizanje nivoa tehničko-tehnološke opremljenosti, favorizovanje znanja kroz edukaciju i stručno usavršavanje zaposlednih, prostorno-ekološka prihvatljivost, poboljšavanje konkurentnosti lokalnih privreda, klastersko udruživanje i intenziviranje saradnje između pojedinačnih opština i sa okolnim regionima. Uporišta razvoja industrijskih kompleksa i privrednih zona zasnivaće se na obezbeđenju i uređenju infrastrukturno opremljenih lokacija, po mogućstvu od interesa za više opština. MSP će predstavljati osnovni oblik organizovanja firmi i generator razvoja i zapošljavanja (prioritetno u agroindustriji, turizmu, transportu, trgovini i sektoru usluga), dok će značaj imati i aktiviranje mikro biznisa i tzv. porodičnih firmi (domaće radinosti i sl.). ;
Turizam i komplementarne aktivnosti, bazirane na očuvanoj prirodnoj sredini i turističkim resursima od nacionalnog značaja. Uporišta razvoja turizma su: a) kompletiranje i integracija postojeće ponude u prostoru (Vlasinsko jezero, Vranjska, Bujanovačka i Sijarinska Banja i dr.); b) izgradnja i uređenje novih sadržaja ponude u prostoru kao glavnih generatora celogodišnje turističke ponude područja (planina sa skijališima, jezera, turističkih centara-gradova i mesta(tradicionalnih manifestacija, banja sa akvatičkim sadržajima na bazi prirodne termomineralne vode, sela i lovišta, prirodnih i kulturno-istorijskih vrednosti, tranzitnih koridora i dr.); v) zajedničke marketinške i promotivne aktivnosti opština i regiona u cilju razvijanja jedinstvene turističke ponude. Turizam će se razvijati i kao alternativna delatnost na prostorima promenjenih namena i predstavljaće jedan od vidova kompenzacije lokalnom stanovništvu za razne vidove ograničenja njihovih aktivnosti;
Transport, baziran na geografskom položaju i pogodnostima koje pruža infrastrukturni koridor X, planirane slobodne zone, blizina pograničnih područja i dr.
Deo područja zasnivaće svoj razvoj na zaštiti i održavanju postojećih prirodnih resursa i vrednosti, ubiranjem resursne rente (za vode, OIE, zaštićena područja, šumu idr.) i razvojem aktivnosti na zaštiti prirodnih vrednosti i životne sredine.
Razvoj dela područja Prostornog plana će se zasnivati na eksploataciji i preradi metaličnih mineralnih sirovina (rude olova i cinka na lokalitetu Besna Kobila – „Blagodat”) u opštinama Vranje i Bosilegrad. Kontrolisana eksploatacija nalazišta nemetaličnih mineralnih sirovina (gline, šljunka, granita, tufa, mermera i dr.) omogućiće disperzan razvoj proizvodnih i prerađivačkih kapaciteta u većem broju manjih centara na području opština Vlasotince, Bujanovac, Leskovac i Preševo uz neophodno intenziviranje istraživačkih radova, bilansiranje i proveru ekonomske isplativosti eksploatacije ovih mineralnih sirovina. Značajno je stavljanje u razvojnu funkciju overenih i nastavak istraživanja perspektivnih rezervi, pre svega retkih mineralnih sirovina – molibdena, zeolita i drugih pratećih plemenitih metala.
U investicionim odlukama o materijalnoj proizvodnji striktno će se poštovati lokacioni, tehno-ekonomski i kriterijumi zaštite životne sredine, koji su usvojeni na nacionalnom i međunarodnom nivou.
Razvoj tercijarnog sektora privrede, neophodno je znatno intenzivirati i diverzifikovati u skladu sa funkcijama pojedinih centara u mreži naselja i prioritetima u razvoju seoskih područja.; i dr.
Polazeći od postojećeg modela koncentracije stanovništva i diverzifikacije delatnosti u većini opština, usitnjenosti naselja i dominacije regionalnih centara Leskovca i Vranja neophodne su kvalitativne promene privredne i socio-ekonomske strukture sistema naselja. Selektivno podsticanje i usklađivanje privrednog razvoja sa razvojem zajedničkog i individualnog standarda (otvaranjem manjih i srednjih prerađivačkih pogona, izgradnjom lokalne mreže puteva, podizanjem kvaliteta javnih službi i usluga i sl.) imaće sledeći redosled prioriteta:
centri zajednice sela, razvijenija naselja, opštinski subcentri sa specifičnim funkcijama;
opštinski centri (sa različitim stepenom razvoja urbanih funkcija i uticajem na okruženje;
subregionalni centri; i
regionalni centri.
Razvoj prostorno-funkcionalne organizacije područja po zajednicama naselja ostvarivaće se decentralizacijom pojedinih proizvodnih delatnosti, javnih službi i aktivnosti iz Leskovca i Vranja, subregionalnih i opštinskih centara u opštinske subcentre, radi racionalizacije upravljanja i organizacije javnih službi, kvalitetnijeg zadovoljavanja potreba i efikasnijeg koordiniranja aktivnosti lokalnih zajednica, čime se stvaraju uslovi i za ostanak i povratak stanovništva.
Poboljšanje kvaliteta života i ubrzaniji razvoj privrednih funkcija i javnih službi ostvarivaće se prioritetno u manje razvijenim opštinskim centrima sa delimično razvijenim urbanim funkcijama kao što su Bojnik, Lebane, Crna Trava i Medveđa (u Jablaničkom okrugu) i Bujanovac, Bosilegrad, Trgovište i Preševo (u Pčinjskom okrugu). Odgovarajućim politikama otvaranja radnih mesta, investicionim i drugim merama, smanjiće se tempo populacionog rasta i koncentracije stanovništva i funkcija u neposrednom okruženju regionalnih centara u odnosu na rast i razvoj odnosno integracije opštinskih i centara zajednice naselja u perifernim i pograničnim delovima regiona, brdsko-planinskim, kao i u etnički mešovitim područjima.
Dalji razvoj Leskovca i Vranja zasnivaće se na obezbeđenju višeg kvaliteta urbanih funkcija regionalnog značaja, a posebno industrije i uslužnih delatnosti, obrazovanja, zdravstva, kulture, informatike i sličnih delatnosti. Pored Vranja i Leskovca, subregionalni centri Vlasotince, Vladičin Han i Surdulica predstavljaće važne pokretače razvoja, iz kojih će se koordinirati privredni razvoj.
Programi javnih službi i valorizacija postojeće mreže biće usklađeni sa privrednim razvojem, finansijskim mogućnostima i osobenostima lokalnih zajednica, kao i sa ciljevima razvoja pojedinih područja. Programi razvoja javnih službi podrazumevaju odgovarajuću podršku u drugim sektorima (u prvom redu saobraćajne i druge komunalne infrastrukture posebno u odnosu na periferne, brdsko-planinske atare, koji imaju infrastrukturna, resursna i druga ozbiljna razvojna ograničenja).
Jedno od osnovnih uporišta Prostornog plana odnosi se na štednju, racionalno korišćenje i zaštitu prirodnih resursa, naročito deficitarnih i strateški značajnih za razvoj i kvalitet življenja. Ukupan bilans vodnih resursa, kao i njihov prostorni i vremenski razmeštaj zahteva izuzetno pažljivo korišćenje i u potpunosti obezbeđen sistem zaštite od zagađenja i neplanskog korišćenja izvorišta površinskih i podzemnih voda. Uporišta razvoja vodoprivredne infrastrukture zasnivaće se na razvoju integralnih regionalnih višenamenskih sistema za uređenje, korišćenje i zaštitu voda, posebno slivova Južne Morave, Pčinje i Dragovištice. Intenziviraće se hidro-tehničke aktivnosti na regulisanju bujičnih rečnih tokova, zaštiti od poplava, poboljšanju vodosnabdevanja naseljenih područja i obnovi i ograničenom proširenju sistema za navodnjavanje. Strateško opredeljenje jeste zaštita poljoprivrednog zemljišta, a naročito striktno ograničavanje pretvaranja zemljišta I-IV bonitetne klase u nepoljoprivredne namene, očuvanje kvaliteta i prirodne plodnosti zemljišta. Važan značaj pridaje se pošumljavanju, obnavljanju i poboljšanju kvaliteta šuma, antierozivnim radovima u slivovima postojećih i budućih vodoakumulacija, kao i razvoju preduzetništva, posebno u oblasti osnivanja i razvoja mikro preduzeća za ekološki bezbednu preradu lokalnih poljoprivrednih, šumskih i mineralnih sirovina.
Uspostaviće se efikasnija kontrola korišćenja i uređenja građevinskog zemljišta i usmeravati izgradnja i komunalno opremanje i uređenje seoskih naselja i ruralnih predela. Radi blagovremenog rezervisanja prostora za racionalnu izgradnju i korišćenje objekata/područja od javnog interesa, uspostaviće se i sprovoditi režimi korišćenja i zaštite prostora koridora planiranih infrastrukturnih sistema, područja eksploatacije mineralnih sirovina, slivnih područja i prostora za izgradnju planiranih vodoakumulacija, zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara, kao i prostora za izgradnju regionalnih sanitarnih deponija sa reciklažnim centrima.
Važno uporište Prostornog plana predstavlja i unapređenje i zaštita životne sredine, zaštita i promocija vredne prirodne baštine i očuvanje većih područja posebne namene sa prirodnim vrednostima od značaja za biodiverzitet i kvalitet životne sredine. U domenu zaštite i promocije kulturno-istorijskog nasleđa, zalaganje je za promenu dosadašnje prakse koju je karakterisala, kako nedovoljna valorizacija, prezentacija i korišćenje kulturnih dobara, tako i nedovoljna uređenost, naročito vangradskih dobara (arheoloških nalazišta, crkava i seoskog etno-nasleđa). U cilju integralne zaštite nepokretnih kulturnih dobara i očuvanja regionalnog kulturnog identiteta prostora Jablaničkog i Pčinjskog okruga, sprovodiće se mere zaštite, uređenja i prezentacije dobara u njihovom prirodnom ili izgrađenom okruženju.
4.2. Interregionalne veze i transgranična saradnja
Saobraćajno-geografski položaj i planirani razvoj infrastrukturnih i vodoprivrednih sistema doprineće postizanju bolje funkcionalne integrisanosti sa Republikom Srbijom, susednim okruzima i funkcionalnim područjima, pre svega Niša, kao i opštinama jugoistočnog dela kosovsko-metohijskog regiona. To će se odraziti i na jačanje osovina regionalnog i subregionalnog razvoja, a posebno na pojedine urbane i industrijske centre, turističke regije i druga područja posebne namene.
Region Južnog pomoravlja predstavlja područje relativno skromne prekogranične i međunarodne saradnje sa susednim državama. Strateško opredeljenje jeste inteziviranje prekogranične i međunarodne saradnje u cilju osnaživanja perifernih i slabo razvijenih regiona, očuvanja prirodnih resursa i održivog razvoja, izgradnje zajedničkih infrastrukturnih sistema, jačanja partnerstva na nivou lokalnih vlasti, kao i zajedničkog nastupa kod EU i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju razvojnih programa, privredne i druge saradnje. U okviru ove saradnje realizovano je nekoliko projekata u domenu razvoja infrastrukture, planiranih graničnih prelaza, zaštite prirode, prirodnih vrednosti i životne sredine, kao i kulturne saradnje opština.
Region Južno pomoravlje ima mogućnost ostvarivanja prekograničnih veza sa Republikom Makedonijom i Republikom Bugarskom (EU) kroz institucionalnu saradnju na međudržavnom i lokalnom nivou. Položaj Regiona na evropskom multimodalnom koridoru X je ključna predispozicija za povezivanje sa Makedonijom i dalje sa Grčkom. Takođe, postoje mogućnosti boljeg povezivanja sa Bugarskom, ostvarivanjem poprečnih saobraćajnih veza u odnosu na koridor X. Određene pretpostavke za trangranične veze proizilaze iz tradicije, a određene iz regionalnih politika EU koje se odnose na zemlje tzv. „Zapadnog Balkana”. Uspostavljanje strukturno kvalitetnijih veza može se ostvariti povezivanjem urbanih centara u šire regionalne urbane asocijacije, pre svega sinhronizovanim razvojem komplementarnih delatnosti iz oblasti rada (komplementarna privreda – usaglašavanje proizvodnih programa i privrednih kapaciteta, racionalno korišćenje prirodnih i socijalnih resursa, slobodno kretanje radne snage, zajednički nastup na tržištu i dr.), usluga i javnosocijalne infrastrukture (trgovina, saobraćaj, zdravstvo, visoko obrazovanje, informacije i dr.), turizma i zaštite prirode.
Predispozicije za funkcionalno povezivanje i usaglašavanje ima Vranje obnavljanjem tradicionalnih privrednih, kulturnih i drugih veza, u prekograničnoj saradnji sa naseljima u Kumanovskoj i Skopskoj kotlini u Makedoniji. Saradnja sa Bugarskom se takođe ostvaruje preko kulturnih veza uspostavljenih između pripadnika bugarske nacionalne manjine iz Bosilegrada i malogranične saradnje. U okviru predpristupne pomoći Evropska komisija je odobrila saradnju sa Bugarskom za period 2007-2013. u koju su uključeni Jablanički, Pčinjski, Pirotski, Zaječarski i Nišavski okrug. Saradnja predviđa izradu projekata iz domena infrastrukture, obrazovanja, životne sredine, korišćenja prirodnih resursa i razvoj ljudskih resursa. Razvoj privredne saradnje i formiranje prekograničnih urbanih asocijacija sa Bugraskom su značajno ograničeni jer se radi o njenom najnerazvijenijem delu koji nema značajnih centara regionalnog nivoa niti privrednih kapaciteta.
III KONCEPCIJE, PROPOZICIJE I PLANSKA REŠENjA PROSTORNOG RAZVOJA
1. Zaštita i korišćenje prirodnih resursa (referalna karta 1.)
1.1 Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta
Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta na području Prostornog plana zasniva se na konceptu održivog poljoprivrednog i ruralnog razvoja, koji podrazumeva upravljanje prirodnim resursima i usmeravanje tehnoloških i institucionalnih promena na način koji obezbeđuje očuvanje zemljišta, vode, biljnih i životinjskih resursa, ne ugrožava životnu sredinu, tehnički je primenljiv, ekonomski isplativ i društveno prihvatljiv. Poljoprivreda doprinosi održivom razvoju obezbeđujući prehrambenu sigurnost, očuvanje prirodnih resursa i zaštitu životne sredine i povećanje zaposlenosti i dohotka u regionalnoj ekonomiji. Aktivnosti u ovom sektoru obavljaju se u tesnoj vezi sa prirodom i zasnivaju se na principima multifunkcionalne poljoprivrede koja, pored ekonomskog značaja, ima i nezamenljivu ulogu u očuvanju poljoprivrednog zemljišta i drugih prirodnih resursa, ruralnih predela, biodiverziteta, kulturno-istorijskog nasleđa i drugih netržišnih dobara od neprocenjive društvene vrednosti.
1.1.1. Osnovne propozicije zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta
Plan zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta koncipiran je kao fizička osnova za detaljniju razradu sektorske i teritorijalne komponente održivog razvoja poljoprivrede i sela, s osloncem na sledeće propozicije:
apsolutni prioritet imaju odgovarajući radovi i mera zaštite poljoprivrednog zemljišta na erozionim terenima i kontrola sprovođenja tih mera, kao i ažuriranje evidencije erozionih terena;
mere stroge zaštite od preuzimanja u nepoljoprivredne svrhe se primenjuje za plodnija zemljišta, locirana pretežnim delom u prenaseljenim kotlinskim atarima i mestimično u brdsko-planinskim krajevima, u delovima dolinama i na uravnjenim platoima;
ne planira se totalno pošumljavanje, odnosno zatravljivanje oranica na terenima iznad 800 m n.v., i pored njihovog pretežno slabog ekonomsko-proizvodnog potencijala; radi opstanka planinskih sela potrebno je zadržavanje određenih površina za ratarsko-povrtarsku proizvodnju na parcelama dubljih zemljišta, pogodnih za gajenje krompira, odgovarajućih sorti jarih žita i krmnog bilja; njihovo održivo korišćenje uslovljeno je adekvatnom antierozionom obradom, pravilnim plodoredom i kontrolisanim organsko-mineralnim prihranjivanjem biljaka;
obavezno je vođenje računa o očuvanju krmne baze za razvoj planinskog stočarstva i drugim interesima lokalnog stanovništva pri uspostavljanju ekološki optimalnih odnosa između poljoprivrednih i šumskih površina i to promovisanjem agrošumarstva i obezbeđenjem podrške za redovno košenje i/ili napasanje stoke, kako bi se sprečila biološka degradacija travnog biljnog pokrivača;
održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta na celom planskom području uslovljeno je razvojem stočarstva, posebno mlečno-mesnog govedarstva i ovčarstva, uz istovremeno preduzimanje marketinških i drugih aktivnosti za unapređenje plasmana, dobijanjem robne marke organskih proizvoda, odnosno zaštićenog geografskog imena porekla i sl., u sprezi sa organizovanjem lokalnog otkupa šumskih/divljih sorti voća, lekovitog bilja i drugih biološki visokovrednih prehrambenih, odnosno farmakoloških sirovina;
potpunije iskorišćavanje lokalno heterogenih agroekoloških pogodnosti za razvoj povrtarstva i voćarstva sa primenom modela organske proizvodnje, odnosno za unapređivanje vinogradarstva i vinarstva, integralnim metodama i uvođenjem savremenih standarda kvaliteta u preradu odgovarajućih visoko vrednih sirovina;
preduslovi za obnovu stočarske i ukupne poljoprivredne proizvodnje obezbediće se svestranom podrškom očuvanju odgovarajućeg nivoa naseljenosti planinskih područja, prioritetno u funkciji zaštite njihovih prirodnih resursa, biodiverziteta i ambijentalnih vrednosti; i
zakonsko sankcionisanje prava lokalnog stanovništva na korišćenje pašnjaka u svojini Republike Srbije.
1.1.2. Rejonizacija poljoprivredne proizvodnje
Polazište za povećanje konkurentnosti lokalne ponude kvalitetnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda predstavlja plansko usmeravanje razvoja poljoprivrede i sela, u skladu sa specifičnim resursnim, strukturnim, tehničko-tehnološkim i socioekonomskim obeležjima, potencijalima i ograničenjima osnovnih ruralnih rejona, koji su primarno izdvojeni prema preovlađujućem visinskom položaju naselja s atarom, a koji se međusobno bitno razlikuju u pogledu obima i strukture raspoloživih zemljišnih resursa (Grafikoni 1 i 2).
[pic]
[pic]
Osnovna resursna obeležja i prioriteti izdvojenih poljoprivrednih rejona jesu:
Rejon intenzivne poljoprivrede obuhvata kotlinske i dolinsko-brežuljkaste atare, koji se većim delom prostiru u visinskom pojasu 200-350 m n.v. Ukupna površina ovog rejona iznosi oko 740 km2 , od čega poljoprivredno zemljište čini 75,6% (559 km2). Pod uslovom primene odgovarajućih antierozionih radova i mera, nema većih ograničenja za prilagođavanje strukture poljoprivredne proizvodnje tržišnoj tražnji. Prioritetno je bezuslovno zaustavljanje stihijskog zauzimanja obradivih površina u građevinske svrhe. Tradiciju i prirodne pogodnosti za proizvodnju kvalitetnog povrća, rasadničkog materijala, voća i grožđa, treba podržavati izgradnjom savremenih sistema za racionalno navodnjavanje, a zatim i izgradnjom hladnjača i preradnih kapaciteta, kao i kontinuiranim obezbeđenjem stručne pomoći, posebno u pogledu primene metoda integralne zaštite i prihranjivanja biljaka. Sa stanovišta zaštite životne sredine i očuvanja prirodnih resursa, prioritetno je sprečavanje nepovoljnih eksternih efekata poljoprivredne proizvodnje, primenom odgovarajućih urbanističkih standarda uređenja naselja i predela, lokacije stočnih farmi i preradnih kapaciteta, sanitacije seoskih zgrada i dvorišta, uređenje poljskih puteva i sl., kao i pojačanim inspekcijskim nadzorom u pogledu skladištenja, primene i uništavanja agrohemikalija i njihove ambalaže. Sa razvojnog stanovišta, ovaj rejon ima niske barijere za diversifikovanje ekonomskih aktivnosti na selu, što pogoduje poželjnoj orijentaciji nekomercijalnih i sitnih komercijalnih gazdinstva u pravcu razvoja nepoljoprivrednih delatnosti, radi dopunjavanja prihoda od poljoprivrede prihodima van gazdinstva, do nivoa paritetnog dohotka. Uporedo s tim podršku treba obezbediti formiranju krupnijih tržišnih farmi, podsticanjem prodaje, odnosno davanja u dugoročni zakup zemljišta vlasnika koji gube interes i snagu za bavljenje poljoprivrednom proizvodnjom.
Polimorfni rejon objedinjuje brdske i brdsko-planinske atare, locirane dominantnim delom u dva visinska pojasa (350-600 m n.v. i 600-800 m n.v.) koji se, generalno, više razlikuju u pogledu stepena šumovitosti nego strukture korišćenja poljoprivrednog zemljišta. Ukupna površina ovog rejona iznosi oko 2.603 km2 od čega poljoprivredno zemljište čini 53,9% (1.404 km2). Osnovne agroekološke razlike javljaju se u pogodnostima za gajenje vinove loze na nižim terenima, odnosno voća na višim, što se najčešće ispoljava već na nivou pojedinačnih atara (KO), s obzirom na njihovo preovlađujuće prostiranje od naselja „uz brdo”. S druge strane, osnovne zajedničke karakteristike čini visoko učešće domaćinstava s gazdinstvom, polivalentna struktura i tradicionalna tehnologija poljoprivredne proizvodnje, mali broj mlađih poljoprivrednika i nedovoljna infrastrukturna opremljenost sela. Glavna razvojna ograničenja proističu iz isuviše usitnjenog zemljišnog poseda u nepovoljnim pedološkim uslovima, tako da se porodična gazdinstva, generalno, odlikuju nestašicom sredstava za ulaganja u poboljšanje svojih ekonomskih performansi. U razvojnom pogledu, prioritetno je povećanje lokalne zaposlenosti, obezbeđenjem podrške mlađem, preduzetničko orijentisanom stanovništvu, ne samo za ukrupnjavanje i razvoj poljoprivredne proizvodnje na sopstvenim gazdinstvima, već pre svega za pokretanje nepoljoprivrednih delatnosti na selu, proizvodnog i uslužnog karaktera. U poljoprivrednoj proizvodnji treba, u prvom redu, podržavati osnivanje komercijalnih voćnjaka, vinograda i stočnih farmi, u skladu s lokalnim pogodnostima i tradicijom, uz obezbeđenje uslova za proizvodnju širokog asortimana odgovarajućih prerađevina zaštićenog imena geografskog porekla, oslanjajući se pri tome na primenu metoda integralne zaštite i prihranjivanja biljaka, odnosno promovisanje organske proizvodnje, kao i na tehnološko inoviranje tradicionalnih postupaka u preradi, shodno običajima sela i kraja, u sprezi s razvojem seoskog i eko turizma. Naporedo s tim, treba podržavati izgradnju i/ili renoviranje odgovarjućih kapaciteta za prikupljanje, skladištenje, čuvanje, preradu i pakovanje lokalnih stočnih i biljnih proizvoda, posebno obnovu vinarstva i intenziviranje tradicionalnog mešovitog (govedarstvo-ovčarstvo-kozarstvo) stočarstva, mlečno-mesnog tipa, s govedarstvom kao vodećom granom, uz iskorišćavanjem heterogenih pogodnosti za uzgoj konja u turističke i druge rekreativne svrhe, razvoj pčelarstva i proširenje asortimana pčelinjih proizvoda, osnivanje ribnjaka, farmersko gajenje divljači i sl. To podrazumeva i radikalno unapređenje krmne baze, kako melioracijama lokalnih livada i pašnjaka, povećanjem učešća stočnog krmnog bilja u strukturi useva i unapređenjem tehnologije proizvodnje i konzerviranja stočne hrane, tako i organizovanjem zajedničkog letnjeg izgona/uzdiga stoke na obližnje planinske pašnjake. Radi očuvanja agroekoloških dobara, pejzažnih osobenosti i drugih elemenata ruralnog nasleđa, mestimično je potrebno posebno subvencionisanje gazdinstava koja su suočena sa težim prirodnim, infrastrukturnim i drugim uslovima.
Rejon pašnjačkog stočarstva obuhvata atare koji se dominatnim delom prostiru na terenima iznad 800 m n.v. Ukupna površina ovog najvećeg poljoprivrednog makrorejona iznosi oko 2.945 km2, od čega poljoprivredno zemljište čini 52,4% (1.545 km2). Shodno geomorfološkim uslovima, odlikuje se visokom zastupljenošću travnih ekosistema u strukturi korišćenja, kako ukupnog prostora, tako i poljoprivrednog zemljišta (blizu 65%), a naročito – značajnim prirodnim ograničenjima za vođenje intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Njegovo najveće agroekološko dobro čini dobro očuvan pojas planinskih pašnjaka, koji se prostiru na povoljnom reljefu i dubokom zemljištu, bogati su vodom i pogodni za ispašu, kako sitne, tako i krupne stoke. I pored raširene degradacije zemljišta i biljnog pokrivača prekomernom eksploatacijom u prošlosti, odnosno nedovoljnim korišćenjem i zapostavljanjem potrebnih meliorativnih mera u novije vreme, izvanrednog su florističkog sastava, što danas predstavlja veliku marketinšku prednost u plasmanu mesa, mleka i odgovarajućih prerađevina posebnih odlika kvaliteta. Osnovno ograničenje za održivo korišćenje ovih potencijala, a time i za očuvanje biodiverziteta i drugih prirodnih vrednosti Južnomoravskih planina, predstavljaju daleko pomereni procesi depopulacije planinskih sela, koje potencira nerazvijena saobraćajna infrastruktura, slaba dostupnost zdravstvenoj zaštiti i drugim sadržajima društvenog standarda. Sa stanovišta razvoja, apsolutni prioritet ima obezbeđivanje uslova za diverzifikaciju ekonomskih aktivnosti na selu, u prvom redu, aktiviranjem lokalnih potencijala za razvoj seoskog i eko turizma, kao i drugih komplementarnih delatnosti, prikladnih planinskim predelima. To podrazumeva i podršku razvoju saobraćajne mreže, informatičke i druge infrastrukture, kao nužnim preduslovima za delotvornu spoljnu podršku zadržavanju nužnog minimuma stalne nastanjenosti, s jedne strane, i ekološki optimalnom korišćenju poljoprivrednog zemljišta, s druge. U domenu poljoprivrede prioriteti jesu: podrška mladim poljoprivrednicima u preuzimanju staračkih gazdinstava; obnova pašnjačkog stočarenja; poboljšanje nivoa tehničke opremljenosti, posebno u pogledu sakupljanja, transporta i čuvanja sena i drugih vrsta kabaste stočne hrane; subvencionisanje gazdinstava koja su suočena s težim prirodnim, infrastrukturnim i drugim uslovima za održavanje poljoprivrednog zemljišta u njegovoj nameni; i promovisanje sistema organske proizvodnje, posebno ovčijeg mesa i mleka i njihovih prerađevina, uz istovremeno preduzimanje aktivnosti za dobijanje oznake hrane definisanog geografskog porekla. U tim okvirima se mogu iskoristiti i lokalno heterogene pogodnosti za odgajivanje konja, podizanje manjih zasada autohtonih sorti jabuke i kruške, osnivanje hladnovodnih ribnjaka, proizvodnju retkih vrsta žita (raž, proso, heljda i dr.), plantažno gajenje lekovitog bilja, sakupljanje šumskih plodova i sl. Pri tome je potrebno organizaciono i poslovno povezivanje lokalnih poljoprivrednika sa gradskim centrima kojima po tradiciji gravitiraju pojedina planinska sela, odnosno pašnjačke serije.
Potrebno je da se pri razradi programa integralnog ruralnog razvoja bliže preciziraju prostorno diferencirane mere podrške zaštiti zemljišta, povećanju konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje i otklanjanju resursnih, strukturnih, tehničko-tehnoloških i socioekonomskih ograničenja razvoja navedenih poljoprivrednih makrorejona.
1.1.3. Osnovne mere podrške održivom korišćenju i zaštiti poljoprivrednog zemljišta
Utvrđuju se sledeće propozicije za realizaciju ciljeva korišćenja i zaštite poljoprivrednog zemljišta i poboljšanje prostorne distribucije poljoprivrede:
korekcija postojećih odnosa u načinu korišćenja poljoprivrednih površina (Tabela III-1) prioritetno u funkciji zaustavljanja/sprečavanja erozije plitkih planinskih zemljišta na nagibima iznad 35%, u prvom redu na slivnim područjima hidroakumulacija, s jedne strane, i unapređenja tehničko-tehnoloških uslova za vođenje rentabilne biljne i stočarske proizvodnje i poboljšanja opšteg stanja životne sredine na celom planskom području i šire, s druge. Predviđeni zahvati realizovaće se sprovođenjem sledećih aktivnosti:
Tabela III-1. Planirane namene poljoprivrednog zemljišta, 2008-2021. godine
Okrug/opština/grad Godina i bilansi Osnovne namene korišćenja poljoprivrednog zemljišta-u ha Šume – u ha % od ukupnih površina Njive i vrtovi Voć-njaci Vino-gradi Površina ha Šumovitost % Površina ha Šumovitost % SRBIJA 88.361 2.412.940 27,3 2.794.840 31,6 41,4 Jablanički 2.771 106.150 38,3 121.107 43,7 66,4 Bojnik 264 5.590 21,2 7.012 26,5 Vlasotince 308 12.242 39,8 13.902 45,1 Lebane 337 10.185 30,2 12.009 35,6 Leskovac 1.024 35.105 34,2 40.639 39,6 Medveđa 524 28.355 54,1 31.182 59,5 Crna Trava 312 14.673 47,0 16.363 52,2 Pčinjski 3.519 136.366 38,7 153.901 43,7 66,4 Bosilegrad 571 19.383 33,9 22.243 38,8 Bujanovac 461 16.878 36,6 19.175 41,6 Valdičin Han 366 15.808 43,2 17.631 48,0 Vranje 860 36.817 42,8 41.095 47,8 Preševo 264 8.838 33,5 10.153 38,2 Surdulica 628 25.337 40,3 28.458 45,3 Trgovište 370 13.305 36,0 15.146 40,8 UKUPNO 6.289 242.516 38,6 275.008 43,7 66,4
Unapređenje i uređenje postojećih šuma u državnom vlasništvu predviđeno je obnavljanjem, podizanjem novih i negom šuma na području:
Jablaničkog ŠP – obnavljanjem šuma na 3.610 ha, podizanjem novih šuma na 158 ha i negom šuma na 33.341 ha, to jest na ukupno 3.7109 ha proste reprodukcije, dok će se aktivnosti proširene reprodukcije odvijati na 789 ha; tako da će ukupno radovima biti obuhvaćeno 37.898 ha;
Južnomoravskog ŠP – obnavljanjem šuma na 5.132 ha, podizanjem novih šuma na 2.681 ha i negom šuma na 53.010 ha, što ukupno iznosi 60.823 ha proste reprodukcije, dok će se aktivnosti proširene reprodukcije odvijati na 1.665 ha, tako da će radovima biti obuhvaćeno 62.488 ha.
U ostvarivanju planiranog unapređenja stanja postojećih šuma i povećanja površina pod šumama primenjivaće se sledeće mere:
gazdovanja šumama – racionalno korišćenje ukupnih proizvodnih potencijala šuma; povećanje ukupne obraslosti i popunjavanje nedovoljno obraslih površina; nega postojećih sastojina i intenziviranjem šumsko-uzgojnih radova; organizovanje čuvanja šume i forsiranje mera preventivne zaštite kako se ne bi narušila biološka i ekološka stabilnost šuma ovog područja; maksimalno suzbijanje bespravne seče, posebno u rejonu koji gravitira granici sa Autonomnom pokrajinom Kosovom i Metohijom; kontrolisano korišćenje šumskih plodova i lekovitog bilja; kompenzaciono podizanje novih površina u slučaju prosecanja postojećih šuma za infrastrukturne koridore i razvoj turističko-rekreativne infrastrukture; smanjenje stepena ugroženosti od požara na pojedinim lokalitetima (posebno pod četinarima); antierozivna zaštita i dr;
upravljanja šumama – uspostavljanje jedinstvenog i jednakog statusa svih šuma bez obzira na vlasništvo; obezbeđenje uslova i sredstava za unapređivanje stanja i funkcija šume od strane vlasnika ili korisnika šuma i šumskog zemljišta; kompenzacijama vlasnicima šuma od strane države ili korisnika za štete usled ograničenja u korišćenju šuma i šumskih područja; usklađivanje opšte i posebnih šumsko-privrednih osnova i programa gazdovanja šumama i planiranog razvoja turizma, prvenstveno u pogledu planiranih skijališta, i vodoprivrede, prvenstveno u pogledu antierozivne zaštite postojećih i planiranih vodoakumulacija, kao i sa režimima zaštite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara.
Prema stepenu ugroženosti od požara struktura šuma je sledeća: 1) Jablaničko ŠP: I stepen – sastojine i kulture borova i ariša oko 2.768 ha; II stepen – sastojine i kulture smrče, jele i drugih četinara 4.065 ha; III stepen – 0 ha, IV stepen – sastojine hrasta i graba 5.613 ha; V stepen – sastojine bukve i drugih lišćara 24.366 ha; i VI stepen – šikare, šibljaci i čistine 4.010 ha; Južnomoravsko ŠP: I stepen – sastojine i kulture borova i ariša 1.901 ha; II stepen – sastojine i kulture smrče, jele i drugih četinara 1.482 ha; III stepen – mešovite sastojine i kulture četinara i lišćara 22,9 ha; IV stepen – sastojine hrasta i graba 2.497 ha; V stepen – sastojine bukve i drugih lišćara 17.088 ha; i VI stepen – šikare, šibljaci i čistine 4.960 ha.
Antierozivna zaštita ostvariće se primenom bioloških mera (pošumljavanje i zatravljivanje), biotehničkih mera (pleteri i zidići protiv spiranja) i tehničkih mera (gabionske pregrade i pragovi u cilju stabilizacije terena i zaustavljanja vučenog nanosa) na površinama i lokalitetima koje ugrožava srednja, ekscesivna i jaka erozija, posebno u slivovima vodoakumulacija Barje (16,89 km2), „Lisina”, „Brestovac”, „Prvonek”, „Svođe”, „Ključ”, kao i slivovima reka koje se uvode u Vlasinski sistem (Jelašnica, Vrla, Masurička i Božička reka – posebno slivova Suvoljubatske i Lavrinske reke).
Antierozivna zaštita obuhvataće i primenu mera uređenja na površinama u okviru planiranih skijališta (prioritetno na Besnoj Kobili) koje obuhvataju: očuvanje parterne vegetacije, uz obavezno zatravljivanje proseka na deonicama gde je potrebno delimično prosecanje šume; kompenzaciju prosečene šume pošumljavanjem slobodnih površina koje nisu u funkciji skijališta; izbegavanje zemljanih radova i primenu sanacionih antierozivnih radova i biološke rekultivacije terena u slučaju neophodnih intervencija; i redovno održavanje skijaških staza (naročito na mestima ukrštanja sa vodotocima).
Razvoj lovstva i upravljanje lovištima sprovodiće se: očuvanjem raznovrsnosti lovne faune; gajenjem, naseljavanjem i zaštititom divljači u lovištu; usklađivanjem lovne i ostalih delatnosti u lovištu; organizacijom stručne službe za praćenje i usmeravanje razvoja populacije osnovnih i sporednih vrsta divljači; izradom i održavanjem lovno-uzgojnih i lovno-tehničkih objekata; sanitarnim odstrelom divljači, a po popravci stanja i organizovanom lovu osnovnih vrsta; organizovanjem lovnog turizma i edukacijom lovnih stručnjaka i lovaca u cilju zaštite i uzgoja divljači i dr.
Prostornim planom zahvaćene su, u celini ili delovima, površine osamnaest lovišta čiji su korisnici JP „Srbijašume” i Lovački savez Srbije i to: Babička gora, Bistrica i Porečje (Leskovac), Radan (Bojnik), Lopaštica (Medveđa), Jablanica (Lebane), Lužnica (Vlasotince), Vlasina i Valmište (Crna Trava), Kačer-Zeleničje (Leskovac i Crna trava) na području Jablaničkog okruga; i Južna Morava (Vranje), Vlajna (Vladičin Han), Vrla (Surdulica), Rujen (Bujanovac), Crna Gora (Preševo), Pčinja (Trgovište) i Božička reka (Bosilegrad) na teritoriji Pčinjskog okruga, kao i Kukavica (Leskovac, Vranje i V. Han) na delovima teritorije oba okruga. Lovištima upravljaju udruženja Lovačkog saveza Srbije.
Tabela III-3. Brojnost divljači
Šumsko područje Brojnost divljači Postojeća Planirana Promena brojnosti Jablaničko (Jablanički okrug) divlja svinja 398 398 0 srna 854 3.000 +2.146 zec 19.890 16.100 -3.790 fazan 12.653 13.150 +497 jarebica 25.485 12.700 -12.785 Južnomoravsko (Pčinjski okrug) divlja svinja 910 760 0 srna 760 2.660 +1.900 zec 15.300 12.240 -3.060 fazan 1.950 2.028 +78 jarebica 18.190 8.913 -9.277
1.3. Zaštita resursa voda
Koncepcija zaštite vodnih resursa zasniva se na:
zaštiti kvaliteta voda
izvorišta voda regionalnih sistema za snabdevanje stanovništva vodom – vodotoka u gornjim delovima Banjske reke, Veternice, Vrle, Pčinje, Vlasine i postojećih i planiranih vodoakumulacija u I/II klasi kvaliteta; uspostavljanjem i sprovođenjem režima zona sanitarne zaštite (posebno postojećih vodoakumulacija postojećih „Barje”, „Prvonek”, „Brestovac” i „Vlasinskog jezera”, koje je posebno ugroženo povećanim efluentnim opterećenjem, izazvanog povećanjem broja turista, saobraćaja, građevinskm i drugim aktivnostima iznad plitkih pukotinskih izdani) i rezervisanjem prostora za zone potapanja planiranih akumulacija („Prohor”, „Svođe” i „Ključ”); primenom organizaciono-ekonomskih mera za sprečavanje i smanjenje zagađenja voda (propisa o transportu opasnih materija u zoni izvorišta, zabranom kaveznog uzgoja riba u vodoakumulacijama koje služe za snabdevanje vodom, poribljavanjem vodoakumulacija isključivo na bazi ihtioloških studija i projekata, zabranom izgradnje ribnjaka na lokacijama kojima se ugrožavaju izvorišta voda ili planirani vodoprivredni sistemi, smanjenjem specifične potrošnje vode uvođenjem realnih naknada za korišćenje voda i ispuštanje upotrebljenih voda, uvođenjem monitoringa kvaliteta voda i dr.);
površinskih i podzemnih voda od zagađivanja i neplanskog korišćenja – posebno površinskih voda nizvodno od dolinskih naselja, u prvom redu gornjeg toka Južne Morave na potezu od Ristovca do Vladičinog Hana i nizvodno do Grdelice (gde prima otpadne vode Preševa, Bujanovca, Vranja, Vladičinog Hana), Binačke Morave kod Končulja, Jablanice nizvodno od Lebana, Veternice nizvodno od Leskovca, Vlasine nizvodno od Vlasotinaca, Pustoj reci nizvodno od Bojnika i drugih manjih reka (donjeg toka Vrtogoške reke, Krševičke, Banjske nizvodno od Vranjske Banje, Kameničke reke, Dragovištice i dr.) primenom tehnoloških, vodoprivrednih i organizacionih mera za dovođenje kvaliteta tih voda u stanje klase IIb (sa BPK5 < 6 g O2/m3);
lokalnih izvorišta i njihovog održivog korišćenja u skladu sa sledećim pravilima: eksploatacija aluvijalnih izvorišta sme se obavljati samo do granica do kojih formiranje depresionog levka ne ugrožava ekološke i druge uslove u okruženju; zahvatanje iz izvorišta površinskih voda sme se obavljati samo do granice koja ne ugrožava protočnost vodotoka nizvodno od zahvata (što se definiše vodoprivrednim uslovima, ali generalno, ne sme biti manja od tzv. male mesečne vode obezbeđenosti 80% Qmes.min.80%); i
vodenih i priobalnih ekosistema ispuštanjem garantovanog ekološkog protoka iz vodoakumulacija sa obezbeđenošću 100%; vodozahvati za garantovane protoke na svim vodoakumulacijama treba da budu selektivni (sa više nivoa, prema termičkom stanju u jezeru), kako bi se ostvarili najpovoljniji uslovi za nizvodne ekosisteme.
zaštiti od voda
odbranom od poplava kombinacijom hidrotehničkih i organizacionih mera;
hidrotehničke mere sadrže pasivne (linijski zaštitni sistemi) i aktivne mera zaštite (realizacijom vodoakumulacija), u prvom redu: 1) Leskovca od Veternice (obezbeđeno realizacijom akumulacije Barje); 2) Medveđe, Lebana i zapadnog dela Leskovačkog polja od Jablanice, realizacijom vodoakumulacije u gornjem delu sliva i primenom biotehničkih radova; 3) šireg područja Leskovca od više manjih, veoma bujičnih vodotoka uređenjem slivova Vučjanske, Vinske, Čukljeničke reke i Šainovačkog potoka; 4) naselja, infrastrukturnih sistema i poljoprivrednog zemljišta u čitavom gornjem toku Južne Morave i slivu Moravice (od bujičnih poplava sa neuređenih slivova Binačke Morave i Krive reka na teritoriji Kosova) predviđenom realizacijom vodoakumulacije Končulj koja je vrlo neizvesna (njenu funkciju će preuzeti druge manje akumulacije u gornjem delu sliva na Vrtogoškoj, Korbevačkoj i drugim rekama, uz uređenje Trnovačke reke, posebno na potezu kroz Trnovo, i manje akumulacije u gornjem slivu Južne Morave na Moravici, Binačkoj Moravi, Trnovačkoj, Kurbalijskoj, Oraovačkoj, Rajinskoj, Preševskoj i drugim rekama); i 5) Vlasotinca, infrastrukturnih sistema i poljoprivrednog zemljišta u srednjem i donjem toku Vlasine realizacijom akumulacije Svođe i izgradnjom odbrambenog nasipa na reci Vlasini od Vlasotinca do ušća u Južnu Moravu; mere zaštite od plavljenja u slučaju akcidenta na vodoprivrednim objektima, kao i druge aktivne mere zaštite od bujica i erozivnih procesa koje obuhvataju tehničke radove (bujičarske pregrade i pragovi), biotehničke radove (gradoni, terase, konturni rovovi, zidovi protiv spiranja i dr.) i biološke radove (pošumljavanje, melioracija degradiranih šuma, melioracija pašnjaka i livada, zatravljivanje i dr.) na oko 35% područja Prostornog plana, prioritetno na 18% sliva Pčinje pod ekcesivnom erozijom (najlošije stanje u Republici Srbiji), gornjim delovima slivova vodotokova na području opština Preševo, Bujanovac i Medveđa, u zoni Grdeličke klisure i dr.
organizacione mere u prvom redu stvaranjem uslova za plansko uređenje naselja (sprečavanjem izgradnje novih urbanih, privrednih i infrastukturnih sadržaja u zonama ugroženim od poplava), regulacijom reka i uređenjem obala u zoni naselja po principima urbane regulacije, uređenjem vodnih režima upravljanjem akumulacijama, i dr.
uspostavljanjem kontrole i planskog usmeravanja eksploatacije građevinskih materijala iz rečnih korita u skladu sa principima kontrolisanog „upravljanja rečnim nanosom”, odnosno normalizacije režima pronosa nanosa (posebno u gornjem slivu Južne Morave sa pritokama) u cilju ublažavanja i otklanjanja morfoloških deformacija korita koje ugrožaavaju regulacione objekata i mostove; a na osnovu verifikovanih projekata eksploatacija rečnog nanosa koji su potpuno usaglašeni sa projektima regulacije reka i uređenja rečnih korita.
1.4. Korišćenje i zaštita geoloških resursa
Korišćenje i zaštita geoloških resursa sprovodiće se: stvaranjem uslova za intenzivnije i kompleksnije korišćenje istraženog i bilansiranog mineralnog bogatstva; intenziviranjem geoloških istraživanja u perspektivnim područjima; prioritetno rude olova i cinka, molibdena, zlata i plemenitih i retkih metala, šljunka, peska, kvarcnog peska, vatrostalne gline, građevinsko-tehničkog i arhitektonskog kamena i dr.; revitalizacijom tehnoloških procesa u eksploataciji i preradi metaličnih mineralnih sirovina; saniranjem degradirane, zagađene i devastirane površine oko postojećih rudarskih objekata i razvoj projekata koji minimalno ugrožavaju životnu sredinu, primenom tzv. „zelenog inženjerstva” i „tehologije bez ili sa minimumom otpadaka”; stimulisanjem rudarstva malih kapaciteta, odnosno optimalnog korišćenja malih ležišta, što je posebno interesantno kod zlata i kvalitetnijeg građevinsko-tehničkog kamena i dr. Ekploatacija mineralnih sirovina uslovljena je režimima sanitarne zaštite regionalnih izvorišta vodosnabdevanja.
Za održivu eksploataciju geoloških resursa značajna je primena sledećih principa: 1) potpunosti i kompleksnosti koji podrazumeva iskorišćavanje osnovnih mineralnih sirovina iz ležišta, kao i svih pratećih komponenti koje se mogu rentabilno ekstrahovati, uz poseban naglasak na bočne i podinske stene ležišta koje se često mogu koristiti kao građevinsko-tehnički kamen ili u druge svrhe;
2) minimiziranja tehnogenog otpada i njegove transformacije u tehnogenu sirovinu koja se koristi u odgovarajućem proizvodnom procesu;
Sa aspekta kvaliteta i količina korisne supstance koja omogućuje eksploataciju značajna su sledeća ležišta:
1. Metaličnih sirovina:
Olovo i cink: Lece (uz mestimično značajne koncentracije zlata, antimona i gvožđa, rudnik je privatizovan i u toku su projekti sanacije jame i priprema za početak eksploatacije), Blagodat (Grot), Karamanica, južno od Bosilegrada i Ruplje kod Crne Trave.
Molibden: Mačkatica (kod Surdulice), koji predstavlja verovatno najveće molibdensko ležište u jugoistočnoj Evropi. U toku su detaljna istraživanja stranog koncesionara.
Zlata i pratećih metala: Karamanica, Dukat, Brezovica, Slivnica, Masurica i Tupale, gde koncesionari sprovode istraživanja.
2. Nemetaličnih sirovina i geoloških građevinskih materijala:
Fosfati: ležište Lisina zapadno od Bosilegrada, gde strani koncesionar vrši detaljna istraživanja u cilju njegovog aktiviranja. Potražnja za fosfatima, kao sirovinom za prouzvodnju veštačkih đubriva, garantovaće profitabilnu proizvodnju.
Cementni laporci: kod Vladičinog Hana definisane su bilansne rezerve sirovina za proizvodnju cementa (cementnih laporaca i krečnjaka), za šta je u perspektivi moguća organizacija proizvodnje;
Bentonitske gline: u okolini Vlasotinca (Jelenkovac, Mečiji Do, Dubrava) i Bujanovca (Donja Breznica).
Opekarske gline: Na nekoliko lokaliteta kod Bojnika, Leskovca i Vladičinog Hana, postoji eksploatacija opekarskih glina i pogoni za proizvodnju cigle i crepa.
Zeoliti: Zlatokop kod Vranja, mada trenutno bez pune proizvodnje. Poznajući izvanredne mogućnosti korišćenja zeolita, izvesno je da će se ležište u punoj meri aktivirati, uz verovatno proširenje zone eksploatacije. U blizini Vranja postoji još nekoliko lokaliteta sa zeolitskim tufovima, koje će se u budućnosti istražiti.
Mermerni oniks: Izvanredni ukrasni i arhitektonski kamen se tradicionalno eksploatiše u okolini Sijarinske Banje.
Poludragi kamen: U rejonu Leca, u novije vreme postoji interesovanje za eksploataciju poludragog kamena (jaspisa, ahata i drugih varijeteta kalcedona), iako rezerve nisu u dovoljnoj meri definisane.
Tehnički kamen: S obzirom da je na ovom prostoru planirana izgradnja značajnih saobraćajnica, potrebe za odgovarajućim sirovinama će biti velike. Zbog visoke cene transporta, neophodno je da ležišta kamena za putogradnju budu u blizini trase saobraćajnica, što treba rešavati u fazi njihovog projektovanja. Prilikom izgradnje lokalne infrastrukture i većih objekata visokogradnje biće aktivirana manja pozajmišta kamena i zemljanog materijala za nasipanje.
Šljunak i pesak: Ovaj materijal se mestimično lokalno eksploatiše iz rečnih korita. Kako je ovakva eksploatacija često haotična i nesistematična, potrebno je poštovati kriterijume za zaštitu vodotokova.
Ležišta andezitbazalta (Klinovac kod Bujanovca), bazalta (Slomljenac kod Preševa) i mermera (Strezovce i Duškina Mala kod Preševa). Mermeri, koji se ovde pojavljuju u većim ili manjim sočivima, interesantni su i kao sirovina za dobijanje agregata različitih granulacija, sa veoma širokom upotrebom.
Pored navedenih sirovina i lokaliteta, u periodu do 2020. godine vršiće se istraživanja nafte i gasa prema „Projektu geoloških istraživanja nafte i gasa na teritoriji Republike Srbije južno od Save i Dunava”, kao i istraživanje i potencijalna eksploatacija ugljovodonika u perspektivnim delovima područja Prostornog plana.
U ostvarivanju održivog korišćenja i zaštite geoloških resursa na republičkom i lokalnom nivou upravljanja primenjivaće se sledeće mere: 1) razrada strategije razmeštaja rudarskih proizvodnih kapaciteta, polazeći od lokacije rudnih ležišta, optimalnog izbora metoda otkopavanja, potrebnog prostora za odlagališta svih vrsta jalovine, eventualna proširenja postojećih kapaciteta i izgradnja pratećih pogona i objekata; 2) definisanje dugoročne strategije davanja istražnih prava i, prvenstveno, koncesija za istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, polazeći od republičkih i lokalnih interesa i uslova zaštite životne sredine; 3) izrada strategija i dugoročnih planova obrazovanja potrebnih kadrova za geološka istraživanja, rudarstvo, metalurgiju i druge relevantne struke, imajući u vidu i lokalne obrazovne insitucije i strukture; 4) poboljšanje informacione osnove o geološkim resursima, pojavama i procesima, kao podrške planiranju, projektovanju i izgradnji.
Prostornim planom se poseban značaj daje očuvanju i stavljanju u finkciju izvorišta mineralnih i termomineralnih voda, za šta se utvrđuju sledeće smernice:
Vranjska banja – potpunije aktiviranje utvrđenih rezervi termomineralnih voda (74-96 oC, > 80 l/s) za balneološko-rekreativne, energetske (zagrevanje privrednih pogona „Jumko” i „Simpo”, stambenog naselja „Ledene stene” i dr. u Vranju, kao i novog hotela i drugih turističkih objekata u Vranjskoj Banji, čime bi se ostvarila ušteda oko 15.000 t mazuta godišnje i oko 55 l/s vode iz sistema za vodosnabdevanje Vranja), tehnološke potrebe (preradu pamuka, proizvodnju cveća i povrća u staklenicima i dr.);
Bujanovačka Banja – racionalno korišćenje termomineralnih voda (18-43 oC, 10 l/s) za balneološke potrebe (zdravstveno-rehabilitacioni centar „Vrelo”) i flaširanje vode („Heba” „Prohor” i „Bivoda”);
Sijarinska banja – korišćenje termomineralnih voda (15-73 oC, 30 l/s) za rekreativno-balneološke potrebe uz istraživanje mogućnosti korišćenja izvora za dobijanje toplotne energije;
Tulare – korišćenje i uređenje delimično aktiviranog izvorišta mineralnih voda (1 l/s, 19,5o C) za turističko- rekreativne poterebe uz nastavak istraživanja potencijala;
Levosoje-Boženjevce-Ljiljance – korišćenje i uređenje delimično aktiviranog izvorišta mineralnih voda (više izvora 0,1-1,0 l/s) za lokalne potrebe uz istraživanje mogućnosti za flaširanje vode;
Surdulica – istraživanje mogućnosti za potencijalno korišćenje geotermalne energije (60 l/s, 76,3oC);
Miratovac – istraživanje mogućnosti za potencijalno korišćenje za turističko – rekreativne poterebe i flaširanje (min 20 l/s, izvor Banjka i dr.);
Vranje/Toplac – istraživanje mogućnosti za potencijalno korišćenje geotermalne energije (>1,5 l/s, 33-85°C).
2. Razvoj stanovništva, mreže naselja i javnih službi
2.1. Stanovništvo
Osnovna planska pretpostavka jeste pokretanje ekonomije i intenziviranje investicione aktivnosti, razvoj policentričnog sistema naselja, seoskih i pograničnih područja Južnog pomoravlja. Ulaganja (prioritetno u infrastrukturu i privredu) u nerazvijene i depopulacione opštine (Bojnik, Medveđa, Crna Trava, Bosilegrad i Trgovište), omogućiće zadržavanje stanovništva, dok će jačanje polarizacijskog uticaja gradskih centara, pre svega Leskovca i Vranja, doprineti zaustavljanju odlaska obrazovanih i kvalifikovanih mladih ljudi u druge veće gradove Republike Srbije i inostranstvo.
Većinu planskih rešenja nije moguće ostvariti u kratkom roku, već postupno i to sinergičnim dejstvom različitih politika (neposredan uticaj imaju politika zapošljavanja i socijalna politika, a od velikog značaja su i razvojne politike preduzetništva, poljoprivrede, turizma i razvoja infrastrukture).
2.1.1. Projekcija kretanja stanovništva
Projekcija kretanja stanovništva urađena je korišćenjem analitičke metode (metode komponenata) koja ima nesumnjive prednosti kada su naglašene razlike u demografskom razvitku pojedinih opština, kao u slučaju opština Južnog pomoravlja. Analitička projekcija polazi od aktuelne starosno-polne strukture, a pored hipoteza o prirodnom kretanju (komponente fertiliteta i mortaliteta) i mehaničkom kretanju stanovništva, uključuje i predviđanje migracija stanovništva kao rezultat primene planskih mera. Analitička projekcija prikazuje kretanje broja stanovnika u petogodišnjim razmacima, počev od godine poslednjeg popisa do 2022. godine. Projekcije stanovništva na nivou upravnih okruga i područja Prostornog plana dobijene su sabiranjem rezultata projekcija po opštinama.
Prognoze broja stanovnika za 2014. i 2021. godinu su izvedene na osnovu dobijenih podataka analitičke projekcije, uz primenu matematičke interpolacije.
Tabela III-4. Prognoza kretanja broja stanovnika na području Prostornog plana do 2022. godine
opštine/gradovi Popis 2002. (nova metodol.) Analitička projekcija stanovništva po petogodištima Planska prognoza 2002. 2007. 2012. 2017. 2022. 2014. 2021. Bojnik 13.118 12.510 11.861 11.151 10.579 11.577 10.693 Vlasotince 33.312 32.681 31.943 30.907 29.824 31.529 30.041 Lebane 24.918 24.138 23.488 22.706 21.901 23.175 22.062 Leskovac 156.252 154.034 154.788 155.671 156.447 155.141 156.292 Medveđa 10.760 10.330 10.019 9.634 9.295 9.865 9.363 Crna Trava 2.563 2.312 2.048 1.789 1.561 1.944 1.607 Jablanički okrug 240.923 236.005 234.147 231.858 229.607 233.231 230.058 Bosilegrad 9.931 9.349 8.892 8.458 8.070 8.718 8.148 Bujanovac 43.302 42.710 43.015 43.215 43.377 43.095 43.345 Vladičin Han 23.703 23.221 22.750 22.945 23.727 22.828 23.571 Vranje 87.288 87.044 87.795 88.022 88.549 87.886 88.444 Preševo 34.904 34.740 35.389 35.985 36.530 35.627 36.421 Surdulica 22.190 21.654 21.322 21.761 22.220 21.498 22.128 Trgovište 6.372 6.129 5.981 5.817 5.665 5.915 5.695 Pčinjski okrug 227.690 224.847 225.144 226.203 228.138 225.567 227.752 Područje plana 468.613 460.852 459.291 458.061 457.745 458.798 457.810
Tabela III-5. Prognoza kretanja broja stanovnika na području Prostornog plana do 2022. godine-indeks promene
opštine/gradovi Indeksi promene broja stanovnika po analitičkoj projekciji po planskoj prognozi 2007/02 2012/07 2017/12 2022/17 2022/02 h (m) l/d (m) kota krune (mnv) „Ključ” – Lebane Šumanka 70 270/10 498 109,44 492 18.500.000 „Svođe” – Crna Trava Vlasina 349 400 80.000.000 „Prohor Pčinjski” – Trgovište Pčinja 542 530 58.000.000 „Končulj” – Bujanovac Binačka Morava 1.632 445 230.000.000
5.2.2. Snabdevanje vodom naselja
Pored realizovanih sistema i objekata za snabdevanje vodom naselja (čiji su parametri dati u u poglavlju I Polazne osnove, deo 3.1.11. Postojeće stanje vodoprivredne infrastrukture, Tabela I-9.), daju se osnovne smernice razvoja vodovodnih sistema po opštinama:
Bosilegrad – nastavak zamene zastarele mreže od ACC, uz dalji razvoj vodovoda utemeljen na korišćenju izvorišta vodoakumulacije Lisina;
Bujanovac – uspostavljenje neposredne zone zaštite postojećih izvorišta podzemnih voda, poboljšanje hidrauličke pouzdanosti sistema, uz dalji razvoj vodovoda utemeljen na realizaciji južnog kraka Vranjsko-pčinjskog podsistema i spajanjem sa vodovodom Vranja, a u konačnoj fazi i korišćenju izvorišta iz vodoakumulacije Prohor na Pčinji;
Vladičin Han – zamena zastarele mreže od ACC, smanjenje velikih gubitaka i poboljšanje pouzdanosti sistema, uz dalji razvoj vodovoda koji će se oslanjati na Vlasinski regionalni podsistem;
Vranje – povećanje količine zahvata vode iz vodoakumulacije Prvonek, koja predstavlja trajno snabdevanja vodom sa najvišom pouzdanošću koja se može ostvariti samo u velikim regionalnim sistemima (većom od 97%);
Preševo – obnova mreže i smanjenje velikih gubitaka, zaštita izvorišta Žujinskog vodovoda, izgradnja vodovoda Žujince, Miratovac, Crnotince, Bukarevac i Rajince, uz dalji razvoj vodovoda koji će se u konačnoj fazi oslanjati na južni krak Vranjsko-pčinjskog podsistema;
Surdulica – obnova mreže i poboljšanje hidrauličke pouzdanosti sistema, oslanjanjem na Vlasinski regionalni podsistem;
Trgovište – zamena zastarele mreže, smanjenje velikih gubitaka, uz razvoj vodovoda utemeljen na realizaciji Pčinjskog kraka Vranjsko-pčinjskog regionalnog sistema, sa vodoakumulacijom Prohor na Pčinji kao konačnim i pouzdanim rešenjem;
Bojnik – završavanje sistema Brestovac (realizcijom nedostajućih rezervoara, cevovoda i PS), kako bi podsistemi Bojnik, Konjuvce, Kosančić i Brestovac pouzdano funkcionisali;
Vlasotince – zamena zastarele mreže od ACC i razvoj vodovoda utemeljen na realizaciji vodoakumulacije Svođe;
Lebane – razvoj vodovoda utemeljen na realizaciji Jablaničkog podsistema, sa dovodnim krakom od Leskovca prema Lebanu, a u konačnoj fazi oslanjanjem na vodoakumulaciju Ključ;
Leskovac – poboljšanje pouzdanosti rada sistema vodosnabdevanja koji je oslonjen na vodoakumulaciju Barje” (sa obezbeđenošću 97%) kpaciteta se 840 l/s, završetak PPV u sistemu Barje i funksionalno održavanje lokalnih vodovoda Vučje, Čukljenik i Predejane, Grdelica;
Medveđa – Sijarinska banja – poboljšanje kapaciteta i dalji razvoj vodovoda utemeljen na realizaciji kraka Jablaničkog podsistema Leskovac-Lebane-Medveđa; i
Crna Trava – obnova mreže i smanjenje velikih gubitaka.
Za seoska naselja se predviđa:
u dolinskim selima – tehničko poboljšanje vodovoda, naročito u slučaju priključenja na magistralne dovode i gradske vodovodne sisteme (vodovodi Leskovca, Vranja, Surdulice i Vladičinog Hana, Bojnika i dr.); i
u brdsko-planinskim selima – obnova i poboljšanje pouzdanosti vodovoda, spajanjem u jedinstvenu celinu više manjih grupnih sistema, izgradnjom većih rezervoara i smanjivanjem velikih gubitaka u mreži.
5.2.3. Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda
Predviđa se integralna zaštita voda, koja podrazumeva primenu tehnoloških, vodoprivrednih i organizaciono-ekonomskih mera zaštite. Tehnološke mere podrazumevaju prečišćavanje otpadnih voda u PPOV svih naselja većih od 5.000 ES, kao i manjih naselja koja se nalaze u zoni zaštite izvorišta (Crna Trava, Vlasina Rid, itd.). U PPOV će se uvoditi otpadne vode opštinskih centara i svih prigradskih naselja povezanih na grupne kanalizacione sisteme. Proizvodna preduzeća će realizovati svoja kompletna PPOV, ili predtretmane. Predtretmanom se otpadne vode iz tehnoloških procesa prečišćavaju do stanja da smeju da budu upuštene u gradsku kanalizaciju i upućene prema PPOV. Moraju se ukloniti sve opasne materije, posebno one koje bi svojim toksičnim delovanjem ometale rad bioaeracionog dela PPOV.
Kanalisanje naselja će se obavljati po principima separacionih sistema, sa razdvojenim sistemima za otpadne vode naselja i atmosferske vode. Predviđa se povećanje obuhvata naselja na više od 90%. U dolinskim naseljima će se graditi grupni magistralni sistemi, spajanjem kanalizacionih sistema više naselja, radi dovođenja otpadnih voda na zajedničko PPOV. Planiraju se sledeći radovi na ralizaciji kanalizacionih sistema:
Bosilegrad – realizacija magistralnog kolektora, sa izmeštanjem izliva na mesto budućeg PPOV kraj reke Dragovištice;
Bujanovac – rekonstrukcija sistema koji pokriva samo uža gradska jezgra Bujanovca i Bujanovačke banje i realizacija grupnog kanalizacionog sistema i PPOV sa okolnim neseljima (V.Trnovac-Bujanovačka banja) sa PPOV kraj Južne Morave;
Vladičin Han – rekonstrukcija postojećeg sistema grada i realizacija grupnog sistema sa PPOV, koji bi obuhvatio i neka seoska naselja;
Vranje – realizacija grupnog sistema Vranje sa okolnim naseljima sa PPOV (koje ima prvi prioritet za realizaciju u Republici Srbiji, kako bi se otklonilo veliko efluentno opterećenje u gornjem toku Južne Morave);
Preševo – rekonstrukcija postojećeg sistema i realizacija grupnog sistema sa realizacijom PPOV kraj Moravice, koji bi obuhvatio i najveći broj većih seoskih naselja (Crnotince, Čukarka, Bukarevac, itd.),;
Surdulica – održavanje funkcije postojećeg sistema sa PPOV u Alakincu;
Trgovište – rekonstrukcija postojećeg sistema i realizacija grupnog sistema sa PPOV;
Bojnik – rekonstrukcija postojećeg sistema i realizacija grupnog sistema, koji bi obuhvatio seoska naselja (D. Konjuvce, Crkvica, Đinđuša, Lapotince, Đace i Kamenica) sa realizacijom PPOV u Pridvorici (2×5.000 ES); naselja nizvodno od Lapotinca će se nakon kanalisanja povezati sa Doljevačkim sistemom i njegovim PPOV;
Vlasotince – rekonstrukcija postojećeg sistema sa PPOV i realizacija grupnog sistema, koji bi obuhvatio i neka seoska naselja;
Lebane – rekonstrukcija postojećeg sistema i realizacija grupnog sistema sa PPOV na lokaciji Kožara, koji bi obuhvatio i neka seoska naselja;
Leskovac – rekonstrukcija postojećeg sistema i realizacija grupnog sistema sa PPOV, koji bi obuhvatio i prigradska naselja;
Medveđa – realizacija grupnog kanalizacionog sistema Sijarinska banja-Medveđa, sa zajedničkim PPOV, kao preduslov za razvoj banje;
Crna Trava – rekonstrukcija postojećeg sistema i realizacija odgovarajućeg PPOV, jer se radi o koncentrisanom efluentnom uticaju u izvorištu republičkog značaja (sliv akumulacije Svođe); i
Vlasinsko jezero sa dva kanalizaciona poluprstena: (a) rekonstrukcija i dogradnja severnog poluprstena sa PPOV „Vlasina”, čija će potencijalna lokacija biti definisana nakon izrade odgovarajuće Studije o snabdevanju i odvođenju otpadnih voda na turističkom prostoru/rizortu Vlasinskog jezera, i nakon saglasnosti nadležnih institucija i nizvodnih opština (Crna Trava i Vlasotince); i (b) izgradnja južnog poluprstena sa PPOV Vrla.
Sanitacija seoskih naselja, koja ne mogu da budu obuhvaćena malim grupnim sistemima sa PPOV, posebno u planinskim područjima (kod disperzovanih i nepristupačnih naselja) obavljaće se po principima ruralne sanitacije – sa odvođenjem otpadnih voda u individualne ili grupne vodonepropusne objekte i kombinaciju sa sekundarnim biloškim prečišćavanjem, uz operativnu organizaciju daljeg postupka sa otpadnim vodama, odnosno, uklanjanja i korišćenja u poljoprivredi na sanitarno bezbedan način kako ne bi došlo do zagađenja površinskih i podzemnih voda.
5.2.4. Hidroenergetika
HS “Vlasina“, sa četiri hidroelektrane duž toka reke Vrle, ukupne instalisane snage oko 128 MW, predstavlja jedinstven hidraulički i energetski stabilan sistem, predviđen za proizvodnju vršne električne energije i visokovrednu regulacionu i operativnu rezervu EES Srbije. Planiran je razvoj HS “Vlasina“ koji obuhvata:
(a) mere investicionog i tekućeg održavanja postojećih objekata (obnovu zahvatnih građevina na dovodima, PAP Lisina, ulazne građevine u Božički tunel, itd.) revitalizaciju i modernizaciju glavne i pomoćne opreme na Vlasinskim elektranama;
(b) proširenje sistema produžavanjem mreže kanala (u cilju povećavanja zahvatanja vode van neposrednog sliva Vlasinskog jezera, odnosno dodatne neto proizvodnje od oko 25 GWh/god) i to: (1) sabirno-dovodnog kraka kanala, na dovodima Jerma (produženje za još oko 9 km) i Strvna (dodatnih oko 3 km), čime će se ostvariti dodatna proizvodnja za oko 10 GWh/god.; kanali se vode gravitaciono i najvećim delom su ukopani i pokriveni; i (2) južnog sabirno dovodnog sistema Ljubata za oko 24 km, na delu sliva Goleme (Dukatske) reke, Jasike, Gaštavice, Crnoštice, Zanoškog, Ćurčinskog i Kozjedolskog potoka, kojim se ostvaruje dodatnih oko 35 kWh/god., uz utrošak oko 19 kWh/god. na prepumpavanje;
(v) realizaciju MHE Jezero, na ulivu južnog dovodnog kraka u Vlasinsko jezero, okvirne snage 1,0 MW, prosečne proizvodnje 4,85 GWh/god; MHE „Mala Vrla 1” na lokaciji postojeće HE „Vrla 1”, okvirne snage oko 200 kW; izgradnja MHE na postojećim akumulacijama „Barje”, „Brestovac” i „Prvonek”, kao i na planiranim akumulacijama „Svođe”, „Prohor Pčinjski”, „Končulj” i „Ključ”.
(g) realizaciju kompenzacionog bazena (uređenjem korita i realizacijom odgovarajuće ustave) nizvodno od HE Vrla 4 koji bi imao vodoprivredne i ekološke funkcije.
5.3 Energetika
Razvoj energetske infrastrukture na području Prostornog plana zasnivaće se na: uspostavljanju efikasnog sistema planskog upravljanja i eksploatacije izgrađenih energetskih resursa, uz primenu savremenih rešenja i modernizacije postojećih sistema prenosa, izgradnje novih i distribucije energije prema međunarodnim standardima; stvaranju uslova za kontinuirano, pouzdano i racionalno napajanje električnom energijom konzumnog područja i prekograničnu razmenu električne energije; i intenzivnijem korišćenju OIE. Elektro-energetsku mrežu formiraće postojeći i planirani napojni i distributivni vodovi i objekti.
Razvoj elektro-energetske mreže i objekata (po naponskim nivoima) obuhvata:
1) izgradnju TS 400 kV i to: proširenje TS „Leskovac 2” (snage 300 MVA), i TS „Vranje 4” (snage 300 MVA);
2) nastavak izgradnje DV 400 kV na pravcu TS „Niš 2”-TS „Skoplje 5” (ukupne dužine oko 141 km od čega se oko 114 km na teritoriji Republike Srbije), i to: „Niš 2 – Leskovac 2” (dužine 36 km), „Leskovac 2 – Vranje 4” (dužine 54 km) i „Vranje 4 – granica Republike Makedonije Makedonije (dužine 24 km);
3) izgradnju DV 110 kV na pravcu TS „Leskovac 6-Lebane” (dužine oko 21 km), „HE Svođe-Vlasotince”, (uporedo sa izgradnjom HE „Svođe” dužine oko 16 km) i uvođenje dvostrukog voda „Vrla 3-Leskovac 2” u TS „Belo Polje”;
4) uvođenje priključka TS „Vladičin Han” na DV „Vrla 3-Vranje” (uporedo sa izgradnjom/proširenjem TS 110/35 kV „Vladičin Han”), DV „Vrla 3-Vranje 1” u TS „Vranje 2” (uporedo sa izgradnjom/proširenjem TS 110/35 kV „Vranje 2”);
5) uvođenje dvostrukih DV 110 kV „Vranje 1-Ristovac” u TS „Vranje 2”, „Vranje 1-Vranje” u TS „Vranje 3” i „Vranje 1-Ristovac” u TS „Vranje 3” (u slučaju da se TS 110/35 kV „Vranje 2” i TS 400/110 kV „Vranje 4” ne grade u isto vreme); ili alternativne opcije izgradnje DV „Vranje 3-Vranje 2” (u slučaju da se TS 110/35 kV „Vranje 2” i TS 400/110 kV „Vranje 4” grade u isto vreme;
6) izgradnja DV 110 kV Vranje 3-Preševo (kao rezervnog za Preševo i Bujanovac, kada se izgradi TS 400/110 kV Vranje), i izgradnja drugog DV 110 kV TS „Leskovac 2”-110/35/10 kV „Vlasotince”.
7) izgradnja DV 35 kV između TS 110/35/10 kV i TS 35/10 kV „Groblje”, rekonstrukcija DV 35 kV „Vranje 2 – Bujanovac 1”, izgradnja novog trafo polja i transformatora snage 31,5 MVA u TS 110/35/10 kV „Bujanovac 1” i izgradnja DV 35 kV na pravcu TS „Bujanovac 1”-planirana TS 35/10 kV Trnovac (u opštini Bujanovac), izgradnja DV 35 kV od TS 110/35/10 kV „Vlasotince” preko Svođa do TS 35/10 kV u Sastav Reka (opštine Vlasotince i Crna Trava);
8) izgradnja TS 35/10 kV „Lece”, opremanje ćelije 35 kV u TS 110/35 Jablanica (pravac ka Sijarinskoj Banji), proširenje DV na pravcu TS 35/10 kV „Sijarinska Banja” – TS 35/10 kV „Klaić”, i opremanje ćelija 35 i 10 kV u TS 35/10 kV „Gazdare” (u opštini Medveđa); izgradnja TS 35/10 kV „Vlasotince 3” i veze sa postojećim TS 35/10 kV „Nevit” i „Vlasotince 1”, ugradnja drugog transformatora 31,5 MVA u TS 110/35/10 kV „Vlasotince”, proširenje kapaciteta TS 35/10 kV „Batulovce” ugradnjom drugog transformatora 4 MVA i opremanjem trafo i vodne ćelije 35 kV (u opštini Vlasotince).
9) izgradnja dalekovoda 110 kV (u opštini Preševo) na pravcu TS „Bujanovac 1” – planirane TS „Preševo 1”, za potrebe dvostrukog napajanje grada i područja opštine Preševo, kao i izgradnja TS 35/10 kV „Preševo 2” i izgradnja TS 110/35 kV „Preševo 1”.
Za razvoj sistema gasifikacije predviđena je izgradnja:
razvodnog gasovoda RG 11-01 i RG 11-02 Niš-Leskovac-Vranje, koji predstavlja vezu sa magistralnim gasovodom MG-11 Niš – Prokuplje – Priština, čime se obezbeđuje pravac snabdevanja potrošača pre svega u regionalnim centrima Leskovac i Vranje, sa mogućnošću proširenja ka opštinama Vlasotince, Vladičin Han i Surdulica, i stvaraju pretpostavke za brži razvoj gasifikacije juga Republike Srbije i Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija, kao i povezivanje sa Republikom Makedonijom; i
dovodno-razvodnih gasovoda, u fazama, od razvodnog gasovoda RG 11-01 ka opštinama Južnog Pomoravlja i većim industrijskim potrošačima i naseljima i to na pravcima: Leskovac-Lebane-Medveđa, Leskovac-Crna Trava, Vranje-Bosilegrad, Bujanovac-Trgovište i ka Preševu;
Razvodni gasovod RG 11-01 Niš-Leskovac-Vranje čine sledeći vodovi i objekti na pravcu: GRČ (Glavni razvodni čvor) „Orljane” – GRČ „Leskovac” – GMRS (Glavna merno regulaciona stanica) „Leskovac” – GMRS „Vranje”. Predviđen je razvoj gasovoda u dve faze: (1) deonica Niš – Leskovac (deonice gasovoda MG-11 GRČ „Niš 1” – GRČ „Orljane”, GRČ „Orljane” – GRČ „Leskovac” i GRČ „Leskovac” – GMRS „Leskovac”); i (2) deonica Leskovac – Vranje (GRČ „Leskovac” – GMRS „Vranje”).
Predviđeno je korišćenje obnovljivih izvora energije u prvom redu hidroenergije izgradnjom malih hidroelektrana (u daljem tekstu MHE), kao i ostalih vidova energije (solarna, geotermalna, biomasa, biogas, i dr.).
Predviđene su potencijalne lokacije za 193 MHE ukupne snage oko 106 MW i ukupne proizvodnje od oko 401,5 MWh. Broj MHE po opštinama, snaga i proizvodnja prikazani su u Tabeli III-7, na referalnoj karti (orjentacioni položaj vodozahvata), i tabelarno, uslovnim koordinatama tačaka u Dokumentacionoj osnovi Prostornog plana. Plansko opredeljenje je da je moguća izgradnja i drugih MHE, isključivo za korišćenje hidropotencijala sa malim ulaganjima, prema planskoj dokumentaciji, tako da ne ugrožavaju ekološku ravnotežu, a da budu od koristi za povećanje sigurnosti snabdevanja električnom energijom. Dimenzionisanje svih MHE striktno će se primeriti prirodnim protocima i padovima vodotoka. Izgradnja MHE prema utvrđenim hidropotencijalima, povećaće sigurnost u napajanju električnom energijom naselja, alternativne seoske ekonomije, kao i turističko-rekreativne infrastrukture na području Prostornog plana.
Tabela III-7. Potencijalne MHE na području Prostornog plana:
Opština Broj potencijalnih MHE Snaga kW Proizvodnja x 1.000 kWh Bojnik 1 265 990 Bosilegrad 22 8.675 34.553 Bujanovac 5 1.535 4.887 Vladičin Han 13 7.990 28.262 Vlasotince 14 10.185 38.438 Vranje 31 28.650 107.130 Lebane 3 8.320 29.720 Leskovac 19 905 3.397 Medveđa 5 7.320 28.902 Surdulica 22 9.800 36.099 Trgovište 30 4.690 16.578 Crna Trava 28 17.500 72.500 Ukupno ( 193 105.500 401.500
Izvor: Katastar malih hidroelektrana, EPS.
Pored proizvodnje električne energije iz MHE predviđeno je korišćenje OIE, i to:
solarne energije primenom raznih vrsta pasivnih solarnih sistema (u kojima objekat predstavlja prijemnik koji zahvata i čuva najveći deo energije) i aktivnih solarnih sistema (koji zahvataju energiju instalisanjem posebne opreme);
korišćenje termomineralnih izvora – posebno Vranjske, Bujanovačke i Sijarinske banje za banjsko-rekreativne, ali i za toplotne potrebe samih banja, gradskih i opštinskih centara (Vranja, Bujanovca i Medveđe), kao i naselja koja su povoljno locirana sa stanovišta mogućnosti uvođenja centralizovanog korišćenja geotermalne energije);
biomase kao obnovljivog izvora energije koje nema negativan uticaj na prirodnu sredinu ukoliko se pravilno eksploatiše (npr. korišćenje drvnih otpadaka iz šumarstva i prerade drveta), odnosno ako se šumama propisno gazduje, i ako se planski postupa sa izvorima biomase;
proizvodnjom električne energije iz bio-gasa kanalizacionog mulja na PPOV.
proizvodnjom električne energije iz vetaroelektrana, potencijalno na širem području Vlasine i Krajišta i dr.
OIE mogu se realizovati ukoliko nisu u suprotnosti sa pravilima izgradnje i uređenja prostora, odnosno ako ispunjavaju uslove sanitarne zaštite izvorišta, zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara. Primena OIE biće uslovljena regulativnim i podsticajnim merama države, pri čemu se mogu očekivati rezultati smanjenja zagađenja okoline, smanjenja potrošnje električne energije za grejanje, ekonomske isplativosti primene, smanjenja toplotnih gubitaka, razvoj savremenih tehnologija i opreme i dr.
5.4 Telekomunikacije i pošte
U oblasti razvoja fiksne telefonske mreže i mobilne telefonije predviđa:
Poboljšanje postojećeg stanja, odnosno zamena postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim: u MG Leskovac- Leskovcu, Badincu, Brestovcu, V. Grabovnici, Vučju, Grdelici, Miroševcu, Pečenjevcu, Predejanu, Kosančiću, Stajkovcu, Svođu, Klajiću, Sastavu Reka, Preslapu i Tularu, a u MG Vranje-Vranju, Vlasu, Klenikama, Reljanu, Trgovištu, Klisuri, Vlasina Okruglici, Božici i Binovcu; ovim se postiže ukidanje dvojnika, poboljšava pristup internetu i mreži za prenos podataka u svim mestima u kojima postoji telefonska mreža.
Izgradnja novih komutacionih objekata u sledećim naseljima i delovima naselja:
Leskovac Sever, Leskovac Vaskovo, G. Stopanja, D. Sinkovce, Guberevac, Međa, Lipovica, Oraovica, Tupulovce, V. Sejanica, Palojce, Tulovo, V. Kapašnica, G. Banuša, Slavujevce, Drčevac, Barje, Sredor, Boljare, Orašje, Kruševica, Šišava, Jakovljevo, G. Orah, Dobroviš, Gradska, Rujkovac, Bučumet, D. Gajtan, Šilovo, Prekopčelica, Caričino, D. Konjuvce, Slišane i Orane u MG Leskovac;
Vranje Gornja Čaršija, Vranje Raška, Buštranje, Drenovac, Kriva Feja, G. Selo, Urmanica, Vojin Del, Radovnica, Novo Selo, D. Stajevac, Mačkatica, Kunovo, Lučane, Levosoje, Končulj, Dobrosin, Muhovac, Klinovac, Samojljica, Klenike, Bukurevac, Miratovac, Rajince, Strezovce i Sv. Prohor Pčinjski u MG Vranje;
odnosno u svim naseljima sa preko 500 stanovnika, čime bi se postigla željena gustina telefona i pristup internetu.
Izgradnja optičkih kablova za naselja u kojima se grade komutacije, kao i na sledećim relacijama (ukupno oko 320 km): Lebane–Medveđa, Lebane–Slavujevce, Slavujevce-Miroševce, Sastav reka–Gradska, Brestovac–Međa–Kosančić, Ždeglovo–Bošnjace, Tupalovo–Vlasotince, u MG Leskovac; kao i Vranje-granica Makedonije, Ristovac–Klenike–Trgovište, Klenike-Sv. Prohor–Pčinjski, Barelić–D. Stajevac u MG Vranje.
Izgranja RR mreže za: Trgovište–Preševo i Bosilegrad–Surdulica, čime se, zajedno sa planiranim optičkim kablovima, obezbeđuju radni i rezervni pravci za ove opštinske centre; retko naseljene delove područja Plana, koja sada nisu pokrivena telefonskom mrežom.
Izgradnja planiranih baznih stanice mobilnih operatera Telekom-MTS (064 i 065), VIP (060 i 061) i Telenor (062, 063 i 069) (na ukupno oko 46 planiranih i oko 103 potencijalne lokacije):
U cilju poboljšanja postojećeg stanja, predviđeno je da se otvore nove poštanske jedinice u svim centrima zajednice naselja, tamo gde sada ne postoje. Razvoj poštanske mreže predviđa:
poboljšanje prostorne distribucije i opremljenosti poštanskih jedinica uz uvođenje novih usluga u poštanskom saobraćaju;
mogućnost funkcionisanja dela poštanskih jedinica kao sistema stalnih, odnosno sezonskih ugovornih pošti;
otvaranje odgovarajućih broja šaltera poštanske službe u subopštinskim centrima, centrima zajednice naselja, kao i u naseljima sa specifičnim funkcijama;
realizaciju poštanskih jedinica u zonama turističkog razvoja, u većim turističkim naseljima i turističkim selima.
5.5 Komunalna infrastruktura
U oblasti tretmana komunalnog otpada predviđa se: zatvaranje postojećih nesanitarnih deponija (duž puteva, rečnih tokova i u blizini seoskih i gradskih naselja) na teritoriji svih opština Jablaničkog i Pčinjskog okruga; izgradnja novih regionalnih sanitarnih deponija „Željkovac” (koja će opsluživati sva naselja na teritoriji Jablaničkog okruga i pojedina na teritoriji Pčinjskog okruga) i „Meteris” (koja će opsluživati veći deo naselja na teritoriji Pčinjskog okruga); i ustanovljavanje decentralizovanog sistema upravljanja otpadom, koji bi uključio i seoska naseljima (prikupljanjem organskog i neorganskog otpada, preradu organskog otpada i dalju distribuciju neorganskog otpada krajnjim korisnicima, tj. otkupljivačima sekundarnih sirovina).
Plansko opredeljenje je da se uporedo sa otvaranjem regionalnih deponija Željkovac i Meteris, a najkasnije do 2014. godine, izvrši: sistematsko zatvaranje, remedijacija i rekultivacija postojećih opštinskih deponija; detaljno geološko i hidrotehničko istraživanje i analiza kvaliteta podzemnih voda u neposrednoj blizini svake deponije, zbog procene ekološke ugroženosti zemljišta; i preciziranje mreže lokacija transfer stanica (u skladu sa projektima za regionalne deponije, kriterijumima udaljenosti od naseljenih mesta i deponijskih prostora i dr.) iz kojih bi se otpad prevozio na mesto prerade i konačnog odlaganja i to na području:
Jablaničkog okruga 3 transfer stanice – u opštinama Bojnik, (transfer stanica koja obuhvata Bojnik, Lebane i Medveđu), Vlasotince i Crna Trava;
Pčinjskog okruga 2 transfer stanica – u opštinama Bosilegrad i Bujanovac (transfer stanica koja obuhvata Trgovište, Preševo i Bujanovac).
Lokacije trasfer stanica moraju zadovoljavati nekoliko osnovnih uslova, to jest da budu:
na obodima gradova ili sela, u blizini pristupnih puteva koji vode ka deponijama „Željkovac” i „Meteris”,
minimum 500 m udaljene od najbliže zone stambenih naselja, zona zaštite kulturno-istorijskih spomenika ili zona zaštite životne sredine, autobuskih stanica, skladišta zapaljivih materija i vojnih objekata,
minimum 2 km od zdravstvenih stanica, medicinskih centara, banjski mesta kao i pogona prehrambene industrije,
minimum 100 m od stanica za snabdevanje gorivom i gasom,
na terenu iznad kote 100-godišnjih voda,
van koridora hidrotehničkih sistema (za irigaciju i melioraciju), podzemne infrastrukture i dr.,
van zone zaštite izvorišta vodosnabdevanja.
Plansko opredeljenje je da razvoj regionalnih depnija „Željkovac” (na površini od oko 80 ha, na području opštine Leskovac) i „Meteris” (u blizini istoimene lokalne deponije na površini od oko 6,5 ha uz mogućnost proširenja, na području opštine Vranje), u narednim fazama obuhvati i realizaciju:
recilažnih postrojenja kojima će se potencijalne sirovine (staklo, metal, papire i plastiku) separatno odvajati i uključivati u proizvodni proces određenih industrija, organske materije (lišće, otpaci od drveta i trave) kompostirati i prerađivati u organsko đubrivo (potencijalno za biogas), a nesagorivi i nerazgradivi otpatci (šut, pepeo, otpaci kamena, opeke i sl.) koristiti za nasipanje puteva ili druge građevinske potrebe, čime bi se smanjio zapreminski udeo ukupne količine otpada; i
PPOV koje nastaju kao sekundarni produkati odlaganja i tretmana komunalnog otpada.
U skladu sa Nacionalnom strategijom za upravljanje otpada, a uzimajući u obzir promene u sektoru industrije na samo na teritoriji opština Južnog Pomoravlja, već i Republike Srbije planirana je izgradnja jednog Nacionalnog centra za upravljanje opasnim otpadom i medicinskim otpadom, koji će biti lociran u centralnoj Srbiji, (na području Moravičkog, Šumadijskog ili Pomoravskog okruga). Potencijalna lokacija za izgradnju regionalnih skladišta opasnog otpada, kojim bi se vršilo njegovo bezbedno sakupljanje i čuvanje do tretmana, nije predviđena na području Jablaničkog i Pčinjskog okruga (zbog nedovoljne količine produkovanog opasnog otpada koji bi se upućivao ka skladištu na području Niškog okruga). Bez obzira na činjenicu da opštine Južnog pomoravlja neće imati regionalno skladište opasnog otpada, u gradovima je neophodno odrediti lokacije centara za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (baterija, akumulatora, otpadnih ulja, otpadnih električnih i elektronskih aparata), koje mogu biti uz centre za odvojeno sakupljanje reciklažnog otpada.
6. Zaštita životne sredine, prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara
6.1. Zaštita životne sredine
Polazeći od stanja kvaliteta životne sredine na području Prostornog plana, utvrđene su kategorije životne sredine (a na osnovu kategorizacije Prostornog plana Republike Srbije i istraživanja rađenih za potrebe ovog Prostornog plana), i to:
1) visok stepen zagađenosti (područje izuzetne zagađenosti životne sredine) nalazi se na lokalitetima sa prekoračenim graničnim vrednostima emisija i to radijacionih zagađivanja, i zagađivanja kancerogenim i mutagenim materijama; u ovu kategoriju ubrajaju se lokaliteti jonizujućeg zračenja prirodne i veštačke geneze koji su kontaminirani: (a) municijom sa osiromašenim uranijumom tokom NATO bombardovanja 1999. godine i to na lokacijama: Borovac 1 i 2 i Bratoselce (u opštini Bujanovac), Pljačkovica (u opštini Vranje) i Reljan (u opštini Preševo); (b) zračenjem radioaktivnih gromobrana sa objekata;
2) viši stepen zagađenosti (područje zagađene i degradirane životne sredine) sa velikim uticajem na zagađenje životne sredine nalazi se na lokalitetima sa industrijskim kapacitetima koji emituju zagađujuće materije u vazduh i vodu i štetne industrijske otpatke u užim gradskim zonama i naseljenim mestima sa epizodnim zagađenjem vazduha koja su iznad dozvoljenih vrednosti i nezadovoljavajućom kontrolom kvaliteta životne sredine, sa mogućnošću pojave problema ugrožavanja bukom, neprijatnim mirisima, industrijskim i komunalnim otpadom i saobraćajem, koji se nalaze na rastojanju od oko 10 km u pravcu dominantnog vetra velikih zagađivača – Vranja, srednjih zagađivača – Leskovac, užeg koridora autoputa i pruge. Takođe, u kategoriji višeg stepena zagađenosti nalaze se i lokacije regionalnih deponija Željkovac (Leskovac) i planirane deponije Meteris 2 (Vranje) kao i lokaliteti eksploatacije i prerade metaličnih mineralnih sirovina;
3) srednji stepen zagađenosti (područje ugrožene životne sredine) sa srednjim uticajem na zagađenje životne sredine imaju lokaliteti: oko širih zona gradskih jezgara, odnosno periurbane zone sa bez organizovanog sistema mera zaštite životne sredine (Lebane, Bujanovac, Surdulica, Bosilegrad, Vlasotince i Preševo), industrijskim kapacitetima (prehrambenim, tekstilnim i ostalim industrijama sa ugrađenim sistemima za prečišćavanje vazduha i voda – Vladičin Han) koji emituju izvesne zagađujuće materije i štetne industrijske otpatke; sa bespravnom izgradnjom i nezadovoljavajućim rešenjima kontrole kvaliteta životne sredine; u ovoj kategoriji su i lokaliteti malih zagađivača, zone intenzivne poljoprivrede, širi koridori državnih puteva I reda i zone oko velikih stočnih farmi;
4) mali stepen zagađenosti (područje pretežno kvalitetne životne sredine)su lokaliteti na većem delu planskog područja sa: relativno neizmenjenom prirodnom sredinom; neadekvatno regulisanim saobraćajem; individualnim grejanjem; nerešenim sistemom prikupljanja i kanalisanja otpadnih voda; neadekvatnom upotrebom agrohemijskih sredstava, koja prouzrokuje zagađivanje zemljišta; u ovo kategoriju se ubrajaju naselja Crna Trava, Trgovište, Bojnik i Medveđa, kao i turistički kompleksi i mesta sa nedovoljno kontrolisanom posetom;
5) nezagađena područja (područja kvalitetne životne sredine) su lokaliteti sa skoro neizmenjenom ili neizmenjenom prirodnom sredinom koji se uglavnom nalaze na planinskom području (livadsko-pašnjačka područja) i zaštićenim zonama prirodnih vrednosti i koji su pogodni za život ljudi, uz izvesni rizik od elementarnih nepogoda ( u prvom redu zemljotresa); u ovu kategoriju ubrajaju se područja predela izuzetnih odlika „Vlasina” i „Dolina Pčinje”, spomenika prirode, rezervata prirode „Ostrozub-Zeleniče”, „Kukavica” i „Jarešnik” i neposredne okoline i prirodnog prostora „Jašunjski manastiri”, kao i viši predeli Besne Kobile, Vardenika, Čemernika i dr.;
Zaštita i očuvanje kvaliteta životne sredine ostvarivaće se sprovođenjem planskih koncepcija i rešenja, kao i sledećih propozicija za:
zaštitu i unapređenje kvaliteta vazduha
razvoj mreže meteoroloških stanica sa osmatranjem svih meteoroloških parametara u Leskovcu, Vranju, Preševu, Kukavici, Vardeniku, Čemerniku i Vlasini;
kontrolom kvaliteta vazduha na više mernih mesta, i to: periodično (dva puta dnevno)-kontrola imisione sredine od zagađenja iz saobraćaja na najprometnijim raskrsnicama sa mernim mestima u sledećim naseljima: Leskovac, Vranje, Vlasotince, Surdulica, Lebane, Bujanovac i Preševo; periodično (mesečno) – kontrola kvaliteta vazduha na zagađenja iz komunalnih izvora na mernom mestu u Leskovcu i Vranju; kontinuirano (celogodišnje i celodnevno) – kontrola kvaliteta vazduha na zagađenja iz industrije na mernim mestima u naseljima Vranje i Leskovac;
unapređenje sistema javnog prevoza i železničkog transporta;
podsticanje racionalnog korišćenja energije u domaćinstvima i privredi
unapređenje energetske efikasnosti u proizvodnji i transportu;
veće korišćenje obnovljivih izvora energije;
zaštitu i očuvanja ekoloških i pejzažnih vrednosti poljoprivrednih i šumskih predela, obnovu i rekultuvaciju degradiranih prostora
očuvanje izolovanih, relativno malih šumskih sastojina u niskom pobrđu i dolinskim ravnicama, pretežno u privatnoj svojini; i
primena pretežno šumske i, nešto manje, poljoprivredne rekultivacije i revitalizacije područja sa površinskom eksploatacijom mineralnih sirovina, kao i prostora na mestima nekadašnjih komunalnih nesanitarnih divljih deponija;
primena mera tehničke i biološke zaštite i podizanje zaštitnih imisionih šuma, radi zaštite urbanih i ruralnih područja od uticaja industrijske proizvodnje, kao i u koridorima autoputa i državnih puteva puteva radi zaštite od emisije štetnih gasova sa efektom staklene bašte;
čuvanje pojedinačnih ili grupa stabala drveća na obradivim površinama;
zaštitu i unapređenje kvaliteta voda
uspostavljanje zona sanitarne zaštite i sprovođenjepropisanih režima zaštite;
revitalizacija i proširivanje vodovodnih sistema i smanjenje gubitaka vode;
razvoj kanalizacione mreže, izgradnja PPOV i sanitacija naselja;
podsticanje racionalne potrošnje vode u domaćinstvima, industriji i drugim delatnostima;
sistematsko praćenje kvaliteta voda: redovno praćenje vrednosti pokazatelja kvaliteta voda i redovno praćenje sastava otpadnih voda pre ispuštanja u recipijent;
zaštitu i unapređenje kvaliteta zemljišta
prioritetno smanjenje ekcesivnih i jakih erozionih procesa u ugroženim područjima, naročito u jugoistočnom delu planskog područja (područje Vlasine, Krajišta, Pčinje i Grdeličke klisure)
racionalno korišćenje i očuvanje poljoprivrednog zemljišta;
rekultivacija degradiranog zemljišta i predela
kontrolisana upotreba pesticida, ograničavanje upotreba herbicida i veštačkih đubriva;
kontrola zagađivanja koje prizvode tečna stajska đubriva i drugi nitrifikatori i hemijski zagađivači;
sistematsko praćenje kvaliteta zemljišta: praćenje koncentracije teških metala u zemljištu i praćenje koncentracije azota u zemljištu;
podsticanje tradicionalnih poljoprivrednih grana koje imaju povoljne uslove za razvoj i doprinose očuvanju strukture predela; pažljiv izbor odgovarajućih kultura i načina obrade zemljišta prema pedološkim uslovima, nagibu i ekspoziciji terena; uspostavljanje antierozivnog plodoreda; i poboljšanje sortnog sastava travnih ekosistema radi povećanja njihove produktivnosti i zaštite zemljišta;
pripreme preventivnih i operativnih mera zaštite, reagovanja i postupaka sanacije zemljišta u slučaju havarijskog izlivanja opasnih materija u okolinu;
ekološko upravljanje komunalnim otpadom
fazno rešavanje deponovanja komunalnog otpada i to: u prvoj fazi do 2014. godine – deponovanje komunalnog otpada na dve centralne sanitarne deponije za područje Jablaničkog okruga („Željkovac”) i Pčinjskog okruga („Meteris”); i u drugoj fazi do 2018. godine – preradom komunalnog otpada u postrojenju za reciklažu (u okviru regionalnih deponija Željkovac i Meteris); izbor postrojenja će se izvršiti na osnovu zahteva za automatsku trijažu otpada, izdvajanje reprodukcionih sirovina po vrstama (metali, stakla, keramike i sl.) i preradu ili eliminaciju ostatka sagorevanjem, uz nusproizvode (bio-gas za potrebe domaćinstva, humus za povrtarstvo);
sakupljanje i preradu kabastog otpada (bela tehnika, auto-otpad i sl.) od strane specijalizovanih organizacija, koje će ga kao metalni sirovinski otpad odpremati na preradu;
usmeravanje odlaganja otpada poreklom iz privrednog i neprivrednog sektora i domaćinstva (gradskih, prigradskih i seoskih) na regionalne deponije.
ekološko upravljanje ostalim vrstama otpada (medicinskim, biohazardnim)
bezbedna evakuacija opasnog otpada sa opštinskih i regionalnih deponija;
definisanje sistema eliminacije opasnog otpada putem regionalnih planova upravljanja otpadom, a na osnovu nacionalnih strategija i zakona;
obezbeđivanje tehničkih mogućnosti za privremeno odlaganje/sakupljanje pojedinih vrsta opasnog otpada na teritoriji u manjim regionalnim skladištima na teritoriji Južnog Pomoravlja;
obezbeđivanje tehničkih mogućnosti za odvoženje opasnog otpada do regionalnog skladišta opasnog otpada u Nišavskom okrugu (Niš), kao centralnog regionalnog skladišta za ovaj deo Republike Srbije;
licenciranje operatera za sakupljanje i reciklažu opasnog otpada.
kontrolu jonizujućeg zračenja
obezbeđivanje monitoringa jonizujućeg zračenja postavljanjem mernih stanica, naročito na lokacijama u opštini Bujanovac, Preševo i Vranje, radi detaljnijeg utvrđivanja eventualnih radijacionih zračenja na području ovih opština;
dekontaminacijom lokacija Borovac 1, Borovac 2 i Bratoselce u opštini Bujanovac, Pljačkovica u gradu Vranju i Reljan u opštini Preševo.
unapređenja kvaliteta javnog zdravlja
obezbeđivanje monitoringa kvaliteta života, naročito u područjima sa potencijalnim radioaktivnim zračenjima;
proširenje sanitarnog nadzora sistema za vodosnabdevanje i prečišćavanje otpadnih voda;
podizanje zaštitnog zelenila uz koridore saobraćajnice i zone oko privrednih pogona;
primena propisanih dozvoljenih nivoa buke u izgrađenim područjima naselja;
razvoj i unapređenje kvaliteta i dostupnosti javnim službama od značaja za javno zdravlje.
sprečavanje rizika od nastanka udesnih situacija
sprovođenjem 24-časovnog sistema monitoringa kvaliteta vode, vazduha i zemljišta, posebno u SEVESO II postrojenjima;
definisanjem obaveza operatera SEVESO postrojenja koji mora da dostavi obaveštenje, odnosno da izradi Politiku prevencije udesa ili Izveštaj o bezbednosti i Plan zaštite od udesa;
utvrđivanjem novih, potencijalnih postrojenja nižeg nivoa koji se mogu svrstati u SEVESO postrojenja;
ograničavanjem emisija iz novih izvora zagađivanja;
definisanjem obavezne integrisane dozvole za postojeća postrojenja i objekte, nove objekte i promene u načinu funkcionisanja postojećih objekata i postrojenja.
6.2. Zaštita prirodnih vrednosti
Zaštićena prirodna dobra se štite i uređuju u skladu sa aktom o proglašenju i shodno odredbama Zakona o zaštiti prirode RS, u prvom redu utvrđenih 12 prirodnih dobara na ukupno 15.537 ha za koje su ustanovljeni režimi zaštite I stepena na 133 ha, II stepena na 7017 ha i III stepena na 8387 ha. U bilans (u Tabeli III-8) nisu uključene površine pod zaštitom manje od jednog hektara. Za šest prirodnih dobara, koja su ustanovljena na osnovu ranijih zakona o zaštiti prirode, izvršiće se usaglašavanje sa odredbama aktuelnog zakona koji reguliše zaštitu prirodnih dobara.
Tabela III-8. Zaštićena prirodna dobar
Naziv i vrstaZaštićenog prirodnog dobra Opština i površina(u ha) Kategorija Stepen zaštitei površina(u ha) Godinazaštite Zakonski osnov i vrsta akta Predeo izuzetnih odlika „Vlasina” CrnaTrava 513 Surdulica 12.228Ukupno 12.741 Prva kategorija(od izuzetnog značaja) I stepen- 10II stepen – 4.354IIIstepen- 8.387 2006 Zakon o zaštiti životne sredine iz 1991. godine,Uredba Vlade Predeo izuzetnih odlika „Dolina Pčinje” Bujanovac 2.485 Prva kategorija(od izuzetnog značaja) II stepen – 2.485 19962003 Zakon o zaštiti životne sredine iz 1991. godine, Uredba Vlade Spomenik prirodeStablo hrasta lužnjaka u Slavniku Bojnik Treća kategorija(značajno prirodno dobro) II stepen 1968 Zakon o zaštiti prirode,Rešenje opštine Spomenik prirodeHrast zapis u Crnoj Bari Vlasotince Treća kategorija(značajno prirodno dobro) II stepen 2003 Zakon o zaštiti životne sredine iz 1991. godine,Odluka opštine Spomenik prirodeBogojevački brest – zapis Leskovac Treća kategorija(značajno prirodno dobro) II stepen 2004 Zakon o zaštiti životne sredine iz 1991. godine,Odluka opštine Spomenik prirodeStablo oskoruše u Sejanici Leskovac Treća kategorija(značajno prirodno dobro) II stepen 2004 Zakon o zaštiti životne sredine iz 1991. godine,Odluka opštine Spomenik prirodeKutleški hrast – zapis Leskovac Treća kategorija(značajno prirodno dobro) II stepen 2004 Zakon o zaštiti životne sredine iz 1991. godine,Odluka opštine Rezervat prirode„Ostrozub-Zeleniče” Leskovac 21Crna Trava 21Ukupno 42 Treća kategorija(značajno prirodno dobro) I stepen 42 19501971 Zakon o zaštiti prirode,- Rešenje Zavoda za zaštitu prirode (1950),- Zaključak opštine Crna Trava (1971) Rezervat prirode„Kukavica” Vladičin Han 78 Treća kategorija(značajno prirodno dobro) I stepen- 78 1980 Zakon o zaštiti prirode,Rešenje opštine Rezervat prirode„Jarešnik” Bosilegrad 3 Treća kategorija(značajno prirodno dobro I stepen – 3 1961 Zakon o zaštiti prirode,Rešenje Zavoda za zaštitu prirode Spomenik prirode„Stablo crnog bora u Petkovskoj mahali” Bosilegrad Treća kategorija(značajno prirodno dobro) II stepen 1961 Zakon o zaštiti prirode,Rešenje Zavoda za zaštitu prirode Neposredna okolina i prirodni prostor„Jašunjski manatiri” Leskovac 188 Treća kategorija(značajno prirodno dobro) II stepen 1989 Zakon o zaštiti prirode i Zakon o zaštiti kulturnih dobara,Odluka opštine
Do okončanja istraživanja i ustanovljavanja novih prirodnih dobara različite vrste (park prirode, predeo, rezervat prirode), kategorija i režima zaštite, ovim Prostornim planom se inicira zaštita prostora identifikovanih prostornih celina i to:
Područje planine Radan, sa Caričinim gradom i Brestovačkim jezerom, kao prostor velike biološke i predeone raznovrsnosti, bogat objektima i pojavama geo-nasleđa i kulturno-istorijske baštine, značajan za očuvanje kvaliteta voda i drugih činilaca životne sredine i održivi razvoj turizma i poljoprivrede, na teritoriji opština Medveđa, Lebane i Bojnik (u okviru planskog područja), okvirne površine 14.500 ha.
Područje planina Babička gora i Kruševica, sa zaštićenim ambijentom Jašunjskih manastira, šumovitim predelima bogatim faunom sisara i ptica, te livadsko-pašnjačkim enklavama kao staništima raznovrsne flore, na teritoriji grada Leskovac i opštine Vlasotince, okvirne površine 5.500 ha.
Područje planine Ostrozub, sa očuvanim šumskim kompleksom prošaranim pašnjacima i livadama, velike raznovrsnosti flore i faune, sa pojavom reliktne žbunaste vrste zeleničeta, brojnim izvorima i potocima i značajnim rekreativnim mogućnostima, na teritoriji grada Leskovaca i opština Vlasotince i Crna Trava, okvirne površine 4.500 ha.
Područje planine Kukavice, sa kompleksom kvalitetnih bukovih šuma (postojeća zaštićena prirodna dobra Zeleniče i Kukavica, iz Tab. III-8), prostorom od esencijalnog značaja za očuvanje režima i kvaliteta voda (posebno kanjon reke Vučjanke) i raznovrsnog biljnog i životinjskog sveta, sa povoljnim uslovima za rekreaciju, na teritoriji gradiva Leskovac i Vranje i opštine Vladičin Han, okvirne površine 16.000 ha.
Područja Grdeličke klisure kao kombinacije prirodnog i kulturnog predela i reprezentativni primer intenziteta i obima vodne erozije, sa značajnim pojavama florističkog i faunističkog diverziteta, specifičnom geloškom građom i fenomenima geonasleđa, na teritoriji grada Leskovca i opštine Vladičin Han, okvirne površine 4.000 ha.
Područje planine Vardenik, uključujući klisuru i sliv reke Masurice, planinsko bilo Valozi i izvorište Lisinske reke, prostor značajnih florističko-vegetacijskih i faunističkih vrednosti, sa izuzetnom dinamikom i lepotom pejsaža, posebno značajan za očuvanje kvaliteta površinskih i podzemnih voda, na teritoriji opština Surdulica i Bosilegrad, okvirne površine 13.500 ha.
Područje planine Besna kobila sa izuzetnim florističkim i faunističkim bogatstvom prostranih planinskih pašnjaka i živopisnim predeonim likom, klimatskim i geomorfološkim pogodnostima za skijašku rekreaciju, na teritoriji grada Vranje i opština Bosilegrad i Trgovište, okvirne površine 5.000 ha.
Područja planine Dukat, sa vrhovima Crnook i Golemi vrh koji se ističu kupastim izgledom i morfološkom individualnošću, populacijom krimskog bora i bogatim florističkim sastavom i ornitofaunom prostranih planinskih pašnjaka, na teritoriji opština Bosilegrad i Trgovište, okvirne površine 6.000 ha.
Orijentaciona ukupna površina navedenih prostornih celina predviđenih za sticanje statusa zaštićenih prirodnih dobara/područja iznosi 69.000 ha. Do sticanja statusa zaštićenog prirodnog dobra ovim prostornim planom ustanovljava se režim korišćenja prostora koji odgovara režimu zaštite III stepena. Planom se inicira i zaštita izdvojenih objekta geonasleđa (poglavlje I, Tabela I-4). koja se nalaze van navedenih prostornih celina iz prethodnog stava.
Prostorni obuhvat, vrsta i režimi zaštite navedenih područja precizno će se odrediti aktom o ustanovljenju zaštite, na osnovu prethodno urađene stručne dokumentacije merodavnih/referentnih institucija.
Uspostavljanje zaštite i organizovanje adekvatnog upravljanja, odnosno sprovođenja mera očuvanja, uređenja i prezentacije manjih područja i lokaliteta na području opštine, izvan prethodno navedenih prostornih celina, kao što su klisure i vodotoci, mala jezera i njihova okolina, interesantne formacije stena, lepi i živopisni ambijenti – posebno oko spomenika kulturne baštine, manji očuvani šumski kompleksi, pojedinačna reprezentativna stabla i grupacije drveća u nadležnosti je lokalne samouprave.
Procenjuje se da će se zaštitom manjih područja i lokaliteta, aktima lokalne samouprave, aktima Vlade (ustanovljenje rezervata i spomenika prirode nacionalnog ranga vrednosti, utvrđivanje ekoloških značajnih područja po programu NATURA 2000 i dr.) obuhvatiti još 1500 ha. Procenjuje se da će ukupna površina zaštićenih prirodnih dobara (15.500 ha) identifikovanih prostornih celina sa prirodnim vrednostima (oko 69.000 ha) i potencijalnih lokaliteta i manjih područja (oko 15.00 ha), iznositi oko 86.000 ha, ili oko 13,7% područja Prostornog plana.
6.3. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Na području Prostornog plana proglašena su evidentirana su i zaštićena sledeća NKD:
1) dva od izuzetnog značaja:
manastir Prohor Pčinjski na području opštine Bujanovac;
arheološko nalazište Caričin grad na području opštine Lebane;
2) četrnaest od velikog značaja:
manastir Svetog Jovana, manastir Bogorodičinog Vavedenja (kompleks Jošunjskih manastira), manastir Rudare (Crkva Svete Petke, konak i staro groblje) i manastir Čukljenik (manastirski kompleks sa vodenicom na sastavu Male i Čukljeničke reke), Kuća Šop Đokića na području opštine Leskovac;
Markovo kale, Hamam (staro tursko kupatilo), Pašini konaci, kuća Vlajinca, kuća Bore Stankovića, Vlajinčeva kuća, Zgrada starog načelstva na području opštine Vranje;
Crkva Svete Bogorodice na području opštine Vladičin Han;
Gigina kuća na području opštine Vlasotince;
Crkva Sv. Bogorodice, na Vražjem kamenu, opština Trgovište.
3) veći broj dobara (ukupno 70) – prostorne kulturno-istorijske celine ili evidentirana dobra pod prethodnom zaštitom, među kojima se izdvajaju na području opštine:
na području opštine Bojnik – Crkva Sv. Trojice i Crkva sv. Arhanđela Mihajla i dr
na području opštine Bujanovac – arheološko nalazišta Kale Kruševica;
na području opštine Vladičin Han – Manastir Kacapun sa crkvom Sv. Ilije i dr
na području opštine Vranje-Beli most; Baba-Zlatina ulica; Crkva mučenice Petke Paraskeve i dr.;
na području opštine Surdulica – Hram Vavedenja Presvete Bogorodice u selu Palje, prostorna celina sa crkvom, starom kućom i turskom kulom u Klisuri i dr.;
na području opštine Vlasotince – istorijska zgrada Muzeja (bivša otomanska administracija), stari studentski dom, nekoliko neevidentiranih kulturnih dobara i pojedinačnih objekata narodnog graditeljskog nasleđa u selima i dr.;
na području opštine Lebane – Crkva Svete Petke u Bošnjacu i dr.;
na području opštine Leskovac – Narodni muzej, Muzej u kući Bore Dimitrijevića, Muzej tekstilne industrije u Stojkovcu, Hidroelektrana u Vučju (na reci Vučjanki iz 1903. godine) i
na području opštine Crna Trava – kuća Milentija Popovića na Popovom ridu i dr.
Prioritetno je preduzimanje sledećih propozicija za:
1) spomenike kulture:
rekategorizacija svih kategorisanih spomenika kulture;
obeležavanje i označavanje svih kategorisanih spomenika kulture, informativnim tablama i oznakama na putnim pravcima;
dopuna akta o proglašenju, granice zaštićene okoline spomenika kulture sa potrebnim merama zaštite;
mere tehničke zaštite sprovodiće se korišćenjem najsavremenijih tehnologija, uz očuvanje osnovnih svojstava i konstruktivnih, stilskih i tipoloških karateristika, posebno na građevinskim objektima sakralne i tehničke arhitekture;
prioritet u prezentaciji imaće spomenici kulture sa adekvatnom namenom, kojom se ne narušavaju njegova kulturno-istorijska svojstva;
revalorizacija nepokretnih kulturnih dobara, s tim da prioritet ima valorizacija objekata narodnog graditeljstva i gradske arhitekture;
valorizacija objekata narodnog graditeljstva i gradske arhitekture, u prvom redu kompletnih starih, neizmenjenih i malo izmenjenih planinskih sela kao i pojedinačnih crkava, zavetnih mesta, stambenih i privrednih objekata narodnog graditeljstva i ambijentalnih celina u selima, koji će, nakon bližeg istraživanja i evidentiranja, proglašenja i kategorizacije biti restaurirani i rekonstruisani po pravilu „in situ” u pretežno izvornim oblicima eksterijera (u duhu regionalne odnosno tradicionalne arhitekture), uz komunalno opremanje, obezbeđivanje potrebnog komfora u enterijeru i moguće prenamene (kod stambenih i privrednih objekata), posebno u funkciji seoskog turizma;
dislokacija objekata narodnog graditeljstva u etno parkove u blizini turističkih kompleksa i centara, ukoliko prethodna mera zaštite nije moguća, ili je iz nekog drugog razloga neopravdana;
permanentno evidentiranje spomenika tehničke kulture, koji će se prezentirati u autentičnoj nameni, po mogućstvu sa očuvanom tehničko-tehnološkom fukcijom (hidroelektrana u Vučju, vodenice i dr) i uključivanjem u turističku ponudu;
sakralni spomenici kulture privešće se isključivo sakralnoj nameni i bogoslužbenim potrebama; stare otkrivene crkve i kapele će se rekonstruisati i obnavljati prema savremenim konzervatorskim principima; i dr.
2) prostorne kulturno-istorijske celine:
revalorizacija obuhvata;
odgovarajućim projektom definisaće se stepen rekonstruktivnih i sanacionih zahvata, konzervatorski uslovi za korišćenje i prezentacije objekata;
pojačanim inspekcijskim nadzorom i primenom kaznenih mera obezbediće se uklanjanje neplanski izgrađenih objekata i neadekvatnih (uslužnih) namena u prostornim kulturno-istorijskim celinama.
3) arheološke lokalitete:
nastavak istraživanja najvrednijih arheoloških lokaliteta;
efikasnija zaštita arheoloških nalazišta;
sprečavanje neovlašćenog raskopavanja i narušavanja arholoških nalazišta;
utvrđivanje zona pojava arheoloških lokaliteta regionalnog značaja;
izgradnja primarne turističke infrastrukture za pristup i prijem posetilaca;
adekvatna prezentacija i interpretacija lokaliteta;
Izgradnja novih objekata i celina u planinskom prostoru (verskih, turističkih, poljoprivrednih i dr.) biće u duhu tradicionalne arhitekture, posebno ukoliko se novi objekti grade u sklopu ili u blizini starih planinskih sela. Na području opštine Bojnik na jugoistočnim padinana planine Radan, u blizini sela Magaš i Brestovac (turistički rejon Gornja Jablanica-Pusta reka) pokrenuta je inicijativa za izgradnjom Hrama Svehrišćanskog pomirenja (za koji postoji projekat).
Pored Caričinog grada koji predstavlja deo kulturno-istorijske rute „Put rimskih careva”, od nacionalnog značaja, na području Južnog pomoravlja formiraće se više regionalnih i lokalnih puteva kulture zasnovanih na srednjevekovnom nasleđu, starim putevima rude, tradicionalnog načina života i sl.
6.4. Organizacija prostora od interesa za odbranu zemlje
i vanredne situacije
Uređenje područja Prostornog plana za potrebe odbrane i zaštite od ratnih razaranja zasniva se na važećim propisima, stavovima, Uslovima i zahtevima Ministarstva odbrane. Prostornim planom se utvrđuju objekti i kompleksi od interesa za odbranu zemlje i njihove zaštitne zone u skladu sa Uslovima i zahtevima Ministarstva odbrane za prilagođavanje Regionalnog prostornog plana opština Južnog Pomoravlja potrebama odbrane zemlje (akt UIs CMP MO int.br. 540-2 od 29.04.2008. god. i Izmenama i dopunama uslova i zahteva int. br. 540-5 od 09.09.2008. godine). Pored ovih, Prostornima planom su predložena i opredeljenja načela privrednog, socio-ekonomskog i infrastrukturnog razvoja, koja su posebno značajna za vanredne situacije.
Plan korišćenja i uređenja prostora od interesa za odbranu i vanredne situacije zasniva se na primeni sledećih propozicija:
Neposredni pojas uz državnu granicu nalazi se pod režimom kontrolisanog i ograničenog korišćenja, u nadležnosti Ministarstva unutrašnjih poslova.
Prostor u obuhvatu KZB (širine 5000m) tretirati kao područje od posebnog značaja za odbranu zemlje. Pre pristupanja izradi planske dokumentacije hijerarhijski nižeg nivoa i izradi tehničke dokumentacije i izgradnje infrastrukturnih i privrednih objekata u KZB obavezno je pribavljanje mišljenja Ministarstva odbrane. Prostor oko vojnih objekata i kompleksa koji se nalaze u ovoj zoni, a smatraju se privremenim, imaju posebnu namenu i tretman zone zabranjene gradnje, koja podrazumeva zabranu bilo kakve izgradnje objekata.
Oko kompleksa sa statusom „perspektivan” planiraju se zone prostorne zaštite, koje su uslovljene njihovom namenom i propisuju se zbog bezbednosti okoline od ovih kompleksa i aktivnosti u njima, u cilju zaštite stanovništva i materijalnih dobara. Zone tretirati kao prostor sa posebnim režimom korišćenja, uređenja i izgradnje, a pravilima uređenja definišu se kao: a)zone zabranjene izgradnje (sa potpunom zabranom bilo kakve gradnje), b) zone kontrolisane gradnje (za koje je obavezna saglasnost Ministarstva odbrane) i v) zone sanitarne zaštite.
Za komplekse sa statusom „nije perspektivan” i „Master plan” može se skinuti status „posebne namene”. Buduća namena ovih kompleksa odrediće se planovima nižeg nivoa, nakon otuđenja i regulisanja imovinsko pravnih odnosa. Planom se predlaže da prioritet ima javna namena ovih objekata (u funkciji razvoja javno-socijalne infrastrukture), a u skladu sa interesima lokalne samopurave, Republike i drugih zainteresovanih subjekata. Realizaciji planskih rešenja uslovljena je konačnim regulisanja imovinsko pravnih odnosa sa budućim vlasnikom ili korisnikom.
Za komplekse aerodroma u opštini Leskovac i Bojnik, koji su u Master planu, razmotiće se zadržavanje namena aerodroma u skladu sa interesima lokalne samouprave i Direktorata civilnog vazduhoplovstva Republike Srbije (DCV). U slučaju zadržavanja namena oko aerodromske referentne tačke (centra poletno sletne staze) definiše se zona kontrolisane gradnje, prečnika 1800m. Prilikom planiranja i izgradnje objekata u zoni prostorne zaštite oko aerodroma, obavezno je ispoštovati odredbe Zakona o vazdušnom saobraćaju („Službeni list SRJ”, broj 12/98, 5/99, 44/99, 73/2000 i 70/2001), kao i drugih zakonskih i podzakonskih akata koja se odnose na planiranje, visinu, izgradnju i obeležavanje objekata, instalacija i prepreka u zonama civilnih aerodroma, a obavezno je tražiti mišljenje i saglasnost Ministarstva odbrane (do momenta otuđenja) i DCV.
Predviđeni koncept policentričnog sistema naselja omogućava očuvanje disperznog razmeštaja postojećih (mešovitih i seoskih) naselja, sa istovremenim jačanjem centralnih funkcija tih naselja. U skladu sa principima prevencije od razaranja obavezna je primena važećih aseizmičkih propisa pri sanaciji postojećih i izgradnji novih objekata.
Autonomnost poljoprivrede obezbeđuje biološki bezbedna hrana proizvedena u autonomnim pogonima, pod uslovom da se ostvari planirana integracija sa industrijom i turizmom, kao stimulativnim organizatorom i potrošačem u doba mira.
Izradiće se Planovi o proglašenju erozionih područja na teritoriji lokalnih samouprava kao i Planovi odbrane od bujičnih poplava na vodotokovima van sistema redovne odbrane od poplava (oba u skladu sa Zakonom o vodama).
U izradi plana zaštite od požara posebno će se uvažiti sledeći elementi: a) predviđena saobraćajna pristupačnost šumskim područjima biće realizovana izgradnjom mreže javnih, službenih i šumskih puteva (i perspektivno alpskih ski-staza i žičara), računajući ove objekte istovremeno i kao protivpožarne barijere koje dele šumu na manje segmente; b) pored velikih vodoakumulacija, planski će se utvrditi mreža malih akumulacija na vodotocima uz postojeće i planirane kolske puteve (javne, službene i šumske) radi obezbeđenja ravnomernog zahvata vode za gašenje požara; v) pri pošumljavanju novih površina (po novim šumskim osnovama) rasporedom protivpožarnih pruga i progala predvideće se će planske protivpožarne barijere, g) uspostaviće se redovno protivpožarno osmatranje.
Alternativno vodosnabdevanje sa visokim stepenom pouzdanosti i niskim stepenom povredivosti omogućeno je jedinstvenim sistemima, sastavljenim od povezanih separatnih i većeg broja lokalnih sistema. Izvršiće se obeležavanje zona akcidenata (poplavni talasi, poplave i klizišta) uvođenjem sistema obaveštavanja i uzbunjavanja, kao i planova reakcija u slučaju ovih pojava.
Autonomnost snabdevanjem energijom u vanrednim situacijama obezbeđuje se korišćenjem alternativnih izvora: geotermalnih voda i hidropotencijala planinskih vodotoka, biomasa, bio-gasa dobijenog tretmanom biloške komponente komunalnog otpada.
Obezbeđenje planiranog razvoja saobraćaja i veza osnovni su uslovi za organizovanje aktivnosti u vanrednim situacijama. U otežanim planinskim uslovima saobraćanja, posebno u istočnom delu područja, diferencirana mreža javnih puteva II reda, lokalnih, službenih, šumskih i ostalih puteva i brojnih staza, dopunjuje se sistemom žičara, kao važnim elementom saobraćaja (žičare mogu egzistirati na lokalnoj elektroenergiji i rezervnim dizel agregatima). U planiranju sistema veza uvažen je njihov poseban značaj za izdvojena planinska područja, uz primenu visokofrekventnih veza i obezbeđivanje radio i TV prijema. Pored eksternih veza, predviđen je razvoj sistema unutrašnjih veza koji ima poseban značaju vanrednim situacijama.
Prema konceptu razvoja turizma, intencija je funkcionalno integrisanje većine aktivnosti naselja (pre svega poljoprivrede i male privrede) i neposredno uključenje u turističku ponudu, čime se omogućava razvoj naselja i povećanje broja stalnih stanovnika, manjim delom prirodnom reprodukcijom i većim delom doseljavanjem. Planirani javni objekati i smeštajni turistički sadržaji mogu se u vanrednim situacijama upotrebiti za potrebe sanitetskog zbrinjavanja i lečenja, s obzirom da nisu predviđeni u velikim građevinskim koncentracijama i da su po pravilu zaklonjeni morfološkim oblicima i šumom.
Zaštita od zimskih nepogoda u brdsko-planinskom delu (zavejavanje, led, lavina, snegoizvale, vetroizvale i dr.) i od letnjih nepogoda (oluja, bujice praćene odronima i sl.) biće ostvarena izgradnjom i uređenjem planiranih sadržaja suprastrukture i infrastrukture, pošumljavanjem i zatravljivanjem goleti i predviđenim vodoregulacijama.
Ukupna zaštita od elementarnih nepogoda svih vrsta biće objedinjena u jedinstvenu službu osmatranja, javljanja i preduzimanja prethodnih intervencija. Neophodan preduslov za adekvatnu zaštitu je institucionalna organizovanost, koja će biti teritorijalno organizovana i distribuirana prema obuhvatu prostoru koji se štiti. Od posebnog značaja je uspostavljanje jedinstvenog informacionog sistema o prostoru kao efikasne mere i sredstva za planiranje, upravljanje i usmeravanje konkretnih aktivnosti u vanrednim situacijama.
7. Korišćenje prostora
Korišćenje prostora na području Prostornog plana (6.289 km2) imala je 2008. godine sledeću strukturu:
poljoprivredno zemljište 3.508 km2 (56%),
šume i šumsko zemljište 2.425 km2 (39%) i
ostalo zemljište 357 km2 (oko 5%).
Planirane promene u korišćenju prostora do 2021. godine najviše će se odraziti na poljoprivredno zemljište koje će se smanjiti za 325 km 2 (9,3%) i iznosiće oko 3.183 km 2 ili 50,6% područja Prostornog plana. Šumske površine povećaće se za oko 325 km 2 (13,4%) i iznosiće oko 2.750 km2 ili 43,7% područja Prostornog plana. Promene u korišćenju prostora nastaće pretvaranjem poljoprivrednog u šumsko zemljište pošumljavanjem površina najnižeg proizvodno-ekonomskog potencijala (7. i 8. katastarske klase), dela degradiranih brdskih pašnjaka i niskoproduktivnih/oštećenih poljoprivrednih zemljišta, prioritetno u cilju zaustavljanja erozije i zaštite slivnih područja vodoakumulacija i značajnijih vodotokova.
Tabela III-9. Promene u korišćenju poljoprivrednog i šumskog zemljišta 2008-2021. godine (u km2)
Područje /Okrug godina zemljište % od ukupnih površina Poljoprivredno Šumsko Poljoprivredno Šumsko Jablanički okrug 2008 1.544,53 1.061,50 55.8 38.3 2021 1.394,96 1.211,07 50.4 43.7 promena -149,57 149,57 – Pčinjski okrug 2008 1.963,24 1.363,66 55.8 38.7 2021 1.787,89 1.539,01 50.8 43.7 promena -175,35 175,35 – Područje Prostornog plana 2008 3.507,77 2.425,16 55.8 38.6 2021 3.182,85 2.750,08 50.6 43.7 promena -324,92 324,92
Ostalo zemljište obuhvata: građevinsko zemljište (naselja, infrastrukturu, vodoakumulacije i dr.), kao i neplodne površine (van poljoprivrednog zemljišta, šuma i šumskog zemljišta). Do neznatnih promena u korišćenju poljoprivrednih, šumskih i neplodnih površina (na oko 0,3% područja Prostornog plana) može doći u zonama razvoja infrastrukturnih koridora, vodoprivrednih sistema, turizma i pojedinih naselja. Plansko opredeljenje je da se u ovim zonama razvoja, gde je to moguće, izvrši delimična kompenzacija mestimičnim pošumljavanjem, kao i konverzija korišćenja sa neplodnim površinama.
Najznačajnije transformacije u korišćenju ostalog zemljišta sprovešće se u cilju relizacije: 1) planiranih vodoakumulacija, ukupne površine oko 7,8 km2 („Svođa” – 1,75 km2 na teritoriji Crne Trave i Vlasotinca; „Prohora” – 3,98 km2 na teritoriji Trgovišta, „Ključa” – 1,88 km2 na teritoriji Lebana i Leskovca i dr.); 2) infrastrukturnih sistema i objekata ukupne površine oko 13,8 km2 (autoputa i pruge za velike brzine u koridoru H, puteva I i II reda, lokalnih saobraćajnica i obilaznica opštinskih centara); turističke infrastrukture; industrijskih zona i dr. Regionalnim prostornim planom poštuju se opredeljenja Prostornog plana područja infrastrukturnog koridora Niš – Republika Makedonija (Sl. gl. RS 77/2002) u pogledu bilansa za realizaciju planiranih infrastrukturnih sistema.
Plansko opredeljenje je da se racionalnije i intenzivnije koriste i uređuju postojeća građevinska područja naselja i da se ograniči i kontroliše njihovo širenje. Zbog toga se ovim Prostornim planom građevinska područja naselja zadržavaju u orijentaciono istim površinama, dok će se izgradnja putne mreže, sem u slučaju autoputa, vršiti pretežno u koridorima postojećih trasa.
Tabela III-10. Procena promene korišćenja u strukturi ostalog zemljišta, 2008-2021. godina, (u km2)
Godina Putevi Pruge Akumulacije Naselja Neplodne površine Ukupno Područje Prostornog plana 2008 13,38 2,0 18,25 218 105 357 2021 22,65 6,55 26,01 218 100 373 promena +9,27 +4,55 +7,76 0 -5 +16
IV MERE I INSTRUMENTI ZA PRIMENU I SPROVOĐENjE PLANA
1. Prioriteti i strateško razvojni projekti prve etape sprovođenja plana
1.1. Prioritetne aktivnosti na implementaciji
Prioritetne aktivnosti na implementaciji Prostornog plana utvrđuju se za prvu fazu implementacije do 2014. godine.
Polazeći od planskih ciljeva, postavki i rešenja Prostornog plana, prioritetne aktivnosti obuhvataju:
1. Korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta
Plansko rešenje 1.1: Ruralna rejonizacija Prioritetne aktivnosti: Izrada i sprovođenje programa očuvanja poljoprivrednog zemljišta i održivog razvoja poljoprivrede u rejonu intenzivne poljoprivrede, uz puno uvažavanje funkcionalne povezanosti i razvojnih interakcija između urbanih centara i njihovog ruralnog zaleđa;Otklanjanje limitirajućeg uticaja nestašice padavina u vegetacionom periodu na visinu i stabilnost prinosa ratarskih kultura i razvoj povrtarske proizvodnje u brežuljkasto-dolinskim atarima, izgradnjom sistema za navodnjavanje u sklopu kompleksnog unapređenja vodoprivredne infrastrukture i uz primenu savremenih metoda dirigovanog, štedljivog i rentabilnog navodnjavanja;Unapređivanje infrastrukturnih, tehničko-tehnoloških i socioekonomskih uslova za povećanje tržišne konkurentnosti brdskog područja u proizvodnji i plasmanu voća i stočnih proizvoda posebnih odlika kvaliteta;Izrada i sprovođenje posebnih programa obnove pašnjačkog stočarenja i uspostavljanja organskog sistema ovčarske proizvodnje, prvenstveno u funkciji očuvanja i progradacije prirodnih planinskih travnjaka; iUspostavljanje partnerstva lokalnih aktera iz javnog i civilnog sektora pri utvrđivanju specifičnih socioekonomskih i ekoloških problema svoje sredine, radi donošenja Akcionih programa za ruralni razvoj, u interakciji s planiranim razvojem turističkih centara i drugih sadržaja turističke ponude i komplementarnih delatnosti, kojima se obezbeđuju alternativni prihodi lokalnom stanovništvu. Plansko rešenje 1.2: Održivo korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta Prioritetne aktivnosti: Ubrzavanje registracije poljoprivrednih gazdinstava radi obezbeđenja direktnog pristupa što širem krugu robnih proizvođača merama podrške iz Agrarnog budžeta Republike za ukrupnjavanje i konsolidaciju zemljišnih poseda i unapređenje bioloških, hemijskih i fizičkih svojstava poljoprivrednog zemljišta;Zaustavljanje procesa spontanog ispadanja iz poljoprivredne proizvodnje zemljišta i drugih agrarnih fondova kojima raspolažu staračka/regresivna domaćinstva, stimulisanjem transfera njihovog zemljišta, stoke i tehničkih sredstava na deo mlađe populacije opredeljene za rad u poljoprivredi i život na selu; promene u tom pravcu treba podržavati obezbeđenjem sigurnih prava zakupa zemljišta i dobrim funkcionisanjem tržišta zemljišta, koje olakšava pomeranje resursa ka produktivnijim poljoprivrednicima;Obezbeđenje institucionalnih, materijalnih i kadrovskih pretpostavki za organizovanje efikasnog sistema savetodavne poljoprivredne službe, osavremenjavanje rada veterinarske službe i permanentno stručno obrazovanje zemljoradnika, posebno u pogledu primene metoda organske/ekološke proizvodnje hrane, strogo kontrolisanog/integralnog prihranjivanja i zaštite bilja, adekvatne ishrane i nege stoke, antierozivne obrade zemljišta i sl.;Popravljanje agrohemijskih osobina obradivih zemljišta, selektivnim korišćenjem podsticajnih sredstava iz Agrarnog budžeta Republike Srbije i drugih izvora, na osnovu prethodnih agropedoloških analizaDestimulisanje intenzivnog korišćenja poljoprivrednih zemljišta niske bonitetne vrednosti, uvođenjem poreskih olakšica i drugih podsticaja za pošumljavanje, odnosno zatravljavanje submarginalnih oranica, posebno na nagibima iznad 180 i na drugim erodobilnim lokacijama;Izrada odgovarajuće investicione dokumentacije za podizanje novih i obnovu dela amortizovanih vinograda i voćnjaka, uz usklađivanje sortimenta zasada s trendovima tražnje na domaćem i svetskom tržištu; iDonošenje podsticajnih, restriktivnih i obrazovnih mera kojima se sprečavaju eksterni efekti poljoprivredne proizvodnje na stanje životne sredine. Plansko rešenje 1.3: Razvoj i restrukturiranje poljoprivrednog sektora Prioritetne aktivnosti: Obezbeđivanje sigurnih prava zakupa zemljišta i dobrog funkcionisanja tržišta zemljišta, koje olakšava pomeranje resursa sa napuštenih/regresivnih gazdinstava ka produktivnijim poljoprivrednicima, kao i drugih mera podrške ukrupnjavanju i tehničko-tehnološkoj modernizaciji porodičnih gazdinstava;Organizovanje odgovarajućih modaliteta poslovnog povezivanja porodičnih gazdinstava, međusobno i sa sferom prometa i prerade poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;Podrška poslovnoj konsolidaciji i tehnološkoj modernizaciji preduzeća prehrambene industrije, osnivanju malih i mikro pogona na selu za prihvatanje, skladištenje i preradu lokalnih poljoprivrednih sirovina. i unapređenje plasmana odgovarajućih prerađevina;Promovisanje metoda integralnog prihranjivanja i zaštite biljaka, uporedo s uspostavljanjem sistema kontrole primene agrohemikalija; iPodrška razvoju i promociji organske proizvodnje hrane (izbor lokaliteta i programa, uključivanje u mrežu labaratorija za atestiranje, marketing i sl.), kao i aktivnostima za dobijanje robne marke širokog asortimana lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, po osnovu posebnih/zaštićenih odlika geografske sredine.
2. Korišćenje i zaštita šumskog zemljišta i šuma i razvoj lovstva
Plansko rešenje 2.1: Održivo korišćenje i zaštita šumskog zemljišta i šuma Prioritetna aktivnost: Unapređenja stanja postojećih šuma i povećanja površina pod šumama, prvenstveno na slivovima vodoakumulacija (Barje oko 17 km2, Vlasine, Prvoneka i dr.);Izrada projekata pošumljavanja slivova vodoakumulacija na području Prostornog plana;Racionalno korišćenje ukupnih proizvodnih potencijala šuma, uz povećanje ukupne obraslosti i popunjavanje nedovoljno obraslih površina;Organizovanje čuvanja šume i forsiranje mera preventivne zaštite i maksimalno suzbijanje bespravne seče, posebno u rejonu koji gravitira granici sa Autonomnom pokrajinom Kosovom i Metohijom;Obnavljanje šuma, podizanje novih i nega šuma u državnim šumama na području Jablaničkog ŠP (na oko 37.898 ha) i Južnomoravskog ŠP (na oko 62.488 ha);Antierozivna zaštita na površinama i lokalitetima koje ugrožava srednja, ekscesivna i jaka erozija (posebno na slivovima vodoakumulacija) i na površinama u okviru planiranog skijališta na Besnoj Kobili;Institucionalno opremanje i organizovanje za potrebe: monitoringa i istraživanja šuma (posebno funkcionalnih optimuma u zonama sa različitim režimima zaštite prirode, inventure privatnih šuma i dr.). Plansko rešenje 2.2: Razvoj lovstva Prioritetna aktivnost: Očuvanje raznovrsnosti lovne faune (gajenje, naseljavanje i zaštitita divljači) uz usklađivanje lovnih i ostalih delatnosti u lovištima;Organizacija stručnih službe za praćenje i usmeravanje razvoja populacije glavnih i sporednih vrsta divljačiFazno poboljšanje stanja i fonda sitne i krupne divljači u skladu sa kapacitetom lovno produktivnih površina na šumskim područjima; iOrganizovanje lovnog turizma i edukacija lovnih stručnjaka i lovaca.
3. Vodni resursi
Plansko rešenje 3.1: Zaštita kvaliteta voda Prioritetne aktivnosti: Zaštita izvorišta voda nacionalnog ranga (I/II klase kvaliteta) u gornjim delovima Banjske reke, Veternice, Vrle, Pčinje, Vlasine, odnosno uzvodno od vodoakumulacija koje su izvorišta regionalnih podsistema („Prvonek” i dr.);Definisanje sistema zaštite od zagađivanja i neplanskog korišćenja površinskih i podzemnih voda (posebno duž Južne Morave, donjih tokova Veternice, Dragovištice, Puste reke, Banjske i drugih manjih reka) u zoni dolinskih naselja i regionalnih i tranzitnih deponija, sa ciljem dovođenja u stanje klase IIb (sa BPK5 < 6 g O2/m3);Uspostavljanje i obeležavanje zona zaštita vodoakumulacija (posebno Vlasinskog jezera koje je u uslovima povećanog efluentnog opterećenja);Sanitarno opremanje postojećih objekata, sanacija zagađenog zemljišta i uspostavljanje zabrane prevoza opasnih i štetnih materija na putevima u užim zonama zaštite vodoakumulacija, uz zabranu izgradnje objekata koji mogu ugroziti izvorište i izgradnju obilaznica vodoakumulacija;Održivo korišćenje lokalnih izvorišta do količina koje ne ugrožavaju ekološke uslove u okruženju i održavanje kvaliteta voda vodotoka i vodoakumulacije u propisanim I/II klasama kvaliteta. Plansko rešenje 3.2: Zaštita od voda Prioritetne aktivnosti: Odbrana od poplava kombinacijom regulacija i linijskih zaštitnih sistema (pasivna odbrana od poplava), posebno na reci Vlasini od Vlasotinca do ušća u Južnu Moravu, i aktivnih mera, realizacijom vodoakumulacija kao i bujičarskim i biotehničkim radovima u slivu;Uspostavljanje kontrole i planskog usmeravanja eksploatacije građevinskih materijala iz rečnih korita, u skladu sa principima kontrolisanog „upravljanja rečnim nanosom’“ odnosno normalizacije režima pronosa nanosa (posebno u gornjem slivu Južne Morave sa pritokama) u cilju ublažavanja i otklanjanja morfoloških deformacija korita koje ugrožaavaju regulacione objekata i mostove;Primena tehničkih, biotehničkih i bioloških mera zaštite od erozionih procesa (posebno na slivovima vodotokova na području opština Preševo, Bujanovac i Medveđa, zoni Grdeličke klisure, i slivu reke Božice).
4. Geološki resursi:
Plansko rešenje 4.1: Eksploatacija mineralnih sirovina i izvoritta termomineralnih voda Prioritetne aktivnosti: Eksploatacija ruda olova, cinka zlata i plemenitih i retkih metala (Lece, Blagodat-Grot, Karamanica, i Ruplje), molibdena (Mačkatica), fosfata (Lisina), zeolita (Zlatokop) šljunka, peska, kvarcnog peska, vatrostalne gline, građevinsko-tehničkog i arhitektonskog kamena i dr.;Potpunije aktiviranje utvrđenih rezervi termomineralnih voda Vranjske banje, Bujanovačke Banje i Sijarinska banja kao i istraživanje mogućnosti aktiviranja ostalih izvorišta (Tulare, Levosoje, Miratovac i dr.);Poboljšanje informacione osnove i inženjersko-geološka istraživanja, kao podrška planiranju, projektovanju i izgradnji:izrada karte hazarda terena (katastar klizišta i nestabilnih padina, plavnih zona i dr.) u cilju sigurnijeg izbora lokacije i smanjenja troškova izgradnje privrednih objekaata i infrastrukturnih sistema, kao i organizovanja monitoringa hazarda; iizrada karte mikroseizmičke rejonizacije, kako bi se, uz eventualno obaranje stepena seizmičnosti, smanjili troškovi izgradnje Plansko rešenje 4.2.: Saniranje površina oko postojećih rudarskih objekata i razvoj projekata koji minimalno ugrožavaju životnu sredinu Prioritetne aktivnosti: Preduzimanje svih zakonskih i tehničko-tehnoloških mera da se degradiranje i zagađivanje životne sredine svede na prihvatljiv i propisan nivo u svim fazama tretiranja mineralnih sirovina (eksploatacija, priprema, prerada, transport), uz dosledno ostvarivanje kratkoročnih i dugoročnih programa i planova sanacije i rekultivacije degradiranih površina;Obezbeđivanje integralnog upravljanja otpadom koji se formira u svim proizvodnim procesima i tehnološkim fazama u mineralno sirovinskom kompleksu, sa posebnim akcentom na efikasnije i kompleksnije korišćenje sirovina i iskorišćavanje različitih tehnogenih sirovina koje se stvaraju u mineralno-sirovinskom kompleksu.
5. Razvoj stanovništva, mreže naselja i javnih službi
Plansko rešenje 5.1: Demografska obnova Prioritetne aktivnosti: Konstantna podrška države smanjivanju unutarregionalnih razlika sa posebnom pažnjom sa teritorijalnim potencijalima odnosu na devastirana područja koja doživljavaju ekonomsko zaostajanje i depopulaciju;Ublažavanje negativnih demografskih procesa merama za zaustavljanje emigracije mladog stručnog kadra (zaposlenje, kvalitet života) i stvaranje uslova za povratak i redistribuciju stanovništva (zaposlenje, komunalno opremanje naselja i dr.). Plansko rešenje 5.2: Razvoj ljudskih resursa Prioritetne aktivnosti: Podizanje nivoa obrazovanja, razvoj znanja i specijalnih veština radne snage;Podrška za samozapošljavanje i osnivanje poslova manjeg razmera kao i unapređenje reintegracije i fleksibilnosti radne snage; Poboljšavanje uslova socijalnog statusa pojedinih kategorija stanovništva (odraslih osoba bez obrazovanja, žena, dece, starih, izbeglih i interno raseljenih lica, vojnih invalida i drugih posebno ugroženih grupa). Plansko rešenje 5.3: Funkcionalno i jačanje uloge urbanih centara Prioritetne aktivnosti: Usporavanje koncentracije ekonomskih i drugih aktivnosti u regionalnim centrima (Leskovcu i Vranju), uz unapređenje njihovih regionalnih funkcija (privrednih, javno-socijalnih, razvojno-upravljačkih, informacionih, naučno-istraživačkih, kulturnih i dr);Podsticanje ekonomskog i socijalnog razvoja drugih centara u mreži naselja Regiona, u provom redu subregionalnih funkcija Vlasotinca, Surdulice i Vladičinog Hana (privrednih, javno-socijalnih, razvojno-upravljačkih i kulturnih) i funkcija ostalih opštinskih centara (privrednih i javno-socijalnih), kao i mikrorazvojnih nukleusa na ruralnom području. Plansko rešenje 5.4: Očuvanje i transformacija ruralnih naselja i područja Prioritetne aktivnosti: Zadržavanje mlađeg dela kontingenta radne snage i podsticanja povratka dela nezaposlene radne snage iz urbanih i opštinskih/gradskih centara na ruralna područja (farmersko stočarstvo, ukrupnjavanje poseda, organska poljoprivreda) modernizacijom poljoprivrede i dopunskih aktivnosti (turizam, mikrobiznis);Poboljšanje kvaliteta mreže puteva i razvoj javnog saobraćaja čime će se omogućiti bolja veza između naselja i, posebno, sa centrima zajednice sela;Usklađivanje mreža objekata i usluga javnosocijalne infrastrukture sa funkcijama centara u mreži naselja, razmeštajem i potrebama korisnikaUnapređenje i razvoj ruralne komunalne infrastrukture, posebno telekomunikacija. Plansko rešenje 5.5: Razvoj javnih službi, posebno njihove dostupnosti na ruralnim područjima Prioritetne aktivnosti: Predškolsko vaspitanje i obrazovanje:Zamena objekata u postojećoj mreži novim ili povećanje kapaciteta dogradnjom (u gradu Vranje i opštinama Bujanovac, Medveđa i dr.), saniranje najvećeg broja objekata i uređenje komplekse vrtića, uz dodatno opremanje gotovo svih objekata;Organizovati specijalizovan prevoza za svu decu koja žive na udaljenosti većoj od 1,5 km od predškolske vaspitne grupe, kao i za svu decu sa posebnim potrebama:2) Osnovno obrazovanje i vaspitanje:Uvođenje fleksibilnih programa koji će omogućiti povećanje relevantnosti znanja, razvijanje životnih veština učenika, uvažavanje različitosti i uključivanje različitih grupacija dece u obrazovni proces;Višenamensko korišćenje postojećih objekata za mobilne ekipe dečjih vrtića, ustanova kulture, kurseve informatike i sl.;Organizovati specijalizovan prevoza za učenike koji žive na udaljenosti većoj od 4 km od škole i za sve učenike sa posebnim potrebama;3) Srednje, više i visoko obrazovanje:Jačati i osamostaljivati postojeće srednje škole i otvarati nove uz redefinisanje i usklađivanje obrazovnih profila sa strukturom i potrebama privrede na regionalnom i lokalnom nivou, kao i traženje novih načina finansiranja i povezivanja sa privredom;Umrežavanje stručnih škola sličnih obrazovnih profila, njihova diverzifikaciju i veća fleksibilnost za prilagođavanje potrebama privrede i tržišta rada;Razvijati stručno obrazovanje modernizovanjem opreme i nastavnih sredstava i opremanjem škola potrebnim sadržajima (specijalne nastavne prostorije, školske radionice, biblioteke i internet učionice, trpezarije i restorani, sportski tereni i ostale prateće usluge);4) Zdravstvena zaštita:Povećati dostupnost primarne zdravstvene zaštite korisnicima, naročito na ruralnom području, organizovanjem mobilnih zdravstvenih timova, integrisanim pružanjem usluga zdravstvene i socijalne zaštite i pružanjem kvalitetne prehospitalne hitne medicinske pomoći.5) Socijalna zaštita:Razvijati raznovrsne socijalne usluge usaglašene sa potrebama korisnika koje se prioritetno zadovoljavaju u lokalnoj zajednici i porodici (prirodnom okruženju), a omogućavaju izbor najmanje restriktivne usluge za korisnika;Omogućiti ostanak većeg broja dece, odraslih i starijih u biološkoj, srodničkoj ili drugoj porodici, smanjiti broj dece u ustanovama i smanjiti potrebe za smeštajem odraslih i starijih građana u ustanovama socijalne zaštite;6) Kultura:Subvencionisati javni i privatni sektor iz republičkih fondova i donacija i uključivati neprofitni sektor u razvoj novih usluga, posebnih programa i organizaciju mobilne kulturne ponude (mobilne biblioteke, predstave, kreativne radionice, ekološke i humanitarne aktivnosti i sl.) na ruralnom području Regiona;7) Opštinski/gradski servisi:Povećati dostupnost javnih usluga stanovništvau razvojem uslužnih centara opštinskih/gradskih uprava i razvojem mreže usluga i objekata mesnih kancelarija na ruralnom području opština/gradova.
6. Razvoj privrednih delatnosti
Plansko rešenje 6.1: Privredni razvoj Prioritetne aktivnosti: Institucionalna podrška regionalnom razvoju, uspešnim firmama i sektoru MSP (iz obllasti poljoprivrede, turizma, saobraćaja i skladišno-logističkih aktivnosti, prerađivačkog sektora, uslužnih delatnosti i dr) uz povezivanje u proizvodno-uslužne regionalne klastere, kompletiranje infrastrukture (pre svega u privredno-industrijskim zonama i turističkim destinacijama) i ekološku prihvatljivost; iIntenziviranje partnerstva na nivou lokalnih vlasti i regiona u cilju zajedničkog nastupa kod EU i drugih relevantnih međunarodnih asocijacija za realizaciju transgraničnih programa razvoja i zaštite prirode; Plansko rešenje 6.2: Opremanje i realizacija novih privrednih kompleksa i lokaliteta Prioritetne aktivnosti: Obezbeđivanjem infrastrukturno opremljenih privrednih kompleksa ili lokaliteta od značaja za za više opština/gradova i region, centrima zajednice naselja i drugim naseljima u kojima je ispoljen interes za razvoj MSP;Izgradnja: slobodne zone i industrijskog parka u Vladičinom Hanu od regionalnog značaja za koju postoji tehnička dokumentacija; i regionalnog skladišno-distributivnog centra voća i povrća u Leskovcu;Razvoj i izgradnja mikro pogona u seoskim naseljima u kojima je ispoljen interes za razvoj MSP, uz poštovanje uslova zaštite životne sredine; Aktiviranje i infrastrukturno opremanje postojećih atraktivnih lokacija;
7. Razvoj turizma
Plansko rešenje 7.1: Kompletiranje i integracija postojeće ponude u prostoru Prioritetne aktivnosti: Konsolidacija opremljenosti kapaciteta i bolja organizacija korišćenja postojeće turističke ponude Vlasinskog jezera, Vranjske banje, Bujanovačke banje, Sijarinske banje, NKD (Manastira Prohor Pčinjski, arheološkog nalazišta Caričin grad), manifestacija i dr., uz funkcionalno integrisanje ponude okruženja;Modernizacija, komunalno opremanje i komercijalizacija postojećih i potencijalnih smeštajnih kapaciteta (posebno u seoskim domaćinstvima i postojećim vikend kućama) u turističkoj destinaciji/regiji Krajište i Vlasina, kao i na drugim lokalitetima (posebno „Pašina česma” – grad Leskovac uz sportske i druge sadržaje). u skladu sa međunarodnim standardima i trendovima u turizmu; i dr. Plansko rešenje 7.2: Realizacija prvih segmenata turističke ponude i infrastrukture Prioritetne aktivnosti: Prva etapa izgradnje skijališta Besna Kobila sa planinskim turističkim centrom-mestom za odmor (na visokoplaninskom području Vranje i Bosilegrad); Prva etapa izgradnje celogodišnjih akvatičkih sadržaja na bazi prirodne termomineralne vode Vranjske banje; Realizacija sadržaja celogodišnje turističko-rekreativne ponude u prostoru Čemernika, Ostrozuba, Gramade, Besne Kobile, Vardenika, Milevske planine, Dukata (alpsko, turno i nordijsko skijanje, snou-bord i dr. u zimskoj sezoni, odnosno planinarske i izletničke ture, jahanje, planinski biciklizam, letenje zmajem i paraglajderom, bas-safari i dr. u letnjoj sezoni) i etnološkog, seoskog, lovnog, ribolovnog i nekih drugih specijalizovanih vidova turizma na Kukavici, Poljani i Radanu; Realizacija prve deonice grebenskog-panoramskog puta planinskim vencem od Čemernika do Dukata; iRealizacija prve etape informativno-turističkog punkta kod Preševa.Razvoj prvih etapa tehničke infrastrukture na povećanju saobraćajne dostupnosti u funkciji integrisanja turističke ponude posebno ka Besnoj Kobili, Trgovštu i Bosilegradu), sistemu vodosnabdevanja i kanalisanja otpadnih voda, elektrosnabdevanju i telekomunikacijama i javnih sadržaja; i dr. Plansko rešenje 7.3: Izrada razvojnih dokumenata i saradnja subjekata razvoja turizma Prioritetne aktivnosti: Izrada prostornih i urbanističkih planova, programa razvoja turizma i tehničke dokumentacije za izgradnju i uređenje predviđenih sadržaja;Ostvarivanje saradnje među obuhvaćenim opštinama/gradovima, kao i saradnje sa susednim opštinama, velikim gradovima, privrednim, kulturnim i drugim organizacijama i institucijama na razvoju turizma; ostvarivanje transgranične saradnje u razvoju turizma sa Republikom Bugarskom i Republikom Makedonijom na državnom i lokalnom nivou;Formiranje informacionog sistema o turističkim resursima i tražnji, uvođenje monitoringa turističkog poslovanja, promocije i propagande turističkih proizvoda područja; iEdukacija kadrova u turizmu i utvrđivanje upravljača turističkim prostorima od strane jedinica lokalne samouprave.
8. Razvoj saobraćajne infrastrukture:
Plansko rešenje 8.1: Povećanje saobraćajne dostupnosti područja državnim putevima I reda Prioritetne aktivnosti: Završetak izgradnje deonice auto-puta E-75 od Leskovca/Belog Brega u dužini od 94,7 kmPojačano održavanje deonica, naročito puta broj 9 prema SvođuIzgradnja obilaznica: Svođa, Vlasotinaca i Leskovca na putu broj 9, obilaznice Surdulice na putnom prvcu broj 1.13; Bujanovca na putnom pravcu broj 25.3; Preševa na putnom pravcu broj 25.2; i Lebana i Medveđe na putnom pravcu broj 9. Plansko rešenje 8.2: Modernizacija i kompletiranje mreže državnih puteva II reda i opštinskih puteva Prioritetne aktivnosti modernizacija puteva II reda: paralelna-alternativna saobraćajnica autoputa, put broj 214; put broj R-122, deonica Vlasinsko jezero-Bosilegrad-granični prelaz Ribarci/Ćustendil (Bugarska) kao deo puta I reda 1.13; puta broj R-125, Bujanovac-Trgovište-granični prelaz ka Krivoj Planci/Republika Makedonija, kao nastavak puta I reda 25.3; putevi prema Crnoj Travi, Strezimirovcima, manastiru Sv. Prohor Pčinjski, Donjem Stenjevcu, Ribarcima i Bosilegradu; ipočetak izgradnje koridora puteva od značaja za razvoj turizma na području Južne Srbije, posebno deonice puta broj R-125 Trgovište-Bosilegrad i puta broj R-239 Kriva Feja-Bosilegrad, istočnog i zapadnog turističkog koridora, grebenskog-panoramskog turističkog koridora-puta i dr. Plansko rešenje 8.3: Usmeravanje uticaja saobraćajne infrastrukture na razvoj urbanih centara i sistema naselja Prioritetne aktivnosti: Početak kompletiranja mreže (rekonstrukcija i izgradnja) na državnim putevima II reda i to neizgrađenih i neprohodnih deonica;Rekonstrukcija i izgradnja lokalne putne mreže posebno prema naseljskim/mikrorazvojnim centrima u nedovoljno razvijenim i pograničnim područjima (povezivanje deonica od Sijarinske banje ka Vranju, sa grebensko panoramskim putevima i dr. deonicama značajnim za razvoj turizma). Plansko rešenje 8.4.: Razvoj železničkog saobraćaja i infrastrukture Prioritetne aktivnosti: modernizacija pruge E-85; Rezervisanje prostora za koridor brze pruge i izrada tehničke dokumentacije za prugu za vozove velikih brzina;Adekvatno rešenje železničkog saobraćaja u Leskovcu i Vranju.
9. Vodoprivredna infrastruktura
Plansko rešenje 9.1: Fazni razvoj sistema vodoakumulacija Prioritetne aktivnosti: Početak realizacije vodoakumulacije Ključ;Rekonstrukcija preliva na brani „Vlasina” povećanjem KNU na 1213,8 mnm Plansko rešenje 9.2: Razvoj sistema vodosnabdevanja Prioritetne aktivnosti: Završetak PPV u sistemu Barje, i realizacija osnovne konfiguracije Jablaničkog regionalnog podsistema, povezivanjem sa Lebanem;Izgradnja magistralnog cevovoda Vranje-Bujanovac, kao deo kraka Vranjsko-pčinjskog podsistema;Obezbeđenje pouzdanog snabdevanja vodom Surdulice u uslovime remonta Vlasinskih hidroelektrana rešenjem dovoda sa zahvata kompezacionog basena;Završetak rezervoara i magistralnih dovoda kojima se formiraju četiri stabilna podsistema Brestovac-Bojnik-Doljevac (Bojnik, Konjuvce, Kosančić i Brestovac);Rekonstrukcija vodovodnih mreža, kako bi se gubici sveli na manje od 25% uz uvođenje monitoringa radi upravljanja sistemima i kontrole gubitaka;Povezivanje seoskih naselja na opštinske/gradske vodovode, posebno u zoni Vranja, Bujanovca, Preševa, Leskovca i Vlasotinca, uz obnovu mreža seoskih vodovoda koji imaju velike gubitke pre njihovog povezivanja na regionalne podsisteme; Plansko rešenje 9.3: Razvoj sistema za kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda Prioritetne aktivnosti: Rekonstrukcija kanalizacije Vranja, Leskovca, Vladičinog Hana, Bujanovca, Preševa i Bojnika u vidu grupnih sistema (grad i okolna seoska naselja) sa realizacijom PPOV;Rekonstrukcija kanalizacije Vlasina Rid i izgradnja PPOV nizvodno od brane Vlasina;Proširenje obuhvata kanalizacija Surdulice i povećavanje efektivnosti PPOV; Plansko rešenje 9.4: Razvoj sistema za obezbeđenje vode za tehničke potrebe Prioritetne aktivnosti: Obnova postojećih zahvata i kanalskih dovoda u Vlasinsko jezero (saniranje mesta na kojima se javljaju gubici) i postupno produženje severnog dovoda (Jerma i Strvna) i južnog Ljubatskog dovoda, radi povećanja energetskih efekata Vlasinskih hidroelektrana;
10. Energetska infrastruktura
Plansko rešenje 10.1: Priprema i početak izgradnje elektroenergetske mreže i objekata Prioritetne aktivnosti: Izgradnja TS 400 kV: TS „Leskovac 2” i TS „Vranje 4”Izgradnja DV 400 kV na pravcu TS „Niš 2”-TS „Skoplje 5” i izgradnja DV 110 kV na pravcu TS „Leskovac 6-Lebane”Uvođenje priključka TS „Vladičin Han” na DV „Vrla 3-Vranje” i DV „Vrla 3-Vranje 1” u TS „Vranje 2”Uvođenje dvostrukih DV 110 kV „Vranje 1-Ristovac” u TS „Vranje 2”, „Vranje 1-Vranje” u TS „Vranje 3” i „Vranje 1-Ristovac” u TS „Vranje 3” (u slučaju da se TS 110/35 kV „Vranje 2” i TS 400/110 kV „Vranje 3” ne grade u isto vreme); ili alternativne opcije izgradnje DV „Vranje 3-Vranje 2” (u slučaju da se TS 110/35 kV „Vranje 2” i TS 400/110 kV „Vranje 3” grade u isto vreme);Uvođenje dvostrukog DV „Vranje 1-Ristovac” u TS „Vranje 3”;Izgradnja DV 110 kV Vranje 3-Preševo (kao rezervnog za Preševo i Bujanovac, kada se izgradi TS 400/110 kV Vranje);Izgradnja DV 35 kV (u opštini Bujanovac) između TS 110/35/10 kV i TS 35/10 kV „Groblje” i izgradnja DV 35 kV na pravcu TS „Bujanovac 1”-planirana TS 35/10 kV Trnovac;izgradnja TS 35/10 kV „Lece” (u opštini Medveđa), opremanje ćelije 35 kV u TS 110/35 Jablanica (pravac ka Sijarinskoj Banji);9) izgradnja dalekovoda 110 kV (u opštini Preševo) na pravcu TS „Bujanovac 1” – planirane TS „Preševo 1”, za potrebe dvostrukog napajanja grada i područja opštine Preševo, kao i izgradnja TS 35/10 kV „Preševo 2” i izgradnja TS 110/35 kV „Preševo 1”, i dr. Plansko rešenje 10.2: Proširenje i rekonstrukcija mreže napojnih i distributivnih elektroenergetskih objekata Prioritetne aktivnosti: Izgradnja/proširenje TS 110/35 kV „Vladičin Han” i „Vranje 2”;Proširenje DV na pravcu TS 35/10 kV „Sijarinska Banja” – TS 35/10 kV „Klaić” i opremanje ćelija 35 i 10 kV u TS 35/10 kV „Gazdare”;Rekonstrukcija DV 35 kV „Vranje 2 – Bujanovac 1”, izgradnja novog trafo polja i transformatora snage 31,5 MVA u TS 110/35/10 kV „Bujanovac 1”. Plansko rešenje 10.3: Razvoj gasovodne infrastrukture Prioritetne aktivnosti: 1) Izgradnja razvodnog gasovoda RG 11-01 i RG 11-02 Niš-Leskovac-Vranje, koji predstavlja vezu sa magistralnim gasovodom MG-11 Niš – Prokuplje – Priština;2) Priprema i početak izgradnje dovodno-razvodnih gasovoda, u fazama, od razvodnog gasovoda RG 11-01 ka opštinama/gradovima Južnog Pomoravlja i većim industrijskim potrošačima i naseljima. Plansko rešenje 10.4: Upotreba OIE Prioritetne aktivnosti: Korišćenje hidropotencijala razvojem HS Vlasina i izgradnjom MHE;Korišćenje termomineralnih izvora – posebno Vranjske banje;Korišćenje solarne energije, biomase, i biogasa.
11. Telekomunikaciona infrastruktura
Plansko rešenje 11.1: Poboljšanje postojećeg stanja telekomunikacione infrastrukture Prioritetne aktivnosti: Zamena postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim: u MG Leskovac- Leskovcu, Badincu, Brestovcu, V. Grabovnici, Vučju, Grdelici, Miroševcu, Pečenjevcu, Predejanu, Kosančiću, Stajkovcu, Svođu, Klajiću, Sastavu Reka, Preslapu i Tularu, a u MG Vranje-Vranju, Vlasu, Klenikama, Reljanu, Trgovištu, Klisuri, Vlasina Okruglici, Božici i Binovcu. Plansko rešenje 11.2: Proširenje mreže telekomunikacione infrastrukture Izgradnja novih komutacionih objekata u naseljima i delovima naselja sa preko 500 stanovnika, čime bi se postigla željena gustina telefona i pristup internetu;Izgradnja optičkih kablova za naselja u kojima se grade komutacije, kao i na sledećim relacijama: Lebane–Medveđa, Lebane–Slavujevce, Slavujevce-Miroševce, Sastav reka–Gradska, Brestovac–Međa–Kosančić, Ždeglovo–Bošnjace, Tupalovo–Vlasotince, u MG Leskovac; kao i Vranje-granica Makedonije, Ristovac–Klenike–Trgovište, Klenike-Sv. Prohor–Pčinjski, Barelić–D. Stajevac u MG Vranje;Izgradnja RR mreže za: Trgovište–Preševo i Bosilegrad–Surdulica;Izgradnja planiranih baznih stanice mobilnih operatera Telekom-MTS, VIP i Telenor. Plansko rešenje 11.3: Razvoj mreže poštanskih usluga Prioritetne aktivnosti: Poboljšanje prostorne distribucije i opremljenosti poštanskih jedinica uz uvođenje novih usluga;Mogućnost funkcionisanja dela poštanskih jedinica kao sistema stalnih, odnosno sezonskih ugovornih pošti;Otvaranje odgovarajućih broja šaltera poštanske službe u subopštinskim centrima, centrima zajednice naselja, kao i u naseljima sa specifičnim funkcijama;Realizaciju poštanskih jedinica u većim turističkim naseljima.
12. Komunalni sadržaji
Plansko rešenje 12.1: Integralno upravljanje komunalnim otpadom Prioritetne aktivnosti: Izrada projektne dokumentacije za zatvaranje, sanaciju i remedijaciju postojećih deponija u Jablaničkom i Pčinjskom okrugu, sa predmerom i predračunom troškova i procenom uticaja na životnu sredinu;Izgradnja reciklažnog centra na teritoriji regionalne deponije Željkovac (Leskovac), izrada Plana upravanja otpadom i izgradnja 3 transfer stanice Bojnik (koja obuhvata i Lebane i Medveđu), Vlasotince i Crna Trava na teritoriji Jablaničkog okruga;Finalizacija planske dokumentacije za izgradnju regionalne deponije METERIS 2 (Vranje) sa reciklažnim centrom, sa studijom opravdanosti i procenom uticaja na životnu sredinu za Pčinjski okrug i determinisanje 2 lokacije transfer stanica u opštinama Pčinjskog okruga i to: po jedna transfer stanica za Bosilegrad i teritoriju opština Trgovište, Preševo i Bujanovac;Organizovanje komunalne službe u ruralnim naseljima opština/gradova;Zatvaranje i sanacija lokalnih smetlišta u ruralnim područjima i formiranje sanitarno uređenih seoskih odlagališta komunalnog otpada u skladu sa revidovanom Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom. Plansko rešenje 12.2 Upravljanje opasnim otpadom Prioritetne aktivnosti Preusmeravanje opasnog otpada na regionalno skladište u Nišavskom okrugu (prema revidovanoj Nacionalnoj strategiji upravljanja otpadom);Izgradnja manjih regionalnih skladišta na teritoriji Jablaničkog i Pčinjskog okruga za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (baterija, akumulatora, otpadnih ulja, otpadnih električnih i elektronskih aparata), koje mogu biti uz centre za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada na nivou svake opštine/grada.
13. Zaštita životne sredine
Plansko rešenje 13.1: Unapređenje i zaštita kvaliteta životne sredine Prioritetne aktivnosti: Izrada i sprovođenje programa zaštite zemljišta od vodne erozije, zagađivanja i drugih degradacionih procesa, zaštite voda od zagađivanja i nepovoljnih promena hidroloških režima, zaštite vazduha od zagađivanja, zaštite od prekomerne buke i svih elemenata životne sredine od radijacionog zagađivanja (Preševo, Vranje, Bujanovac);Uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine na području opština/gradova (zemljišta, vode, vazduha i vegetacije, kvaliteta života);Smanjenje zagađenja iz industrije (naročito hemijske) primenom mera zaštite na svim industrijskim objektima koji mogu da ugroze životnu sredinu;Izrada i realizacija programa za sanaciju i revitalizaciju slivova vodoakumulacija;Zaustavljanje neplanske izgradnje i preispitivanje mogućnosti za plansko uklapanje i legalizaciju neplanski izgrađenih objekata na području opština/gradova;Zabrana i sprečavanje neplanskog kaptiranja i korišćenja izvora i vrela, kao i neplanskog lokalnog korišćenja hidroenergije vodotoka;Sprovođenje mera zaštite životne sredine i uređenja zaštitnih pojaseva saobraćajnica (državnih puteva I i II reda) koje ugrožavaju životnu sredinu;Izrada strateških procena i procena uticaja na prirodu i životnu sredinu svih prioritetnih programa, planskih dokumenata i projekata;Izrada lokalnih ekoloških akcionih planova za sve opštine/gradove Jablaničkog i Pčinjskog upravnog okruga. Plansko rešenje 13.2: Revitalizacija prostora ugroženog NATO bombardovanjem Prioritetna aktivnost Utvrđivanje svih preostalih lokacija na kojima je bilo vršeno NATO bombardovanje i njihovo mapiranje;Izrada detaljnog katastra zagađivača i 24-časovni monitoring radijacionog zagađenja na teritorijama opština Preševo i Bujanovac i grada Vranja;Dekontaminacija područja na kojima je prisutno jonizujuće zračenje: Borovac 1 i 2 i Bratoselce u opštini Bujanovac, Pljačkovica u gradu Vranje i Reljan u opštini Preševo Plansko rešenje 13.3: Zaštita kvaliteta života Prioritetna aktivnost Monitoring svih parametara kvaliteta života u cilju poboljšanja zdravstvenog stanja stanovnika (posebno u zonama uticaja infrastrukturnih koridora, zonama dejstva jonizujućeg zračenja kao i zonama ugroženih izvorišta vodosnabdevanja). Plansko rešenje 13.4: Prevencija rizika od udesa i akcidenata Prioritetna aktivnost Obezbeđivanje monitoringa za sva industriska postrojenja sa SEVESO II liste;Obezbeđivanje adekvatnog neutralisanja ili smanjenja uticaja rada postrojenja sa SEVESO II liste,Obezbeđivanje monitoringa kvalitata voda na izlivima PPOV.
14. Zaštita prirode i prirodnih vrednosti
Plansko rešenje 14.1: Zaštita, prezentacija i kontrolisano korišćenje prirodnih dobara Prioritetne aktivnosti: Dosledno sprovođenje postojećih režima zaštite predela izuzetnih odlika „Vlasine” i „Doline Pčinje”, kao i rezervata prirodeOčuvanje/održanje staništa i raznovrsnosti divlje flore i faune, njeno jačanje (brojčano snaženje) i prostorno širenje.Očuvanje raznovrsnosti i slike predela, unapređenje njegove čistoće i uređenosti, sprovođenje prioritetnih aktivnosti sanacije i rekultivacije degradiranih površina Plansko rešenje 14.2: Istraživanje i ustanovljavanje zaštićenih prirodnih dobara Prioritetne aktivnosti: Istraživanje, vrednovanje i izrada potrebne dokumentacije (studija) za zaštitu celina predviđenih za sticanje statusa zaštićenih prirodnih dobara/područja: planine Radan (širi ambijent Caričinog grada i Brestovačkog jezera), planina Babička gora i Kruševica (sa zaštićenim ambijentom Jašunjskih manastira), planine Ostrozub, planine Kukavice, planine Vardenik, Besne kobile i dr.;Uspostavljanje zaštite i organizovanje adekvatnog upravljanja, očuvanja, uređenja i prezentacije manjih područja i lokaliteta od lokalnog značaja. Plansko rešenje 14.3: Preduzimanje aktivnosti na međunarodnoj afirmaciji zaštite prirodnih vrednosti Prioritetne aktivnosti: Primena međunarodnih konvencija o močvarama (Ramsarska konvencija); trgovini ugroženim biljnim i životinjskim vrstama (CITES); biološkoj raznovrsnosti; očuvanju migratornih vrsta divljih životinja (Bonska konvencija); očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija) i predelima;Uključivanje zaštićenih prirodnih vrednosti: Vlasine i doline Pčinje sa Kozjakom na Listu međunarodno značajnih ornitoloških područja (IBA – Important Bird Areas) i Listu međunarodno značajnih biljnih područja (IPA – Important Plant Areas); i Vlasine, doline Pčinje i Radana u EMERALD mrežu.
15. Zaštita nepokretnih kulturnih dobara
Plansko rešenje 15.1: Zaštita i prezentacija NKD Prioritetne aktivnosti: Nastavak istraživanja, uređenja i prezentacije najvrednijih arheoloških nalazišta, u prvom redu lokaliteta Caričin grad;Utvrđivanje granica zaštićene okoline NKD;Izrada Programa konzervacije, restauracije i revitalizacije NKD;Formiranje „puteva kulture” u funkciji prezentacije NKD i integracije turističke ponude; Permanentno evidentiranje, valorizacija, zaštita, uređenje i uključivanje u turističku ponudu objekata narodnog graditeljstva i spomenika tehničke kulture (hidroelektrana u Vučju, vodenice i dr.).
1.2. Učesnici u implementaciji
Ključni učesnici u sprovođenju Prostornog plana, u skladu sa svojim nadležnostima i delokrugom rada, jesu: institucije obuhvaćenih opština/gradova, Republički resorni organi i fondovi, Republička i lokalna javna preduzeća, javne ustanove i posebne organizacije, Koordinaciono telo za jug Srbije, Regionalni centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga (u daljem tekstu: CRJPO), Privredna komora Srbije i regionalna privredna komora u Leskovcu, regionalne i lokalne poslovne asocijacije, domaće i strane banke, zainteresovani poslovni subjekti, treći sektor (nevladine organizacije, NVO) i lokalno stanovništvo.
Ključni akteri su po sektorima:
Održivog razvoja privrede i MSP: ministarstva nadležna za privredu, privatizaciju, trgovinu i usluge, ekonomiju i regionalni razvoj sa odgovarajućim upravama, direkcijama i agencijama, u prvom redu Agenija za nacionalni investicioni plan, Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza – SIEPA, Agencija za privatizaciju; Privredna komora Srbije, CRJPO, regionalna privredna komora u Leskovcu (uz potencijalno osnivanje odeljenja RPK u Vranju), regionalne agencije, fondovi i poslovne asocijacije; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada, agencije/kancelarije za lokalni ekonomski razvoj, asocijacije/udruženja privrednika i preduzetnika, republički fondovi za razvoj, regionalni razvoj i sl, predpristupni fondovi Evropske unije (za regionalnu i preko-graničnu saradnju, regionalni razvoj i sl.), Svetska banka (WB), Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD), domaći bankarski sistem uz partnerstvo javnog i privatnog sektora.
Zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta i održivog razvoja poljoprivrede: ministarstva nadležna za poljoprivredu, šumarstvo, zaštitu životne sredine, prostorno planiranje; republički fondovi za razvoj i zaštitu životne sredine; CRJPO, organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada; porodična poljoprivredna gazdinstva, poljoprivredni proizvođači, zainteresovani poslovni subjekti i drugi akteri na regionalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou (npr, FAO).
Zaštite i korišćenja šuma, održivog razvoja šumarstva i lovstva: ministarstva nadležne za šumarstvo, lovstvo, zaštitu životne sredine, prostorno planiranje i turizam, Uprava za šume Srbije pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; JP „Srbijašume”, JVP „Srbijavode”; Lovački savez Srbije; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada, vlasnici privatnih šuma i korisnici lovišta.
Održivog korišćenja mineralnih sirovina i razvoja rudarstva: ministarstva nadležna za rudarstvo, energetiku, životnu sredinu i vodoprivredu, prostorno planiranje, CRJPO, organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada, privatni investitori (prema koncesionim aranžmanima).
Održivog razvoja turizma: ministarstva nadležna za turizam, životnu sredinu i prostorno planiranje, infrastrukturu, vodoprivredu, šumarstvo, rudarstvo (za mineralne vode), energetiku, telekomunikacije, kulturu i sport, sa odgovarajućim agencijama, zavodima i državnim javnim preduzećima (Skijališta Srbije, Srbijavode, Srbijašume, Putevi Srbije, zavodi nadležni za zaštitu prirode i spomenika kulture i dr); Turistička organizacija Srbije, Nacionalna korporacija za razvoj turizma; Privredna komora Srbije (regionalna privredna komora u Leskovcu i potencijalna u Vranju) – Udruženje za ugostiteljstvo i turizam; Udruženje banjskih i klimatskih mesta Srbije; Udruženje banaka Srbije; Planinarski savez Srbije; Smučarski savez Srbije; Lovački savez Srbije; Gorska služba spasavanja; regionalne razvojne agencije (novi subjekti), Regionalne privredne komore;, uprave i službe opština/gradova; upravljači turističkih prostora; Turističke organizacije gradova i opština/Turističke organizacije destinacija (alternativno – postojeći ili novi subjekti) u saradnji sa CRJPO; destinacijska menadžment organizacija/kompanija; organi upravljanja obuhvaćenih opština/gradova; lokalna turistička udruženja/društva i zadruge; NVO, privatni investitori kao nosioci komercijalnih ulaganja u razvoj svih vidova turizma i dr.
Razvoja ljudskih resursa, mreže naselja i javnih službi: ministarstva nadležna za rad, finansije, prosvetu, zdravlje, socijalnu politiku, kulturu, izgradnju objekata, saobraćaj, telekomunikacije, zaštitu životne sredine, prostorno planiranje, vodoprivredu, ekonomiju i regionalni razvoj, trgovinu i usluge, nacionalni investicioni plan; Fond za razvoj Republike Srbije, Koordinaciono telo za jug Srbije, Nacionalni savet za regionalni razvoj; Nacionalna služba za zapošljavanje i dr.; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada; republičke, regionalne i opštinske/gradske javne ustanove u domenu zdravstva, obrazovanja, kulture i socijalne zaštite; CRJPO, Republička i opštinska/gradska javna preduzeća, direkcije i fondovi za izgradnju, razvoj saobraćajne i druge infrastrukture i objekte zajedničke komunalne potrošnje; lokalni saveti za razvoj ljudskih resursa (predstavnici lokalne vlasti, poslodavaca i reprezentativnih sindikata, strukovnih udruženja, školskih institucija, naučno-istraživačkih organizacija, udruženja); privatni sektor i NVO.
Održivog razvoja saobraćaja i saobraćajne infrastrukture: ministarstva nadležna za infrastrukturu, životnu sredinu, prostorno planiranje i izgradnju objekata, JP „Putevi Srbije”, JP „Železnice Srbije”, republički fondovi (za razvoj, regionalni razvoj, životnu sredinu i dr); CRJPO, opštinske/gradske uprave i javna preduzeća/organizacije nadležene za opštinske puteve.
Zaštite i održivog korišćenja voda i razvoja vodoprivredne infrastrukure: ministarstva nadležna za vodoprivredu, energetiku, šumarstvo, životnu sredinu, prostorno planiranje i izgradnju objekata; Republička direkcija za vode pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; JP „Srbijavode” – Vodoprivredni centar (VPC) “Velika Morava“-Niš, JP „Elektroprivreda Srbije”, HS „Vlasina”, JP „Srbijašume”, CRJPO, javna komunalna preduzeća za vodovod i kanalizaciju kao i elektrodistribucije obuhvaćenih opština/grada, organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada; privatni investitori (za realizaciju MHE, ribnjaka i dr.).
Razvoja energetike i energetske infrastrukture: ministarstva nadležna za energetiku, zaštitu životne sredine i vodoprivredu, organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada, JP „Elektromreža Srbije”, JP „Elektroprivreda Srbije”, HS „Vlasina”, ED „Leskovac”, ED „Vranje”, „Srbijagas”, NIS, CRJPO, i drugi akteri u javnom i privatnom sektoru.
Razvoja telekomunikacija i poštanskog saobraćaja: ministartsvo nadležno za telekomunikacije, JP „Pošte Srbije”, Telekom „Srbija”, Telenor, VIP Mobile i drugi operateri koji u međuvremenu dobiju licence, Radio televizija Srbije, lokalne televizijske i radio stanice, organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada.
Razvoja komunalne infrastrukture: ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine i prostorno planiranje sa odgovarajućim upravama, direkcijama i agencijama; stručne organizacije za ispitivanje otpada; organi upravljanja obuhvaćenih opština/gradova i javna preduzeća/organizacije nadležene za komunalne poslove; i drugi akteri u javnom i privatnom sektoru, preduzeća ili kompanije za upravljanje komunalnim otpadom („Poor Werner Weber” za područje Jablaničkog okruga), NVO i dr.
Zaštite životne sredine: ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, prostorno planiranje, poljoprivredu, šumarstvo, vodoprivredu, infrastrukturu, rudarstvo i energetiku sa odgovarajućim upravama, direkcijama i agencijama u prvom redu Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut”, Agencija i Fond za zaštitu životne sredine,; organi upravljanja obuhvaćenih opština/grada (opštinske uprave za zaštitu životne sredine, Zavod za javno zdravlje Vranje, Zavod za javno zdravlje Leskovac); CRJPO, privredni subjekti, NVO.
Zaštite prirode i prirodnih vrednosti: ministarstvo nadležno za poslove životne sredine, Zavod za zaštitu prirode Srbije, upravljači zaštićenih područja, teritorijalno nadležne opštinske/gradske uprave, NVO.
Zaštite nepokretnih kulturnih dobara: ministarstvo nadležno za kulturu, Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, nadležne opštinske/gradske uprave, opštinske/gradske javne ustanove kulture, privatni sektor, nevladine organizacije, regionalne i opštinske/gradske turističke organizacije.
2. Smernice za izradu planskih dokumenata i druge razvojne dokumentacije za područje plana
Prostorni plan će se sprovoditi razradom planskih rešenja i propozicija prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima i sektorskim planovima i programima u skladu sa zakonom.
2.1. Donošenje prostornih i urbanističkih planova
Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora Niš – granica Republike Makedonije („Službeni glasnik RS”, 77/02) i Prostorni plan područja posebne namene Vlasina („Službeni glasnik RS”, 133/04) usklađeni su sa ovim prostornim planom i mogu se primenjivati u celosti, u skladu sa Programima implementacije koje će doneti Vlada Republike Srbije do 2012. godine.
Na osnovu ovog prostornog plana Vlada Republike Srbije doneće do kraja 2014. godine:
Prostorni plan područja posebne namene turističke destinacije Besna Kobila;
Prostorni plan područja posebne namene slivnog područja vodoakumulacije Ključ;
Prostorni plan područja posebne namene slivnog područja vodoakumulacije Barje;
Prostorni plan područja posebne namene slivnog područja vodoakumulacije Prvonek;
Prostorni plan područja posebne namene manastirskog kompleksa Prohor Pčinjski;
Prostorni plan područja posebne namene Radan planine (koji će obuhvatiti delove područja Jablaničkog i Topličkog okruga).
Prostorni planovi područja posebne namene će biti usklađeni sa ovim prostornim planom, s tim da će se na području Južnog pomoravlja primenjivati koncepcije, režimi zaštite i korišćenja prostora i planska rešenja za posebne namene koje se utvrde navedenim prostornim planovima.
Razradu ovog prostornog plana i navedenih prostornih planova područja posebne namene na nivou urbanističkog plana utvrdiće Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja u saradnji sa Ministarstvom ekonomije i regionalnog razvoja (za građevinsko područje mesta za odmor i kompleksa skijališta Besna Kobila), Ministarstvom kulture (za zone NKD od izuzetnog značaja) i Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (za delove uže zone sanitarne zaštite vodoakumulacija) i nadležnim stručnim službama upravnih okruga, opština/gradova i CRJPO.
U skladu sa odredbama Zakona o planiranju i izgradnji nadležne skupštine obuhvaćenih opština/gradova uskladiće u celosti prostorne planove jedinica lokalne samouprave opštine/grada za teritorije svojih opština/gradova sa planskim koncepcijama, rešenjima i propozicijama ovog prostornog plana u zakonom utvrđenom roku. Do usklađivanja, važeći prostorni i urbanistički planovi se mogu primenjivati u delovima koji nisu u suprotnosti sa planskim koncepcijama, rešenjima i smernicama Prostornog plana.
Prioritet u pripremanju i donošenju urbanističkih planova, imaće sedišta opština/gradova, banjska i druga turistička mesta, mikrorazvojni centri (posebno u pograničnim područjima), prostorne kulturno-istorijske celine i arheološki lokaliteti, zone izgradnje za industriju, MSP i infrastrukturnih sistema (posebno od regionalnog značaja) čiji će razvoj podsticati Republika.
Na osnovu čl. 35. i 36Zakona o zaštiti životne sredine, Zakona o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu i Zakona o proceni uticaja na životnu sredinu, u toku implementacije Prostornog plana obavezna je izrada strateških procena uticaja na životnu sredinu za prioritetne prostorne planove područja posebne namene, prostorne planove jedinica lokalne samouprave i odgovarajuće urbanističke planove (za opštinske/gradske centre, mesta za odmor i kompleks skijališta Besna Kobila i dr.).
Za ostale urbanističke planove odluka o pristupanju ili ne pristupanju izradi strateške procene donosi se u skladu sa odredbama iz čl. 5, 6. i 9. Zakona o strateškoj proceni uticaja, ukoliko se konkretnim planom uspostavlja okvir za odobravanje budućih razvojnih projekata za koje je propisana obaveza procene uticaja na životnu sredinu, odnosno da se može tražiti procena uticaja na životnu sredinu kada se nalaze u obuhvatu zaštićenog područja i planiranih za zaštitu prirodnih vrednosti, odnosno ako se na drugom obuhvaćenom području planiraju dva ili više projekata obuhvaćenih Uredbom o projektima za koje se izrađuje studija o proceni uticaja na životnu sredinu.
2.2. Sprovođenje prostornog plana u regionalnim i sektorskim planovima i programima
Razvojni dokumenti regionalnog razvoja za celo ili delove područja Južnog pomoravlja usklađuju se, u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju, sa ovim prostornim planom.
Sprovođenje i razradu planskih koncepcija, rešenja i propozicija utvrđenih Prostornim planom u sektorskim planovima i programima u skladu sa zakonom obezbeđuju:
ministarstvo nadležno za vodoprivredu, odnosno Republička direkcija za vode, u saradnji sa JVP „Srbijavode”, VPC „Velika Morava” – Niš, HS „Vlasina” i nadležnim opštinama/gradovima: usklađivanjem godišnjih programa izgradnje, rekonstrukcije i održavanja vodoprivrednih objekata i faznog razvoja Gornje-južnomoravskog i Donje-južnomoravskog sistema za obezbeđenje vode najvišeg kvaliteta i Južnomoravskog rečnog sistema za obezbeđenje voda za tehničke potrebe; izradom odgovarajuće Studije o snabdevanju i odvođenju otpadnih voda na turističkom prostoru/rizortu Vlasinskog jezera, uz obavezne saglasnosti nizvodnih opština; izradom projekta antierozione zaštite za slivove planiranih akumulacija; izradom projekata regulacije reka i uređenja rečnih korita (sa kojim se usklađuju projekti eksploatacije rečnog nanosa); donošenjem programa monitoringa kvaliteta vode u slivovima Banjske reke, Veternice, Vrle, Pčinje, Vlasine, Jablanice i gornjem slivu Južne Morave, a u saradnji sa ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine donošenjem programa zaštite voda u tim slivovima;
skupštine obuhvaćenih opština/grada donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja vodovodne i kanalizacione infrastrukture; planova i dvogodišnjih programa upravljanja otpadom i odlukama o komunalnom redu;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za vodoprivredu, donošenjem plana za proglašenje erozionih područja na teritoriji opština/gradova i plana odbrane od bujičnih poplava na vodotokovima van sistema redovne odbrane od poplava;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova u saradnji sa ministarstvom nadležnim za poljoprivredu, asocijacijama poljoprivrednih proizvođača i vlasnicima zemljišta – ispitivanjem agropedoloških osobina zemljišta; donošenjem integralnih programa zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta, programa razvoja stočarstva, programa razvoja povrtarstva, programa obnove pašnjačkog stočarenja, programa razvoja organske, tj. ekološke proizvodnje hrane i dr.;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, u saradnji sa nadležnim ministarstvima, mesnim zajednicama, privatnim sektorom i nevladinim organizacijama, utvrđivanjem lokjalne politike zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, razvoja kulture i fizičke kulture i donošenjem akta o mreži objekata dečjih vrtića i osnovnih škola u opštinama/gradovima;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova, uz pomoć nadležnog ministarstva, turističkih organizacija i turoperatera, različitih nevladinih i drugih organizacija, donošenjem programa razvoja turizma sa predinvesticionim studijama (opravdanosti), programa promotivnih aktivnosti, programa uređenja i opremanja građevinskog zemljišta na turističkim prostorima, programa edukacije stanovništva i njihovog uključivanja u organizaciju turističkih programa, i dr;
JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”: revizijom opštih osnova gazdovanja šumama za Jablaničko ŠP i Južnomoravsko ŠP; u saradnji sa vlasnicima zemljišta izradom programa gazdovanja šumama i pošumljavanja zemljišta u privatnom vlasništvu kojima bi se pouzdanije utvrdilo stanje ovih šuma, a planovima gazdovanja uvažili opšti zaštitni i posebni posednički interesi za svaki deo šume; izradom i realizacijom Programa antierozivnog uređenja područja (naročito slivova regionalnih izvorišta voda i površina u okviru sektora planiranog skijališta „Besna Kobila”);
Lovački savez Srbije i korisnici lovnog područja revizijom, odnosno donošenjem lovnih osnova za gazdovanje lovnim područjem i lovištima i godišnjih planova gazdovanja lovištima u obuhvatu ovog prostornog plana;
Korisnici ribarskih područja – donošenjem srednjoročnih i godišnjih programa unapređenja ribarstva;
JP „Putevi Srbije”, u saradnji sa nadležnim opštinskim/gradskim upravama, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa izgradnje, rehabilitacije i održavanja državnih puteva;
nadležne opštinske/gradske uprave, odnosno opštinske/gradske direkcije/zavodi nadležni za puteve, usklađivanjem srednjoročnih i godišnjih programa razvoja opštinskih puteva;
JP „Elektroprivreda Srbije”, u saradnji sa JP za distribuciju električne energije „Elektro Srbija”, ED „Leskovac” – ED „Vranje” usklađivanjem srednjoročnih planova, odnosno dvogodišnjih programa razvoja energetike, odnosno distribucije električne energije;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem planova razvoja energetike kojima se utvrđuju potrebe za energijom na području opština/gradova, uslovi i način obezbeđivanja neophodnih energetskih kapaciteta i donošenjem programa racionalnog korišćenja energije;
rudarska preduzeća, koja vrše istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, u saradnji sa nadležnim republičkim organima, skupštinama obuhvaćenih opština/gradova, privrednim komorama doneće, uz saglasnost Vlade Republike Srbije, posebne srednjoročne programe razvoja i sanacije za delove područja na kojima je završena ili predstoji eksploatacija mineralnih sirovina;
skupštine obuhvaćenih opština/gradova donošenjem srednjoročnog plana zaštite od buke, programa i plana monitoringa životne sredine (vazduha, buke, zemljišta i dr.) i programa praćenja dokumentacije o strateškim procenama uticaja planova i procenama uticaja projekata na životnu sredinu;
upravljači zaštićenih područja donošenjem plana upravljanja i godišnjih porograma upravljanja zaštićenim područjima;
nadležne opštinske/gradske uprave, u saradnji s ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine, realizacijom akcionih programa zaštite životne sredine za područje opštine/gradova preko lokalnih Agendi 21 (tzv. LEAP);
Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC) i druge NVO – angažovanjem na iniciranju, izradi i primeni programa i projekata održivog razvoja i zaštite;
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture i Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu, u saradnji s nadležnim opštinskim/gradskom upravama i privatnim sektorom, utvrđivanjem srednjoročnih i godišnjih programa istraživanja i zaštite nepokretnih kulturnih dobara;
CRJPO u saradnji s nadležnim opštinskim/gradskim upravama, donošenjem godišnjih programa razvoja, izgradnje i uređenja područja Jablaničkog i Pčinjskog okruga, čiji je cilj materijalno poboljšanje uslova lokalnog stanovništva i suprotstavljanje tzv. novom ili tranzicionom siromaštvu i dr.
Planska rešenja preispitaće se i bliže odrediti (za objekte iz člana 133 Zakona o planiranju i izgradnji) izradom prethodnih studija i studija opravdanosti, u skladu sa navedenim zakonom.
3. Mere i instrumenti za sprovođenje plana
Efikasnost sprovođenja Prostornog plana uslovljena je obezbeđenjem koordinacije predviđenih aktivnosti i različitih aktera/učesnika. Polazi se od iskustava zemalja EU da se uspešna koordinacija može obezbediti primenom multisektorskog pristupa – kombinacije mera i instrumenata različitih politika prema tematskim oblastima i problemima koji se planom rešavaju, kao i uspostavljanjem institucionalno-organizacionih aranžmana i partnerstva na različitim relacijama (javni-privatni sektor, javne-nezavisne institucije/organizacije, nivo upravljanja-javnost i dr.).
Osnovne mere i instrumenti različitih politika za implementaciju rešenja Prostornog plana za period do 2014. godine bazirani su na postojećem sistemu upravljanja u Republici Srbiji, a u određenoj meri se sugerišu mere i instrumenti koji će, prema očekivanjima, u ovom periodu biti definisani i primenjivani tokom faza pristupanja EU.
Pri tome se ima u vidu da je Evropska komisija uvela predpristupni instrument (IPA – Instrument for Pre-accession Assistance). IPA u sebi sadrži pet osnovnih komponenti: (1) podrška u tranzicionom procesu i izgradnja institucija; (2) regionalna i prekogranična saradnja;(3) regionalni razvoj; (4) razvoj ljudskih resursa; i (5) ruralni razvoj; gde će za svaku od navedenih komponenti biti obezbeđeni posebni fondovi. Komponente 1. i 2. namenjene su zemljama potencijalnim kandidatima, dok su komponente od 1. do 5 namenjene zemljama kandidatima. Zemljama potencijalnim kandidatima za članstvo u EU biće omogućeno korišćenje sredstava iz fondova prve dve komponente, uz otvorenu mogućnost da se iz tih sredstava finansiraju i programi/projekti iz preostale tri komponente. Jedan od zadataka u efikasnoj upotrebi fondova EU je i uspešno programiranje i predlaganje projekata za finansiranje iz sredstva EU, među kojima su i pojedini projekti nominovani u poglavlju IV Prostornog plana, deo 1.1. Prioritetne aktivnosti na implementaciji.
Polazeći od predhodnih stavova, mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana su otvoreni za usklađivanje s promenama sistema upravljanja i planiranja u Republici Srbiji u toku sprovođenja ovog prostornog plana.
3.1. Mere i instrumenti različitih politika
Polazeći od koordinirajuće, kontrolne i kofinansirajuće uloge nacionalnog nivoa odlučivanja (princip partnerstva) pri sprovođenju teritorijalnih razvojnih planova (princip supsidijarnosti), prioritetna planska rešenja podržavaće se različitim merama i instrumentima. Razvoj Južnog pomoravlja ne može se odvijati na adekvatan način bez ostvarivanja sinergijskih učinaka koji proizlaze iz intraregionalnih funkcionalnih veza i interregionalnih veza i transgranične saradnje (bliže definisanih u poglavlju II Principi, ciljevi i opšta koncepcija regionalnog prostornog razvoja, podpoglavlje 4. Koncepcija regionalnog prostornog razvoja).
3.1.1. Mere i instrumenti opšte ekonomske politike za podsticanje regionalnog razvoja i ravnomernog teritorijalnog razvoja
Ustanovljavanje mera i instrumenata opšte ekonomske politike smatra se značajnim za sva planinska i pogranična područja u Republici Srbiji (kojima pripada veći deo područja Prostornog plana), naročito za 10 nerazvijenih opština (od ukupno 11 opština i dva grada), zone zaštite prirodnih vrednosti, slivove izvorišta voda, turističke prostore na planinskom području, KZB, i dr. To su, u prvom redu, sledeće mere i instrumenti:
osiguranje (Fond za razvoj RS) i davanje povoljnih dugoročnih kredita i poreskih podsticaja za privatizaciju i razvoj MSP, s najvećim stepenom osiguranja i najnižim kamatnim stopama, za otvaranje novih radnih mesta i početnike koji prvi put započinju proizvodnju, ili za pružanje deficitarnih usluga;
korišćenje sredstava Fonda za razvoj Republike Srbije za subvencioniranje i podsticanje otvaranja novih radnih mesta i zapošljavanje mlađeg i ženskog dela populacije;
uspostavljanje međuopštinske saradnje u pogledu: zajedničkog konkurisanja i lobiranja za razvojna sredstva i finansiranje projekata infrastrukture (komunalne, saobraćajne i privredne od interesa za dve i više opština/gradova) i klastersko udruživanje; koordinisanje aktivnosti, u saradnji sa CRJPO sa privrednim subjektima i institucijama na nacionalnom i regionalnom nivou; (opštinske uprave Bujanovca, Medveđe i Preševa treba intenzivno da sarađuju na dobijanju statusa prvog ranga u okviru politike podsticanja razvoja nedovoljno razvijenih područja i da ostvaruju kontinuelnu saradnju sa Ekonomskim Savetom Vlade RS za jug Srbije i Autonomne pokrajine Kosova i Metohije, Koordinacionog tela za jug Srbije, kao i republičkog Saveta za regionalni razvoj i regionalne kapitalne investicije, a poseban status bi trebalo da dobije i opština Trgovište);
povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za razvojno opredeljene poljoprivredne proizvođače, kao i dodatne stimulacije za mlade i proizvođače koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva i/ili uvode metode organske proizvodnje;
povoljni krediti i poreski podsticaji za modernizaciju i izgradnju objekata za otkup mleka, otkup i primarnu preradu voća, šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja; za pružanje usluga veterinarske i savetodavne poljoprivredne službe i tehničkih servisa u privatnom sektoru;
formiranje fonda za osiguranje kredita za poljoprivredu, koji će omogućiti korišćenje dugoročnih bankarskih kredita pod povoljnim uslovima za: nabavku poljoprivredne mehanizacije, opreme i repromaterijala; obnove stočnog fonda, izgradnje i opremanja stočnih farmi; obnovu i podizanje višegodišnjih zasada i uvođenje međunarodno priznatih standarda i sistema kvaliteta;
povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji za izgradnju i modernizaciju turističke infrastrukture i suprastrukture (za ulaganja u pribavljanje i uređenje građevinskog zemljišta, komunalno opremanje, izgradnju i rekonstrukciju objekata seoskih turističkih domaćinstava za turistički smeštaj, izgradnju turističke infrastrukture i suprastrukture);
povoljni dugoročni krediti, subvencije i poreski podsticaji privatnom sektoru za pružanje usluga javnih službi;
investicioni programi i sredstava iz stranih donacija za projekte razvoja i promociju poljoprivrede, sela, seoskog turizma, ruralne infrastrukture, OIE, tradicionalne arhitekture i zaštićenih i planiranih za zaštitu prirodnih vrednosti;
povoljni dugoročni krediti i poreski podsticaji za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u sprovođenje mera zaštite i uređenja poljoprivrednog zemljišta i šuma u skladu s režimima zaštite prirodnih vrednosti i izvorišta voda, integralnim programima uređenja poljoprivrednog zemljišta i pašnjaka i programima gazdovanja šumama; kao i mera zaštite i prezentacije prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara;
povoljni dugoročni krediti za privatni sektor i vlasnike nepokretnosti za ulaganja u prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda, prikupljanje i deponovanje komunalnog otpada, korišćenja OIE i drugih mera zaštite životne sredine i izvorišta.
Kako je smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva među ključnim ciljevima razvoja Republike Srbije, budući da su regionalne disproporcije najveće u Evropi (trenutno indeks razvojne ugroženosti iznosi 1:7), može se očekivati značajna finansijska podrška Republike i EU razvoju Regiona Južnog pomoravlja u ostvarivanju cilja da se do 2012. godine indeks razvojne ugroženosti smanji na 1:3. Naznačene mere i instrumente opšte ekonomske politike, kao podršku najnerazvijenijem području Republike Srbije, trebalo bi da ustanove i sprovode ministarstva nadležna za finansije, privredu, turizam i poljoprivredu, kao i nadležni republički fondovi, republičke i regionalne agencije (za razvoj i dr) i to: direktnim državnim ulaganjima iz budžeta Republike Srbije i subvencijama za aktiviranje celokupnog ekonomskog potencijala regiona; obezbeđivanjem povlašćenog pristupa izvorima finansiranja, carinskim, izvoznim i drugim olakšicama, podsticajima za partnerstvo javnog i privatnog sektora i sl.; obezbeđenje uslova za privlačenje stranih direktnih investicija i donacija.
3.1.2. Mere i instrumenti drugih politika
Zaštita i održivo korišćenje voda i razvoj vodoprivredne infrastrukure:
uspostavljanje pouzdanog mernog sistema i monitoring sistema (sa merenjem protoka u svim granama sistema, registrovanjem vodnih bilansa registrovane i neregistrovane potrošnje i kontrolom svih ključnih tačaka u mreži), radi obezbeđenja potpune hidrauličke osmotrivosti sistema; formiranje prodajne cena vode u skladu sa Strategijom dugoročnog razvoja vodoprivrede Srbije (kojom je utvrđeno da cena pokrije sve troškove proste reprodukcije sistema, troškove zaštite izvorišta, kao i deo troškova proširene reproducije, oko 30%, koji podrazumeva dalji razvoj sistema);
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, Nacionalnog investicionog plana i budžeta obuhvaćenih opština/gradova u sektoru vodoprivrede i zaštite životne sredine za finansiranje rekonstrukcije vodovoda (Bosilegrada, Bujanovca, Vladičinog Hana, Preševa, Surdulice, Trgovišta, Vlasotinca) i razvoja vodovoda (Bojnika, Lebana, Leskovca, Vranja, Medveđe i Crne Trave) i malih grupnih vodovoda, obnove i proširenja postojećih kanalizacionih sistema, izgradnje PPOV (naselja i regionalnih deponija, uz uslov efektivnosti BPK5 ≤ 5 mg O2/l) i ruralnu sanitaciju naselja u užoj i široj zoni sanitarne zaštite vodo akumulacija (Vlasina, Ključ, Prvonek, Lisina i dr.);
uspostavljanje monitoringa parametara kvaliteta vode u vodoakumulacijama (Vlasina, Ključ, Prvonek, Lisina, Brestovac), njihovim pritokama i drugim značajnijim vodotocima na području Prostornog plana, s matematičkim modelom za prognozu kvaliteta vode koji obezbeđuje Republička direkcija za vode, u saradnji s JVP Srbijavode i nadležna opštinska/gradska javna komunalna preduzeća;
realizacija posebnih programa i sistema za ostvarivanje pune bezbednosti područja nizvodno od vodoakumulacija, koje obezbeđuje držalac objekata;
pojačan nadzor nad sprovođenjem mera sanitarne zaštite izvorišta (posebno vodoakumulacija od eutofikacije), radom objekata i postrojenja za prečišćavanje i distribuciju vode za piće i objekata i postrojenja za prikupljanje i prečišćavanje otpadnih komunalnih i zagađenih atmosferskih voda (uz postepeno ukidanje parcijalnih izliva kolektora otpadnih voda u vodotoke mimo PPOV), koji obezbeđuju ministarstva nadležna za sanitarnu zaštitu, vodoprivredu (tj. Republička direkcija za vode), zaštitu životne sredine i nadležne opštinske/gradske uprave.; i
zabrana izgradnje novih privrednih, stambenih i drugih objekata, širenja postojećih objekata, vođenja infrastrukturnih sistema u plavnim zonama koje su ugrožene velikim vodama;
Održivi razvoj turizma:
ekonomske mere – podsticanje i usmeravanje razvoja turizma kroz monetarne i fiskalne instrumente. Monetarni instrumenti su: obezbeđenje i udruživanje direktnih državnih ulaganja iz budžeta, kao i iz budžeta opština/gradova, NIP-a i drugih fondova, privlačenje stranih donatorskih sredstava, razvojni krediti i subvencionirane kamate i dr. za izradu i sprovođenje programa razvoja turizma obuhvaćenih opština/gradova, pribavljanja i uređenja građevinskog zemljišta, razvoja turističke infrastrukture i suprastrukture i dr. Fiskalni instrumenti su: oslobađanje ili smanjenje poreza na dobit, oslobađanje ili smanjenje poreza na novozaposlene, diferencirane boravišne takse, diferencirane turističke naknade, penali za izgradnju neadekvatnih kapaciteta na prioritetnim turističkim lokacijama, prenošenje gubitaka u naredne godine, ubrzana amortizacija, koncesije, niže carine na uvoz opreme i dr;
organizaciono-institucionalne mere – modeli ugovornog povezivanja/organizovanja, odnosno različiti vidovi klasterskog i destinacijskog udruživanja (republičkih, regionalnih i lokalnih) turističkih subjekata, u kreiranju turističkih proizvoda jablaničko-pčinjskog turističkog prostora/destinacija; izbor upravljača i kontrolu efikasnosti upravljanja održivim razvojem turizma, realizacijom programa razvoja turizma i projekata razvoja turističke infrastrukture i suprastrukture, odnosno uređenjem građevinskih područja/lokacija turističkih destinacija; i
pravne i planske mere/instrumenti – definišu integralno planiranje razvoja turizma, rezervaciju prostora turističkih prostora od republičkog značaja, održivo korišćenje turističkih prostora i poslove od posebnog značaja za razvoj turizma, licenciranje i utvrđivanje standarda i dr.
Razvoj mreže naselja i javnih službi:
formiranje baze podataka o građevinskom zemljištu i objektima, koju obezbeđuju opštinske/gradske uprave i lokalne direkcije/zavodi nadležni za građevinsko zemljište, u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom (dalje: RGZ) i Republičkom upravom prihoda;
formiranje i razvoj regionalnih i lokalnih informacionih i monitoring sistema o planskim dokumentima i prostoru koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave u saradnji sa ministarstvom nadležnim za planiranje i izgradnju prostora, Republičkom agencijom za prostorno planiranje, RGZ i CRJPO;
poboljšanje koordinacije opštinskih/gradskih javnih preduzeća za komunalne delatnosti, direkcija/zavoda (za urbanizam, građevinsko zemljište, puteve) i opštinskih/gradskih uprava (urbanističke, građevinske, katastra i druge službe) u pogledu objedinjavanja aktivnosti na pribavljanju, uređenju i davanju pod zakup građevinskog zemljišta u javnoj svojini, izgradnju i održavanje objekata komunalne infrastrukture, naročito u centrima u mreži naselja, započetim i iniciranim zonama izgradnje u zaštićenim područjima prirodnih vrednosti i izvorišta voda i turističkim kompleksima, centrima i naseljima, privrednim zonama;
celovita transformacija sistema upravljanja i finansiranja uređenja građevinskog zemljišta – počev od utvrđivanja građevinskog zemljišta, preispitivanja i diferencijacije postojećih naknada za korišćenje građevinskog zemljišta u odnosu na stvarne pogodnosti korišćenja lokacija i naknada za uređivanje građevinskog zemljišta u odnosu na podsticanje ili ograničavanje pojedinih namena i aktivnosti i izgradnje prostora, kao i odgovarajuće poreske olakšice i subvencije za finansiranje objekata komunalne infrastrukture;
objedinjeno i koordinirano korišćenje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i sredstava javnih prihoda obuhvaćenih opština/gradova za razvoj javnih službi, uz obezbeđenje stimulacija privatnom sektoru za realizaciju planskih prioriteta u tom domenu i konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente 4 i 5) i sredstava Svetske banke za programe socijalne i zdravstvene zaštite;
intersektorska koordinacija i razvoj integrisanih programa razvoja mreže usluga i objekata javnih službi, u prvom redu zdrastvene i socijalne zaštite, obrazovanja i kulture i dr.
uključivanje privatnog sektora u pružanje usluga javnih službi i korišćenje objekata u javnoj svojini.
Održivi razvoj privrede i MSP:
kreiranje povoljnog privrednog ambijenta u funkciji razvoja sektora MSP i preduzetništva kroz stvaranje efikasne administracije (smanjenje administrativne procedure) u pravcu formiranja „one stop shop” (sve na jednom mestu) i pružanja on – line usluga i servisa;
razvoj finansijskog sistema na lokalnom, regionalnom i republičkom nivou za intenzivnije korišćenje tekućih podsticajnih mera za razvoj MSP i preduzetništva (pristup izvorima finanisiranja kod podsticanje mikrokredita za početnike – „start up” kredite kao i pristup finansijskim sredstvima za unapređenje poslovanja postojećih MSP);
preduzimanje niza podsticajnih mera na opštinskom/gradskom nivou u pospešivanju razvoja privatnog preduzetništva (poreske olakšice, obezbeđivanje lokacija, stimulativne mere komunalne politike i politike cena građevinskog zemljišta, organizovanje obuke i kurseva za zainteresovane preduzetnike i druge mere);
obezbeđenje uslova za privlačenje investicija/izvora finansiranja (domaćih i stranih) – bankarskih kredita, finansijskih zajmova, strateških partnera i investitora (uz povoljnu lokalnu regulativu); stvaranje aktivne, stabilne i sigurne klime za investicije i nalaženje strateških partnera za restrukturiranje velikih sistema i razvoj sektora MSP i preduzetništva po modernim tržišnim standardima;
podizanje nivo znanja i sposobnosti u MSP reformom stručnog obrazovanja, edukacijom preduzetnika, zaposlenih i nezaposlenih, promocijom preduzetništva, podrškom u promociji i povezivanju sa partnerima, istraživanju tržišta, podrška transferu tehnologije i uvođenju strandarda i sl.;
obezbeđenje koordinacije, monitoringa i upravljanja privrednim razvojem na opštinskom/gradskom i regionalnom nivou kroz osnivanje i saradnju opštinskih/gradskih i regionalnih kancelarija/razvojnih institucija i CRJPO: podrška samozapošnjavanju i razvoju MSP i preduzetništva, razvoj saradnje javnog i privatnog sektora; kontaktiranje potencijalnih finansijera (državni fondovi i agencije, lokalni privrednici i preduzetnici i inostrani strateški partneri za finansiranje atraktivnih projekata od interesa za opštine/gradove); organizacija izrade potrebne planske i tehničke dokumentacije i istraživanja, programa, projekcija i biznis planova koji će konkurisati za sredstva različitih fondova, kao što su NIP, SIEPA, uključujući i sredstva predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije i evropskih institucija (Evropska banka za obnovu i razvoj-EBRD, Evropska agencija za rekonstrukciju-EAR, i dr); efikasno rukovođenje budžetom lokalne zajednice, lokalnim ekonomskim razvojem, investicijama u razvojne projekte, interesnim povezivanjem lokalnih zajednica na regionalnom, nacionalnom i transgraničnom nivou.
Zaštita i korišćenje poljoprivrednog zemljišta i održivi razvoj poljoprivrede:
inoviranje, usaglašavanje i dosledno sprovođenje zakonskih i podzakonskih akata kojima se reguliše razvoj poljoprivrede i sela, posebno po pitanjima: uvođenja pravnog reda u vlasničke odnose; redefinisanja zadružne svojine u kategoriju privatne svojine zadrugara; sprečavanje usitnjavanja poljoprivrednih gazdinstava; stimulacija za ubrzavanje procesa smene generacija vlasnika, odnosno podmlađivanja nosioca porodičnih poljoprivrednih gazdinstava; sigurnosti dugoročnih prava zakupa zemljišta, mehanizacije i drugih poljoprivrednih fondova; i ubrzavanja procesa implementacije standarda kojima se reguliše proizvodnja i promet poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u Evropskoj uniji;
obezbeđenje uslova za povoljnu kreditnu politiku za investiranje u: programe uređenja poljoprivredno-šumskog zemljišta u zonama zaštite prirodnih vrednosti, izvorišta voda i drugih posebno vrednih/osetljivih ekosistema; programe revitalizacije pašnjačkog stočarenja, uključujući sprovođenje ekološki prikladnih tehničkih, bioloških i poljoprivrednih melioracija livada i pašnjaka; i programe razvoja organske proizvodnje, posebno za zaštićena područja, izvorišta voda i turističke prostore;
obezbeđenje poreske podrške diversifikovanju seoske privrede i integralnom upravljanju prirodnim resursima, primenom sledećih mera: povećanjem privlačnosti pojedinih lokacija za privatne investitore; oročenom oslobađanju od poreza, kako za planiranu izgradnju turističkih objekata i drugih uslužnih delatnosti na selu, tako i za ulaganja u osnivanje malih i mikro preduzeća za otkup i preradu lokalnih poljoprivrednih proizvoda, otkup i primarnu preradu šumskih plodova, lekovitog i aromatičnog bilja, veterinarskih stanica, servisa za poljoprivrednu mehanizaciju i sl.; poreskim stimulacijama za mlade poljoprivrednike koji preuzimaju napuštena i staračka gazdinstva, kao i za proizvođače koji uvode metode organske proizvodnje, ulažu u unapređenje integralne proizvodnje grožđa i vina, osnivaju matični zapat za pašnjačko stočarenje i sl; smanjenjem poreza na prenos apsolutnih prava korišćenja nepokretnosti pri kupovini poljoprivrednog zemljišta i napuštenih stambenih i ekonomskih zgrada u selima; smanjenjem/oslobađanjem od poreza na zakup poljoprivrednog zemljišta; i vremenski progresivnim povećavanjem poreza vlasnicima koji ne obrađuju, odnosno ne koriste poljoprivredno zemljište, u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljištu i rešenjima ovog prostornog plana.
obezbeđenje budžetske podrške Republike uvođenjem direktnih subvencija i podsticaja za ruralni razvoj, koji se odnose na: 1) održavanje i unapređenje poljoprivredne proizvodnje i plasmana; 2) obnovu i jačanje seoske infrastrukture; 3) razvoj i promociju ruralnih oblasti, zaštitu životne sredine i seoskih predela; i 4) razvoj i promociju organske proizvodnje; prioritetno je korišćenje sredstava za sledeće namene: pošumljavanje terena ugroženih erozijom; podrška integralnim projektima za ponovno uspostavljanje pašnih proizvodnih sistema u visokoplaninskim oblastima; košenje visokoplaninskih livada za pripremu sena; podrška integralnim projektima ruralnog razvoja; izgradnja i opremanje centara za razvoj sela, resursnih centara, biznis inkubatora i sl.; promovisanje i zaštita organskih proizvoda; promovisanje i zaštita lokalnih proizvoda; dogradnja i adaptacija objekata i nabavka opreme na gazdinstvima za bavljenje agro, ruralnim i drugim vidovima turizma, i dr.
osnivanje regionalne agencije za ruralni razvoj za koordinaciju aktivnosti na izradi i primeni programa integralnog ruralnog razvoja, adekvatno pozicioniranje lokalnih razvojnih mogućnosti i povećanje konkurentske sposobnosti privrednih subjekata i lokalnih zajednica za korišćenje sredstava iz različitih javnih i privatnih, domaćih i stranih izvora.
Zaštita i korišćenje šuma, održivi razvoj šumarstva i lovstva:
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, javnih preduzeća i budžeta obuhvaćenih opština/gradova u sektoru šumarstva i vodoprivrede s privatnim sektorom za finansiranje: unapređenja stanja postojećih šuma i povećanje stepena šumovitosti (JP za gazdovanje šumama „Srbijašume” i privatni vlasnici); pošumljavanja i održavanja šuma zaštitnog karaktera u slivovima izvorišta vodosnabdevanja (Republička direkcija za vode pri ministarstvu nadležnom za vodoprivredu, JVP „Srbijavode”, opštinske/gradske uprave i privatni vlasnici); zaštite i očuvanja prirodnih dobara i biodiverziteta (ministarstvo nadležno za životnu sredinu, Fond za zaštitu životne sredine, upravljači zaštićenih područja, vlasnici nepokretnosti i nevladine organizacije); rekreativnog opremanja, održavanja šume u funkcionalnom stanju i obezbeđenja kompenzacionih površina za pošumljavanje zbog proseka šuma za planirana skijališta (ministarstvo nadležno za ekonomiju i regionalni razvoj, JP „Skijališta Srbije”, opštinske/gradske uprave i zainteresovani poslovni subjekti/investitori turističke infrastrukture); istraživanja i institucionalnog jačanja sektora (ministarstvo nadležno za nauku i tehnološki razvoj, ministarstvo nadležno za šumarstvo i JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”); zaštite i uzgoja divljači (ministarstvo nadležno za šumarstvo, JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”, Lovački savez Srbije i korisnici lovišta);
aktuelizacija katastra nepokretnosti, uspostavljanje i inoviranje inventure šuma u državnom i privatnom vlasništvu, informacionog i monitoring sistema o šumama, koje obezbeđuju ministarstvo nadležno za šumarstvo, RGZ i JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”;
razvoj stručnih službi JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”i lokalnih šumskih gazdinstava.
Razvoj linijskih i komunalnih infrastrukturnih sistema:
udruživanje sredstava za razvoj mreže državnih puteva iz budžeta Republike Srbije, sredstava JP „Putevi Srbije” i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija, EBRD i dr;
obezbeđenje sredstava iz budžeta opština/gradova, uz participaciju JP „Putevi Srbije”, kao i uz korišće različitih kreditnih sredstava i donacija, privatnog sektora i dr. za rekonstrukciju, rehabilitaciju i izgradnju opštinskih puteva;
udruživanje sredstava za razvoj mreže državnih železnica iz budžeta Republike Srbije, sredstava JP Železnice Srbije i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija, EBRD i dr;
obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstva nadležnog za energetiku i JP „Elektromreža Srbije” za planirani razvoj prenosnih sistema i energetskih objekata, kao i sredstava JP „Elektroprivreda Srbije” u rekonstrukciju postojeće i izgradnju planirane distributivne mreže i elektroenergetskih objekata;
obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za energetiku i životnu sredinu, sredstava agencija (za energetsku efikasnost), fondova (za zaštitu životne sredine) i sredstava privatnog sektora za istraživanje i komercijalno korišćenje lokalnih, obnovljivih izvora energije, kao autonomnih sistema za zadovoljavanje određenih lokalnih energetskih potreba (u domaćinstvima, poljoprivredi i komercijalnim delatnostima), kao i podsticajnih i kreditnih sredstava za ulaganja u energetski štedljiviju izgradnju i korišćenje objekata i nove energetski efikasnije i ekološki prihvatljivije tehnologije;
udruživanje sredstava za razvoj magistralnog gasovoda iz budžeta Republike Srbije, sredstava JP „Srbijagas” – Novi Sad i „Yugoros-Gaz” – Beograd i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija;
obezbeđenje sredstava telekomunikacionih operatera – „Telekom Srbija”, „Mobtel” i drugih operatera s licencom, kao i JP „Pošta Srbije” za realizaciju planiranih aktivnosti na telekomunikacijama i poštanskom saobraćaju, uz obezbeđenje participacije sredstava budžeta obuhvaćenih opština/gradova, iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za infrastrukturu i telekomunikacije i drugih izvora za realizaciju ruralnog radiotelefonskog sistema i mesnih (pristupnih) mreža za retko nastanjene delove područja;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta obuhvaćenih opština/gradova i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente 5) za razvoj lokalne infrastrukture (opštinskih puteva, vodovoda, kanalizacije, PPOV i/ili ruralne sanitacije naselja – sanitarno bezbednog tretmana otpadnih voda, sanitaciju seoskih smetlišta, ruralnog radiotelefonskog sistema i mesnih mreža i objekata zajedničke komunalne potrošnje);
kategorizacija opštinskih puteva koju utvrđuju skupštine opština/gradova na predlog opštinskih/gradske direkcija/zavoda nadležnih za puteve;
formiranje i održavanje baze podataka o opštinskim i nekategorisanim putevima povezanim s referentnim sistemom državnih puteva, koje obezbeđuju opštinske/gradske direkcije/zavodi nadležni za puteve u saradnji s javnim preduzećem nadležnim za upravljanje državnim putevima;
formiranje registra potrošača koji obezbeđuju nadležne opštinske/gradske uprave u saradnji s agencijama za energetiku i energetsku efikasnost;
formiranje opštinskih/gradskih službi i saveta za energetiku skupština opština/gradova za pripremu i praćenje realizacije planova razvoja i energetskih bilansa opština/gradova, kao i opštinskih/gradskih energetskoh inspekcijskih službe za nadzor nad radom energetskih uređaja u pogledu efikasnosti korišćenja energije i zaštite životne sredine.
Zaštita životne sredine
osnivanje opštinskih/gradskih fondova za zaštitu životne sredine;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstva nadležnog za životnu sredinu i Fonda za zaštitu životne sredine i iz budžeta opština/gradova za izradu i realizaciju predviđenih programa zaštite životne sredine, informisanja i edukacije stanovništva o mogućnostima i efektima unapređenja kvaliteta životne sredine i za uzimanje aktivnog učešća u procesu donošenja odluka od značaja za životnu sredinu, naročito u odlučivanju o strateškoj proceni uticaja planova i proceni uticaja projekata na životnu sredinu i prava na informisanje i dostupnost informacijama;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava, agencija i fondova (za zaštitu životne sredine), budžeta obuhvaćenih opština/gradova i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava EBRD, Svetske banke za investicione programe i drugih kreditnih i sredstava iz donacija, za izradu i realizaciju plana i razvoj sistema upravljanja komunalnim otpadom, opremanje i uređenje regionalnih sanitarnih komunalnih deponija;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za energetiku i životnu sredinu, agencija (za energetsku efikasnost i dr) i fondova (za zaštitu životne sredine) i budžeta opština/gradova za realizaciju programa informisanja i edukacije stanovništva o mogućnostima i efektima štednje i racionalne potrošnje i supstitucije energije, ruralne sanitacije naselja i upravljanja otpadom (selekcije, sanitarno bezbednog odlaganja i reciklaže otpada);
formiranje integralnog registra zagađivača i emisija zagađujućih materija koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave, u saradnji sa ministarstvom nadležnim za zaštitu životne sredine, uz participaciju sredstava Fonda za zaštitu životne sredine;
pojačani nadzor nad obavljanjem i kontrolom uticaja aktivnosti (PPOV, saobraćaj, poljoprivreda, turizam i dr) na kvalitet životne sredine, koji obezbeđuju opštinske/gradska uprave i ministarstvo nadležno za zaštitu životne sredine;
formiranje i održavanje katastra pojava nestabilnosti zemljišta na osnovu posebnih geoloških istraživanja, otkrivanja, evidentiranja i praćenja pojava nestabilnosti, koje obezbeđuju opštinske/gradske uprave u saradnji sa RGZ.
Zaštita prirode i prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara:
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za životnu sredinu, vodoprivredu, turizam i kulturu, sredstava Fonda za zaštitu životne sredine Republike Srbije, JP „Srbijavode” i JP „Elektroprivreda Srbije” (kao korisnika HS Vlasina), prihoda upravljača zaštićenih područja, javnih prihoda obuhvaćenih opština/gradova i sredstava privatnog sektora za sprovođenje zaštite prirodnih vrednosti (u prvom redu za Predele izuzetnih odlika „Vlasina” i „Dolina Pčinje” kao i planine Vardenik, Besna kobila i Dukat) i NKD (u prvom redu manastirskog kompleksa Prohor Pčinjski i arheološkog nalazišta Caričin grad);
razvoj informacionog i monitoring sistema o zaštićenim područjima i NKD koje će, u skladu sa zakonom, obezbediti Zavod za zaštitu prirode Srbije i nadležna ustanova zaštite spomenika kulture;
ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, izgradnju prostora i kulturu, u saradnji sa nadležnim zavodima za zaštitu prirode i spomenika kulture, pojačanim nadzorom nad zaštitom prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara, korišćenjem i izgradnjom zaštićenih prostora;
uvođenje sistema kompenzacija i naknada vlasnicima zemljišta za nastale štete, uskraćivanje i umanjenje dobiti, kao i kompenzacionih programa (za razvoj poljoprivrede i sela, lokalnih infrastrukturnih sistema, objekata zajedničke komunalne potrošnje, javnih službi, turizma i dr) za ograničenja u razvoju lokalnih zajednica na području Prostornog plana, radi sprovođenja režima i mera zaštite prirodnih vrednosti i izvorišta voda.
4. Institucionalno-organizaciona, informatička i programska podrška sprovođenju prostornog plana
Specifičnosti razvojnih problema i položaj Južnog pomoravlja prema susednim regionima i oblastima u Republici Srbiji i drugim državama, uticaće na pravac i sadržaj institucionalno-organizacionog prilagođavanja i donošenje regionalnih strategija (na nivou oblasti i regiona).
Prioritet imaju u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju („Službeni glasnik RS”, br. 51/09 i 30/10):
Institucionalna i organizaciona prilagođavanja za potrebe razvoja;
Regionalna razvojna strategija;
Program finansiranja razvoja regiona.
U pogledu novih institucionalnih i organizacionih aranžmana za Južno pomoravlje, mogući su sledeći modaliteti integralnog upravljanja razvojem i zaštitom sredine:
Oblasne asocijacije klastera;
Interregionale forme povezivanja opština/gradova;
Regionalna/oblasne korporacije/agencije za održivi razvoj, uređenje prostora i zaštitu životne sredine, kao razvojne institucije/organizacije sa pojedinim ovlašćenjima koja su preneta od republičkih i lokalnih organa vlasti;
Regionalno javno preduzeće za razvoj, uređenje i zaštitu sredine čitavog regionalnog područja (takođe sa širim ovlašćenjima, kao prethodno);
Regionalna „ispostava” odgovarajuće republičke agencije/organizacije (za regionalni razvoj, restrukturiranje, razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, socioekonomski razvoj, naučna istraživanja, informatičku i drugu saznajnu podršku itd.).
Bez obzira na organizacioni model, bitno je da se postigne institucionalna i akcijska ravnoteža između neophodne samostalnosti regionalne organizacija, s jedne strane, i potrebe da se obezbedi lokalni-regionalni uticaj i efikasnost akcije s druge. Osim toga, potrebno je uspostaviti određenu meru partnerstva između javnog, privatno i tzv. „trećeg sektora”.
Bez obzira na konkretan institucionalni i organizacioni aranžman, regionalno telo imalo bi u svom sastavu odgovarajuću ekspertsku službu za plansku evaluaciju i monitoring planskih odluka. Služba bi imala zadatak da pruži/obezbedi trajnu informatičku podršku pripremanju, donošenju i sprovođenju strateških planskih odluka (uključujući i monitoring implementacije odluka i jednostavnije oblike planske, programske i projektne evaluacije).
Kako bi perspektivno Republika Srbija, odnosno region Južnog pomoravlja mogli koristiti sredstva iz predpristupnih fondova EU, na nacionalnom nivou treba izraditi i doneti odgovarajući nacionalni razvojni strateški okvir, a za Južno pomoravlje odgovarajući regionalni dokument i formirati regionalne institucije.
U cilju uspešne podrške primeni Prostornog plana Skupštine (ili predsednici) opština/gradova Jablaničkog i Pčinjskog upravnog okruga, u saradnji sa Nacionalnom agencijom za regionalni razvoj, treba da se saglase da se poslovi praćenja ostvarivanja Prostornog plana u drugim planovima, programima i projektima i njihovoj realizaciji zajednički povere Centru za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga (CRJPO) u sastavu buduće regionalne razvojne agencije i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (regionalna kancelarija u Nišu).
Ovakav dopunjeni delokrug rada CRJPO-a, podrazumeva izmenjenu ulogu i položaj prema osnivačima i definisanje odnosa sa resornim ministarstvima, agencijama i fondovima, koji su od značaja za razvoj Južnog pomoravlja. U tom smislu najznačajnije je jačanje saradnje na planu implementacije prioritetnih kapitalnih investicija od zajedničkog interesa za Republiku Srbiju, jednu ili više opština/gradova Jablaničkog i Pčinjskog okruga. Za obavljanje poverenih i ostalih poslova neophodnu stručno planersku pomoć CRJPO-u, pružiće Nacionalna agencija za regionalni razvoj, regionalni razvojni savet, Republička agencija za prostorno planiranje i Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, kao i druge stručne instutucije. Nacionalna agencija za regionalni razvoj;
Skupštine opština/gradova odrediće organe uprave, koji će sarađivati sa CRJPO-om, po programu koje predstavnici opština/gradova zajednički donose u upravnom organu CRJPO-a.
Na osnovu Prostornog plana, Republička agencija za prostorno planiranje će, u saradnji sa CRJPO, formirati bazu podataka o prostoru i Prostornom planu, u funkciji: korišćenja, praćenja i ocene sprovođenja, dopune i inoviranja planskih koncepcija i rešenja. Na taj način stvoriće se preduslovi za formiranje GIS-a Jablaničkog i Pčinjskog okruga: u prvoj fazi, će se izvršiti analiza dostupnih podataka iz Prostornog plana i podataka kojima raspolaže CRJPO, opštine i dr. (utvrdiće se stepen validnosti i ažurnosti podataka); i u drugoj fazi, formirati jedinstvena prostorna baza podataka konverzijom digitalnih podataka u jedinstveni sistem podataka o prostoru.
Prioritetne aktivnosti na organizaciji sistema centralne baze podataka i informatičke podrške su: aktivnosti vezane za obradu podataka i informatički deo (nabavka softvera, nabavka relacione baze podataka, nabavka hardvera, analiza i konverzija podataka iz Prostornog plana i dr.) i aktivnosti vezane za osposobljavanje stručnog kadra u CRJPO-u i opštinama/gradovima.
Izvori finansiranja za sredstva namenjena realizaciji projekta (nabavka softvera i hardvera, obuka kadra i implementacija celog sistema) su ministarstvo nadležno za poslove životne sredine i prostornog planiranja, domaći i strani fondovi za podsticanje razvoja lokalne samouprave (kao što je GTZ), opštinski i gradski budžeti i dr, što će se bliže utvrditi Programom implementacije Prostornog plana.
Program implementacije Prostornog plana će doneti Vlada, za razdoblje od pet godina u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu Prostornog plana, kojim se:
1) razrađuju i bliže utvrđuju prioritetni projekti za ostvarivanje planskog dokumenta, dinamika uređenja zaštićenih i drugih prioritetnih prostornih celina, mere i instrumenti za implementaciju planskog dokumenta;
2) utvrđuju iznosi i izvori sredstava, rokovi, obaveze i odgovornosti za izvršenje Programa implementacije Prostornog plana;
3) propisuju ključni pokazatelji i kriterijumi za praćenje promena stanja u prostoru i životnoj sredini i za procenu ostvarivanja ciljeva, planskih rešenja i propozicija Prostornog plana.[pic]