Na osnovu člana 17. i člana 35. stav 3. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13 – US i 98/13 – US) i člana 17. stav 1. i člana 42. stav 1. Zakona o Vladi („Službeni glasnik RS”, br. 55/05, 71/05 – ispravka, 101/07, 65/08, 16/11, 68/12 – US, 72/12 i 7/14 – US),
Vlada donosi
O UTVRĐIVANJU REGIONALNOG PROSTORNOG PLANA ZA PODRUČJE ŠUMADIJSKOG, POMORAVSKOG, RAŠKOG I RASINSKOG UPRAVNOG OKRUGA
Član 1.
Utvrđuje se Regionalni prostorni plan za područje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Prostorni plan), koji je odštampan uz ovu uredbu i čini njen sastavni deo.
Član 2.
Prostornim planom utvrđuju se dugoročna koncepcija razvoja, organizacije, uređenja, zaštite i korišćenja područja Regionalnog prostornog plana na teritoriji koja obuhvata područja Šumadijskog, Raškog, Pomoravskog i Rasinskog upravnog okruga, i to na teritoriji gradova: Jagodine, Kragujevca, Kraljeva, Kruševca i Novog Pazara, kao i opština: Aleksandrovac, Aranđelovac, Batočina, Brus, Varvarin, Vrnjačka Banja, Despotovac, Knić, Lapovo, Paraćin, Rača, Raška, Rekovac, Svilajnac, Topola, Trstenik, Tutin, Ćićevac i Ćuprija.
Član 3.
Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.
Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
Grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1 : 200.000, i to: referalna karta 1 – Osnovna namena prostora; referalna karta 2 – Mreža naselja i infrastrukturni sistemi i referalna karta 3 – Turizam i zaštita prostora.
Grafičke prikaze iz stava 3. ovog člana, izrađene u 37 primeraka, overava svojim potpisom ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 4.
Prostorni plan sprovodi se razradom planskih rešenja i propozicija prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima jedinica lokalne samouprave, urbanističkim planovima i drugim planovima i programima.
Član 5.
Grafički prikazi iz člana 3. stav 3. ove uredbe, čuvaju se trajno u Vladi (jedan komplet), Ministarstvu prirodnih resursa, rudarstva i prostornog planiranja (tri kompleta), Ministarstvu regionalnog razvoja i lokalne samouprave (jedan komplet), Ministarstvu saobraćaja (jedan komplet), Direktoratu civilnog vazduhoplovstva Republike Srbije (jedan komplet), Ministarstvu građevinarstva i urbanizma (jedan komplet), Ministarstvu energetike, razvoja i zaštite životne sredine (jedan komplet), Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (jedan komplet), Gradu Jagodini (jedan komplet), Gradu Kragujevcu (jedan komplet), Gradu Kraljevu (jedan komplet), Gradu Kruševcu (jedan komplet), Gradu Novom Pazaru (jedan komplet), Opštini Aleksandrovac (jedan komplet), Opštini Aranđelovac (jedan komplet), Opštini Batočina (jedan komplet), Opštini Brus (jedan komplet), Opštini Varvarin (jedan komplet), Opštini Vrnjačka Banja (jedan komplet), Opštini Despotovac (jedan komplet), Opštini Knić (jedan komplet), Opštini Lapovo (jedan komplet), Opštini Paraćin (jedan komplet), Opštini Rača (jedan komplet), Opštini Raška (jedan komplet), Opštini Rekovac (jedan komplet), Opštini Svilajnac (jedan komplet), Opštini Topola (jedan komplet), Opštini Trstenik (jedan komplet), Opštini Tutin (jedan komplet), Opštini Ćićevac (jedan komplet), Opštini Ćuprija (jedan komplet) i Republičkoj agenciji za prostorno planiranje (tri kompleta).
Dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u Republičkoj agenciji za prostorno planiranje.
Član 6.
Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 3. stav 3. ove uredbe imaju pravna i fizička lica, pod uslovima i na način koje bliže propisuje ministar nadležan za poslove prostornog planiranja.
Član 7.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i projekti uskladiće se sa odredbama ove uredbe na način utvrđen Prostornim planom.
Planovi i programi razvoja koji se donose po posebnim propisima, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ove uredbe u roku od godinu dana od dana njenog stupanja na snagu.
Prostorni planovi jedinica lokalne samouprave, urbanistički planovi i urbanistički projekti, kao i planovi i programi razvoja doneti do dana stupanja na snagu ove uredbe, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovom uredbom.
Član 8.
Vlada, na predlog ministarstva nadležnog za poslove prostornog planiranja, u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu ove uredbe, donosi program implementacije Prostornog plana za period od pet godina, radi utvrđivanja mera i aktivnosti za sprovođenje Prostornog plana.
Član 9.
Ova uredba stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u „Službenom glasniku Republike Srbije”.
05 Broj: 110-11240/2013-1
U Beogradu, 25. marta 2014. godine
V L A D A
PREDSEDNIKIvica Dačić
UVODNE NAPOMENE
Regionalni prostorni plan za područje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga (u daljem tekstu: Prostorni plan/plansko područje) pripremljen je u skladu sa Odlukom o izradi Regionalnog prostornog plana za područje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga („Službeni glasnik RS”, broj 56/10) koju je donela Vlada Republike Srbije na sednici održanoj 29. jula 2010. godine, a na osnovu člana 46. stav 1. Zakona o planiranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, br. 72/09, 81/09 – ispravka, 64/10 – US, 24/11, 121/12, 42/13 – US, 50/13 – US i 98/13 – US, u daljem tekstu: Zakon).
Izrada Prostornog plana poverena je JP „Direkcija za urbanizam – Kragujevac” i Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu (obrađivači Prostornog plana), a na osnovu javnog konkursa koji je raspisala Republička agencija za prostorno planiranje (Nosilac izrade Prostornog plana).
Cilj donošenja Prostornog plana je utvrđivanje dugoročne koncepcije razvoja, organizacije, uređenja, zaštite i korišćenja područja Prostornog plana; racionalno korišćenje i očuvanje poljoprivrednog zemljišta, vodnih i ostalih prirodnih resursa; razvoj, izgradnja i rekonstrukcija infrastrukturnih sistema i objekata javnih službi; razvoj mreže naselja; razvoj i razmeštaj sekundarnih i tercijarnih delatnosti na planskom području; obezbeđenje saobraćajne, ekonomske, socijalne i drugih oblika integracije planskog područja i šireg okruženja; zaštita i unapređenje životne sredine, zaštita prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara i zaštita biodiverziteta.
Prostorni plan je pripremljen u skladu sa odredbama Zakona i Pravilnika o sadržini, načinu i postupku izrade planskih dokumenata („Službeni glasnik RS”, br. 31/10, 69/10 i 16/11, u daljem tekstu: Pravilnik).
Sadržaj Prostornog plana određena je članom 4. Pravilnika, kojim je propisano da tekstualni deo sadrži: polazne osnove, principe, ciljeve i opštu koncepciju regionalnog razvoja, koncepciju, propozicije i planska rešenja i implementaciju Prostornog plana. Grafički deo Prostornog plana sadrži tri referalne karte (osnovna namena prostora; mreža naselja i infrastrukturni sistemi; kao i turizam i zaštita prostora).
Ovim prostornim planom se razrađuju i bliže utvrđuju: osnovna planska koncepcija, planska rešenja, uslovi i smernice utvrđene Prostornim planom Republike Srbije od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 88/10, u daljem tekstu: PPRS), kao i ostalim opštim i sektorskim strategijama usvojenim od strane Vlade Republike Srbije.
Sastavni deo Prostornog plana je Strateška procena uticaja Regionalnog prostornog plana za područje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga na životnu sredinu, pripremljena u skladu sa Zakonom o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 88/10, u daljem tekstu: Zakon o SPU). Odluka o izradi Strateške procene uticaja Regionalnog prostornog plana za područje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, broj 34/10), je sastavni deo Odluke o izradi Prostornog plana.
Karta 1: Obuhvat Prostornog plana
[pic]
Izvor: Republička agencija za prostorno planiranje
METODOLOGIJA IZRADE PROSTORNOG PLANA
Prilikom izrade Prostornog plana primenjen je integralni metod gde su ravnopravno i međuzavisno posmatrane tri osnovne dimenzije prostornog razvoja: fizičko-ekološka, ekonomska i socijalno-kulturna, i to u realnom i pretpostavljenom kontekstu razvoja planskog područja uz pretpostavljeni organizaciono-upravni okvir. Međuzavisnost je postavljena tako da pomaže ostvarenju pojedinih sektorskih projekata: održivost (životna sredina, prirodna dobra, sela i gradska naselja, korišćenje zemljišta), identitet (prirodni resursi, stanovništvo i mreža naselja, kulturna baština), pristupačnost (saobraćaj, tehnička infrastruktura, javne službe) i konkurentnost (lokalna ekonomija, poljoprivreda, industrija, turizam), ali i horizontalnoj i vertikalnoj koordinaciji kod planiranja i programiranja aktivnosti na teritoriji Prostornog plana, pojedinačnih opština i gradova i širem regionalnom okruženju.
Prostorni plan je urađen nakon sveobuhvatne analize, rada na terenu, anketa i razgovora, odnosno realnog sagledavanja potencijala i slabosti postojećeg stanja i mogućnosti i ograničenja budućeg razvoja, na osnovu kojih je definisana planska koncepcija, a na osnovu nje utvrđena prioritetna planska rešenja, za koja će se raditi Program implementacije Prostornog plana, godinu dana nakon usvajanja Prostornog plana, a u skladu sa zakonima.
Metodološki obrazac koji je primenjen u izradi Prostornog plana je organizovan tako da su se uvažavali sledeći postulati:
– detaljno upoznavanje potencijala i ograničenja područja Prostornog plana kao celine, ali i svih pojedinačnih naselja i njihovih atara;
– pažljivo vrednovanje svih kapaciteta i prostornih resursa i vrednosti;
– integralni tretman ekonomske, socijalne i fizičko-ekološke dimenzije razvoja i njihov međuuticaj na prostorni i ukupni razvoj planskog područja;
– sagledavanje transgraničnih međuzavisnosti sa okruženjem;
– aktivno učešće i saradnja građana, lokalnih organa uprave i drugih organizacija prilikom izrade i usvajanja Prostornog plana.
Planska rešenja će biti definisana na dva vremenska nivoa i to prema stepenu obaveznosti. Prvi period do 2015. godine za prioritetna planska rešenja za koja postoje argumenti o neophodnosti i opravdanosti sa društvenog, ekonomskog i ekološkog stanovišta, kao i da mogu da se ostvare sadašnjim ekonomskim i institucionalnim kapacitetima planskog područja. Drugi period, do 2020. godine, predviđen je za planske ideje za koje je ocenjeno da postoji mogućnost realizacije kao strateških orijentacija u budućnosti. Pojedina planska rešenja će obuhvatiti i period iza planskog horizonta (nakon 2020. godine), usled složenosti njihove realizacije i radi dostizanja pretpostavljene vizije prostornog razvoja planskog područja.
Dokumentaciju Prostornog plana sačinjavaju:
– koncept Prostornog plana, prema članu 49. Zakona, koji se sastoji iz tekstualnog i grafičkog dela Prostornog plana;
– strateška procena uticaja Prostornog plana na životnu sredinu, koju čine tekstualni i grafički deo, usklađen sa Zakonom o SPU.
Dokumentaciona osnova Prostornog plana sadrži: Odluku o izradi Prostornog plana; izvode iz planskih dokumenata višeg reda i druge razvojne dokumentacije; spisak korišćene dokumentacije za izradu Prostornog plana i izvod iz te dokumentacije; pribavljene podatke i uslove za izradu Prostornog plana; radne materijale i elaborate po pojedinim oblastima; korišćene podloge i karte, pripremljene tematske karte i druge grafičke priloge; kao i drugu dokumentaciju i podatke značajnu za izradu Prostornog plana.
I. POLAZNE OSNOVE
Prostorni obuhvat i opis granica područja Prostornog plana
Područje Prostornog plana se nalazi u središnjem delu Republike Srbije. To je prostor Šumadije, Velikog i Zapadnog Pomoravlja (centralna i južna peripanonska Srbija), koji je smešten između Starovlaško-raške visije, Kopaoničkih planina i dela Karpatsko-balkanskih planina (planinska Srbija), sa složenom morfologijom terena (brdsko-planinski reljef i kompozitne doline) i brojnim predeonim celinama. Ovaj heterogeni i raznorodni prostor, u svakom segmentu prirodnog i društveno-ekonomskog razvoja, odlikuje se izuzetnim biološkim i kulturnim diverzitetom, kao neiscrpnim potencijalom za prosperitet i umrežavanje sa bližim i daljim, prekograničnim okruženjem.
Plansko područje obuhvata četiri upravna okruga (Šumadijski, Pomoravski, Raški i Rasinski), a prema teritorijalnoj organizaciji administrativno ga čini 19 opština i pet gradova (Kragujevac, Jagodina, Kruševac, Kraljevo i Novi Pazar). Prema Uredbi o nomenklaturi statističkih teritorijalnih jedinica („Službeni glasnik RS”, br. 109/09 i 46/10), plansko područje je deo regiona Šumadije i Zapadne Srbije kao statističke celine nivoa NSTJ 2. Ostali regioni nivoa NSTJ 2 jesu: Beogradski region, Region Vojvodine, Region Južne i Istočne Srbije i Region Kosovo i Metohija.
Sa prostornim obuhvatom od 11.588 km² područje Prostornog plana, zauzima nešto više od 13 % ukupne površine Republike Srbije. Na planskom području, prema prvim rezultatima Popisa 2011. godine, živi 1.044.304 stanovnika, što čini 14,7 % ukupnog stanovništva Republike Srbije. Prosečna gustina naseljenosti na području Prostornog plana je 92 stanovnika na km², malo iznad republičkog proseka (81 st/km2), s tim da gustina naseljenosti znatno varira po gradovima/opštinama od 212 st/km2 u Kragujevcu do 27 st./km2 u Brusu. Na planskom području ima 1.020 naselja, od čega je 25 gradskih.
Na planskom području ukrštaju se saobraćajni pravci od izuzetnog značaja za unutarregionalnu i transregionalnu povezanost. Istočnim delom planskog područja prolazi najznačajniji saobraćajni pravac Republike Srbije – panevropski Koridor 10, na koji se nadovezuje mreža magistralnih i regionalnih saobraćajnica, što sa železničkom putnom mrežom ovaj prostor čini saobraćajno dostupnim i privlačnim za ekonomski razvoj i naseljavanje. Na planskom području se prepliću uticaji dva razvojna pojasa od strateške važnosti za teritorijalnu koheziju, prostornu integraciju i funkcionalnu povezanost područja na različitim teritorijalnim nivoima (gradskom/opštinskom, regionalnom, nacionalnom i međunarodnom): pojas Koridora 10 duž Morave sa pripadajućim centrima (Kragujevac, Jagodina – Ćuprija -Paraćin, uz nekoliko manjih centara) i zapadno-moravski razvojni pojas (Kraljevo i Kruševac, kao najveći centri razvoja, takođe uz nekoliko manjih centara).
2. Planski i pravni osnov za izradu Prostornog plana
Planski osnov za izradu Prostornog plana predstavlja PPRS. U toku izrade Prostornog plana izvršena je koordinacija sa sledećim planovima:
Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora auto-puta E-75, deonica Beograd – Niš („Službeni glasnik RS”, broj 69/03);
Prostorni plan područja posebne namene sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju, Sombor – Novi Sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš („Službeni glasnik RS”, broj 19/11);
Prostorni plan područja posebne namene Parka prirode „Golija” („Službeni glasnik RS”, broj 16/09);
Prostorni plan područja posebne namene Nacionalnog parka „Kopaonik” („Službeni glasnik RS”, broj 95/09);
Prostorni plan područja posebne namene Specijalnog rezervata prirode „Uvac” („Službeni glasnik RS”, broj 83/10);
Prostorni plan područja posebne namene prostorne kulturno-istorijske celine „Stari Ras sa Sopoćanima” („Službeni glasnik RS”, broj 47/12);
Prostorni plan područja posebne namene sistema hidroelektrana na Ibru („Službeni glasnik RS”, broj 58/12);
Prostorni plan područja posebne namene transnacionalnog gasovoda „Južni tok” („Službeni glasnik RS”, br. 119/12 i 98/13);
Prostorni plan područja posebne namene infrastrukturnog koridora auto-puta E–761, deonica Pojate – Preljina („Službeni glasnik RS”, broj 98/13);
Prostorni plan područja posebne namene prirodnog dobra „Beljanica-Kučaj” (Odluka o izradi „Službeni glasnik RS”, broj 42/10) – izrada Plana u toku;
Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije „Gruža” (Odluka o izradi „Službeni glasnik RS”, broj 44/11) – izrada Plana u toku;
Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije „Ćelije” (Odluka o izradi „Službeni glasnik RS”, broj 44/11) – izrada Plana u toku.
Pravni osnov za izradu Prostornog plana čini član 17. Zakona.
Pri izradi Prostornog plana, u njega su inkorporirane smernice i opredeljenja sledećih strateških dokumenata:
Nacionalna strategija održivog razvoja („Službeni glasnik RS”, broj 57/08);
Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 4/08);
Strategija razvoja turizma Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 91/06);
Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 59/06);
Strategija razvoja poljoprivrede Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 78/05);
Odluka o utvrđivanju Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine („Službeni glasnik RS”, broj 44/05);
Strategija upravljanja otpadom za period 2010–2019. godine („Službeni glasnik RS”, broj 29/10);
Odluka o utvrđivanju Nacionalnog programa zaštite životne sredine („Službeni glasnik RS”, broj 12/10);
Uredba o utvrđivanju vodoprivredne osnove Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 11/02);
Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 59/06);
Strategija održivog razvoja Šumadije i Pomoravlja, 2011–2021, Regionalna kancelarija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja;
Strategija regionalnog razvoja Raškog i Moravičkog okruga 2011–2015, Regionalna agencija za prostorni i ekonomski razvoj Raškog i Moravičkog okruga;
Strategija biološke raznovrsnosti Srbije za period od 2011. do 2018. godine („Službeni glasnik RS”, broj 13/11);
Nacionalna inventura šuma Republike Srbije, Šumski fond Republike Srbije, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije – Uprava za šume, Beograd, 2009.
Prostorni planovi gradova/opština sa područja Prostornog plana (važeći i preispitani prostorni planovi jedinica lokalne samouprave doneti nakon usvajanja PPRS);
Strategije lokalnog razvoja i ostale lokalne sektorske strategije;
Planovi razvoja šumskih područja.
3. Obaveze, uslovi i smernice iz planskih dokumenata
višeg reda i drugih razvojnih dokumenata
Zakon o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, („Službeni glasnik RS”, broj 88/10)
PPRS, koji je sastavni deo Zakona o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, utvrđeni su vizija, principi i ciljevi prostornog razvoja Republike Srbije i njenih regionalnih celina. Buduća koncepcija prostornog razvoja Republike Srbije je razmotrena u okviru dva osnovna scenarija, bazirana na dva podscenarija. Scenario recesionog rasta sa elementima kriznog upravljanja i scenario održivog prostornog razvoja. PPRS definiše integralni metod kao osnovni metodološki pristup u izradi prostornih planova zasnovan na principima održivog razvoja. Za potrebe izrade planskih dokumenata sprovodiće se integralno istraživanje faktora ekonomskog, socijalnog, ekološkog i institucionalnog razvoja.
U pogledu prostornog razvoja dugoročna vizija Republike Srbije je da bude: teritorijalno utvrđena i regionalno uravnotežena, održivog ekonomskog rasta i konkurentna, socijalno koherentna i stabilna, infrastrukturno opremljena i saobraćajno pristupačna, očuvanog i zaštićenog prirodnog i kulturnog nasleđa, kvalitetne životne sredine i funkcionalno integrisana u okruženje. PPRS su utvrđeni sledeći osnovni principi prostornog razvoja: održivost; teritorijalna kohezija; jačanje konkurentnosti; aktivna implementacija politike prostornog razvoja i učešće javnosti; policentrični teritorijalni razvoj; funkcionalna specijalizacija; formiranje i jačanje mreža gradova i naselja (klasteri) koje mogu da obezbede razvoj komplementarnih funkcija; unapređenje saobraćajne dostupnosti; razvoj kulturnog identiteta i teritorijalne prepoznatljivosti; permanentna edukacija građana i administracije; striktno poštovanje zaštite javnog interesa, javnih dobara i javnog prostora; unapređenje i zaštita prirodnog i kulturnog nasleđa kao razvojnog resursa; smanjenje štetnog uticaja na životnu sredinu; javno-privatno partnerstvo; veća transparentnost kod odlučivanja o prostornom razvoju; transgranično, interregionalno i transdržavno funkcionalno povezivanje regionalnih i lokalnih jedinica.
Uspešan prostorni razvoj Republike Srbije, odnosno postepeno približavanje viziji njenog prostornog razvoja zahteva dostizanje serije osnovnih ciljeva, među kojima su prema svom značaju ravnopravno najvažniji sledeći:
– uravnoteženiji regionalni razvoj i unapređena socijalna kohezija;
– regionalna konkurentnost i pristupačnost;
– održivo korišćenje prirodnih resursa i zaštićena i unapređena životna sredina;
– zaštićeno i održivo korišćeno prirodno i kulturno nasleđe i predeo;
– prostorno funkcionalna integrisanost u okruženje.
a) Šume i šumsko zemljište. Osnovni cilj upravljanja šumama u šumskim područjima Republike Srbije je održivo (trajno) gazdovanje šumama, koje je moguće trajno ostvarivati ako postoji kontinuitet praćenja i tačnog utvrđivanja stanja šumskog fonda, stručnog i realnog dugoročnog i kratkoročnog planiranja, kao i stručne realizacije planova da bi se odgovorilo potrebama društva i očuvanja životne sredine. Očuvanje i unapređivanje stanja šuma i razvoj šumarstva kao privredne grane doprinelo bi ekonomskom i društvenom razvoju Republike Srbije.
Značaj, stanje šuma i postavljeni ciljevi zahtevaju, u zavisnosti od odnosa vlasnika prema svojoj šumi, uspostavljanje sistema upravljanja šumama koji garantuje održivost korišćenja šumskih resursa bez obzira na vlasništvo.
Tabela 1. Plan optimalne šumovitosti i pošumljavanja do 2014. godine
Područje/Okrug (Oblast) Ukupna površina okruga (oblasti), (u ha) Površina šuma(u ha) Šumovitost (u %) Optimalnašumovitost (u %) Površina šuma 2014. godine (u ha) Republika Srbija 7.747.400 2.252.400 29,1 41,4 2.297.400 Pomoravska 261.400 71.600 27,9 37,5 72.778 Šumadijska 238.500 54.400 23,1 30,0 54.700 Raška 391.700 199.600 51,2 60,2 201.776 Rasinska 295.700 122.000 40,8 42,7 121.050
b) Visokoplaninska područja. Među visokoplaninskim područjima nacionalnog značaja (sa srednje planinskim okruženjem) u Centralnoj Srbiji prema klasifikaciji PPRS, ističu se: Kopaonik (sa Željinom, Stolovima i Gočom), Golija (sa Radočelom i Čemernom) i Mokra Gora sa delom Peštera (na području Tutina). Osnovni cilj prostornog razvoja visokoplaninskih područja Republike Srbije je zaštita i uređenje visokoplaninskih područja kao izuzetnih prirodnih vrednosti Republike Srbije, uz održiv socio-ekonomski razvoj koji će omogućiti kvalitetniji život i privređivanje lokalnog stanovništva, kao i stvaranje uslova za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva, u skladu sa kapacitetima prirodnih sistema i elemenata. Među strateškim prioritetima razvoja i zaštite visokoplaninskih područja do 2014. godine nalaze se Kopaonik i Golija.
v) Mineralne sirovine. U centralnoj Srbiji, u okviru Srpsko-makedonske metalogenetske jedinice, u šumadijskoj i kopaoničkoj metalogenetskoj zoni lokalizovana su polimetalična ležišta olova i cinka sa pratećim metalima (pre svega srebrom), kao što su: „Kiževak”, „Sastavci” i „Karadak” u okviru rudnog polja „Raška”. Najveću perspektivu u pogledu pronalaska novih rudnih rezervi, svakako ima kopaonička zona. Perspektivni prostori za dalja istraživanja i proširenje postojećih rezervi takozvanih „mrežastih” magnezita obuhvataju predele zapadne i centralne Srbije (delovi Kopaonika). Gipsa ima u „Lipnici” kod Gruže. Od ekonomskog interesa mogle bi da budu i istraživane pojave i ležište fluorita „Koprivnica” kod Jošaničke Banje. Utvrđene rezerve borata su u ležištu „Piskanja” u Jarandolskom basenu kod Baljevca na Ibru. Potencijalnost u rezervama zeolita i zeolitskih tufova je uglavnom poznata (između ostalih pomenuto je i ležište Igroš kod Brusa). Kaolinske gline se eksploatišu u Šumadiji kod Aranđelovca i kod Rudovaca. Rezerve nafte i gasa, daleko manjeg značaja od onog u Vojvodini, otkrivene su u Podunavlju i Pomoravlju.
g) Zaštita i održivo korišćenje prirodnog nasleđa. U planskom periodu, Nacionalni park „Kopaonik” (u daljem tekstu NP „Kopaonik”) i Park prirode „Golija” (u daljem tekstu: PP „Golija”) zadržavaju status proglašenih zaštićenih područja. Na osnovu prethodnih istraživanja i valorizacije, biće definisani status, prostorni obuhvat i režimi zaštite, za sledeća područja u Centralnoj Srbiji, i to: Mojsinjske planine i Stalaćka klisura Južne Morave, Bukulja, Rudnik, Juhor, Mučanj, Goč – Željin – Stolovi, Jastrebac, Peštersko polje, Ras – Sopoćani, hidroakumulacija „Ćelije” i Osredak (vlažno stanište). Područja Uvca i Golije, predlažu se za sticanje međunarodnog statusa zaštite, i to za upis u Ramsarsku listu.
d) Zaštita i održivo korišćenje kulturnog nasleđa. Osnovni cilj je da se kulturno nasleđe artikuliše kao razvojni resurs, i time zaštiti, uredi i koristi na način koji će doprineti uspostavljanju regionalnog i lokalnog identiteta u skladu sa evropskim standardima zaštite. U PPRS predložena je lista kulturnih područja, kao i lista spomenika koji sa neposrednom okolinom čine sagledive kulturno-pejzažne celine. Tako su izdvojeni Šumadijsko područje i Raško područje. Među spomenicima koji sa neposrednom okolinom čine sagledive kulturno-pejzažne celine nalaze se: Stari Ras sa Sopoćanima (Manastir Sopoćani, Ras sa Gradinom, Đurđevi Stupovi, Petrova crkva), kao i Manastir Studenica koji se nalaze na UNESCO Listi svetske kulturne baštine, a zatim i Manastir Žiča (sa Mataruškom Banjom), Manastir Manasija, Manastir Ravanica, Manastir Ljubostinja i Čajkino brdo sa Vrnjačkom Banjom.
Područje Golije, povezano sa spomenicima na području Novog Pazara, je svrstano u prioritetna kulturna područja koja treba da uživaju poseban tretman, bez obzira na status u okviru službe zaštite (pored onih na Listi svetske kulturne baštine).
đ) Funkcionalna urbana područja (FUP). PPRS je izvršeno rangiranje funkcionalnih urbanih područja. Kategoriji opština i gradova najvišeg stepena urbanizacije, pored beogradske aglomeracije kao najjačeg pola razvoja u Republici Srbiji, pripadaju gradski centri (među kojima se navodi i Kragujevac). FUP-ovi državnog značaja su gradovi Kragujevac, Kraljevo, Kruševac i Novi Pazar. Centar regionalnog značaja je Jagodina. Osnovni cilj je determinisanje, organizovanje i umrežavanje funkcionalnih urbanih područja kao osnove za uravnotežen regionalni razvoj Republike Srbije. Na osnovu analize mogućnosti integrisanja prostora Republike Srbije u neki od postojećih područja uticaja gradova pretpostavljena je kategorizacija FUP-ova, na osnovu koje će 2020. godine u Republici Srbiji biti:
Tabela 2. Model funkcionalno urbanih područja Republike Srbije 2020. godine
Funkcionalno urbano područje (centar FUP) U sastavu FUP-a Br. stan.central.grada/opštine Brojstan.FUP-a ZnačajFUP % FUP-au ukupn. broju st. R. Srbije R FUP-a (km2) % FUP-a u ukupnoj površ. R. Srbije (km2) Jagodina Ćuprija, Rekovac, Paraćin 70.894 176.313 nacionalni 2,4 1.664 2,2 Kragujevac Knić, Batočina, Rača, Lapovo 175.802 225.357 nacionalni 3,0 1.654 2,1 Kraljevo Vrnjačka Banja, Trstenik 121.707 172.719 nacionalni 2,3 1.984 2,5 Kruševac Ćićevac, Aleksandrovac,Varvarin, Brus,Ražanj, Trstenik 131.368 246.290 nacionalni 3,3 3.149 4,1 Novi Pazar Raška, Tutin 85.996 143.031 nacionalni 1,9 2.168 2,8
e) Prostorna distribucija i organizacija poljoprivrede. U skladu sa OECD definicijom ruralnih područja poljoprivreda Republike Srbije podeljena je na regione. Šumadija je svrstana u Region II koji pored nje obuhvata severne delove centralne Srbije, kao i deo Mačve i Stiga. Odlika ovog regiona je: blizina gradskih tržišta, razvijena infrastruktura i prirodne pogodnosti koji upućuju na razvoj radno intenzivne povrtarske, voćarske i stočarske proizvodnje i prerade na porodičnim gazdinstvima i u okruženju. Osnovni cilj upravljanja prostornom distribucijom i organizacijom poljoprivrede je ostvarivanje odgovarajućeg obima i asortimana sigurne ponude kvalitetne hrane i sirovina za razvoj konkurentne prerađivačke industrije, u skladu sa teritorijalno heterogenim prirodnim i socio-ekonomskim pogodnostima i ograničenjima.
ž) Prostorni razvoj rudarstva. Koncepcija prostornog razvoja rudarstva u sektoru uglja predviđa povećanje proizvodnje i izgradnje novih proizvodnih kapaciteta u površinskoj i podzemnoj eksploataciji uglja. Povećanje proizvodnje kvalitetnog uglja u narednom periodu, pored proizvodnje u postojećim rudnicima, realizovaće se i otvaranjem novih rudnika i to u I fazi rudnika Štavalj i Ćirikovac, u II fazi rudnika Poljana i Despotovac i u III fazi rudnika Melnica i Bajovac. Teritorija Republike Srbije raspolaže velikom sirovinskom bazom nemetaličnih mineralnih sirovina. Među najznačajnijim rudnicima, u kojima se eksploatišu nemetali su: Aranđelovački basen – glina, kao i sliv reke Morave – šljunak.
z) Prostorna distribucija i razvoj industrije. Koncepcija teritorijalnog razvoja industrije u Republici Srbiji zasniva se na kohezionoj varijanti koja podrazumeva policentričnu organizaciju ove delatnosti i difuziju prostornih modela lokacije, smanjenje međuteritorijalnih razlika, kao i održivi socijalno odgovoran razvoj industrije. U prostornoj strukturi industrije vodeću ulogu imaće i dalje postojeći privredno-industrijski gradski centri i razvojni koridori.
Tabela 3. Planirane industrijske zone (IZ) i industrijski parkovi (IP) u Republici Srbiji
Okrug/Oblast Lokacija IZ i IP u gradovima/opštinama Šumadijska Kragujevac, Lapovo Pomoravska Jagodina, Paraćin, Svilajnac, Ćuprija Raška Kraljevo, Novi Pazar, Tutin Rasinska Kruševac, Ćićevac, Varvarin, Trstenik
Prema PPRS planirano je aktiviranje slobodne zone u Kragujevcu, perspektivno i na drugim lokacijama zajedno sa IP, u skladu sa uslovima i smernicama Strategije razvoja slobodnih zona u Republici Srbiji za period od 2011. do 2016. godine („Službeni glasnik RS”, broj 22/11). Jedan od problema teritorijalnog razvoja IZ i IP je izostajanje industrijskih zona i parkova u delu nerazvijenog područja Republike Srbije, kao što su Raška i Rasinska oblast. Neophodna je stimulacija lokaliteta IZ na nerazvijenom i depresiranom području.
i) Prostorni razvoj turizma. Prostor teritorije Republike Srbije podeljen je na pet turističkih klastera. Svaki klaster odlikuje se turističkim destinacijama, gradskim turističkim centrima i mestima, banjskim turističkim centrima i mestima, kao i sa obuhvaćenim segmentima kružnih i linearnih turističkih pravca i sekundarnim turističkim prostorima. Među gradovima i opštinama od nacionalnog turističkog značaja nalaze se i Novi Pazar i Kragujevac. U grupi Ostali gradovi i opštine nacionalnog turističkog značaja, nalaze se perspektivno Kraljevo, zatim Kruševac i Jagodina. Banjski turistički centri, sada najznačajnija banjska turistička mesta nacionalnog, a perspektivno međunarodnog značaja su: Vrnjačka Banja, Mataruška Banja i Bukovička Banja. U grupi Ostala nacionalna banjska turistička mesta su i Jošanička Banja i Novopazarska Banja. Ostala banjska mesta su regionalnog značaja.
j) Regionalna pristupačnost. Pristupačnost teritorije Republike Srbije i njenih regionalnih celina predstavlja jedan od ključnih kriterijuma za merenje uspešnosti prostornog razvoja i jedan je od najvažnijih indikatora za određivanje prostornih aspekata saobraćajnih sistema. Stepen potencijalne pristupačnosti po oblastima, kao skup četiri indikatora (kombinovani indikator) u zbirnom rangiranju dao je sledeće rezultate po oblastima: Pomoravska oblast je vrednovana kao oblast sa pristupačnošću daleko iznad proseka, zatim pristupačnost iznad prosečne vrednosti ima Rasinska oblast/okrug. Prosečne vrednosti za pristupačnost karakterišu Šumadijsku oblast, dok se ispod proseka nalazi Raška oblast.
k) Putna mreža i objekti. U Strateškim prioritetima među projektima sa periodom realizacije do 2014. godine, a koji su od značaja za teritoriju obuhvaćenu Prostornim planom nalaze se aktivnosti na postojećem državnom putu I reda, ruta 5 (SEETO): Paraćin – Boljevac – Zaječar – Vrška čuka (granica sa Bugarskom) – E-761, M-5; zatim aktivnosti na postojećem državnom putu I reda (koridoru auto-puta, E-761) Pojate – Kruševac – Kraljevo – Čačak i dalje Požega – Užice – Kotroman (granica sa Bosnom i Hercegovinom) – E-761, M-5; kao i završetak izgradnje dela državnog puta I reda M-1.11, deonica Batočina – Kragujevac.
U periodu posle 2014. godine, a u pravcu ostvarivanja ciljeva prostornog razvoja Republike Srbije, planska rešenja u oblasti putnog saobraćaja su aktivnosti na:
– koridoru državnog puta I reda, (autoputski koridor) Batočina – Kragujevac – Knić – veza sa autoputskim pravcem Kraljevo – Čačak (E-761, M-5);
– državnom putu I reda Mali Požarevac – Mladenovac – Topola (M-23), u nastavku put Topola – Rudnik (R-126), veza sa planiranim autoputskim pravcem Beograd – Južni Jadran;
– državnom putu I reda, Lazarevac – Aranđelovac – Topola (rehabilitacija) i putnom pravcu Markovac – Svilajnac – Despotovac – Bor (M-4, R-103) (rehabilitacija i dogradnja);
– završetku izgradnje obilaznica: među kojima su i obilaznice Kragujevac, Kruševac, Kraljevo i Novi Pazar.
l) Železnička mreža i objekti. PPRS planira se rekonstrukcija, izgradnja i modernizacija postojećih pruga Koridora 10 u dvokolosečne pruge visoke performanse za mešoviti (putnički i teretni) saobraćaj, kombinovani transport i projektovane brzine od 160 km/h, a gde god je to moguće 220 km/h. Magistralna pruga E-85 Lapovo – Kragujevac – Kraljevo – Kosovo Polje – Đeneral Janković – državna granica, planira se kao revitalizovana i modernizovana jednokolosečna pruga sa izgradnjom dvokolosečne deonice Lapovo – Kragujevac – Kraljevo. Planira se revitalizacija i modernizacija postojećih jednokolosečnih pruga, sa izgradnjom kapaciteta za povezivanje značajnih korisnika železničkih usluga. Ovo se odnosi i na pravac: Stalać – Kraljevo – Požega. Planira se dopunjavanje – širenje železničke mreže, a među prioritetima su i sledeće nove pruge: Mladenovac – Aranđelovac – Topola – Gornji Milanovac – Čačak i Raška – Novi Pazar.
lj) Intermodalni transport i logistički centri. U Kragujevcu se nalazi slobodna zona, i ona predstavlja generator razvoja područja i regiona. PPRS predlaže se više potencijalnih lokacija intermodalnih terminala i logističkih centara, između ostalih i u: Jagodini, Kragujevcu i Kraljevu.
m) Energetska infrastruktura. Projektom izgradnje sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju, između ostalih planira se i pravac Pančevo – Smederevo –Jagodina – Niš. Sistem produktovoda podrazumeva i izgradnju više terminala, od kojih se jedan nalazi u Jagodini. Osnovu gasovodnog sistema čini magistralni gasovod Horgoš – Senta – Gospođinci – Batajnica – Velika Plana – Paraćin – Pojate – Niš sa sistemom dovodnih i razvodnih gasovoda i gradskih distributivnih mreža srednjeg i niskog pritiska. U narednom periodu predviđa se i gradnja novih gasovoda u centralnoj Srbiji. Potpisan je memorandum o izgradnji transportnog gasovoda „Južni tok”. Pravac koji će magistralni gasovod „Južni tok” imati u Republici Srbiji biće definisan studijom izvodljivosti. U PPRS u periodu do 2014. godine u skladu sa planovima javnih preduzeća energetske infrastrukture, predviđaju se sledeći prioritetni projekti: izgradnja novih vodova i transformatorskih stanica ili proširenja postojećih TS snage 400 kV, 220 kV i 110 kV, kao i dalji razvoj elektrodistributivnih mreža.
Tabela 4. Strateški prioriteti među projektima energetske infrastrukture
Prioritet Naziv strateškog projekta Odgovornost za realizaciju Dogradnja u postojećim objektima I/II TS 400/220/110 kV Kraljevo 3 JP „Elektromreža Srbije” Izgradnja novih transformatorskih stanica i dalekovoda I/II DV 400 kV Kraljevo 3 – Kragujevac 2 JP „Elektromreža Srbije” Rekonstrukcija postojećih objekata 0 TS 220/110 kV Kruševac 1 JP „Elektromreža Srbije” Povećanje instalisane snage I/II TS Jagodina 4 JP „Elektromreža Srbije”
n) Vodoprivreda i vodoprivredna infrastruktura. Osnovni cilj je optimizacija integralnih vodoprivrednih sistema na jedinstvenom vodoprivrednom prostoru Republike Srbije i usklađivanje njihovog razvoja sa ciljevima očuvanja životne sredine i drugih korisnika prostora. Koncepcija razvoja, uređenja i zaštite vodnih resursa se zasniva na principu da se regionalnim sistemima dovodi samo nedostajuća voda, uz racionalno i ekološki održivo korišćenje postojećih lokalnih izvorišta. Regionalni sistemi za snabdevanje vodom najvišeg kvaliteta se realizuju regionalnim sistemima za snabdevanje vodom naselja i industrija koje zahtevaju vodu najvišeg kvaliteta.
Tabela 5. Regionalni sistemi za snabdevanje vodom
Sistem Podsistemi (PS), izvorišta (I), podzemne vode (PV), akumulacije (ak), naselja (N) Ibarsko-šumadijski PS: Studenica – Lopatnica – I: akumulacije + aluvioni, N: Kraljevo, Vrnjačka Banja, Šumadija do Rače i Aranđelovca; PS: Raška – I: Raška (vrela), Vučinić, Bela Voda (Ljudska reka), N: Novi Pazar – Raška Rasinsko-pomoravski I: Ćelije, aluvioni, Ravna reka i Zabrege; N: Kruševac, Aleksandrovac, Varvarin, Paraćin, Ćuprija
U funkcionalnom i upravljačkom pogledu, u PPRS su izdvojeni rečni sistemi sa ključnim višenamenskim objektima. U rečnim sistemima realizuju se objekti i mere koji obezbeđuju njihovo delovanje. Na području obuhvata Prostornog plana nalaze se sledeći rečni sistemi:
Tabela 6. Rečni sistemi
Rečni sistemi Ključne postojeće akumulacije i objekti Ključne nove akumulacije, objekti i mere ZapadnaMorava Gazivode, Gruža, Ćelije, Vrutci, Batlava, Međuvršje; Svračkovo (u izgr.) Ribariće + Ibarska kaskada, Roge, Velika Orlovača, Skrapež, Studenica, Lopatnica, Nošnica, dovod iz Uvca u Veliki Rzav VelikaMorava Regulacija korita, zaštitne kasete Moravska kaskada HE + integralno uređenje doline, postrojenja za prečišćavanje vode (PPOV) u svim naseljima u dolini
Prema PPRS planirane su akumulacije prvog prioriteta, čije prostore treba sačuvati za njihovu realizaciju. Na teritoriji opština i gradova obuhvaćenih predmetnim Prostornog plana nalaze se sledeće:
Tabela 7. Akumulacije
Akumulacija Reka Naselje Vmax (106) m6 KNU (mnm) Namena Ribarići Ibar Tutin 51 780 E, P,O, R,T Vučiniće Ljudska reka Novi Pazar 45 667 V, I,E, P,O, R,T Bela Stena Lopatnica Kraljevo 65 460 V, E,P, O,R, T Zabrege Crnica Paraćin 25 335 V, I,E, P,O, R,T Drezga Uglješnica Kragujevac 12,9 277 V, I,P, O,R, T Beljanica Resava Despotovac 40 560 V, I,E, N,P, O,R, T
Legenda: V – snabdevanje vodom stanovništva, I – snabdevanje industrije, E – energetika, N – navodnjavanje, P – zaštita od poplava, O – oplemenjavanje malih voda, R – ribarstvo, T – održivi turizam (strogo u skladu sa inoviranim zakonom i pravilnicima o zaštiti voda).
Među strateškim prioritetima do 2014. godine u oblasti razvoja vodoprivredne infrastrukture dati su: vodosnabdevanje – obnova mreža svih vodovoda (smanjenje gubitaka na manje od 20%), obnova postrojenja za prečišćavanje vode (PPV): Majdevo (Kruševac), Kraljevo, širenje Rasinskog sistema ka Paraćinu; kanalizaciona infrastruktura – rekonstrukcija i proširenje obuhvata postojećih sistema kao priprema za izgradnju PPOV; zaštita voda – obnova postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) Kragujevca, realizacija PPOV u naseljima sa najvećim uticajima na izvorišta ili na ugrožene vodotoke: Brus, ŠIK Kopaonik, Novi Pazar, Kraljevo i Kruševac.
Karta 2: Stečene planske obaveze – izvod iz PPRS (2010.)
[pic]
Izvor: PPRS
Prostorni plan područja infrastrukturnog koridora auto-puta E-75, deonica Beograd – Niš („Službeni glasnik RS”, broj 69/03)
U obuhvatu Prostornog plana područja infrastrukturnog koridora auto-puta E-75, deonica Beograd – Niš (u daljem tekstu: PPPISK E-75), nalaze se teritorije opština Lapovo, Batočina, Svilajnac, Ćuprija, Paraćin i Ćićevac i Grada Jagodine. PPPISK E-75 sadrži smernice i preporuke za usmeravanje razvoja i planiranje korišćenja, organizacije i izgradnje prostora u neposrednom okruženju infrastrukturnog koridora auto-puta E-75, koje obuhvata prostor zahvaćenih gradova i opština.
a) Vazdušni saobraćaj. Postojeća primarna mreža aerodroma uključuje aerodrome „Surčin–Beograd” i „Niš”. Sekundarnu mrežu aerodroma na području PPPISK E-75 čine postojeći aerodrom Davidovac i planirani aerodrom Jagodina, a u okruženju postojeći aerodromi Lisičiji Jarak kod Beograda, Radinci kod Smedereva i Rudine kod Smederevske Palanke.
b) Biciklistički saobraćaj. Evropska biciklistička federacija pokrenula je projekat mreže biciklističkih staza kroz Evropu. Koridor Istočno-evropske biciklističke transverzale broj 11 pružaće se kroz Srbiju od Horgoša – Sente –dolinom Tise – Zrenjanina – Pančeva – Kovina – Smedereva – dolinom Velike i Južne Morave ka Republici Makedoniji.
v) Razvoj turizma. Za ostvarivanje funkcija turizma značajno će biti formiranje informativno propagandnih punktova u sklopu pratećih i funkcionalnih sadržaja auto-puta (na primer uz petlje u Beogradu, „Mali Požarevac”, „Smederevo”, „Markovac”, „Kragujevac”, „Paraćin”, „Pojate” i „Aleksinički rudnici”) za animiranje tranzitnih domaćih i stranih turista o značajnim turističkim destinacijama istočne i središnje Srbije.
g) Funkcionalni sadržaji u koridoru auto-puta E-75. Baze za održavanje puta sa ulogom servisiranja svih potrebnih radova zimskog i letnjeg održavanja puta, u koridoru auto-puta E-75 deonica Beograd – Niš, pored ostalih predviđene su i baze za održavanje puta: „Batočina” (oko km 695+000) sa desne strane auto-puta, severozapadno od petlje „Kragujevac”, u funkciji održavanja dela auto-puta od petlje „Velika Plana” do petlje „Ćuprija” u dužini od oko 56,5 km i „Ražanj” (oko km 765+385) sa leve strane auto-puta, zapadno od petlje „Ražanj”, u funkciji održavanja dela auto-puta od petlje „Ćuprija” do petlje „Aleksinački rudnici” u dužini od 56 km.
Prateći sadržaji za potrebe korisnika u saobraćaju
a) Odmorišta. U koridoru auto-puta E-75 deonica Beograd – Niš predviđeno je ukupno 36 odmorišta, od toga na prostoru obuhvaćenom Prostornim planom su: planirana samostalna obostrana smaknuta odmorišta „Brzan” desno i levo (oko km 697+500); planirana samostalna obostrana smaknuta odmorišta „Kočino selo” – desno i levo (oko km 712+500); planirana samostalna obostrana smaknuta odmorišta „Ćuprija” desno i levo (oko km 732+000); postojeće samostalno obostrano smaknuto odmorište „Krećibinac” desno (oko km 747+500) i planirano „Lebina” levo (oko km 744+500); postojeće odmorište „Rubin” desno (oko km 753+000 sa nepovoljnom lokacijom na izlaznom kraku petlje „Pojate” prema Nišu) sa privremenom namenom do realizacije kompleksa motela Rubin 2 na km 755+000 i planirano samostalno odmorište „Bračin” levo (oko km 757+000); planirana samostalna obostrano smaknuta odmorišta „Jasenje” desno (oko km 773+000) i „Lipovac” levo (oko km 772+000).
b) Benzinske stanice. Na deonici od Bubanj Potoka do Trupala, predviđeno je ukupno 28 benzinskih stanica (BS). Od toga na prostoru koji obuhvata Prostorni plan su sledeće: planirana samostalna BS „Bagrdan” (levo, oko km 708+000); planirana samostalna obostrano smaknuta BS „Jagodina 1 – Konvoj” (desno, oko km 718+800) i planirana „Jagodina 2” (levo, oko km 718+000); postojeća samostalna obostrano smaknuta BS „Paraćin 1” (levo, km 736+300) i „Paraćin 2” (desno, km 735+750); planirana samostalna obostrano smaknuta BS „Pojate 2” (desno, oko km 755+000) i postojeća „Pojate 1” (levo, km 753+200); planirana samostalna BS „Ražanj” (levo, oko km 767+500).
v) Moteli. Na prostoru koji je u obuhvatu Prostornog plana nalaze se: postojeći motel „Stari Hrast” (desno, km 684+850); postojeći motel „Košuta” (desno, km 695+100); planirani motel „Bagrdan” (levo, oko km 707+570); planirani motel „Konvoj” (desno oko km 718+800); postojeći motel „Ravanica” (desno, km 729+537); obostrano smaknuti postojeći motel „Rubin 1” (levo, km 753+200) i planirani motel „Rubin 2” (desno, km 755+000).
g) Položaj koridora magistralnih i priključnih železničkih pruga. Na području PPPISK E-75 zadržavaju se sve postojeće železničke pruge sa službenim mestima i industrijskim kolosecima, a koji se odnose na magistralnu međunarodnu prugu Beograd – Niš sa svim priključnim prugama i ostalim železničkim infrastrukturnim sadržajima. Za realizaciju postavljenih tehničko tehnoloških parametara, planirana je rekonstrukcija i modernizacija magistralne pruge Beograd –Niš korekcijom ograničavajućih delova pruge i manjim odstupanjima radi ispravljanja radijusa krivina i to: između železničkih stanica „Velika Plana” i „Ćićevac” zadržava se postojeći koridor i rekonstruiše dvokolosečna pruga, (sa izgradnjom drugog koloseka u dužini od 2 km i novog mosta preko Morave u Ćupriji); od Ćićevca do Đunisa planira se izgradnja novog dela dvokolosečne pruge u dužini od oko 19 km sa delom u tunelima. Planira se izgradnja, rekonstrukcija i modernizacija nekih železničkih pravaca: između železničkih stanica „Lapovo” i „Kragujevac” zadržava se i rekonstruiše postojeća jednokolosečna pruga i planira izgradnja drugog koloseka pruge za saobraćaj vozova sa brzinama do 120 km/h. Postojeća stanica „Lapovo” će se rekonstruisati. Od Paraćina ka Boljevcu i Zaječaru planira se izgradnja nove jednokolosečne pruge za saobraćaj vozova brzine do 120 km/h.
d) Položaj koridora magistralnog gasovoda. Položaj koridora magistralnog gasovoda u infrastrukturnom koridoru u najvećoj meri prati koridor auto-puta Beograd – Niš zaobilazeći naseljena mesta, i to:
– od Velikog Orašja do Paraćina (glavni razvodni čvor – skraćeno GRČ „Veliko Orašje” do Paraćina) magistralni gasovod MG-08 najvećim delom svoje trase pruža se sa leve strane koridora auto-puta između auto-puta i reke Velike Morave, sa izuzetkom deonice kod Bagrdanskog tesnaca, gde se pruža sa desne strane auto-puta od naselja Bagrdan do Laništa, preko brda Lipar i ponovo se vraća na istočnu levu stranu auto-puta do Paraćina;
– od Paraćina do Pojata (GRČ „Paraćin” – GRČ „Pojate”) magistralni gasovod MG-09 se pruža sa leve strane koridora auto-puta do naselja Striža, kada prelazi na desnu stranu i ide paralelno sa auto-putem, optičkim kablom i putem R 214 do GRČ „Pojate” gde se odvaja razvodni gasovod RG 09–04.
đ) Plan veze auto-puta E-75 sa okruženjem. Veze auto-puta E-75 sa okruženjem ostvarivaće se putem petlji i denivelisanih ukrštaja, koji su dati u PPPISK E-75. U obuhvatu PPPISK E-75 su sledeće petlje: petlja Markovac (km 684+822); planirana petlja Markovac (km 686+550); petlja Lapovo (km 691+186); petlja Kragujevac (km 695+003); petlja Jagodina (km 716+925); planirana petlja Jagodina jug (km 722+068); petlja Ćuprija (km 729+730); petlja Paraćin (km 740+462); petlja Pojate (km 752+512).
e) Denivelisani ukrštaji. Denivelisanim ukrštanjima obezbeđuje se kvalitetno povezivanje i prohodnost lokalne saobraćajne mreže na području PPPISK E-75, putem propusta iznad ili ispod auto-puta E-75. Predlog za poboljšanje postojećih denivelisanih ukrštaja i planirani denivelisani ukrštaji utvrdiće se odgovarajućim urbanističkim planom, a na osnovu kriterijuma datim u PPPISK E-75.
ž) Plan veza magistralnih optičkih kablova sa okruženjem. Veze magistralnih optičkih kablova od Beograda do Niša sa okruženjem ostvariće se privodima optičkih kablova, čime se obezbeđuje povezivanje između:
– nacionalnih telekomunikacionih čvorova i to: Beograda i Niša u koridoru auto-puta;Kragujevca sa Nišom i Beogradom (km 694+673, od auto-puta u koridoru puta M 1.11);
– regionalnih čvorova sa nacionalnom telekomunikacionom mrežom. U toj grupi su: privod Jagodina (km 717+026) i privod Paraćin (km 737+855);
– krajnjih lokalnih telekomunikacionih čvorišta sa svojim regionalnim čvorovima. Pored ostalih, tu su planirani privodi: Lapovo, Svilajnac, Ćuprija, Striža, Sikirica, Pojate, Ražanj, Bračin, Šetka, Vitoševac, Skorica i Praskovac.
z) Plan veza elektroenergetske infrastrukture sa okruženjem. Veze elektroenergetskog infrastrukturnog sistema sa okruženjem ostvarivaće se povezivanjem transformatorskih stanica – TS (110/35 kV, 220/110 kV, 400/220 kV, 400/110 kV) sa prenosnom mrežom dalekovoda i to: TS i 400 kV dalekovodi: od TS „Kragujevac 2” 400 kV dalekovod br. 423 do: a) TS 400/110 kV „Jagodina 4” i b) TS 400/220/110 kV „Niš 2”, kao i od TS „Kragujevac 2” 400 kV dalekovod broj 423 do TS 400/220 kV „Obrenovac A”; TS i 220 kV dalekovodi: od TS „Kruševac 1” – TS „Niš 2” dalekovod 220 kV br. 226, od TS „Kruševac 1” 220 kV dalekovod broj 214 do: a) TS „Kraljevo 3” i b) TS „Požega”, od TS „Kraljevo 3” – TS „Čačak 3” dalekovod 220 kV broj 297/1; veliki broj TS i 110 kV dalekovoda.
i) Zaštićena prirodna dobra. Na području PPPISK E-75 u Gradu Jagodini, na području KO Kočino Selo nalazi se zaštićeno prirodno dobro – prirodna retkost botaničkog karaktera „Hrast Koče Kapetana” – hrast lužnjak.
j) Nepokretna kulturna dobra. Na području PPPISK E-75 nalaze se zaštićena kulturna dobra velikog značaja: u opštini Ćuprija – znamenito mesto, šančevi iz Prvog srpskog ustanka na Ivankovcu i u opštini Paraćin – Karađorđevo brdo.
k) Korišćenje i zaštita sistema za snabdevanje stanovništva vodom. U infrastrukturnom koridoru predviđeno je korišćenje magistralnih cevovoda sledećih regionalnih sistema za snabdevanje stanovništva vodom, utvrđenih PPRS:
– Ibarsko-šumadijskog regionalnog sistema, koji će, pored lokalnih izvorišta i fabrike vode „Gruža”, koristiti i vode Lopatnice i Studenice u okviru jedinstvenog sistema za snabdevanje stanovništva Šumadije vodom, u budućnosti će se snabdevati vodom naselja na teritoriji opština Batočina i Lapovo, pored oslanjanja na podzemne vode izvorišta „Brzan”;
– Rasinsko-pomoravskog regionalnog sistema, koji će se, pored postojećeg korišćenja podzemnih voda, oslanjati i na izgrađenu vodoakumulaciju „Ćelije” na Rasini i planirane vodoakumulacije „Ravna Reka” na Resavi i Zabrege na Crnici, snabdevaće se vodom naselja na teritoriji opština Svilajnac, Ćuprija, Paraćin i Ćićevac i Grada Jagodine.
Predviđeni i magistralni cevovodi u izgradnji (Beograd – Vrčin –Mladenovac, Trnovče – Velika Plana – Smederevska Palanka i kraci regionalnih sistema od Rasine prema Ćićevcu i od Moravice – Bresja prema Ražnju) regionalnih sistema će se po pravilu smeštati u neposrednoj blizini saobraćajnica, radi lakšeg održavanja u eksploataciji.
3) Prostorni plan područja posebne namene Parka prirode „Golija” („Službeni glasnik RS”, broj 16/09)
Prostorni plan područja posebne namene Parka prirode Golija (PPPPN PPG) ukupne površine 93.866 ha utvrđuje osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja Parka prirode „Golija” (u daljem tekstu: PP „Golija”), Rezervata biosfere Golija – Studenica i zaštitne zone na delu Raškog upravnog okruga za period do 2021. godine. PP „Golija”, u ukupnoj površini od 751,83 km2, a po osnovu kriterijuma zaštite prirodnih vrednosti, zoniran je na tri stepena zaštite i to: I stepen – 0,74%, II stepen – 5,16% i III stepen – 94,10%. Rezervat biosfere u celini je u granicama PP „Golija”, i sva prostorna rešenja i pravila koja se odnose na zaštitu i uređenje PP „Golija”, primenjuju se u identičnom smislu i za teritoriju Rezervata biosfere. Deo površine koji je obuhvaćen granicama PPPPN PPG, a koji se nalazi izvan granica PP „Golija”, i koji se smatra zaštitnom zonom u smislu postojećih zakonskih i međunarodnih definicija (osim ako posebnim odredbama pojedinih zakona nije drukčije određeno), u nadležnosti je lokalne samouprave.
PPPPN PPG na teritoriji grada Kraljeva obuhvata 22.977 ha (od čega 11.550 ha pripada delu PP „Golija”, odnosno delu Rezervata biosfere Golija–Studenica, i koji obuhvata cele KO Brezova, Bzovik, Vrh, Dolac, Dražiniće, Miliće, Reka, Rudno i delove KO Savovo, Orlja glava, Ušće, Zasad, a 11.427 ha, pripada zaštitnoj zoni); na teritoriji Grada Novog Pazara obuhvata 4.926 ha (cele KO Dramiće, Kuzmičevo, Muhovo, Rast, Radaljica, koje pripadaju PP „Golija”); a na teritoriji opštine Raška obuhvata 12.623 ha (cele KO Biniće, Boroviće, Gradac, Kruševica, Plešin koje pripadaju PP „Golija”).
Zoniranje područja prema utvrđenim režimima zaštite utvrđeno je na osnovu Uredbe o zaštiti Parka prirode Golija („Službeni glasnik RS”, br. 45/01 i 47/09, u daljem tekstu: Uredba o zaštiti PP „Golija”) i Studije Zavoda za zaštitu prirode Srbije. Osnovna sistematizacija režima, stepena zaštite prirode/prioritetne namene prostora preuzeta je na osnovu Uredbe o zaštiti PP „Golija”, a mere i uslovi/pravila zaštite dati su u skladu sa Zakonom o zaštiti životne sredine („Službeni glasnik RS”, br. 135/04, 36/09, 36/09 – dr. zakon, 72/09 – dr. zakon i 43/11 – US), informacijama i podacima iz međunarodnih konvencija i na osnovu studijskog i ekspertskog materijala koji je rađen za potrebe PPPPN PPG. Uz Uredbu o zaštiti PP „Golija”, koja je odredila lokalitete i zone zaštite, Prostornim planom se utvrđuju i nove površine i lokaliteti koji uživaju poseban status i posebne vidove zaštite koji bi se i potvrdili revizijom Uredbe o zaštiti PP „Golija”.
Pravila razvoja, zaštite, uređenja i korišćenja područja u PPPPN PPG prioritetno se usaglašavaju sa aktivnim merama zaštite prirodne i kulturne baštine i održivim gazdovanjem resursima, a posebna pažnja je posvećena uspostavljanju funkcionalne veze sa zaštićenim područjem. Pored zaštite prostora, prirodnog i kulturnog nasleđa kao osnovnog predmeta i cilja, PPPPN PPG predviđa razvoj turizma, koji bi pored poljoprivrede, šumarstva, proizvodnje bazirane na lokalnim resursima i pružanja usluga, trebalo da bude glavni izvor prihoda lokalnih zajednica i osnova prostornog razvoja Golije. Takođe, PPPPN PPG kao strateško opredeljenje ističe definisane postulate zaštite i razvoja: zaštita svih prirodnih i stvorenih vrednosti područja, racionalno i održivo korišćenje resursa i integralni odnos u planiranju i upravljanju svim resursima.
4) Prostorni plan područja posebne namene sistema produktovoda kroz Republiku Srbiju Sombor – Novi sad – Pančevo – Beograd – Smederevo – Jagodina – Niš („Službeni glasnik RS”, broj 19/11)
U Prostornom planu područja posebne namene sistema produktovoda kroz Srbiju (u daljem tekstu: PPPPN SPS) definisana su načela prostornog uređenja, ciljevi prostornog razvoja, organizacija, zaštita, korišćenje i namena prostora, kao i drugi elementi značajni za područje koridora sistema produktovoda čija planirana trasa povezuje skladišno-distrubitivne centre Sombor, Novi Sad, Pančevo, Smederevo, Jagodinu i Niš. Pri tome, obuhvat Prostornog plana podrazumeva površinu pod cevovodnim sistemom produktovoda sa pripadajućim površinama čvorišta i mestima ukrštanja sa drugim infrastrukturnim sistemima, terminalima, kao i područjima koji su u neposrednoj fizičkoj i funkcionalnoj vezi sa koridorom (zaštitni pojas i objekti i površine koje je neophodno štititi od negativnih uticaja koridora), odnosno uticajnim zonama.
Od ukupne površine planiranog područja PPPPN SPS koja iznosi 409.300 ha, području Prostornog plana pripada 44.760 ha i to na teritoriji: opštine Lapovo (KO Lapovo) – 5.500 ha, opštine Batočina (KO Brzan) – 2.898 ha, opštine Svilajnac (KO Radošin i Vojska) – 2.995 ha, Grada Jagodine (KO Bagrdan – selo, Duboka, Jagodina, Končarevo, Kočino Selo, Lanište, Miloševo, Rajkinac, Rakitovo i Ribare) – 12.459 ha, opštine Ćuprija (KO Mijatovac, Ostrikovac, Supska, Ćuprija – grad i Ćuprija van grada) – 8.408 ha, opštine Paraćin (KO Drenovac, Glavica, Gornje Vidovo 2, Krežbinac, Lebina, Paraćin, Paraćin grad, Ratare, Sikirica, Striža i Tekija) – 10.734 ha i opštine Ćićevac (KO Pločnik i Pojate) – 1.766 ha.
Osnovni zadatak PPPPN SPS je da se izgradnjom sistema produktovoda obezbedi stabilno snabdevanje potrošača naftnim derivatima, uz stvaranje planskog okvira za izradu novih i reviziju postojećih prostornih i urbanističkih planova i za izradu i donošenje drugih planova, programa i tehničke dokumentacije. Realizacija produktovoda je predviđena u tri faze pri čemu druga faza podrazumeva izgradnju deonice Smederevo – Jagodina (u dužini od 92,3 km) i Jagodina – Niš (u dužini od 102,1 km) koja će prolaziti kroz plansko područje sa terminalom Jagodina (u zoni auto-puta E-75 Beograd – Niš i nove industrijske zone „Jagodina” – 18,35 ha), a od značaja će biti i terminal Niš (uz postojeće skladište NIS Petrola – 5,03 ha), jer bi njemu gravitiralo područje Rasinskog upravnog okruga.
Pri tom, pomenuta deonica koncipirana kao jednocevni sistem za transport motornih goriva se na teritoriji Prostornog plana vodi najvećim delom u koridoru auto-puta E75 Beograd – Niš i to uglavnom ispod poljoprivrednog zemljišta na propisanom rastojanju od objekata, vodotoka, puteva, gasovoda i železničkih pruga.
5) Prostorni plan područja posebne namene Nacionalnog parka „Kopaonik” („Službeni glasnik RS”, broj 95/09)
Područje Prostornog plana područja posebne namene Nacionalnog parka „Kopaonik” ukupne površine 32.670 ha (u daljem tekstu: PPPPN NPK) obuhvata područje Nacionalnog parka Kopaonik (u daljem tekstu: NPK) sa zonama zaštite, na delovima teritorija opština Raška, Brus i Leposavić. Na teritoriji Prostornog plana, PPPPN NPK utvrđuje osnove organizacije, korišćenja, uređenja i zaštite područja na delu Raškog (opština Raška – 18.285,01 ha u KO Badanj, Jošanička Banja, Kopaonik, Kremiće, Lisina, Rakovac, Semeteš, Tiodže, Crna Glava, Šipačina) i Rasinskog upravnog okruga (opština Brus – 10.165,99 ha u KO Bozoljin, Brzeće, Gočmanci, Kneževo, Kriva Reka, Livađe, Paljevštica, Ravnište). Područje NPK obuhvata ukupnu površinu od 12.106,03 ha, od čega na teritoriji opštine Raška 7.886,47 ha (u delovima deset katastarskih opština), a na teritoriji opštine Brus 4.219,56 ha (u delovima osam katastarskih opština). Ono je podeljeno po stepenima zaštićenosti na tri osnovne zone zaštite – I, II III, a oko njega je predviđena zaštitna zona koja zahvata ukupno 20.538,27 ha, od čega 10.379,23 ha u okviru opštine Raška i 5.945,17 ha u okviru opštine Brus.
Status NPK utvrđen je Zakonom o nacionalnim parkovima („Službeni glasnik RS”, br. 39/93, 44/93 – ispravka, 53/93 – dr. zakon, 67/93 – dr. zakon, 48/94 – dr. zakon i 101/05 – dr. zakon, prestao da važi: 36/09, osim pojedinih odredbi), prema čijim odredbama je NPK stavljen pod zaštitu kao područje posebnih prirodnih vrednosti i odlika od ekološkog, naučnog, kulturnog, obrazovnog i zdravstveno-rekreativnog značaja. Glavni predmet PPPPN NPK je očuvanje, revitalizacija i kulturološko korišćenje prirodnih dobara, uz razvoj turizma i komplementarnih aktivnosti kao razvojne baze lokalnog stanovništva. Pri tome se u njemu integralno tretiraju priroda, kulturna baština i životna sredina područja kao najznačajniji fizički okviri naznačenog tretmana prirodne baštine.
Razvoj, uređenje i korišćenje područja koje je obuhvaćeno PPPPN NPK su uslovljeni kriterijumima, uslovima i režimima zaštite i kulturološkog korišćenja NPK, prvenstveno u granicama područja NPK, a zatim i u granicama zone njegove neposredne zaštite. Navedena uslovljenost zasniva se na održivom kapacitetu prostora NPK, u čijoj evaluaciji su se sintetizovale ekološke, kulturološke, socijalne i ekonomske komponente održivog razvoja čitavog planiranog područja. Ovaj koncept odnosi se na potrebu maksimalnog stepena korišćenja prostora na način koji neće znatnije ugroziti njegove prirodne i tradicionalno stvorene sredine, a uz optimalno očuvanje, unapređenje i revitalizaciju prirodnih i nepokretnih dobara, ali i lokalnog stanovništva, njegovog etno-identiteta, etno-tradicije i proizvodnje u kontekstu razvoja savremenog planinskog turizma i komplementarnih aktivnosti.
6) Prostorni plan područja posebne namene specijalnog rezervata prirode Uvac („Službeni glasnik RS”, broj 83/10)
Područje Prostornog plana posebne namene specijalnog rezervata prirode Uvac (u daljem tekstu: PPPPN SRP „Uvac”) nalazi se u krajnjem jugozapadnom delu Republike Srbije i jednim delom se graniči sa Crnom Gorom, a u obuhvatu Prostornog plana su delovi opštine Tutin (sedam KO) i Grada Novog Pazara (jedna KO), u Raškom upravnom okrugu.
Opšti ciljevi zaštite, uređenja i održivog razvoja područja PPPPN SRP „Uvac” jesu: zaštita i održivo korišćenje prirodnih i kulturnih dobara i strateških prirodnih resursa; očuvanje i zaštita životne sredine i predela; prostorna i funkcijska integracija područja sa regionalnim okruženjem, jačanjem privrednih, saobraćajnih i drugih veza; uravnoteženiji razvoj područja, usklađen sa režimima i merama zaštite prirodnih dobara i resursa, principima i kriterijumima zaštite životne sredine; zaštita egzistencijalnih interesa lokalnih zajednica, unapređenje kvaliteta življenja i privređivanja lokalnog stanovništva i to stimulisanjem postojećih i razvojem novih delatnosti, u prvom redu delatnosti vezane za turizam kao i komplementarne delatnosti – uključivanjem u aktivnosti i poslove na zaštiti prirode i životne sredine, obezbeđenjem kompenzacija za sprovođenje režima zaštite prirodnog nasleđa i resursne (vodne) rente; povećanje saobraćajne dostupnosti i otvorenosti područja, razvojem mreže državnih javnih puteva; razvoj mreže naselja, jačanjem funkcija i uređenjem opštinskih i mikrorazvojnih centara, očuvanjem i revitalizacijom seoskih naselja, unapređenjem kvaliteta mreže opštinskih puteva, vodoprivredne, energetske i telekomunikacione infrastrukture i mreže usluga i objekata javnih službi; stvaranje uslova za odmor i rekreaciju, kao i edukaciju urbanog stanovništva o prirodnim i kulturnim vrednostima područja; uspostavljanje efikasnog sistema upravljanja zaštitom i razvojem područja.
7) Prostorni plan područja posebne namene prostorne kulturno istorijske celine Stari Ras sa Sopoćanima („Službeni glasnik RS”, broj 47/12)
Prostorni plan područja posebne namene prostorne kulturno-istorijske celine Stari Ras sa Sopoćanima (u daljem tekstu: PPPPN SRS) obuhvata deo teritorije Grada Novog Pazara, i to cele katastarske opštine Postenje, Prćanova, Boturovina, Vidovo, Vojniće, Pobrđe, Ivanča, Šavci, Zabrđe, Lukocrevo, Varevo, Sebečevo, Slatina, Doljani i deo katastarske opštine Novi Pazar. Obuhvaćen je prostor, ukupne površine od 8.799 ha. Područje Starog Rasa sa Sopoćanima predstavlja u istorijskom, kulturnom i geografskom smislu jedinstvenu spomeničku celinu.
Područje PPPPN SRS izloženo je dinamičnim demografskim kretanjima i koncentraciji privrednih aktivnosti, širenju naselja (građevinskih područja) i bespravnoj izgradnji, zbog čega je bilo neophodno utvrditi prostorne odnose između aktivnosti i kulturno-istorijskih i drugih dobara, u cilju utvrđivanja dugoročne osnove za zaštitu, uređenje i održivi razvoj područja PPPPN SRS.
Opšti cilj izrade PPPPN SRS je upravljanje područjem Stari Ras sa Sopoćanima na način kojim se obezbeđuje zaštita, uređenje i održivi razvoj područja, a u cilju obezbeđenja integralnog pristupa zaštiti kulturnog predela, kulturnog nasleđa i razvoju lokalne i šire zajednice.
Posebne namene na području PPPPN SRS, koje su od značaja za utvrđivanje planskih rešenja, su nepokretna kulturna dobra od izuzetnog značaja, proglašena domaćom regulativom i upisana na Listu svetske kulturne i prirodne baštine UNESCO 1979. godine. Ona obuhvataju površinu od 1032,78 ha, odnosno skoro 12% ukupne površine Prostornog plana.
Na teritoriji ove Prostorne kulturno-istorijske celine nalaze se sledeća nepokretna kulturna dobra – spomenici kulture: utvrđenje Ras – Gradina, Petrova crkva, manastiri Đurđevi Stupovi i Sopoćani, kao i drugi objekti koji u istorijsko-geografskom, kulturnom, umetničkom i prostornom pogledu predstavljaju jedinstvenu i integralnu celinu.
8) Prostorni plan područja posebne namene sistema hidroelektrana na Ibru („Službeni glasnik RS”, broj 58/12)
Prostorni plan područja posebne namene sistema hidroelektrana na Ibru (u daljem tekstu: PPPPN SHI) obuhvata područje koje se nalazi na delovima teritorije Grada Kraljeva i opštine Raška. Ukupna površina područja PPPPN SHI iznosi oko 446 km2.
Na teritoriji Grada Kraljeva, PPPPN SHI obuhvaćene su cele katastarske opštine: Bare, Bogutovac, Bresnik, Brezna, Gokčanica, Zamčanje, Maglić, Mataruge, Polumir, Progorelica, Rudnjak, Ušće, i Cerje (ukupne površine 405,78 km2). U opštini Raška, u obuhvatu PPPPN SHI su cele katastarske opštine: Baljevac, Biljanovac i Piskanja (ukupne površine 40,39 km2).
Područje PPPPN SHI je pretežno poljoprivredno zemljište, šumovito sa bogatom florom i faunom. Sa stanovišta kulturno istorijskih spomenika ovo područje karakteriše bogato kulturno istorijsko nasleđe. Dolina Ibra je kičma srednjevekovne Srbije, tako da je duž obala Ibra raspoređen veliki broj manastira, gradova i objekata srednjevekovne Srbije. Duž cele deonice reke Ibar (Kraljevo –Raška) nisko u dolini postavljeni su železnička pruga Kraljevo – Kosovska Mitrovica i državni put M-22.
Dolina Ibra sa pritokama svojim regionalnim identitetom, kapacitetom i potencijalima, trebalo bi da postane jedan od najvažnijih koridora ekonomskog i socijalnog razvoja ovog dela Republike Srbije.
Osnovni cilj izrade PPPPN SHI jeste definisanje planskog osnova za organizaciju, korišćenje, uređenje i zaštitu prostora u delu doline (klisure) reke Ibar, koji treba da dovede do organizovanog aktiviranja hidropotencijala, izgradnje hidroelektrana i usmeravanja daljeg prostornog razvoja u okvirima održivosti.
Opšta koncepcija prostornog razvoja zasniva se na integralnom metodu planiranja područja posebne namene, na principima održivog razvoja. Korišćenje hidropotencijala kao dominantne posebne namene (energetika), omogućava definisanje integralnih planskih rešenja (saobraćaj, turizam, zaštita prirodnih i kulturnih dobara, razvoj sela, integrisanje i povećanje pristupačnosti nepristupačnih područja i slično).
Na području PPPPN SHI planirana je izgradnja sistema od deset hidroelektrana: HE Lakat, HE Maglič, HE Dobre Strane, HE Bela Glava, HE Gradina, HE Cerje, HE Glavica, HE Ušće, HE Gokčanica i HE Bojanići.
U okvirnom vremenskom horizontu od pet godina predviđa se izgradnja i puštanje u rad celokupnog planiranog sistema od deset hidroelektrana. PPPPN SHI određene su površine javne namene (brana, akumulacija, saobraćajnice i razvodna postrojenja 110 kV) i dat je spisak katastarskih parcela.
Radi stvaranja uslova za realizaciju hidroelektrana na reci Ibar planirano je redefinisanje saobraćajnog sistema i delimično izmeštanje trase državnog puta prvog reda M-22.
Izgradnja hidroelektrana i formiranje akumulacija u neposrednoj dolini Ibra otvaraju nove mogućnosti i predstavljaju novi potencijal za dalji razvoj turizma na planskom području.
Karta 3: Stečene planske obaveze
[pic]
Izvor: Republička agencija za prostorno planiranje
4. Skraćeni prikaz i ocena postojećeg stanja (potencijali, ograničenja, SWOT analiza)
4.1. Postojeće stanje
4.1.1. Prirodni uslovi i resursi
4.1.1.1. Geomorfološke odlike
Geografski gledano, plansko područje podeljeno je između dve velike regije Srbije – peripanonske središnje Srbije, kojoj pripadaju gradovi i opštine u sastavu brežuljkaste Šumadije, i dolinskih zaravni Zapadnog i Velikog Pomoravlja, i planinsko-kotlinske regije, sa brdsko-planinskim oblastima Starog Vlaha i Raške.
Plansko područje odlikuje složena morfologija terena sa brdsko-planinskim reljefom (Kopaonik, Rogozna, Golija, Jastrebac, Željin, Čemerno, Goč, Rudnik, Juhor, Beljanica, i drugo) i kompozitnim dolinama Velike, Zapadne i Južne Morave, Ibra, Rasine, Resave, Raške i njihovih pritoka. Tu se prožimaju obeležja centralne i južne peripanonske Srbije (Šumadija, Veliko i Zapadno Pomoravlje) i planinske Srbije (Starovlaško-raška visija, Kopaoničke planine, deo Karpatsko-balkanskih planina) sa brojnim predeonim celinama: Temnić, Levač, Gruža, Homolje, Lepenica, Jasenica, Župa, Pešter i drugim.
Posmatrajući od severa ka jugu, teren se postepeno smenjuje od niskih rečnih površi, preko nižih i srednjih planina do visokih planinskih prostora sa njihovim zaravnima. S obzirom na veličinu teritorije koju obuhvata, izražene su velike razlike determinisane prirodnim uslovima i nadmorskim visinama.
4.1.1.2. Geološke odlike
Prostor obuhvaćen Prostornim planom u geotektonskom smislu je smešten unutar dveju tektonostratigrafskih jedinica. Na istoku to je srpsko-makednoska masa, a na zapadu kompozitni teran vardarske zone. Granica se proteže linijom Kragujevac – Trstenik – Kuršumlija i uglavnom je prekrivena mlađim sedimentima. Litološka građa i složeni procesi u geološkoj prošlosti pogodovali su stvaranju uslova za nastanak raznovrsnih tipova ležišta mineralnih sirovina.
Metalične mineralne sirovine
Od metaličnih sirovina prisutne su pojave i ležišta gvožđa, bakra, olova i cinka, zatim hroma, volframa, molibdena i kalaja. Od ležišta gvožđa najinteresantnije je trenutno skarnovsko ležište Suva Ruda u okviru Kopaoničkog granitoida. Ostale pojave, kao što su „oolitske rude Šumadije”, na potezu od Beograda do Gledićkih planina i Lipovac kod Aranđelovca, nikad nisu potpuno valorizovane, a zatvoreno ležište Suvo Rudište kod Pančićevog vrha na Kopaoniku, bi se, uz odgovarajuće dodatne radove na povećanju bezbednosti posetilaca, moglo uključiti u turističku ponudu. Ležišta olova i cinka se pojavljuju na Kotleniku i Željinu, ali su najinteresantnija ona u okolini Raške – Sastavci i Kiževak. Buduća istraživanja bi trebalo prvenstveno ovde da budu usmerena. U Kremićkoj reci, severoistočno od Raške, postoji nekoliko zona kontaktnometasomatske mineralizacije bakra i gvožđa. Ovde se kao prateće komponente javljaju zlato, volfram i arsen. Zone sa grajzenskim mineralizacijama javljaju se na potezu Bukulja – Vagan, kod Aranđelovca i na nekoliko lokalnosti u izvorišnom delu Brzećke reke, na istočnim padinama Kopaonika, od kojih su najizraženije Gvozdac i Srebrnac. Deo minerala iz primarnih ležišta koncentrisan je i u nanosima površinskih tokova. Na delovima terena izgrađenim od ultrabazičnih magmatita i serpentinita zapažaju se pojave hromita. Ležišta u peridotitskom masivu Troglava, južno od Kraljeva (Malinjak i Vidakov Prevoj), ranije su i eksploatisana.
Nemetalične mineralne sirovine
Među najznačajnijim nemetaličnim sirovinama su cementni laporci. Eksploatišu se u okolini Novog Popovca i koriste se u industriji cementa. To su ležišta Trešnja i Čokoće, sa overenim rezervama i za buduće proširenje eksploatacionih polja. Najznačajnija ležišta glina nalaze se na severnim padinama planine Bukulje kod Aranđelovca. To su kvalitetne kaolinske gline kod Vrbice, zatim keramičke i vatrostalne gline u okolini Darosave i Bukovika. Ove sirovine imale su veliki značaj za razvoj industrije elektroporcelana i šamota u Aranđelovcu. I na nekim drugim lokalnostima na području Prostornog plana lokalno se eksploatišu gline kao sirovina za opekarsku industriju. Na ovom prostoru nalaze se dva najznačajnija azbestna ležišta u Srbiji. To su Stragari kod Kragujevca i Korlaće kod Raške. Za peridotitske masive vezana su često orudnjenja magnezita. Jugozapadno od Kraljeva to su ležišta i pojave u rejonu Troglava i Bogutovca, kao i na Stolovima, a zapadno od Raške prema Trnavi najinteresantnije je ležište Stolac. U Lipnici kod Gruže nalazi se jedino respektabilno ležište gipsa i anhidrita u Srbiji. Ležište je dovoljnog kapaciteta da podmiri domaće potrebe, ali je potražnja mala (samo u industriji cementa), tako da se proizvodnja odvija sa pauzama. Na severoistočnim padinama Kopaonika postoji nekoliko lokalnosti na kojima se pojavljuju zeoliti i zeolitisani tufovi. Najveći značaj u današnje vreme ima ležište Igroš u kome se i odvija eksploatacija tufova sa klinoptilolitom. U Jarandolskom basenu, u okolini Baljevca na Ibru, na lokalitetima Pobrđski potok i Piskanja konstatovani su borni minerali. Interesantne koncentracije volastonita postoje u skarnovima na Jarmu, a granata na Gobelji. Oba ležišta se nalaze na prostoru NPK, tako da njihova eksploatacija nije izvesna.
Ležišta energetskih sirovina
Na terenima obuhvaćenim Prostornim planom postoje značajna ležišta kvalitetnih ugljeva, od kojih su neka u eksploataciji. Ističu se Senjsko-Resavski rudnici, sa aktivnim ležištima mrkih ugljeva „Rembas” i „Strmosten”, kao i ležišta kamenih ugljeva Ibarskog basena u okolini Baljevca na Ibru. Najdetaljnije ispitane pojave uranske mineralizacije su one na Bukulji kod Aranđelovca. Koncentracije pehblende i autunita u pegmatitima su naročito povećane na lokalitetima Paun Stena i Cigankulja – Podgroblje. Manje pojave urana pojavljuju se i u stenama vulkanskog kompleksa u okolini sela Borač.
4.1.1.3. Seizmičke odlike
Prema Seizmološkoj karti Srbije, publikovanoj 1987. godine, koja izražava maksimalni očekivani intenzitet zemljotresa (po modifikovanoj MCS-64 skali) za povratni period od 100 godina, sa verovatnoćom događanja od 63%, seizmičkim hazardom najviše je ugrožen zapadni, centralno-istočni i južni deo Prostornog plana. Od ukupne površine koju obuhvata Prostorni plan, maksimalnom očekivanom jačinom zemljotresa VII-VIII MCS povredivo je 57,05% teritorije (6.601,87 km2), intenzitetom VIII-IX MCS 39,87% (4.613,69 km2), dok je intenzitetom IX-X MCS povredivo 3,09 % (357,13 km2) teritorije. Ako se analiza izvrši za svaki okrug, maksimalnom očekivanom jačinom zemljotresa IX-X MCS ugroženi su Pomoravski i Rasinski upravni okrug. U Pomoravskom upravnom okrugu, 7,06% teritorije od ukupne ugrožene površine je sa naznačenim intenzitetom, dok kod Rasinskog upravnog okruga ona zahvata 6,5%. U Rasinskom i Raškom upravnom okrugu, najveći deo teritorije povrediv je maksimalnom očekivanom jačinom zemljotresa VII-VIII MCS, dok je kod Šumadijskog i Pomoravskog upravnog okruga najveći deo teritorije povrediv maksimalnom očekivanom jačinom zemljotresa VIII-IX MCS.
4.1.1.4. Hidrološke odlike
Teritorija obuhvaćena Prostornim planom gotovo u potpunosti pripada slivu Velike Morave. Izuzetak je krajnji severozapadni deo, u nadležnosti opštine Aranđelovac, koji je deo sliva reke Kolubare. Njemu pripadaju izvorišni delovi Turije, Peštana i Kačera. Kako po površini, tako i po vodnosti, ovom kolubarskom učešću najviše odgovara zastupljenost Južne Morave. Ona se svodi na izvorišni deo Toplice, sliv Ribarske reke koja drenira severne padine Jastrepca, kao i neposredni deo Južne Morave u Stalaćkoj klisuri.
Posmatrano uopšteno, postoje tri tipa reka koje se izdvajaju po ovoj osobini. Prve su one koje najmanju pouzdanost oticaja imaju u avgustu, druge u oktobru, a treće u januaru. Prvoj grupi, čiji je predstavnik Lepenica, pripadaju još i sve desne pritoke Velike Morave (Crnica, Ravanica i Resava). Odlikuju se izrazito visokom promenljivošću proticaja u avgustu (svuda je Cv preko 1,7), dok su najstabilniji proticaji u januaru, septembru, zatim u julu i martu. Drugoj i ujedno najvećoj grupi reka, koeficijent varijacije je izrazit u oktobru i varira od 0,9 do 1,4. Osim Velike Morave tu pripadaju i Ibar (svi profili), Raška, Ribnica, Zapadna Morava (Trstenik, Jasika), Rasina, ali i šumadijske reke, Lugomir i Belica. Među njima ima razlike, ali ono što je zajedničko, osim pomenutog oktobra, je to što su im najstabilniji oticaji u martu (u vreme najviših voda, to jest otapanja snega), zatim zimi, generalno kao i u julu pri malim vodama. Poslednjoj grupi reka pripadaju pritoke Ibra nizvodno od Raške. Odlikuju se najmanjom varijabilnošću tokom godine (nijedan mesec nema Cv preko 1), pri čemu je najnestabilniji januar, pa zatim avgust. Većom pouzdanošću odlikuju se prolećni meseci, naročito mart, a za njim i jun. Prosečna varijabilnost od 0,6 znak je stabilnosti faktora koji regulišu oticanje voda.
4.1.1.5. Hidrogeološke odlike
Podzemne vode (za vodosnabdevanje)
Hidrogeološka karta ukazuje na to da su vodonosnici sa intergranularnim tipom poroznosti formirani u okviru aluvijalnih naslaga Velike i Zapadne Morave, kao i nekih manjih vodotoka. Generalno, ovo su najperspektivnije zone za zahvatanje voda ali i najrizičnije po pitanju zaštite. U kvantitativnom smislu ovo je manje značajna sredina zbog manje specifične izdašnosti, ali je sa aspekta zaštite od zagađivanja i stalnosti kapaciteta vodozahvatnih objekata daleko povoljnija. Pukotinski tip poroznosti je takođe zastupljen, u okviru kompleksa magmatskih i metamorfnih stena. U okviru njega se formiraju uglavnom slabije vodonosne sredine dovoljne prevashodno za lokalno i individualno vodosnabdevanje. Karstno-pukotinski tip poroznosti je veoma bitan i na zahvatanju voda iz njega se bazira vodosnabdevanje velikog broja naselja i pojedinačnih potrošača. Vode su po pravilu dobrog kvaliteta ali su veoma podložne kontaminaciji sa površine terena. Delovi terena koji se mogu smatrati manje značajnim i dalje sadrže određene količine voda, ali su vodozahvatni objekti uglavnom dovoljni samo za individualno vodosnabdevanje.
Zbijeni tip izdani (intergranularni tip poroznosti)
Aluvijalne naslage
Za ovu sredinu su vezana izvorišta Kragujevca (Brzan), sa Quk 480 l/s, Trstenika (Prnjavor) sa Quk – 55 l/s, Svilajnca (Despotovačka banja) sa Quk – 120 l/s, kao i nekih drugih naselja.
Neogene naslage
Relativno male količine voda koje se mogu dobiti pojedinačnim vodozahvatnim objektima usmeravaju individualne korisnike pre nego vodovode ka njihovoj eksploataciji. Ipak, treba izdvojiti Jagodinu (Ribare) sa Quk – 250 l/s i Rekovac (Donje Polje) sa Quk 25 l/s, kao primere uspešnog zahvatanja voda iz ovih sredina.
Karstno-pukotinski tip izdani (karstno-pukotinska poroznost).
I pored toga što su ove sredine, kao i vodonosnici formirani u okviru njih, podložni zagađivanju i veoma brzom transportu zagađivača, za njih je vezano vodosnabdevanje većeg broja korisnika. Treba izdvojiti Ćupriju (Nemanja i Sveta Petka) sa Quk – 460 l/s, Despotovac (Toplik) sa Quk – 50 l/s i Novi Pazar (vrelo Raške) sa Quk – 500 l/s. Pored navedenih i brojni individualni potrošači koriste vode manjih karstnih vrela i izvora za zadovoljavanje svojih potreba. U vezi sa ovom sredinom, svakako da treba apostrofirati značajan broj speleoloških objekata koji su direktno ili indirektno u vezi sa podzemnim vodama.
Pukotinski tip izdani (pukotinska poroznost).
Pukotinski tip izdani je formiran na relativno velikom delu prostora obuhvaćenog Prostornim planom. To su delovi terena izgrađeni od izlivnih magmatskih stena, piroklastita, serpentinita, kristalastih škriljaca i fliša. U hidrogeološkom smislu, ova sredina je relativno skromna i omogućava individualno vodosnabdevanje manjih korisnika. Ipak, povoljna je činjenica da su vode formirane u njima dobro zaštićene od kontaminacije sa površine, a režim isticanja pojava je manje više ujednačen.
Termalne, mineralne i vode za flaširanje.
Zbog specifičnog geološkog sastava Šumadija predstavlja „najbezvodniji” prostor Srbije, ali se u njoj nalaze najpoznatije punionice ugljokiselih mineralnih voda („Knjaz Miloš”, „Voda Vrnjci”, „Mivela” i drugo), kao i najposećenije banje u Srbiji. Manje poznat i manje atraktivan region čini zapadni obod karpatobalkanida sa značajnim rezervama podzemnih voda iz krečnjaka koje svojim kvalitetom mogu naći široku primenu u uzgoju riba, kao i za rekreativne svrhe. Ove vode su sa povišenom temperaturom, relativno niskim sadržajem rastvorenih mineralnih materija, povoljnim uslovima zaštite i postojećom infrastrukturom. Ugljokisele mineralne i termalne vode vezane su za oreol metamorfnih stena oko granitoidnih intruzija Bukulje, Kopaonika i Jastrepca, a termalne malomineralne vode za dacito-andezitske intruzije karpatobalkanida gde su glavni kolektori krečnjaci.
4.1.1.6. Klimatske odlike
Raški, Moravički, Šumadijski i Rasinski upravni okrug se nalaze u pojasu umereno kontinentalne klime sa manje ili više izraženim lokalnim karakteristikama. Srednja godišnja temperatura Kruševačkog kraja iznosila je 10,8°C, a u Kragujevcu 11°C. Najhladniji mesec je januar (Kragujevac –0,1°C, Kruševac –0,8°C), a najtopliji jul (Kragujevac 20,6°C, Kruševac 20,7°C). Najviše srednje mesečne temperature u ovom periodu na obe stanice zabeležene su jula 1987. godine (Kragujevac 23,6°C, Kruševac 23,3°C), a najniže januara 1963. godine (Kragujevac –5,8°C, Kruševac – 6,1°C).
Tabela 8. Srednja mesečna i godišnja temperatura vazduha (°C), 1960–1990.
I 1981. god. 1991. god. 2002. god. 1991.(po met. 2002.) 2002. (po met. 2002.) 2011. god. indeks br. st.(po met. 2002.) indeks br. st.(po met. 2002.) Područje Prostornog Plana 1.135.927 1.159.750 1.158.741 1.110.344 1.076.884 1.044.304 97,0 97,0 gradska ostala 470.776 532.159 554.876 519.285 528.113 531.858 101,7 100,7 665.151 627.591 603.865 591.059 548.771 512.446 92,8 93,4 Šumadijski upr. okrug 301.354 312.260 310.221 303.484 298.778 290.900 98,4 97,4 gradskaostala 172.259 195.077 200.514 190.798 194.138 194.075 101,7 100,0 129.095 117.183 109.707 112.686 104.640 96.825 92,8 92,5 Opština Aranđelovac 46.803 47.618 50.075 46.442 48.129 46.079 103,6 95,7 gradskaostala 21.379 23.750 25.199 23.153 24.309 24.580 105,0 101,1 25.424 23.868 24.876 23.289 23.820 21.499 102,3 90,2 Opština Batočina 13.452 13.459 13.223 12.641 12.220 11.759 96,7 96,2 gradskaostala 4.825 5.584 5.918 5.386 5.574 5.836 103,5 104,7 8.627 7.875 7.305 7.255 6.646 5.923 91,6 89,1 Opština Knić 20.965 18.724 16.449 18.186 16148 14.205 88,8 88,0 gradskaostala 2.414 2.462 2.312 2.399 2.294 2.166 95,6 94,4 18.551 16.262 14.137 15.787 13.854 12.039 87,7 86,9 Grad Kragujevac 164.823 180.084 180.796 176.743 175802 177.468 99,5 101,0 gradskaostala 129.017 147.305 150.339 144.876 146.373 147.281 101,0 100,6 35.806 32.779 30.457 31.867 29.429 30.187 92,3 102,6 Opština Lapovo 9.631 9.480 9.111 8.606 8228 7.707 95,6 93,7 gradskaostala 8.837 8.655 8.259 7.840 7.422 7.044 94,7 95,0 794 825 852 766 806 663 105,2 82,2 Opština Rača 16.262 15.216 14.019 14.384 12.959 11.475 90,1 88,5 gradskaostala 2.305 2.729 2.941 2.638 2.744 2.595 104,0 94,6 13.957 12.487 11.078 11.746 10.215 8.880 87,0 87,0 Opština Topola 29.418 27.579 26.548 26.482 25292 22.207 95,5 87,8 gradskaostala 3.482 4.592 5.546 4.506 5.422 4.573 120,3 84,3 25.936 22.987 21.002 21.976 19.870 17.634 90,4 88,7 Pomoravski upr. okrug 270.474 264.108 259.439 240715 227435 212.839 94,5 93,6 gradskaostala 97.514 102.895 105.216 98.958 99.519 96.977 100,6 97,4 172.960 161.213 154.223 141.757 127.916 115.862 90,2 90,6 Despotovac 35.690 33.869 32.855 28.357 25611 22.995 90,3 90,0 gradskaostala 5.984 6.863 7.489 6.427 6.728 6.214 113,4 92,4 29.706 27.006 25.366 21.930 18883 16.781 86,1 88,9 Grad Jagodina 76.460 77.226 76.221 73.796 70894 71.195 96,1 100,4 gradskaostala 35.488 37.560 36.752 36.743 35.589 36.092 96,9 101,4 40.972 39.666 39.469 37.053 35.305 35.103 95,3 99,4 Opština Paraćin 64.718 64.119 63.820 60.501 58301 54.267 96,4 93,1 gradskaostala 24.407 25.567 26.476 24.710 25.292 24.573 102,4 97,2 40.311 38.552 37.344 35.791 33.009 29.694 92,2 90,0 Opština Rekovac 19.877 17.011 14.764 16.015 13551 10.971 84,6 81,0 gradskaostala 1.751 1.916 2.020 1.886 1.930 1.587 102,3 82,2 18.126 15.095 12.744 14.129 11.621 9.384 82,2 80,7 Opština Svilajnac 34.888 33.136 33.097 26.738 25511 23.391 95,4 91,7 gradskaostala 9.340 9.622 10.497 8.568 9.395 9.131 109,7 97,2 25.548 23.514 22.600 18.170 16.116 14.260 88,7 88,5 Opština Ćuprija 38.841 38.747 38.682 35.308 33567 30.020 95,1 89,4 gradskaostala 20.547 21.367 21.982 20.624 20.585 19.380 99,8 94,1 18.294 17.380 16.700 14.684 12.982 10.640 88,4 82,0 Raškiupr. okrug 282.644 300.274 314.167 293311 291230 300.102 99,3 103,0 gradskaostala 118.653 138.322 152.850 135.268 141.508 150.199 104,6 106,1 163.991 161.952 161.317 158.043 149.722 149.903 94,7 100,1 Opština Vrnjačka Banja 24.768 25.875 27.592 25.275 26492 27.332 104,8 103,2 gradskaostala 9.699 9.812 10.273 9.568 9.877 10.004 103,2 101,3 15.069 16.063 17.319 15.707 16.615 17.328 105,8 104,3 Grad Kraljevo 121.622 125.772 126.364 122.987 121707 124.554 99,0 102,3 gradskaostala 54.617 60.188 62.233 59.032 60.143 63.030 101,9 104,8 67.005 65.584 64.131 63.955 61.564 61.524 96,3 100,0 Grad Novi Pazar 74.000 85.249 96.260 82.767 85996 92.766 103,9 107,9 gradskaostala 41.099 51.749 61.179 50.362 54.604 60.638 108,4 111,0 32.901 33.500 35.081 32.405 31.392 32.128 96,9 102,3 Opština Raška 29.475 28.747 27.791 28.294 26981 24.680 95,4 91,5 gradskaostala 7.005 7.733 8.112 7.597 7.773 6.574 102,3 84,5 22.470 21.014 19.679 20.697 19.208 18.106 92,8 94,3 Opština Tutin 32.779 34.631 36.160 33.988 30054 30.770 88,4 102,4 gradskaostala 6.233 8.840 11.053 8.709 9.111 9.953 104,6 109,2 26.546 25.791 25.107 25.279 20.943 20.817 82,8 99,4 Rasinski upr. okrug 281.455 283.108 274.914 272834 259441 240.463 95,1 92,7 gradskaostala 82.350 95.865 96.296 94.261 92.948 90.607 98,6 97,5 199.105 187.243 178.618 178.573 166.493 149.856 93,2 90,0 Opština Aleksandrovac 33.887 33.215 31.338 31.906 29389 26.534 92,1 90,3 gradskaostala 5.177 6.354 7.014 6.106 6.476 6.265 106,1 96,7 28.710 26.861 24.324 25.800 22913 20.269 88,8 88,5 Opština Brus 22.679 21.331 19.610 20.758 18764 16.293 90,4 86,8 gradskaostala 3.406 4.558 4.755 4.521 4.653 4.572 102,9 98,2 19.273 16.773 14.855 16.237 14.111 11.721 86,9 83,1 Opština Varvarin 25.779 23.821 23.326 21.917 20122 17.772 91,8 88,3 gradska ostala 1.937 2.306 2.408 2.253 2.198 2.133 97,6 97,0 23.842 21.515 20.918 19.664 17.924 15.639 91,1 87,2 Grad Kruševac 132.972 138.111 137.534 133.911 131368 127.429 98,1 97,0 gradskaostala 53.071 58.808 59.036 57.971 57.347 57.627 98,9 100,5 79.901 79.303 78.498 75.940 74.021 69.802 97,5 94,3 Opština Trstenik 53.570 54.873 51.925 52.796 49.043 42.989 92,9 87,6 gradskaostala 13.239 18.441 17.763 18.094 17.180 15.329 94,9 89,2 40.331 36.432 34.162 34.702 31.863 27.660 91,8 86,8 Opština Ćićevac 12.568 11.757 11.181 11.546 10755 9.446 93,1 87,8 gradskaostala 5.520 5.398 5.320 5.316 5.094 4.681 95,8 91,9 7.048 6.359 5.861 6.230 5.661 4.765 90,9 84,2
Karta 4. Karta područja Prostornog plana prema odnosu gradskog i ostalog stanovništva – popis 2011. godine
[pic]
Izvor: Popis 2011. – Prvi rezultati, Republički zavod za statistiku
U periodu 1948-2011. godina, ukupan broj stanovnika na području Prostornog plana se povećao za 191.075 stanovnika, to jest za 22,4%. U istom periodu, najveći prirast broja stanovnika zabeležio je Raški upravni okrug (68,8%), pa Šumadijski (43,3%) i Rasinski (22,1%), a najmanje Pomoravski upravni okrug (15,1%). Prema prvim rezultatima Popisa 2011. godine, depopulacija se nastavlja, broj stanovnika na području Prostornog plana smanjen je za 33.460 stanovnika, to jest za 3% (sa 1.076.884 na 1.044.304 stanovnika). Najveći pad broja stanovnika zabeležen je u Rasinskom upravnom okrugu (za 7,3%), to jest sa 259.441 na 240.463 stanovnika, što dokazuje da je proces depopulacije prisutan u svim opštinama Rasinskog upravnog okruga. U Pomoravskom upravnom okrugu pad broja stanovnika je nešto malo manji nego u Rasinskom (6,4%), to jest sa 227.435 stanovnika na 212.839 stanovnika. Proces depopulacije je prisutan u svim opštinama okruga sem u Gradu Jagodini.
Šumadijski upravni okrug takođe beleži pad stanovnika u poslednjem međupopisnom periodu (za 2,6%), sa 298.778 stanovnika na 290.900, pri čemu samo Grad Kragujevac ima porast broja stanovnika za 1% dok je u ostalim opštinama prisutna depopulacija. Raški upravni okrug jedini beleži porast broja stanovnika (za 3%), sa 291.230 na 300.102 stanovnika. Porast broja stanovnika registrovan je u Kraljevu, Vrnjačkoj Banji, Novom Pazaru i Tutinu. Pored stalnog stanovništva, 64.769 stanovnika sa područja Prostornog plana radi ili boravi u inostranstvu duže od godinu dana.
Starosna struktura stanovništva na planskom području na nivou je republičkog proseka (40,2 godine). Povoljniju starosnu strukturu, pozitivan indeks starosti i druge pokazatelje imaju gradski centar, ali i seoska naselja sa bošnjačkim stanovništvom na teritoriji opštine Tutin, gde je prosečna starost 30,5 godina, dok je u Gradu Novom Pazaru 32,6 godina.
4.1.2.2. Mreža naselja i funkcionalna urbana područja
Prostorna udaljenost, prirodne predispozicije, nedovoljna saobraćajna povezanost, naročito u južnom delu područja Prostornog plana, uticaj jakih centara van njegovog obuhvata, određuju sistem naselja centralne i jugozapadne Srbije i njihovu funkcionalnu hijerarhiju.
Šire posmatrano u centralnoj Srbiji najveći gradovi su smešteni na zapadnomoravskoj i velikomoravskoj osovini razvoja. Kruševac, Kraljevo i Čačak, odnosno Smederevo i Kragujevac (preko 100.000 stanovnika). Trograđe Jagodina, Paraćin, Ćuprija (pojedinačno manje, a ukupno više od 100.000 stanovnika), kao i opština Aleksinac i Grad Novi Pazar grupišu više od 50.000 stanovnika. Iako izrazit privredni i industrijski centar, Kragujevac funkcionalno ne integriše veliki broj opština u svom okruženju. Najintenzivnije veze Kragujevca su u pravcu juga ka opštini Knić, a nešto slabije sa područja opštine Batočina. Izuzev opštine Rača, sve ostale susedne, kao i one dalje opštine su zanemarljivo slabo u zoni uticaja centralnog grada. Funkcionalno urbano područje (FUP) Kragujevca je stoga danas svedeno na teritoriju grada i naselja iz četiri opštine. Funkcionalnu nezavisnost u odnosu na drugi grad na zapadnomoravskoj osovini razvoja pokazuju i opštine u okruženju Kraljeva. Osim Vrnjačke Banje, sve ostale opštine u okruženju ovog centra su daleko van jačeg uticaja Kraljeva. Kruševcu je jedino pripadajući Ćićevac. Regionalni/okružni centar Jagodina, nema intenzivne funkcionalne veze sa ostale dve opštine iz trograđa (Ćuprija i Paraćin) ali ih bliska udaljenost drži u smeru potencijalne konurbacije koja se danas još uvek ne nazire. Severni deo moravske razvojne osovine funkcionalno integriše zone gravitacije gradova Smederevo, Požarevac, Jagodina ka Nišu, sa jakim uticajem Grada Kragujevca kao centra južne Šumadije. Kragujevac (sa FUP-om od 217.000 stanovnika i površinom od 1.603 km2 koju čini Grad sa opštinama Knić, Batočina i Rača) čini jedinstveno područje koje je povezano i sa zapadnomoravskim pravcem intenzivnog razvoja na kome su smeštena četiri FUP nacionalnog značaja. Među njima je populaciono najveći FUP Kruševca (171.512 stanovnika), a prostorno najobuhvatniji FUP Kraljeva (1.752 km2). U Gradu Kraljevu se spajaju zapadnomoravska i ibarska razvojna osovina Srbije. Suprotno tome saobraćajna opremljenost ne prati prostorno funkcionalni značaj ove osovine, i može se reći da je bez adekvatne propulzivnosti (nekvalitetne drumske saobraćajnice, neelektrifikovana železnica i slično). FUP Novog Pazara je nacionalnog značaja u ibarsko-jugozapadnoj Srbiji (FUP – 143.000 stanovnika i površina FUP-a od 2.168 km2 – 2,8% površine Republike Srbije). Integriše opštinu Raška, i u manjem intenzitetu opštinu Tutin. Nepristupačan teren razlog je slabih veza ka Sjenici, Ivanjici i Priboju. Stoga je ovo područje (Nova Varoš, Ivanjica, Priboj, Prijepolje i Sjenica) geografski barijerno odvojeno od potencijalnih FUP-ova. Tradicionalno su naselja opštine Prijepolje i Priboj imali intenzivniju vezu sa crnogorskim opštinama preko granice, dok su ona iz opštine Sjenica, demografski ispražnjena i industrijski depresivna.
Posmatrano u okviru planskog područja, današnja hijerarhija funkcionalno urbanih područja prepoznaje jedan FUP Međunarodnog značaja – Kragujevac i četiri FUP-a nacionalnog značaja (do 250.000 stanovnika), i to FUP-ove Grada Kruševca, Grada Kraljeva, Grada Novog Pazara i Grada Jagodine. Svi ostali opštinski centri su manje uticajne moći i uglavnom opslužuju funkcijama naselja u okviru svoje administrativne teritorije. FUP-ovi planskog područja su deo klastera ostalih FUP-ova u Srbiji i nalaze se na razvojnim osovinama različitog ranga koje čine gradovi na njima. Posebno izražene veze (preplitanje uticaja) prisutne su između MEGA Beograda i FUP Kragujevca (Aranđelovac, Topola), na zapadnomoravskoj osovini FUP Kraljeva i FUP Čačka, dok je Grad/FUP Novog Pazara deo i policentričnog razvojnog regiona jugozapadne Srbije i tačka povezivanja sa centralnim delovima Republike Srbije.
Veliki broj naselja na planskom području (1.020) i njihova struktura i kategorizacija ukazuje na izrazito ruralni ili slabo urbanizovani karakter područja. Samo je 25 gradskih naselja i 1.002 naselja ispod 5.000 stanovnika. Najveći broj gradskih naselja (16) se nalazi u rangu naselja između 1.000 i 10.000 stanovnika. Ona su nastala migriranjem okolnog ruralnog stanovništva ka centralnim naseljima opština koja su u drugoj polovini 20. veka dobijali proizvodni karakter i doživljavala urbanu transformaciju. Tako je izvršena tranzicija stanovništva iz čisto poljoprivrednih u nepoljoprivredne i značajno povećan udeo gradskog stanovništva (više od 24% u kategoriji naselja do 5.000 stanovnika). Preseljenje se nije uvek dešavalo na relaciji selo – centar opštine – regionalni centar –nacionalni centar, već je u mnogim slučajevima ova korelacija bila na liniji selo – regionalni centar, ili selo – nacionalni centar (pa i odlazak u inostranstvo). Sve ovo je dovelo do negativne demografske slike u ruralnim prostorima.
Jači urbani centri (osam) između 10.000–100.000 stanovnika imali su eksplozivan rast (i funkcionalni i morfološki), pripajajući određena naselja svom području. Privredno-uslužne delatnosti su u njima na značajno višem nivou, centri su rada i nosioci razvoja planskog područja. U administrativnom smislu to su centri okruga (osim Aranđelovca i Trstenika, te Ćuprije i Paraćina u sistemu trograđa sa Jagodinom) i složeniji urbani sistemi. Centar planskog područja i istovremeno urbani centar nacionalnog značaja je Grad Kragujevac. Njegova složena urbano-funkcionalna struktura posledica je (ili ima za posledicu) relativno velikog broja stanovnika (Grad Kragujevac oko 175.800 stanovnika i gradsko naselje Kragujevac 146.000 stanovnika), visokog stepena urbanosti i velikog učešća gradskog stanovništva u ukupnom stanovništvu (u centralnom naselju), zatim zaposlenosti radne snage u nepoljoprivrednim delatnostima, diversifikovanim funkcijama (od ekonomskih do zdravstveno-obrazovnih, socijalnih i drugih), kao i stabilne dnevne migracije radne snage. Urbani sistem Grada Kragujevca nije policentričan, odnosno gradsko naselje Kragujevac dominira čitavom svojom teritorijom. Sistem naselja (57) organizovan je oko jednog centra, jednog subcentra drastično manjeg kapaciteta (Stragari), pet centara zajednice naselja i 11 seoskih centara.
Broj naselja u različitim lokalnim sredinama se značajno razlikuje. Morfološki slični, Šumadijski i Pomoravski upravni okrug imaju manji broj naselja (od dva u Lapovu – Lapovo i Lapovo selo, do Jagodine sa 53 naselja). Prosečna veličina je od oko 400 stanovnika u ruralnim opštinama (Rekovac i Knić) do 2.500–3.000 stanovnika u urbanim gradovima/opštinama (Aranđelovac i Kragujevac). Najčešće su ona između 700 i 1.500 stanovnika. Veća sela se nalaze blizu opštinskih centara. U nekim slučajevima to su suburbije (Jagodina), koje su danas fizički spojene sa gradskim naseljem kome gravitiraju i postaju mesta stanovanja, a takođe su i generatori dnevnih migratornih kretanja. Sa druge strane Rasinski, a naročito Raški upravni okrug karakterišu gradovi i opštine sa izuzetno velikim brojem naselja i prosečnim brojem stanovnika u njima, koji je neuporedivo manji sa okruzima na severnoj strani planskog područja, pa tako nekoliko opština ima prosečno od 320 do 600 stanovnika, dok su prosečno najveća naselja u Kraljevu (1.300 stanovnika) i Vrnjačkoj Banji (1.900 stanovnika). U Gradu Novom Pazaru ima 99 naselja. Od toga, 66 je imalo ispod 250 stanovnika, od kojih je u čak deset naselja živelo manje od 20 stanovnika. U periodu između dve popisne godine nastalo je nekoliko novih naselja, dok je prosečan broj u njima nastavio negativnu tendenciju smanjenja. Realno je da će se trend usitnjavanja naselja, kao i njihovog kontinuiranog pražnjenja u mnogim sredinama nastaviti i u narednom periodu, naročito ako se imaju u vidu dosadašnji trendovi u prirodnom kretanju i starosnoj strukturi ruralne populacije, kao i to da će se intenzivirati pojava spontano raseljenih naselja (PPRS). Karakter naselja unutar planskog područja je pretežno ruralni, sa nekoliko naselja sa specifičnim funkcijama, i više turističkih i banjskih naselja sa izraženim uslužno-zdravstvenim sadržajima.
Tabela 12. Kategorizacija naselja prema demografskoj veličini, Popis 2002. godine
demografskaveličina br.naselja br. gradskihnaselja br.stanovnika % gradskog stanovništva 0–500 615 0 140.431 13,0 501–1.000 238 0 170.014 15,8 1.001–5.000 149 8 262.759 24,4 5.001–10.000 9 8 64.990 6,0 10.001–50.000 5 5 122.955 11,4 50.001–100.000 3 3 169.362 15,7 > 100.000 1 1 146.373 13,6 ukupno 1.020 25 1.076.884 100,0
Stepen urbanizacije 2002. godine nešto je niži (49,3%) u odnosu na republički prosek (56,4%). Međutim, u poslednjem međupopisnom periodu (1991–2002. godine), stepen urbanizacije na području Prostornog plana beleži rast (2,3%), u odnosu na Republiku Srbiju (1,8%). U ovom periodu je na planskom području počela brojčano da preovlađuje gradska populacija (porast stepena urbanizacije sa 47% na 49,3%), što je uzrokovano većim opadanjem seoskog u odnosu na gradsko stanovništvo. Na osnovu podataka Popisa 2002. godine, od ukupno 24 opštine na području Prostornog plana, sedam imaju većinski udeo gradskog stanovništva: Grad Jagodina (50,2%), Aranđelovac (50,5%), Grad Kraljevo (51,7%), Ćuprija (61,3%), Grad Novi Pazar (63,5%), Grad Kragujevac (83,3%), a najviše u Lapovu (90,2%).
Paralelno posmatrajući kretanje stanovništva u seoskim naseljima na području Prostornog plana, u samo dve opštine (Vrnjačkoj Banji i u Aranđelovcu) beleži se rast seoskog stanovništva.
Na planskom području izdvojeno je 186 seoskih naselja, koja po svojim demografskim, funkcionalnim, položajno-topografskim, istorijskim i kulturnim karakteristikama mogu da predstavljaju generatore razvoja, kako sopstvene teritorije, tako i primarnih sela koja im gravitiraju, a po okruzima stanje je sledeće:
Šumadijski upravni okrug – 44 sela (od ukupno 167 sela);
Pomoravski upravni okrug – 46 sela (od ukupno 184 sela);
Raški upravni okrug – 38 sela (od ukupno 350 sela);
Rasinski upravni okrug – 58 sela (od ukupno 90 sela).
Osnovne morfološke karakteristike pokazuju da su naselja istorijski formirala građevinsku zonu, duž saobraćajnica, u dolinama reka, padinama i kotlinama i da je mali broj naselja razbijenog tipa, osim na teritoriji Raškog upravnog okruga. Osnovni problem je loša demografska struktura i slaba ekonomska baza autohtonog stanovništva, iako ima veći broj seoskih naselja sa preko 1.000 stanovnika i sve češća je pojava intenzivne poljoprivredne proizvodnje i stočarstva.
Tabela 13. Tipično seoska naselja po gradovima, opštinama i upravnim okruzima
Šumadijski upravni okrug (šest opština i jedan grad) Opština/grad Opštinski centar Regionalni centar Broj naselja Broj tipičnih sela Aranđelovac Aranđelovac 19 18 Topola Topola 31 30 Rača Rača 18 17 Batočina Batočina 11 10 Lapovo Lapovo 2 1 Kragujevac Kragujevac Kragujevac 57 55 Knić Knić 36 36 Ukupno 174 167 Pomoravski upravni okrug (pet opština i jedan grad) Opština Opštinski centar trograđe Broj naselja Broj tipičnih sela Svilajnac Svilajnac 22 21 Despotovac Despotovac 34 31 Jagodina Jagodina Jagodina 53 52 Ćuprija Ćuprija Ćuprija 16 15 Paraćin Paraćin Paraćin 34 33 Rekovac Rekovac 32 32 Ukupno 191 184 Raški upravni okrug (3 opštine i dva grada) Opština Opštinski centar Regionalni centar Broj naselja Broj tipičnih sela Kraljevo Kraljevo Kraljevo 92 89 Vrnjačka Banja Vrnjačka Banja 14 13 Raška Raška 61 58 Novi Pazar Novi Pazar 99 97 Tutin Tutin 93 91 Ukupno 359 348 Rasinski upravni okrug (pet opština i jedan grad) Opština Opštinski centar Regionalni centar Broj naselja Broj tipičnih sela Varvarin Varvarin 21 20 Ćićevac Ćićevac 10 9 Kruševac Kruševac Kruševac 101 100 (89) Trstenik Trstenik 51 50 Aleksandrovac Aleksandrovac 55 54 Brus Brus 58 57 Ukupno 296 290 (279)
4.1.2.3. Javne službe
Stanje javnih službi u gradskim/opštinskim centrima je zadovoljavajuće u smislu koncentracije različitih tipova osnovnih i standardnih službi, ali i sa pojedinim oblicima elitnih sadržaja. Veća sela, veće ekonomske moći i sa značajnijim brojem stanovnika, su po pitanju delatnosti koje čine javne službe bolje opremljena, uz kvalitetniju prostornu distribuciju istih, nego manja sela, položajem dislocirana u odnosu na saobraćajne pravce i slabije privredne moći. Pojedina sela, iako administrativno nisu centri zajednice naselja, svojom opremljenošću obezbeđuju visok nivo svih usluga, prevashodno osnovnih, a ređe standardnih javnih službi.
Sistem obrazovanja
U osnovi, mreža obrazovnih ustanova na nivou osnovnih i srednjih škola je relativno dobro razvijena u čitavom području Prostornog plana, iako ne postoji dovoljan broj objekata predškolskog obrazovanja i vaspitanja, dok se u većini seoskih naselja, ova delatnost obavlja u okviru ustanova i objekata osnovnih škola.
Broj objekata predškolskog obrazovanja i vaspitanja na planskom području je ukupno 394 sa 23.635 korisnika; objekata osnovnog obrazovanja ukupno 724 (4.614 odeljenja) sa 95.597 učenika, i to matičnih i područnih, odnosno sa osmogodišnjim ili četvorogodišnjim obrazovanjem; specijalnih škola ukupno 31 (141 odeljenje) sa 929 učenika; srednje obrazovanje se vrši u 70 institucija (1.650 odeljenja) sa 44.135 učenika, i to sa standardnim obrazovanjem, ili u okviru specijalističkih škola.
U gradskim i većim opštinskim centrima obavlja se više i visoko obrazovanje, prema utvrđenim programima kako državnih, tako i privatnih fakultetskih institucija, odnosno univerziteta. Na planskom području postoje državni univerziteti u Kragujevcu (11 fakulteta, 15.223 studenta) i Novom Pazaru (3 fakulteta, oko 2.200 studenata).
Sistem zdravstvene zaštite
Na planskom području zdravstvenu delatnost i zaštitu stanovništva ostvaruje jedan klinički centar (Kragujevac), pet zdravstvenih centara, osam opštih i tri specijalne bolnice, zatim 24 doma zdravlja, 32 zdravstvene stanice i 177 ambulanti.
Zdravstvenu delatnost obavljaju i četiri zavoda za zaštitu zdravlja, četiri zavoda (za zdravstvenu zaštitu pojedinih grupacija stanovništva, odnosno za obavljanje zdravstvene delatnosti iz pojedinih oblasti zdravstvene zaštite) i šest apotekarskih ustanova.
Klinički centar u Kragujevcu, kao jedini na teritoriji Centralne Srbije, uz KC Niš, treba da pruži zdravstvenu zaštitu drugog i trećeg nivoa na širokom gravitacionom području koje obuhvata četiri upravna okruga sa više od milion stanovnika, uz dodatnih 70.000 pacijenata koji dolaze sa teritorije AP Kosovo i Metohija. KC Kragujevac dnevno zbrinjava oko 1.300 bolesnika, odnosno ovde se leči oko 400.000 pacijenata godišnje.
Sistem socijalne zaštite
U sistemu socijalne zaštite se na nivou gradova i opštinskih centara sprovode organizovane mere i aktivnosti na stvaranju uslova za ostvarivanje zaštitne funkcije porodice, uslova za samostalan život i rad lica koja se nalaze u stanju socijalne potrebe, ili za njihovo aktiviranje u skladu sa sposobnostima, obezbeđivanje sredstava za život materijalno neobezbeđenim za rad nesposobnim građanima i drugim građanima koji su u stanju socijalne potrebe, kao i obezbeđivanje drugih oblika socijalne zaštite i pomoći.
U okviru ustanova socijalne zaštite za smeštaj korisnika čiji je osnivač Republika Srbija, na planskom području funkcionišu: četiri gerontološka centra (GC Kruševac kapaciteta 220; GC Mataruška Banja, kapaciteta 252; GC Jagodina, kapaciteta 270; GC Kragujevac, kapaciteta 330); šest ustanova za odrasle i starije, i to: „Dimitrovgrad” pri CSR Despotovac, kapaciteta 70; „Novi Pazar” pri CSR Novi Pazar, kapaciteta 80; „Izvor” pri CSR Paraćin, kapaciteta 92; „Tutin” Tutin, kapaciteta 302; „Male Pčelice” Kragujevac, kapaciteta 850; Centar za porodični smeštaj i usvojenje – Ćuprija, kao i četiri doma za decu bez roditeljskog staranja (oko 250 korisnika).
Na nivou svih okruga, u gradovima i opštinama, socijalna zaštita je organizovana kroz standardne i specifične delatnosti u ovoj oblasti – zbrinjavanje dece bez roditeljskog staranja, izbeglica i raseljenih lica, socijalno ugroženih kategorija stanovništva, osoba sa invalididtetom, Roma, stare populacije i drugih, i sve to u okviru centara za socijalni rad.
Takođe, na nivou svih okruga, u gradovima i opštinskim centrima funkcionišu i nestandardne institucije i organizacije koje se bave ovom delatnošću, poput Odeljenja za javne službe pri gradskim i opštinskim upravama, narodne kancelarije, i niza drugih udruženja, nevladinih organizacija, humanitarnih službi i ostalih specifičnih lokalnih oblika međusobne podrške, pomoći građanima i sponzorstava.
Prema dostupnim podacima jedini merljivi pokazatelj socijalne uključenosti je broj osoba koje od države primaju socijalnu pomoć. U ova četiri upravna okruga, 61.412 stanovnika (5,8%) ima pravo na socijalnu pomoć, što je iznad procenta na nacionalnom nivou (4,9%), kao i na nivou Centralne Srbije (4,6%). Ukupno 65% korisnika socijalne pomoći (40.095 stanovnika) čine odrasle osobe.
Kultura
Na teritoriji Prostornog plana evidentirana je relativno razvijena mreža objekata u oblasti kulture, i to: centri za kulturu, domovi kulture, narodne biblioteke, muzeji (pet narodnih, tri zavičajna i devet specijalizovanih tematskih muzeja), pozorišta (tri profesionalna pozorišta), četiri istorijska arhiva, dva zavoda za zaštitu spomenika kulture, memorijalni i istorijski kompleksi (Spomen-park „Kragujevački oktobar” i „Milošev venac” u Kragujevcu, Zadužbina dinastije Karađorđević u Topoli i drugo).
Na nivou seoskih mesnih zajednica domovi kulture postoje, ali je njihova eksploatacija kroz aktivno delovanje korisnika (amaterska kulturno-umetnička aktivnost, programi edukacije i obrazovanja i slično) svedena na najmanju meru, što predstavlja najveći problem oko razvoja i podsticanja kulturnih dešavanja i animiranja lokalnog stanovništva. Uz to, većina objekata je u lošem stanju u smislu građevinske zapuštenosti, bez višegodišnjeg ulaganja u održavanje.
Sport i rekreacija
Generalno, ova mreža zaokružuje potreban, ali ne i dovoljan uslov za dalji razvoj sportske kulture, pre svega, mladih, ali i ostvarivanje potreba za rekreacijom ostalog dela stanovništva.
Stanje pokrivenosti standardnim objektima sportsko-rekreativne infrastrukture (manji sportski tereni, igrališta za male sportove) u ostalim naseljima (poluurbanim i seoskim) je uslovno povoljno. Kvalitet ovih površina, opremljenost pratećim sadržajima, opšti sistem održavanja i korišćenja je na nezadovoljavajućem nivou.
Sportski klubovi i udruženja u različitim sportskim disciplinama su u dijapazonu od profesionalnih do potpuno rekreativnih, i nalaze se u prilično nezavidnom položaju, u smislu nedostatka prostora, stručno osposobljenog kadra, materijalnih i finansijskih sredstava za veću aktivnost i omasovljavanje i edukaciju u ovoj sferi. Školski sport kao specifičan i inicirajući za jačanje sportskih aktivnosti i uopšte, podizanja svesti kod dece i omladine je na vrlo nezadovoljavajućem nivou, a uslovljen je programskom nastavom u školama osnovnog i srednjeg obrazovanja i nedostajućim kapacitetima (školskim salama i terenima, istovremeno, i nezadovoljavajućih dimenzija, bez adekvatne opreme i pratećih sadržaja), koji su generalno, u lošem stanju.
4.1.3. Privreda/ekonomski razvoj i turizam
4.1.3.1. Privreda i industrija
Revitalizacija privredne aktivnosti u Šumadijskom, Pomoravskom, Raškom i Rasinskom upravnom okrugu, posebno sektora industrije, odvija se usporeno usled nezavršenih procesa restrukturiranja, negativnih efekata tranzicije, nedostatka investicija, „viška” zaposlenih, i dodatno je opterećena globalnom recesijom. Plansko područje ostvaruje 12% ukupne zaposlenosti u Republici Srbiji, 11% zaposlenih u privredi, 14% zaposlenih u industriji i 10% budžetskih prihoda. Dostignuti nivo razvijenosti planskog područja još uvek je ispod prosečnih pokazatelja na republičkom nivou (prema podacima 2008. godine), iskazano kroz nižu zaposlenost (stepen zaposlenosti 236 zap./1.000 stanovnika) i visoku nezaposlenost (131 nezap./100 stanovnika), manje budžetske prihode per capita i zarade po zaposlenom. Nekadašnji nosioci razvoja su u procesu restrukturiranja ili u stečaju, kao na primer: HK „Šamot”, Grupa „Zastava Vozila”, JP „PEU Resavica”, „Jagodinska pivara”, „Industrija kablova”, „Ravanica”, PIK „Oplenac”, „Magnohrom”, „Fabrika vagona”, „Vojin Popović”, HI „Župa”, „14. oktobar”, preduzeća sistema „Prve petoletke” i drugi. I pored problema koje reformski procesi nose, evidentne su pozitivne promene među kojima su: povećanje broja privrednih subjekata (10.000 preduzeća, preko 30.000 preduzetničkih radnji posluje u ovom području), smanjenje broja velikih privrednih sistema i jačanje sektora usluga, što daje drugačije impulse razvoju lokalne i regionalne ekonomije. U sektorskoj strukturi izražena je koncentracija preduzeća i radnji u trgovini i prerađivačkoj industriji, u prostornom smislu u centrima gradova: Kragujevcu, Jagodini, Kraljevu, Kruševcu i Novom Pazaru, kao i u ostalim centrima opština. Strane direktne investicije, jedna od glavnih poluga rasta konkuretnosti privrede, realizovane su kao brownfield (većim delom u proizvodni sektor) i greenfield investicije (u proizvodni i uslužni sektor). Najznačajnije investicije su: „FIAT”, „Rapp Zastava”, „Unior components” Kragujevac, „Yura Corporation” Rača, „Kronospan” Lapovo, „Grah automotive” Batočina, „Holcim” Paraćin, „A.S.A”, „Metalnasinkarna” Ćuprija, „Panasonic” Svilajnac; „Henkel Central Eastern Europe”, „Duropack AG” Kruševac, „Mondi Serbia”, „Styria Federn”, „Aero East Europe”, „Tuš” Kraljevo, „Andrea Confezioni” Jagodina i druge.
Od ukupno 248.596 zaposlenih u 2008. godini, u preduzećima je angažovano 71,4% a u sektoru preduzetništva 28,6%. Opadajući trend ukupnog broj zaposlenih, posledica je smanjenja zaposlenosti u preduzećima (posebno u Šumadijskom i Rasinskom upravnom okrugu usled kolapsa metalskog kompleksa, proizvodnje saobraćajnih sredstava i komplementarnih grana). Uz blage oscilacije, broj zaposlenih se povećava u Pomoravskom i Raškom okrugu zbog intenzivnijeg razvoja preduzetništva koji angažuje oko 40% zaposlenih i delimično kompenzuje smanjenje radne snage u preduzećima. Obeležje tranzicije tržišta rada je povećanje broja nezaposlenih, sa 116.588 na 137.913. u periodu 2001–2008. godine, naročito u Raškom upravnom okrugu (stopa nezaposlenosti od čak 40% u 2008. godini). Struktura nezaposlenih je izuzetno nepovoljna (povećanje broja lica bez kvalifikacija, starijih od 50 godina i veći udeo žena). Još uvek je prisutan problem fiktivno zaposlenih, a stručno obrazovanje ne prati aktuelnu potražnju radne snage i potrebe privrede za kadrovima specifičnog profila.
U diverzifikovanom profilu privrede pripadajućih okruga, najveći uticaj na privredna kretanja ima industrija, (sa 63.867 zaposlenih u industriji, što je 34,1% od ukupno zaposlenih; od toga 38,3% zaposlenih u preduzećima, 53,5% zaposlenih u privredi) i pored drastičnog smanjenja broja radnika (za skoro 40%). Ipak, efekti privređivanja ukazuju na niži nivo prosečne zarade po zaposlenom u sektoru industrije (83% nivoa ukupne zarade po zaposlenom 2008. godine). Po podsektorima, dominira prerađivačka industrija (85% zaposlenih, 78% zarade industrije), koja je druga delatnost posle trgovine. Koncentraciji malih i srednjih preduzeća (MSP) je 25% od ukupnog broja preduzeća i preduzetničkih radnji (20% ukupnog broja radnji). Prema veličini dominantan je sektor MSP sa oko 95%; u kategorije velikih preduzeća sa preko 1000 zaposlenih su: „Zastava automobili”, „Zastava oružje”, „14. Oktobar”, „Magnohrom” i druga, koja se nalaze među 30 najvećih industrijskih gubitaša u 2008. godini, u toj kategoriji su i „Zastava kamioni”, „Ambalažno staklo”, „Šamot” i „Župa”. S druge strane, među 100 najuspešnijih preduzeća u 2008. godini nalaze se: „Knjaz Miloš”, „Peštan”, „Holcim”, „Henkel Merima” i druga. Prema PPRS, drastičan pad zaposlenih u industriji (za 58% u odnosu na 1990. godinu), odrazio se na promenu hijararhijske strukture industrijskih centara i pomeranja ka nižim veličinskim kategorijama. Postojeća industrijska struktura je još uvek nedovoljno konkurentna, a nedostatak investicija je usporio inoviranje proizvodnje i dalju diverzifikaciju aktivnosti. U strukturi bruto dodate vrednosti (BDV) prerađivačke industrije prema tehnološkoj strukturi najveće učešće ostvaruju grane srednjo-tehnološke (medium-tech) razvijenosti, potom industrije nisko-tehnološke (low-tech) razvijenosti, a najmanje učešće pripada visoko-tehnološkoj (high-tech) industriji. S obzirom na promene tokom poslednjih godina (strateško partnerstvo sa Fiat-om, priliv stranih brownfield i greenfield investicija) mogu se očekivati promene u pravcu jačanja grana srednje i visoko-tehnološke razvijenosti. Povoljni prirodni uslovi, značajan potencijal radne snage i tradicija, osnova su razvoja diverzifikovane strukture poljoprivredne proizvodnje.
Poljopriveda je vodeća delatnost u nekoliko opština (Knić, Rekovac, Rača i tako dalje), ali su njene razvojne mogućnosti i povezivanje sa drugim aktivnostima u cilju razvoja multifunkcionalne privredne aktivnosti (sa prerađivačkim sektorom, turističkom privredom i drugo) daleko veće. U sektoru usluga, sa 44.153 zaposlenih (17,8% ukupnog broja zaposlenih, 26,5% zaposlenih u preduzećima, 37,0% zaposlenih u privredi), dominantne su dve delatnosti – trgovina i opravka vozila, saobraćaj i veze (oko 75% zaposlenih u sektoru usluga). Uz relativno dobru pokrivenost prostora maloprodajnim objektima, trgovina polako dobija savremeniju formu kroz raznovrsniju ponudu i organizaciju (tržni centri, šoping molovi, distributivni centri) i prisustvo većeg broja stranih i domaćih trgovinskih lanaca (Metro, Tuš, Dis, Delta-Maxi, Rekić). Saobraćajna privreda, velikog razvojnog potencijala samo je delimično iskoristila položajne prednosti područja na strateški važnim saobraćajnim pravcima.
Privredni profil okruga i vodećih industrijskih centara, kao i njihova prepoznatljivost u širim okvirima utemeljena je na razvoju nekoliko osnovnih grana, koje su se ispoljile kao faktor aglomeriranja ostalih aktivnosti:
– Šumadijski upravni okrug: industrija (metalski kompleks baziran na automobilskoj i komplementarnim industrijama, eksploatacija kamena i industrija nemetala, proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića, prerada drveta i proizvodnja nameštaja), poljoprivreda, trgovina, saobraćaj i turizam;
– Pomoravski upravni okrug: eksploatacija uglja i prerađivačka industrija (proizvodnja nemetala, proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića, industrija kablova i opreme za elektroinstalacije), poljoprivreda, trgovina, saobraćaj i turizam;
– Raški upravni okrug: industrija (proizvodnja saobraćajnih sredstava, vatrostalnih materijala, prehrambenih proizvoda i pića, tekstilna, drvo-prerađivačka industrija i industrija nemetala), poljoprivreda, trgovina, saobraćaj, građevinarstvo i turizam;
– Rasinski upravni okrug: industrija (proizvodnja alkoholnih pića, vina, sokova, hemijskih proizvoda, metalski kompleks, tekstilna), poljoprivreda, građevinarstvo, trgovina, saobraćaj i turizam.
Uloga okruga u prostorno-privrednoj strukturi planskog područja 2008. godine bila je različita: po površini i broju stanovnika najveći je Raški upravni okrug (33,8% teritorije, 28,3% stanovništva), zatim po broju zaposlenih Raški i Šumadijski upravni okrug ostvaruju slično učešće (28,5% i 27,4%), po broju zaposlenih u industriji (31,5%) vodeći je Šumadijski, u sektoru preduzetništva Raški (35,3%) i Pomoravski upravni okrug (31,7%); najveća koncentracija nezaposlenih je u Raškom (35,5%) a prema budžetskim prihodima vodeće mesto pripada Šumadijskom upravnom okrugu (38,5%).
Prostornu organizaciju privrede i industrije karakteriše teritorijalna asimetričnost i unutar-regionalna neravnomernost razvoja – koncentracija aktivnosti u razvojnim zonama uz Koridor 10, zapadno-moravski i ibarski komunikacijski pravac, kao i koncentracija aktivnosti u okružnim i opštinskim centrima. Od 24 grada/opštine, u pet gradova (Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Jagodina i Novi Pazar) skoncentrisano je 56% stanovništva područja, 65% stanovništva višeg obrazovnog nivoa, 63% ukupno zaposlenih, 56% zaposlenih u industriji, 61% nezaposlenih i 64% budžetskih prihoda. U hijerarhijskoj strukturi privrednih i industrijskih centara izdvaja se Grad Kragujevac, najveći centar polifunkcionalne strukture privrede u Centralnoj Srbiji (preko 40.000 zaposlenih, više od 10.000 zaposlenih u industriji); Kraljevo, Kruševac i Jagodina kao regionalni privredni centri polifunkcionalne strukture delatnosti, zatim Aranđelovac, Paraćin, Novi Pazar kao privredni centri srednje veličine, Trstenik sa izraženom industrijskom funkcijom; Ćuprija, Raška, Vrnjačka Banja privredno-industrijski centri, odnosno Vrnjačka Banja kao turistički centar; Topola, Despotovac, Svilajnac, Tutin, Aleksandrovac manji privredno-industrijski centri, dok su Batočina, Knić, Rača, Lapovo, Rekovac, Brus, Varvarin i Ćićevac valorizovani ka privredni centri slabije razvijene strukture delatnosti.
Dominantni elementi u složenoj prostorno-privrednoj strukturi centara razvoja su zone vodećih aktivnosti: u Kragujevcu se izdvaja zona „Zastave” (oko 150 ha), u Jagodini zona između pruge i auto-puta sa novijom fabrikom kablova (oko 200 ha); u Paraćinu su prepoznatljivi industrijski kompleksi („Srpska fabrika stakla”, Industrija tepiha, „Paraćinka”) u okviru više radnih zona (ukupne površine oko 90 ha) i industrjska zona „Holcim” (površine 32 ha); u Kraljevu su nosioci razvoja industrije („Magnohrom”, „Fabrika Vagona”, „Gibnjara”, Fabrika nameštaja „Jasen”) locirani u zoni „Stari aerodrom” (površina zone sa industrijskim kapacitetima je oko 120 ha), u Kruševcu su veliki industrijski kapaciteti („Henkel”, „Trayal”, „14. oktobar” i slično) locirani u nekoliko zona (na površini većoj od 150 ha), u Trsteniku je prepoznatljiva zona monostrukturnog karaktera „Prve Petoletke” (površine 62 ha), a u Novom Pazaru, najznačajnija je industrijska zona na potezu Novi Pazar – Raška sa kapacitetima tekstilne, metalske, hemijske, prehrambene industrije (oko 70 ha) i drugo. Poslednjih godina učinjeni su značajni koraci ka izmeni tradicionalno organizovanih privrednih, industrijskih, radnih zona kroz uspešnu privatizaciju preduzeća i revitalizaciju brownfield lokacija (na primer „FIAT”, „Holcim”, „Henkel”, „Yura”), razvoj greenfield lokacija („Kronospan”, „Grah automotive”, „Metro Cash & Carry”, „Andrea Confezioni” i drugo) i posebno osnivanje slobodne zone FAS (Fiat automobili Srbija) u Kragujevcu, kao inicijalnih pojava novih polova razvoja na planskom području.
Podrška ekonomskom i sveukupnom razvoju u pogledu stvaranja povoljnih uslova za razvoj sektora MSPP (mala i srednja preduzeća i preduzetnici) i unapređenja konkurentnosti, odvija se kroz postojeći institucionalni okvir na regionalnom nivou – Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja (Kragujevac), za prostorni i ekonomski razvoj Raškog i Moravičkog upravnog okruga (Kraljevo), Agencija za ekonomski razvoj Sandžaka (Novi Pazar), Regionalni centar za razvoj MSP, d.o.o. za informacione, edukativne i konsalting usluge (Kruševac), Regionalne privredne komore (Kragujevac, Kraljevo i Kruševac), Kancelarija Republičke agencije za razvoj MSPP (Paraćin), Nacionalna služba zapošljavanja, poslovni centri (filijale Kragujevac i Paraćin); na nivou lokalnih samouprava – kancelarije/odeljenja za lokalni ekonomski razvoj gradova/opština, javne i finansijske institucije, udruženja preduzetnika, poljoprivrednih proizvođača i slične poslovne asocijacije. Modele poslovne infrastrukture za podsticaj razvoju MSP i preduzetništva predstavljaju tri biznis (poslovna) inkubatora (u Kragujevcu, Kruševcu i Rači), a pokrenuta je inicijativa za osnivanje inkubatora u Kraljevu i Novom Pazaru. Bitna karika u jačanju regionalne konkurentnosti je osnivanje četiri klastera: klaster proizvođača cveća, proizvođača nameštaja, „Regionalni automobilski klaster Centralne Srbije”, turistički klaster „Kraljevski odmor”, u fazi osnivanja je „Građevinski klaster Šumadije i Pomoravlja”. Bitan element podrške i usmeravanja privrednog razvoja su prostorno-planska i strateška razvojna dokumentima na regionalnom i lokalnom nivou, kao osnova za realizaciju privrednih, industrijskih i radnih zona. U toku je realizacija projekata infrastrukturnog opremanja zona finansiranih sredstvima iz NIP-a u Kragujevcu, Lapovu, Jagodini, Paraćinu, Svilajncu, Kraljevu, Kruševcu i Varvarinu; zatim osnivanje slobodne zone FAS u Kragujevcu; razvoj baze podataka mogućih investicionih lokacija (na primer Katalog brownfield lokacija Šumadije i Pomoravlja, kao i Grada Kruševca; SIEPA baza investicionih lokacija; baza lokacija na lokalnom nivou i drugo. Primeri uspešnog napretka u stvaranju atraktivnog ambijenta za privlačenje investicija su Grad Kragujevac i opština Paraćin, sa sertifikatom gradova sa povoljnim poslovnim okruženjem.
4.1.3.2. Geološki građevinski materijali i njihova eksploatacija
U najvećem broju površinskih kopova eksploatišu se mezozojski krečnjaci, koji se mahom koriste kao kvalitetan tehnički kamen. Kao agregat za izradu mehanički ili hemijski stabilizovanih donjih i gornjih nosećih slojeva kolovoznih konstrukcija koriste se: tampon i stabilizacije cementom i bitumenom; slojevi kolovoznih konstrukcija (zavisno od saobraćajnog opterećenja); cementbeton; lomljeni kamen, za izradu kamenih nabačaja, nasipa, ispuna i drugo. Neki od ovih majdana, na osnovu petrografskih, hemijskih i tehničkih karakteristika kamena, kao i položaja u odnosu na komunikacije, imaju veliki značaj i perspektivnost za dužu eksploataciju. Ističu se: Kovilovača kod Despotovca, Samar kod Kragujevca, Radmanovo kod Brzeća, Podstran potok kod Novog Pazara i Gradac – Tutin na periferiji Tutina.
Od mermera, koji se koriste kao tehnički kamen, najveći značaj imaju ležišta u blizini Batočine, Lapova i Kragujevca – Gradac, Velika Straževica i Donje Komarice. Ovi majdani se nalaze u neposrednoj blizini železničke pruge, što predstavlja veliku prednost, s obzirom da se radi o jednom od najjeftinijih načina transporta. Na takav način, značaj ovih mermera premašuje lokalni karakter. Poseban slučaj je sa mermerima u ležištu Venčac. Tradicionalno, venčački mermeri se koriste kao arhitektonski, ukrasni i skulptorski kamen visokog kvaliteta. S obzirom na visok procenat CaCO3, mlevenjem ovih mermera dobija se kvalitetan materijal koji se može koristiti u hemijskoj, farmaceutskoj i prehrambenoj industriji, poljoprivredi, metalurgiji, za proizvodnju papira i drugo. Mermeri iz ostalih majdana u okolini Aranđelovca i Topole koriste se samo kao arhitektonski kamen. Kao kamen za oblaganja i popločavanja koriste se i mermerne breče iz okoline Novog Pazara.
U okolini Aranđelovca postoji duga tradicija u eksploataciji i obradi granita. Danas su aktuelni majdani: Stan, Glišića majdan, Mala Orlovica, Babića Rt, Ploča i mnogi manji koji rade bez odgovarajućih dozvola. Kamen se koristi za izradu kamene galanterije (kocke, ivičnjaka i drugo), za nadgrobne spomenike i kao skulptorski kamen. Od ostalih važnijih granita, mogu da se istaknu oni iz majdana Vranuša na putu Brus – Mitrovo Polje – Vrnjačka Banja.
Kao arhitektonski i tehnički kamen tradicionalno se koriste i peščari u blizini Belih Voda, na putu Kruševac – Trstenik. Klesarski zanat i izrada kamene galanterije od ovih peščara predstavljaju i deo turističke ponude ovog kraja.
Na planskom području se takođe nalazi i kvalitetan kamen za proizvodnju agregata za izradu veznog i habajućeg sloja od asfalt-betona, zatim za proizvodnju tucanika za izradu zastora železničkih pruga, kao i za izradu kocke, ploča, ivičnjaka i druge kamene galanterije i za sva zidanja i oblaganja u niskogradnji i hidrogradnji, a na nekoliko lokaliteta eksploatišu se andeziti i andezit bazalti. Najkvalitetniji su iz ležišta kod Gornjeg Milanovca: Bečevica, Čekovića majdan i Nenadovića brdo, kao i u okolini Kraljeva i Raške: Živkov majdan, Brvenik i naročito, Kamenica i Bisina.
U aluvionima većih reka eksploatišu se šljunak i pesak. Često se ovo izvodi bez odgovarajućih odobrenja i bez adekvatne kontrole, a neplanska i nekontrolisana eksploatacija iz aluviona i rečnih korita utiče negativno na morfološke i hidrografske karakteristike terena. Takođe, moguća je promena režima podzemnih voda u aluvionu, upravo onih koje se često koriste za vodosnabdevanje.
Poseban potencijal predstavljaju mase bazalta na severoistočnim padinama Kopaonika. Osim kao kvalitetan tehnički i arhitektonski kamen, ove stene se mogu koristiti za proizvodnju termoizolacionih materijala (mineralne vune), u petrurgiji, za proizvodnju visokootpornih vlakana i tako dalje. Za sada se koriste samo lokalno kao kamen za izgradnju zidanih konstrukcija.
4.1.3.3. Poljoprivreda
Udeo nacionalnog dohotka koji se ostvari u poljoprivredi planskog područja u nacionalnom dohotku države iznosi 12.2%, a Centralne Srbije skoro 21%. Poljoprivredna proizvodnja predstavlja veoma bitan segment u celokupnom razvoju privrede, a na njen značaj ukazuju:
– poljoprivredne površine su 2008. godine obuhvatale 58,5% (677.597 ha) ukupne površine planskog područja;
– narodni dohodak koji je ostvaren u poljoprivredi 2005. godine iznosi 22,5% ukupnog dohotka;
– od ukupno 1.021 naselja planskog područja, 24 je gradskog tipa, a 997 je seoskog (97,65%);
– seosko stanovništvo čini 52,8% (556.352);
– poljoprivredno stanovništvo čini 26.1% (280.980) ukupnog stanovništva;
– aktivno je 64,7% poljoprivrednika (181.864), što je 18,7% ukupnog aktivnog stanovništva;
– poljoprivredna proizvodnja obavlja se na 135.861 gazdinstava, što je 38% od ukupnog broja domaćinstava.
U periodu od 2001–2008. godine došlo je i do izvesnog povećanja ovog prirodnog resursa za 1.334 ha, uglavnom u korist livada i pašnjaka, dok je primetno smanjenje produktivnog zemljišta (oranica, voćnjaka i vinograda).
Broj poljoprivrednika na posmatranom prostoru 2002. godine iznosio je 280.980, što čini 34,4% poljoprivrednika Republike Srbije, odnosno 46,7% Centralne Srbije. Aktivno stanovništvo koje se bavi poljoprivredom (181.864) čini 18,7% aktivnog stanovništva područja. Prosečno na teritoriji planskog područja, starijih lica od 65 godina, članova poljoprivrednih domaćinstava ima 20,9%, a najveći udeo je u opštinama Ćićevac, Raška i Rekovac. Povećano je i učešće aktivnih žena u poljoprivredi, čiji udeo za iznosi 43,9 %, a najviše ih je u Raškoj i Despotovcu, preko 50%.
Poljoprivredna proizvodnja na planskom području obavlja se na 135.861 poljoprivrednom gazdinstvu, koji čine oko 38% ukupnog broja domaćinstava, što je iznad proseka za Republiku Srbiju (31%). Prosečna površina gazdinstva je oko pet hektara, što je duplo više od republičkog proseka. Posmatrajući strukturu poljoprivrednih gazdinstava prema veličini, uočava se usitnjenost jer je čak 79% poljoprivrednih gazdinstava površine do 5 ha, a svega 3,9% površine preko 10 ha. Na regionalnom nivou, najzastupljenija su gazdinstva površine od 1,00 – 3,00 ha, i to najviše u Rasinskom upravnom okrugu – 41%.
Raznovrsnost edafskih, orohidrografskih, klimatskih i drugih uslova determinisao je orijentaciju poljoprivredne proizvodnje ka pojedinim granama u različitim delovima planskog područja, kao i na teritoriji upravnih okruga, gradova i opština koje ulaze u njegov sastav.
Na osnovu poljoprivrednih tipova pojedinih gradova/opština planskog područja uočava se izdiferenciranost prostora na četiri tipa, od kojih su tri tržišna, sa prevagom stočarske proizvodnje (srednje produktivne u gradovima Kraljevo i Novi Pazar, i opštini Tutin i niskoproduktivne u opštini Raška), prevagom biljne proizvodnje i značajnim udelom voćarstva (gradovi i opštine Aranđelovac, Topola, Rača, Lapovo, Batočina, Kragujevac, Knić, Svilajnac, Jagodina, Despotovac, Ćuprija, Paraćin, Rekovac, Varvarin, Trstenik, Aleksandrovac, Ćićevac, Kruševac i Vrnjačka Banja) i jedan tip tradicionalne mešovite proizvodnje (opština Brus).
Karta 5: Tipovi poljoprivrede
[pic]
Proizvodnja žita je najznačajnija u ratarskoj proizvodnji, s obzirom da se pod ovim kulturama nalazi 57,1% oraničnih površina. Najrasprostranjenije su u ravničarskim i nižim brežuljkastim predelima (Šumadijski i Pomoravski upravni okrug). U strukturi oraničnih površina po opštinama sa visokim udelom izdvajaju se opštine Aranđelovac, Lapovo, Ćićevac i Despotovac sa preko 70% površine pod žitom, a najmanji udeo ovih kultura imaju Tutin (svega 6%), Raška i Brus. Ukupna proizvodnja pšenice na ovom prostoru čini 8,7% proizvodnje na nivou Republike Srbije, a kukuruza 9,5% republičkih prinosa. Najveće prinose kukuruza ostvaruju: opština Paraćin, kao i gradovi Jagodina, Kraljevo i Kruševac, sve smeštene u Pomoravlju, a proizvodnja pšenice najviše prinose ostvaruje u opštinama Aranđelovac i Ćuprija, i u gradovima Kragujevcu i Kruševcu.
Proizvodnja povrća smatra se veoma bitnim segmentom poljoprivredne proizvodnje, kako po površinama zasejanim ovim kulturama (11,9% oraničnih površina), a koji učestvuju sa 15,38% u povrtnjacima Srbije, odnosno 20,61% njenog užeg dela. Uočava se razlika između kultura koje se gaje na planskom području. U vlažnim aluvijalnim ravnima više uspevaju kupus, paradajz, pasulj i drugo, dok u višim predelima uspeva krompir. Na sitnim porodičnim parcelama sreće se takozvana svaštarska proizvodnja malih prinosa, za potrebe domaćinstava. Sve značajniji za proizvodnju povrća su plastenici i staklenici u kojima se gaji rano povrće, a u opštinama bogate mineralnim izvorima, ovaj resurs se koristi za pospešivanje proizvodnje povrća. Gradovi i opštine sa najvećim površinama pod povrćem su: Aleksandrovac, Brus, Jagodina, Kragujevac, Kruševac, Raška i Trstenik.
Krmno bilje i travni pokrivač, livade i pašnjaci, izuzetno su važni u poljoprivrednoj proizvodnji planskog područja, jer su osnova za razvoj kako intenzivnog stočarstva, mahom svinjarstva u nižim predelima, tako i tradicionalnog govedarstva i ovčarstva u višim brdsko-planinskim terenima. Površine pod krmnim biljem čine 18,19% ukupnih površina Republike Srbije pod ovim kulturama. Najrasprostranjenije su u ravničarskim gradovima i opštinama, u vlažnim ravnima kraj reka (opštine Rekovac i Svilajnac i gradovi Kragujevac i Kruševac). Proizvodnja krmnog bilja planskog područja učestvuje sa 32,32% proizvodnje deteline, odnosno 16,08% lucerke na nivou Republike Srbije. Shodno površinama koje su u pojedinim okruzima pod ovim kulturama zastupljene (trajni zasadi), leguminoze najveću proizvodnju ostvare u Šumadijskom i Pomoravskom upravnom okrugu, a posmatrano po gradovima i opštinama, najviše se proizvede u Kragujevcu, Rekovcu i Kruševcu.
Livade i pašnjaci najveće rasprostranjenje imaju u brdovitom i planinskom delu posmatranog područja. Livade zauzimaju 16,7% poljoprivrednih površina, a u strukturi poljoprivrednog zemljišta po gradovima/opštinama, najviše učestvuju u Brusu, Tutinu, Novom Pazaru, Kraljevu i Vrnjačkoj Banji, a pašnjaci zauzimaju 18,9% poljoprivrednih površina, sa najvećim rasprostranjenjem u opštinama Tutin (čak 52%) i Brus, i gradovima Novi Pazar i Kraljevo. Površine pod livadama čine 18,26%, a pašnjacima 15,4% površina Republike Srbije. Proizvodnja trave sa livada čini 22,73% i pašnjaka 23,75% od ukupne količine na nivou Republike Srbije.
Voćarstvo je tradicionalno zanimanje za stanovništvo posmatranog područja, posebno sa teritorije Šumadijskog i Rasinskog upravnog okruga, koji predstavljaju deo poznatog voćarskog rejona. Površina koju pokrivaju voćnjaci obuhvata 8,6% poljoprivrednih površina, što čini oko 24% ukupnih voćnjaka na teritoriji Srbije. Ovaj prostor je 2008. godine u ukupnoj proizvodnji jabuke na nivou Republike Srbije učestvovao sa 14,8%, a ostvareni prosečni prinos znatno je viši od republičkog proseka, sa 19,5kg/st (za Republiku Srbiju je 15,5). Najveći prinosi su u Raškom i Rasinskom upravnom okrugu, a posebno se izdvajaju opštine Brus, Aleksandrovac, Topola, i gradovi Jagodina, Kraljevo i Novi Pazar. Što se tiče proizvodnje šljive, ovaj prostor učestvuje sa čak 34,4% u republičkoj proizvodnji, a i prosečni prinosi po stablu su viši, a ističu se Kragujevac, Kraljevo, Aleksandrovac i Kruševac.
Vinogradarstvo je grana poljoprivrede sa tradicijom. Vinogradi se prostiru na površini od 13.695 hektara, što je oko 2% poljoprivrednih površina posmatranog prostora i 23% vinogorja Republike Srbije. Vinogradarski makrorejoni na području Prostornog plana su: zapadno-moravski (vinogorja Kraljeva – jeličko i kruševačko – trsteničko, župsko, temnićko i rasinsko) i šumadijsko-velikomoravski (oplenačko sa venčačkim, račanskim, kosmajskim i kragujevačkim vinogorjem u Šumadiji i jagodinsko sa jagodinskim, levačkim, jovačkim i paraćinskim vinogorjem). Proizvodnja grožđa sa vinogorja planskog područja učestvuje sa 24,5% u ukupnoj proizvodnji grožđa Republike Srbije, kada su i prosečni prinosi po čokotu bili viši od republičkog nivoa. Najveće prinose ostvari Rasinski upravni okrug, a posmatrano po gradovima i opštinama izdvajaju se Topola, Jagodina, Paraćin, Svilajnac, Aleksandrovac, Kruševac i Trstenik.
Stočarstvo je najšire zastupljena delatnost na planskom području, sa svim svojim podtipovima. Tradicionalno se gaje svinje, sa još uvek zastupljenim autohtonim sortama „šumadijkom” i „moravkom”, posebno u Šumadiji i Pomoravlju, ali se gaje i goveda, intenzivno u farmerskoj formi u nižim i ekstenzivno u brdovitim predelima, dok je ovčarstvo tradicionalno zastupljeno na planinskim pašnjacima. Broj stoke na posmatranom području je prilično značajan i iznosi 18,1% ukupnih grla goveda u Republici Srbiji, 15,5% ukupnih grla svinja, 21,4% ukupnih grla ovaca i 16,5% ukupnog broja živine. Posmatrano po okruzima planskog područja govedarstvo je najznačajnije za Raški i Rasinski upravni okrug. Plansko područje raspolaže značajnim brojem stoke na 100 ha odgovarajuće kategorije poljoprivredne površine, što je znatno više od proseka za Republiku Srbiju (za 14 goveda na 100 ha obradive površine ima više od proseka Republike Srbije). Iznad republičkog proseka su svi okruzi, a Rasinski upravni okrug ima najveći broj grla. Prosek posmatranog područja u broju svinja na jedinici površine više nego duplo je veći od republičkog proseka, dok je broj ovaca na 100 ha poljoprivredne površine veći u svim okruzima od broja na nivou Republike Srbije.
4.1.3.4. Šumarstvo
U Šumadijskom, Pomoravskom, Raškom i Rasinskom upravnom okrugu pod šumom je 447.600 ha, što predstavlja 19,9% ukupne površine pod šumom u Republici Srbiji (bez podataka za KiM).
Tabela 14. Pregled površina pod šumom u Šumadijskom, Pomoravskom, Raškom i Rasinskom upravnom okrugu i Republici Srbiji (bez podataka za KiM)
Područje/Upravni okrug Ukupna površina oblasti (ha) Površina šuma (ha) Šumovitost(%) Šumadijski 238.500 54.400 22,8 Pomoravski 261.400 71.600 27,4 Raški 391.700 199.600 51,0 Rasinski 295.700 121.050 40,9 UKUPNO 1.187.300 446.650 37,6 Srbija (bez KiM) 7.747.400 2.252.400 29,1
Izvor: PPRS
Šumovitost po okruzima i gradovima/opštinama je različita i kreće se u rasponu od 22,8% u Šumadijskom do 51% u Raškom upravnom okrugu. Šumama u državnom vlasništvu gazduju: JP „Srbijašume” preko svojih šumskih gazdinstava i uprava, JP „Nacionalni park Kopaonik” (šumom u nacionalnom parku), Šumarski fakultet iz Beograda (gotovo celom površinom zapadnog dela katastarske opštine Goč) i opštinska javna komunalna preduzeća.
Grafikon 1. Uporedni prikaz trenutne i optimalne šumovitosti u Republici Srbiji, Šumadijskom, Pomoravskom, Raškom i Rasinskom upravnom okrugu (u %)
[pic]
Izvor: PPRS
U šumama u državnom vlasništvu najzastupljenije vrste su bukva (33%), cer (29%) , četinari (21%) i bagrem (4,9%). U šumama sopstvenika najzastupljeniji su cer (30,2%), bukva (28,6%), hrast (24%) i bagrem (6,5%). Pored pomenutih najzastupljenijih šumskih vrsta javljaju se i gorski javor, javor mleč, klen, beli grab, jasika, breza, iva, divlja kruška, divlja trešnja, divlja jabuka, brest, sitnolisna lipa, krupnolisna lipa, beli jasen, crni jasen, smrča, crni bor, beli bor, ariš i borovac. Na Goliji i Kopaoniku javljaju se i biljne vrste koje danas predstavljaju prirodne retkosti.
Na nadmorskim visinama preko 500 m, na svim ekspozicijama, dominira klimaregionalni pojas bukovih šuma (Fagetum moesiacae montanum), u kojima su pored bukve (Fagus moesiaca) prisutni grab (Carpinus betulus), leska (Corylus avellana), klen (Acer campestre), dren (Cornus sp.), jasen (Fraxinus excelsior) i druge. Na suvim i toplim ekspozicijama javljaju se klimazonalne šume sladuna i cera (Quercetum fraineto-cerris typicum) i šume grabića (Carpinion orientalis moesiacum), dok se u mezofilnijim uslovima javljaju šume kitnjaka i graba (Querco-Carpinetum). Na manjim nadmorskim visinama uz vodotokove rasprostranjeni su hrast lužnjak (Quercus robur), jova (Alnus glutinosa), vrba (Salix sp.), crni jasen (Fraxinus ornus) i beli jasen (Fraxinus excelsior). Po močvarnim staništima rasprostranjene su trska, ševar, šiblje i različite vrste acidofilnih trava.
Tabela 15. Stanje državnih šuma kojima gazduje JP „Srbijašume” i šuma sopstvenika po upravnim okruzima (u 2009. godini)
Upravni okrug Površina Zapremina Zapreminski prirast ha Šumadijski 14.989,6 Šumadijski 38.858 2004. 2008. 2011. Šumadijski 52.723 54.409 54.335 Pomoravski 70.525 75.606 70.790 Raški 169.853 180.922 180.149 Rasinski 89.679 90.214 87.813
Izvor: Republički zavod za statistiku, Opštine u Republici Srbiji 2004, 2010, 2012.
U svim upravnim okruzima konstatovano je smanjenje obraslosti, veliko učešće izdanačkih šuma u poređenju sa visokim, visok nivo degradacije i mala prostorna zastupljenost šumskih zajednica i manjih fragmenata duž obala rečnih korita, lokalnih šuma oko uvala, manjih kompleksa i isprekidanih prstenova uz pobrđa, podnožja i više pojaseve brdskoplaninske zone.
Na planskom području nalaze se staništa zeca, fazana, srneće divljači, lisice, divlje mačke, kune, divlje svinje, vuka, poljske jarebice, prepelice, divlje patke, divlje guske i tako dalje. Stanje fonda divljači je nezadovoljavajuće, kako po brojnosti populacije sitne i krupne divljači i ekonomski najvrednijih vrsta (jelen, srna, divlja svinja), tako i u pogledu trofejne vrednosti, starosne i polne strukture.
4.1.3.5. Turizam
Turistička privreda je još uvek na margini privredne strukture planskog područja (svega 2,3% zaposlenih u privredi), izuzev u nekoliko manjih celina sa višedecenijskom tradicijom, na primer Vrnjačka Banja (15,5% u ovoj delatnosti) kao najznačajnija destinacija u domenu banjskog turizma (najposećenija banja) i Raška (15,6%) sa Kopaonikom u domenu planinskog turizma. Turističke lokacije i destinacije su brojne, od ustanova i objekata kulture, banjskih kompleksa (Vrnjačka, Bukovička, Bogutovačka, Mataruška, Jošanička, Ribarska, Novopazarska, Despotovačka), jezera (Garaško, Gružansko, „Ćelije”), pećina (Risovača, Resavska, Smolućka) do zaštićenih predeonih celina (NPK, PP „Golija”, Rezervat biosfere „Golija-Studenica”, SPR „Uvac” i drugih) i izletišta (na primer „Ravnište” na Velikom Jastrepcu, čija je površina 109,71 ha), i predstavljaju dobru osnovu za razvoj različitih vidova turizma. Broj turista i noćenja varira na planskom području. Najveći je u najatraktivnijim centrima kao što je na primer Vrnjačka Banja (oko 150.000 domaćih i 11.000 inostranih gostiju na godišnjem nivou sa prosečnom dužinom boravka 3,8 za domaće i 2,6 dana za inostrane goste). Bukovička Banja otvaranjem novih smeštajnih kapaciteta uvećava mnogostruko broj posetilaca, a planinski centar Kopaonik beleži porast od oko 30% (ukupno oko 70.000 gostiju) u sezoni 2011. godine.
Plansko područje danas traži mesto na turističkom tržištu Republike Srbije i na širem turističkom području, jer ima optimalne mogućnosti da se intenzivnije turistički razvije iz nekoliko razloga:
– raspolaže raznovrsnim prirodnim i antropogenim turističkim potencijalom;
– može da koristi dobra iskustva razvijenih turističkih regiona;
– može da kreira turističke proizvode i poboljša položaj na tržištu u skladu sa najnovijim trendovima u turizmu na lokalnom i regionalnom nivou;
– može da deluje brzo sa nasleđenom infrastrukturom (modernizacija kapaciteta) i (re)organizacijom u turizmu;
– može da kritičnu masu znanja i raspoloživi interni kapacitet iskoristi za ulazak u nacionalnu i širu turističku konkurenciju;
– savremenih (novih) trendova razvoja turizma koji podrazumevaju ubrzani ulazak na turističku mapu sve većeg broja destinacija, usled već potvrđene navike da turisti sve više traže i prihvataju nova iskustva i destinacije;
– promene u profilu turista ka posetiocima koji traže autentična iskustva i aktivnim turistima zainteresovanim za kulturu i prirodne resurse destinacija u koje putuju.
Na području Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga prema tipu turističkog sadržaja mogu se izdvojiti:
– prirodni turistički potencijali;
– antropogeni turistički potencijali (naselja i duhovni/tradicionalni/ manifestacioni turistički potencijali i vrednosti).
Prirodni turistički potencijali na području Prostornog plana su mnogobrojni i mogu se podeliti na:
1) planine i ostale geomorfološke i speleološke turističke potencijale:
– planine sa celogodišnjom turističkom ponudom – Kopaonik, Golija, Goč;
– planine sa manjim učešćem celogodišnje ponude – Bukulja, Goč, Kučajske planine, Gledićke planine, Beljanica, Jastrebac i druge;
– pećine nacionalnog značaja – Resavska i pećina Risovača;
– klisure – Ibarska dolina, Kanjon Resave;
– objekti geonasleđa – brojni geomorfološki i hidrološki fenomeni krasa u opštinama Despotovac i Tutin, i Gradu Novom Pazaru i drugim.
2) termalne vode – banje i banjska turistička mesta:
– banjska turistička mesta nacionalnog značaja – Vrnjačka Banja, Mataruška Banja, Bukovička Banja, Ribarska Banja;
– ostala nacionalna banjska turistička mesta – Jošanička Banja, Bogutovačka Banja, Novopazarska Banja;
– banjska mesta regionalnog značaja – Despotovačka Banja, Rajčinovića Banja.
3) jezera i ostale hidrološke turističke potencijale:
– jezero Ćelije, Gružansko jezero, jezero Garaši, Šumaričko jezero, Đerekarska
– reka, Ribarićko jezero i ostala jezera regionalnog/lokalnog nivoa.
4) nacionalne parkove i ostale biogeografske turističke potencijale:
– NPK, Park prirode „Golija”, odnosno, deo PP „Golija”, koji ima status Rezervata biosfere „Golija-Studenica”;
– parkovi regionalnog značaja – park Bukovičke banje, gradski park Đurđevo brdo u Jagodini i drugi.
Antropogeni turistički potencijali koji obuhvataju duhovno i kulturno istorijsko nasleđe sa:
– gradskim i seoskim naseljima i objektima nacionalnog i regionalnog turističkog značaja (gradska jezgra, utvrđeni gradove, druge spomeničke i ambijentalne celine, verske objekte – manastire, crkve, džamije i drugo). Svi turistički reperi su vezani za objekte koji su registrovani kod Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture;
– manifestacijama – kulturne manifestacije, umetničke manifestacije i sportske manifestacije. Među njima najvažnije su: Vrnjački Karneval (Vrnjačka Banja) je, pored Guče i Exita, najveća turistička manifestacija u Srbiji. Centralni događaj je Velika međunarodna karnevalska povorka; u Topoli se u oktobru održava kulturno-privredno-turistička manifestacija Oplenčka berba; u Aleksandrovcu postoji tradicija proslave berbe grožđa. Krajem septembra i početkom oktobra, održava se manifestacija Župska berba; Vidovdanske (pozorišne) svečanosti u Kruševcu je vrlo atraktivna manifestacija, koju tokom leta posećuju gosti iz zemlje; Veliki školski čas se održava 21. oktobra u spomen na streljanje nevinog stanovništva Kragujevca i okoline 1941. godine; kulturno-sportska manifestacija Prođoh Levač, prođoh Šumadiju je smotra narodnog stvaralaštva Levača, Šumadije i Pomoravlja, u ambijentu manastira Kalenić sa izložbama narodne radinosti i slika, kao i takmičenjem u pripremi tradicionalnih jela i u narodnim sportskim igrama; Raške duhovne svečanosti; Jefimijini dani su kulturna manifestacija u Trsteniku u porti manastira Ljubostinja i u kulturnom centru. Na manifestaciji se dodeljuje pesnička nagrada „Jefimijin vez”; Zlatne ruke Brusa; Bele poklade je kulturna manifestacija koja se održava poslednje nedelje pred početak Uskršnjeg posta u Svilajncu; Sinđelićevi dani je kulturna manifestacija koja se održava u Svilajncu u pomen na resavskog vojvodu Stevana Sinđelića; Dani srpskog duhovnog preobraženja od velikog je kulturnog značaja a dešava se u Despotovcu; Savremena srpska proza je kulturna manifestacija koja u Trsteniku okuplja eminentne stvaraoce savremene prozne umetnosti; Kragujevački festival Pozorišni susreti učenika gimnazija, Joakim fest u Kragujevcu je festival najboljih pozorišnih predstava Srbije po tekstu domaćih autora, te Zlatna iskra međunarodni lutkarski festival; Sabor narodnog stvaralaštva Sveti prorok Ilija i Petrovdanski sabor u Batočini; Dani komedije u Jagodini; festival Mermer i zvuci u Aranđelovcu je pod pokroviteljstvom UNESCO-a; Festival pop i rok muzike „Uhvati ritam”; Međunarodni festival Džez fest i Međunarodni festival kamernih horova u Kragujevcu; kao i sportske manifestacije Trstenik na Moravi, Skobaljijada u Svilajncu, Bogojavljansko plivanje za „Krst časni” u Kragujevcu, Spust bez granica na Ibru, Sandžačke igre i Ramazanska ulična trka i Stari grad u Novom Pazaru i mnoge druge;
– tradicijom, kulinarstvom, navikama – etnogeografska obeležja prostora.
4.1.4. Infrastrukturni sistemi
4.1.4.1. Saobraćajna infrastruktura
Drumski saobraćaj
Osnovnu mrežu drumskih puteva na planskom području čine državni putevi I i II reda, koji su osnovni nosioci unutrašnjeg saobraćaja i međuregionalne povezanosti, dok se preko državnih puteva I reda ostvaruju i međudržavne veze prema Crnoj Gori. Najveće saobraćajno opterećenje na državnim putevima I reda javlja se duž autoputskog pravca E-75, gde istovremeno postoje i najbolji uslovi saobraćaja. Navedeni putni pravac predstavlja jedini autoputski koridor na području Prostornog plana preko koga se obavlja dominantno tranzitni saobraćaj republičkog i međunarodnog značaja tako da se na ovom pravcu realno očekuju najveća saobraćajna opterećenja u obuhvatu Prostornog plana.
Tabela 17. Gustina putne mreže
Upravni okrug grad/opština Dužina drž. puteva I reda Dužina drž. puteva II reda Dužina opšt. puteva Površ.(km2) Gustina drž. puteva I reda (km/km²) Gustina drž. puteva II reda (km/km²) Gustina opšt. putne mreže (km/km²) Šumadijski 193 285 947 2386,44 0,081 0,119 0,397 Aranđelovac 31 106 150 375,74 0,083 0,282 0,399 Batočina 12 6 56 135,60 0,088 0,044 0,413 Knić 33 22 80 412,76 0,080 0,053 0,194 Kragujevac – grad 54 52 305 834,74 0,065 0,062 0,365 Lapovo 1 8 89 55,08 0,018 0,145 1,616 Rača 19 42 130 216,04 0,088 0,194 0,602 Topola 43 48 138 356,49 0,121 0,135 0,387 Pomoravski 29 471 725 2612,86 0,011 0,180 0,277 Despotovac 0 108 91 623,17 0,000 0,173 0,146 Jagodina – grad 0 86 162 469,52 0,000 0,183 0,345 Paraćin 25 57 146 540,58 0,046 0,105 0,270 Rekovac 0 91 88 365,96 0,000 0,249 0,240 Svilajnac 4 57 78 325,38 0,012 0,175 0,240 Ćuprija 0 72 160 288,25 0,000 0,250 0,555 Raški 246 542 2208 3923,74 0,063 0,138 0,563 Vrnjačka Banja 15 66 203 239,09 0,063 0,276 0,849 Kraljevo – grad 102 140 326 1529,82 0,067 0,092 0,213 Novi Pazar – grad 58 121 582 742,96 0,078 0,163 0,783 Raška 39 113 400 670,17 0,058 0,169 0,597 Tutin 32 102 696 741,69 0,043 0,138 0,938 Rasinski 67 477 1361 2666,81 0,025 0,179 0.510 Aleksandrovac 0 81 361 386,54 0,000 0,210 0,934 Brus 0 104 433 605,57 0,000 0,172 0,715 Varvarin 0 61 64 249,31 0,000 0,245 0,257 Kruševac – grad 35 145 296 853,87 0,041 0,170 0,347 Trstenik 19 77 168 447,71 0,042 0,172 0,375 Ćićevac 13 9 40 123,79 0,105 0,073 0,323
Pored navedenog pravca kao najopterećeniji državni putevi I reda izdvajaju se i državni put IB reda br. 24 Batočina ( Kragujevac ( Kraljevo, državni put IB reda br. 23 Pojate ( Kruševac ( Kraljevo ( Čačak ( Požega ( Užice ( Nova Varoš ( Prijepolje ( državna granica sa Crnom Gorom (Gostun) i državni put IB reda br. 22 M-22 Kraljevo ( Raška ( Novi Pazar ( Ribariće. U sledećoj tabeli dati su putevi prvog reda.
Tabela 18. Državni putevi I reda
Državni put I reda Dužina u obuhvatu Prostornog plana 2006. (PGDS)* 2009. (PGDS)* broj 1 (E-75) 71,2 16.029 17.363 broj 24 28,3 7.986 8.236 broj 32 26,4 4.268 4.150 broj 22 128,0 7.441 9.142 broj 31 12,4 2.486 3.322 broj 25 79,1 7.311 7.411 broj 24 36,0 broj 23 97,7 11.616 11.071 broj 29 27,9 2.986 3.430 Ukupno (km) 507,0
* Podatak za deonicu sa najvećim saobraćajnim opterećenjem u obuhvatu Prostornog plana
Državni putevi I reda su sa savremenim kolovozom i delom su rekonstruisani.
U okviru granice obuhvata Prostornog plana postoje sledeći državni putevi IIA reda:
– broj 150 Aranđelovac ( Belanovica ( Ljig,
– broj 152 Topola ( Gornja Šatornja ( Rudnik ( Bućin grob,
– broj 157 Rača ( Cerovac,
– broj 158 Velika Plana ( Batočina( Jagodina (Ćuprija ( Paraćin ( Ražanj,
– broj 160 Svilajnac ( Despotovac ( Dvorište ( Resavica ( Senje ( Ćuprija,
– broj 177 Gornji Milanovac ( Nevade ( Vraćevšnica ( Bare ( Kragujevac,
– broj 179 Čačak ( Drakčići ( Kraljevo,
– broj 181 Guča ( Kaona ( Drakčići,
– broj 183 Kragujevac ( Gornja Sabanta ( Rekovac ( Belušić ( Jasika ( veza sa državnim putem broj 23,
– broj 184 Gornja Sabanta ( Jagodina ( veza sa državnim putem A1,
– broj 186 Ćuprija ( Virine ( Despotovac ( Dvorište ( Vodna ( Krepoljin,
– broj 187 Vitanovac ( Ugljarevo ( Velika Drenova ( Jasika ( Varvarin ( Mijatovac,
– broj 188 Rekovac – Prevešt ( Grabovac ( Trstenik,
– broj 190 Donji Krčin ( Varvarin ( Ćićevac,
– broj 198 Raška ( Kuti ( Odvraćenica ( Preko Brdo,
– broj 202 Sjenica ( Raždaginja ( Buđevo ( Karajukića Bunari ( Suvi Do ( Leskova ( Velje Polje ( Tutin,
– broj 203 Doljeviće ( Pazarište ( Tutin ( Bregovi,
– broj 204 Pazarište ( Manastir Sopoćani ( Baćica ( Rasno,
– broj 205 Tutin ( Godovo ( državna granica sa Crnom Gorom (Vuča),
– broj 207 Biljanovac ( Jošanička Banja ( Grčak ( Aleksandrovac ( Kruševac (Koševi),
– broj 208 Vrnjci ( Vrnjačka Banja ( Stanišinci ( Grčak ( Brus ( Razbojna,
– broj 209 Kraljevo (Ratina) ( Brezna ( Goč ( Stanišinci,
– broj 210 Jošanička Banja ( Kopaonik ( Rudnica,
– broj 211 Stopanja ( Vitkovo ( Brus ( Brzeće ( Kopaonik,
– broj 215 Kruševac ( Đunis ( Deligrad.
Državni putevi IIB reda u obuhvatu Prostornog plana su:
– broj 365 Sibnica ( Venčane ( Darosava ( Belanovica,
– broj 368 Aranđelovac ( Banja ( Topola,
-broj 380 Knić ( Bare,
– broj 381 Veza sa državnim putem 183 ( Tečić ( Vukmanovac ( Loćika,
– broj 382 Donji Krčin ( Oparić ( Prevešt ( Manastir Kalenić,
– broj 383 Svilajnac ( Bresje ( Duboka ( Glogovac ( Krušar ( Ćuprija,
– broj 384 Despotovac ( Manastir Manasija,
– broj 385 Vodna ( Resavska Pećina,
– broj 386 Veza sa državnim putem 160 ( Manastir Ravanica,
– broj 387 Davidovac ( Popovac,
– broj 388 Veza sa državnim putem 36 ( Grza ( Sisevac ( veza sa državnim putem 160,
– broj 410 Kraljevo ( Mataruška Banja,
– broj 411 Ugljarevo ( Vrnjci ( Novo Selo ( Goč ( Gokčanica ( Veza sa državnim putem 22,
– broj 412 Brvenik ( Gradac ( Rudno,
– broj 413 veza sa državni putem 22 ( Novopazarska Banja ( Izbice ( Lopužnja ( administrativna linija AP Kosovo i Metohija,
– broj 416 Ribare ( Ribarska Banja.
Državni putevi II reda su na nižem nivou usluge od državnih puteva I reda. Deo državnih puteva II reda nalazi se u teškim terenskim uslovima, što u velikoj meri otežava rekonstrukciju, dogradnju i održavanje ovih puteva.
Stanje opštinskih puteva u značajnom delu ne ispunjava zahteve savremenog saobraćaja. Naime, pored male zastupljenosti savremenih kolovoznih zastora tehnički elementi (radijusi horizontalnih krivina, podužni i poprečni nagibi kolovoza, odvodnjavanje) najčešće nisu u skladu sa standardima projektovanja javnih puteva van naseljenih mesta. Značajan problem predstavlja i nemogućnost odgovarajućeg održavanja opštinske putne mreže, a razlog je nedostatak finansijskih sredstava i opreme. Deo opštinske putne mreže nalazi se u teškim terenskim uslovima, što u velikoj meri otežava rekonstrukciju, dogradnju i održavanje ovih puteva.
Regionalna pristupačnost planskog područja je iznad republičkog proseka.
Železnički saobraćaj
Ukupna dužina železničke mreže Srbije iznosi 3.809 km, od čega je samo 7,2% dvokolosečnih pruga, dok je elektrificirano 32,7% železničke mreže.
Železnička mreža je stara, pruge su dotrajale, oprema, je tehnološki prevaziđena što se negativno odražava na nivo kvaliteta prevozne usluge u pogledu vremena putovanja, pouzdanosti i redovnosti saobraćaja. Takođe, eksploatacione brzine na železničkim prugama su na izuzetno niskom nivou.
Magistralne pruge u koje prolaze kroz područje Prostornog plana su:
– E 70 i E 85 Beograd – Niš;
– E 85 Lapovo – Kragujevac – Kraljevo – Kosovo Polje – Đeneral Janković.
Pored magistralnih pruga na planskom području postoji i regionalna pruga Stalać – Kraljevo – Požega.
Lokalne pruge imaju značaj povezivanja sa železnicom lokalnih centara i značajnih korisnika, a u zahvatu Prostornog plana nalaze se sledeće lokalne pruge:
– Paraćin – Popovac;
– Markovac – Svilajnac – Despotovac – Resavica.
Stanje železničkog saobraćaja je na vrlo niskom nivou tako da je neophodno sprovesti reorganizaciju železnice i obezbediti sredstva za izgradnju i rekonstrukciju železničke infrastrukture.
Vazdušni saobraćaj
U obuhvatu Prostornog plana se nalaze vazdušna pristaništa čija je namena prvenstveno za sportske i delimično za određene privredne aktivnosti (Trstenik, Kraljevo, Paraćin – Davidovac) pri čemu je primetan nedostatak manjih aerodroma koji bi pružali usluge nisko-budžetnim kompanijama za opsluživanje manjih letelica.
Vodni saobraćaj
Na području Prostornog plana ne postoje plovni putevi.
4.1.4.2. Energetska infrastruktura
Elektroenergetska infrastruktura
Područje Prostornog plana opremljeno je značajnim elektroenergetskim kapacitetima, kako prenosnim tako i distributivnim. Od prenosne mreže postoje dalekovodi 400 kV, 220 kV, 110 kV i transformatorske stanice 400/110 kV, 220/110 kV, 110/x kV, a od distributivne mreže dalekovodi i kablovski vodovi 35 kV i nižih naponskih nivoa, transformatorske stanice 35/10 kV i ostale za dobijanje nižih distributivnih napona.
Električna energija za snabdevanje konzuma proizvodi se uglavnom u termoelektranama „Nikola Tesla” u Obrenovcu i kolubarskom sistemu. U obuhvatu Prostornog plana nalazi se Termoelektrana „Morava” smeštena na desnoj obali Velike Morave na oko tri kilometra od Svilajnca. Instalisana snaga elektrane je 125 MVA, a elektrana posle rekonstrukcije iz 2004. godine radi sa iskorišćenjem kapaciteta od oko 90%. Veze Centralne Srbije sa susednim regionima, a takođe i sa elektroenergetskim sistemima susednih država, ostvarene su na svim naponskim nivoima prenosne mreže.
Najvažniji dalekovod prenosnog sistema je dalekovod 400 kV Obrenovac – Niš sa koga se napajaju dve transformatorske stanice 400/110 kV u Kragujevcu i Jagodini. Sa ova dva postrojenja napaja se većina gradova i opština u obuhvatu Prostornog plana, dok se ostatak napaja sa dva postrojenja 220/110 kV u Kraljevu i Kruševcu koja su povezana na dalekovod 220 kV Požega – Niš. Ovi objekti čine kičmu elektroenergetskog sistema regiona koja se upotpunjuje interregionalnim 110 kV vezama, kao i 110 kV vezama sa susednim regionima, odnosno državama. Distributivna mreža naponskog nivoa 35 kV i nižih dobro je prostorno razvijena i uglavnom zadovoljava potrebe stanovništva i privrede. U pojedinim gradovima/opštinama, kao i na planskom području, postoji problem postojanja više napona na srednjem nivou, odnosno 10 kV, 20 kV i 35 kV, što je potrebno rešiti prelaskom na naponski nivo 20 kV.
Osnovna karakteristika svih delova energetskog sistema je tehnološka zastarelost, niska energetska efikasnost i zaostajanje u energetskim indikatorima za članicama EU i zemljama u okruženju.
Gasovodna infrastruktura
Za gasifikaciju opštine Aleksandrovac, kao i za transport i distribuciju prirodnog gasa južno od Pojata zadužen je energetski subjekat „Jugorosgaz” a.d. Beograd, dok je gasifikacija svih ostalih gradova i opština u obuhvatu Prostornog plana poverena energetskom subjektu JP „Srbijagas” Novi Sad.
Na prostoru Šumadijskog upravnog okruga izgrađeni i u eksploataciji su sledeći gasovodi i gasovodni objekti:
Razvodni gasovod RG 07–02, deonica Mladenovac – Aranđelovac, prečnika (168,3mm;
Razvodni gasovod RG 08–02, deonica Batočina – Cvetojevac – Bresnica, prečnika (273mm;
Deonica magistralnog gasovoda MG 08, V. Orašje – Paraćin, prečnika (457mm;
Deonice razvodnih gasovoda RG 08–09 i RG 08–09/1 do GMRS (Glavna merno-regulaciona stanica) „Lapovo” i GMRS „Lapovo 2”, svi od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
GMRS „Aranđelovac”, GMRS „Kragujevac”, GMRS „Lapovo” i GMRS „Lapovo 2”.
Na prostoru Pomoravskog upravnog okruga izgrađeni i u eksploataciji su sledeći gasovodi i gasovodni objekti:
Magistralni gasovod MG 08, deonica Veliko Orašje – Paraćin, prečnika (457mm;
Magistralni gasovod MG 09, deonica Paraćin – Pojate, prečnika (457mm;
Razvodni gasovod RG 09–02, deonica Paraćin – Bošnjani, prečnika (273mm;
Razvodni gasovod RG 09–03, deonica Bošnjani – Popovac, prečnika (219mm;
Deonice razvodnih gasovoda za GMRS „Svilajnac”, GMRS „Jagodina”, GMRS „Ćuprija”, GMRS „Popovac”, i GMRS „Paraćin”, svi od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
GMRS „Svilajnac”, GMRS „Jagodina”, GMRS „Ćuprija”, GMRS „Popovac” i GMRS „Paraćin”.
Na prostoru Raškog upravnog okruga izgrađeni i u eksploataciji su sledeći gasovodi i gasovodni objekti:
Razvodni gasovod RG 08–02, deonica Bresnica – Kraljevo, prečnika (273mm;
Razvodni gasovod RG 08–02/1, deonica Kraljevo – Vrnjačka Banja, prečnika (273mm,
Deonice razvodnih gasovoda za GMRS „Kraljevo” i GMRS „Vrnjačka banja”, svi od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
GMRS „Kraljevo” i GMRS „Vrnjačka banja”.
Na prostoru Rasinskog upravnog okruga izgrađeni i u eksploataciji su sledeći gasovodi i gasovodni objekti:
Magistralni gasovod MG 09, deonica Paraćin – Pojate, prečnika (457mm;
Magistralni gasovod MG 10, deonica Pojate – Niš, prečnika (530mm;
Razvodni gasovod RG 09–04, deonica Pojate – Kruševac, prečnika (273mm;
Razvodni gasovod RG 09–04/1, deonica Kruševac – Trstenik – Vrnjačka Banja, prečnika (273mm;
Deonica razvodnog gasovoda za GRČ „Župa” – Aleksandrovac, svi od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
GMRS „Kruševac”, GMRS „Trstenik”, GMRS „Ćićevac” i GMRS „Aleksandrovac”.
Na području Prostornog plana izgrađeni gasovodi imaju većim delom tranzitni karakter najvišeg ranga u Republici Srbiji, a na mestima lokacija GMRS-a su ostvarene distribucije gasovodima od čeličnih cevi radnog pritisaka od šest do 12 bara i distributivnim gasovodima od polietilenskih cevi za radni pritisak do četiri bara za široku potrošnju.
Sistem daljinskog grejanja
Sistemi daljinskog grejanja postoje u gradskim naseljima Kragujevac, Kruševac, Kraljevo, Jagodina, Trstenik i Novi Pazar, sa ukupnom instalisanom snagom od oko 700 MW. U kotlarnicama se kao primarni energenti koriste prirodni gas, ugalj, mazut i lož ulje. Stanje kotlovskih postrojenja je u opsegu od dobrog i zadovoljavajućeg do dotrajalog i nezadovoljavajućeg.
Termoelektrane
U opštini Svilajnac locirana je termoelektrana „Morava”, na desnoj obali Velike Morave, na 2,8 km od Svilajnca. Instalisana snaga termoelektrane je 125 MW i kao gorivo koristi lignit, mrki i kameni ugalj.
Termoenergetsku infrastrukturu u obuhvatu Prostornog plana karakterišu velike razlike u izgrađenosti i razvijenosti energetskih sistema, kako unutar samih upravnih okruga tako i između upravnih okruga. U najlošijem položaju je Raški upravni okrug u kome južno od Kraljeva i Vrnjačke Banje ne postoje izgrađeni termoenergetski infrastrukturni sistemi, sem sistema daljinskog grejanja u Novom Pazaru koji ima malu instalisanu snagu.
Obnovljivi izvori energije
Neki od gradova i opština Prostornog plana imaju značajan potencijal za izgradnju malih hidroelektrana (hidroelektrane snage do 10 MW). Male hidroelektrane su veoma povoljne sa aspekta decentralizovane proizvodnje, jer mogu da omoguće lokalno snabdevanje potrošača u udaljenim naseljima.
U Republici Srbiji su izvršena istraživanja i merenja, i identifikovani prirodni i veštački izvori termalne vode na teritoriji preko 60 gradova/opština. U obuhvatu Prostornog plana identifikovani su lokaliteti u opsezima temperature vode od 20(C – 80(C(
60(C – 80(C: Jošanička Banja (Raška);
40(C – 60(C: Ribarska Banja (Kruševac) i Novopazarska Banja (Novi Pazar);
20(C – 40(C: Bukovička Banja (Aranđelovac), Stragari (Kragujevac), Mataruška Banja, Bogutovačka Banja, Vitanovac (Kraljevo), Vrnjačka Banja, Mitrovo Polje (Aleksandrovac), Veluće (Trstenik), Baljevac (Raška), Brus, Vuča (Novi Pazar).
4.1.4.3. Vodoprivredna infrastruktura
Teritorija obuhvaćena Prostornim planom raspolaže oskudnim vodnim resursima, koji su nepovoljno raspoređeni po prostoru i vremenu. Prosečna specifična izdašnost se kreće od 3 l/sek/km2 (Kruševac, Kraljevo, Trstenik, Varvarin) do 12 l/sek/km2 (Tutin). Najmanje raspoložive količine vode javljaju se kad je potreba za njima najveća. Zbog toga je potreban razvoj složenih integralnih vodoprivrednih sistema sa akumulacijama koje moraju da obezbede prostorno i vremensko izravnavanje voda.
Razvoj vodoprivredne infrastrukture zaostaje u odnosu na potrebe.
Vodosnabdevanje
U pogledu vodosnabdevanja teritorija obuhvaćena Prostornim planom pripada Ibarsko-šumadijskom (Šumadijski i Raški upravni okrug) i Rasinsko-pomoravskom (Pomoravski i Rasinski upravni okrug) regionalnom sistemu vodosnabdevanja. U okviru Ibarsko-šumadijskog regionalnog sistema vodosnabdevanja izgrađena je akumulacija „Tucački naper” na reci Gruži, a u okviru Rasinsko-pomoravskog regionalnog sistema vodosnabdevanja izgrađena je akumulacija „Ćelije” na reci Rasini. Pored ovih akumulacija za vodosnabdevanje regionalnog značaja, izgrađeno je više akumulacija za vodosnabdevanje lokalnog karaktera.
Tabela 19. Postojeće akumulacije u sklopu regionalnih vodoprivrednih sistema
Akumulacija(Opština) Reka Visina/dužinabrane (m) Površinasliva (km2) KNU(mnm) Korisnazapr. (m3) „Tucački naper”(Kragujevac) Gruža 51,5/230,3 318,0 269,20 48.400.000 „Ćelije”(Kruševac) Rasina 51,5/220,0 598,0 282,00 60.000.000
Snabdevanje vodom ima sledeće karakteristike:
vodovodi su oslonjeni na lokalna izvorišta, koja su uglavnom iscrpljena, tako da se dalji razvoj vodovodnih sistema mora temeljiti na sve dužim dovodima vode i povezivanju lokalnih vodovoda u sve veće podsisteme kao i na razvoju regionalnih sistema vodosnabdevanja;
kod naselja koja su priključena na regionalne sisteme vodosnabdevanja dolazi do zapuštanja lokalnih sistema vodosnabdevanja;
izvorišta su nedovoljno zaštićena pa se javljaju problemi sa kvalitetom vode;
individualni vodozahvati (plitki bunari) često predstavljaju izvor zagađenja prve izdani;
nedefinisane i neoverene rezerve podzemnih voda na izvorištima javnog vodosnabdevanja;
nepostojanje elaborata o zonama sanitarne zaštite, prema Pravilniku o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja („Službeni glasnik RS”, broj 92/08), kao i nedefinisanost granica zona sanitarne zaštite u planskim dokumentima za izvorišta javnog vodosnabdevanja;
rast potrošnje je brži od aktiviranja novih izvorišta;
zbog starosti mreže veliki su gubici u njoj (i preko 40 %);
nedostatak rezervoarskog prostora;
zoniranje sistema nije svuda korektno izvedeno;
razvoj distributivnih mreža je znatno brži od razvoja primarnih delova sistema;
veliki broj neregistrovanih priključaka;
nenamensko korišćenje vode, prosečna specifična potrošnja je oko 330 l/stanovniku/dan, u gradovima se penje i preko 450 l/stanovniku/dan, što je previše;
niska cena vode i mali stepen naplate uslovljava težak ekonomski položaj komunalnih organizacija, zbog čega se sistemi loše održavaju;
razvoj vodovoda u selima je stihijski, bez dokumentacije i angažovanja stručnjaka.
Odvođenje otpadnih voda
Stanje odvođenja sanitarnih otpadnih voda naselja i zaštita kvaliteta vode nije na zadovoljavajućem nivou. Kanalisanje naselja na teritoriji obuhvaćenoj Prostornim planom se generalno može okarakterisati:
kanalisanje naselja znatno zaostaje iza razvoja vodovodne infrastrukture;
kanalizacioni sistemi izgrađeni su samo u većim naseljima i uglavnom ne pokrivaju njihovu celu teritoriju;
kanalizacija se izliva u vodotokove uglavnom bez prečišćavanja, tako da su naselja veliki koncentrisani izvori zagađenja;
posebno je loše stanje u seoskim naseljima gde se otpadne vode ispuštaju u improvizovane, propusne septičke jame, a često izlivaju u neposredno okruženje;
sistemi za odvođenje atmosferskih voda su nerazvijeni, uglavnom postoje samo u gradskim/opštinskim centrima i ne pokrivaju njihovu celu teritoriju.
Zaštita od štetnog dejstva voda i uređenje vodotokova
Stepen razvoja sistema za zaštitu od poplava na teritoriji obuhvaćenoj Prostornim planom je neravnomeran.
Izgrađen je i veliki broj brana sa malim akumulacijama: „Spomen park” na Sušičkom potoku i „Medna” na potoku Medna u Kragujevcu, „Crešljanac” na potoku Kloka u Topoli, „Dragovo” na Županjevačkoj reci u Rekovcu, „Dragocvet” na Lozovičkom potoku i „Miloševo” na Miloševskom potoku u Jagodini, „Čubura” na Čuburskom potoku i „Mućava” na potoku Mućava u Ćupriji, „7. juli” na Kneselačkom potoku i „Grza 1” i „Grza 2” na reci Grzi u Paraćinu, „Duboki potok” u Resavici i druge. Održavanje brana i objekata na njoj je prestalo, tako da se pojedine nalaze u alarmantnom stanju.
4.1.4.4. Telekomunikaciona infrastruktura
Područje u zahvatu Prostornog plana opremljeno je značajnim telekomunikacionim kapacitetima, kako u transportnoj tako i u pristupnoj mreži. Razvoj mreže realizuje se u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije i ostalim razvojnim dokumentima na nivou države ali i pojedinačnih operatora.
Izgrađeni su novi kapaciteti uz glavne, kao i saobraćajne pravce nižeg ranga sve do gradskih/opštinskih, a kao glavni medijum prenosa pored postojećih spojnih kablovskih veza i RR sistema, korišćeni su optički kablovi. U većim gradskim centrima, kao i velikom broju manjih (sve do seoskih naselja), u proteklom periodu su obezbeđeni savremeni digitalni komutacioni sistemi, kojim je postignuto znatno povećanje kapaciteta mreže, obezbeđenje visokog kvaliteta, pouzdanosti i raspoloživosti, kao i uvođenje savremenih usluga – širokopojasnih servisa.
Uvođenje širokopojasnih servisa može se realizovati i korišćenjem digitalne dividende. Digitalna dividenda predstavlja deo radiofrekvencijskog spektra koji će se osloboditi digitalizacijom zemaljske televizije. Republika Srbija se, kao i sve evropske zemlje, obavezala da proces prelaska sa analognog na digitalno zemaljsko emitovanje TV programa okonča do 17. juna 2015. godine. Kako bi se proces prelaska uspešno realizovao neophodno je izgraditi određene predajničke i repetitorske lokacije.
Širokopojasni pristup je postao značajna karika u razvoju ruralnih i udaljenih oblasti, kao i u razvoju industrijskih zona i povezivanju planskog područja. Primena novih pristupnih tehnologija poboljšava kvalitet života i to pojednostavljenjem komunikacije, lakšim i bržim pristupom informacijama, pristupom novim vidovima zabave i unapređivanjem kulturnog života.
Osnovni problemi širokopojasnog pristupa na planskom području, odnosno Republici Srbiji, su loš kvalitet mreže za pristup i nefleksibilni sistem tarifiranja usluga uz relativno visoke cene, što proističe iz nepostojanja konkurencije u domenu infrastrukture i usluga koje se pružaju krajnjem korisniku.
Mreža za pristup je nepotpuno izgrađena, kako sa stanovišta geografske pokrivenosti, tako i sa stanovišta ponude usluga, sa delimično zastarelim tehnologijama primenjenim u lokalnoj petlji. Na mnogobrojnim lokacijama ne postoji pristup infrastrukturi koji je u vlasništvu više od jednog operatora. Obezbeđivanje kvalitetnije infrastrukture, puna eksploatacija njenih kapaciteta i razvoj savremenih servisa zahtevaju konkurentnije tržište, odnosno, liberalizaciju tržišta adekvatnom regulativom.
Osnovna karakteristika telekomunikacionog sistema planskog područja je neravnomerna razvijenost mreže i dostupnost servisa, zaostajanje za članicama EU i zemljama u okruženju.
4.1.4.5. Komunalna infrastruktura
Neadekvatno postupanje sa otpadom je jedan od najvećih i najsloženijih problema koji su vezani za zaštitu životne sredine. Godišnje se na području Prostornog plana generiše oko 280.000 tona komunalnog otpada. Gradsko stanovništvo generiše prosečno 1kg komunalnog otpada po stanovniku na dan, dok seosko stanovništvo 0,7kg otpada/stanovniku/dan. U proseku, oko 60% ovog otpada se organizovano sakuplja i odlaže na registrovana odlagališta. Sakupljanje je organizovano uglavnom u urbanim oblastima, dok su ruralne oblasti znatno manje pokrivene uslugom sakupljanja otpada. Često nedostaju kontejneri i vozila za sakupljanje, koja su obično stara deset i više godina. Upravljanje komunalnim otpadom godinama se u svakom gradu/opštini svodi na sakupljanje i transport otpada do lokacije gde se vrši odlaganje. Same lokacije uglavnom ne zadovoljavaju ni minimum tehničkih uslova za sanitarne deponije. Takođe, postoji veliki broj divljih deponija, koje ponovo nastaju i nakon čišćenja.
Implementacijom Strategije upravljanja otpadom za period 2010–2019. godine, i uz pomoć sredstava strateških partnera otvorene se dve regionalne deponije na ovom području. U Lapovu je strateški partner za obavljanje poslova upravljanja otpadom izabran 2007. godine, a 2009. godine otvorena je nova regionalna sanitarna deponija. Deponijom upravlja kompanija A.S.A. Eko doo, a osim opštine Lapovo deponiju će koristiti i Batočina, Despotovac, Rača i Velika Plana. Kompleks deponije obuhvata više od 21 ha. I u Jagodini je otvorena nova regionalna deponija, 2010. godine, na lokaciji Gigoš udaljenoj oko 10 km od Jagodine, kao i postrojenje za separaciju reciklabilnog otpada koje je izgradio privatni partner, austrijski koncern Porr Werner Weber. Regionalna deponija prostire se na površini od 15,5 ha, zapremine je oko dva miliona m3 i vek trajanja joj je 20 – 25 godina. Grad Kragujevac mora da izgradi novu deponiju, pošto sadašnjoj deponiji u Jovanovcu rok upotrebe ističe. Najpovoljnija lokacija za izgradnju nove deponije je mesto Vitlište, desetak kilometara udaljeno od Kragujevca, gde je raspoloživo oko 70 ha. Interesovanje da se pridruže su, za sada, pokazale lokalne samouprave Knića i Rekovca. Gradovi Kraljevo i Kruševac su u procesu pregovora oko zajedničkog rešavanja problema otpada. Predlog je da se regionalni centar za upravljanje otpadom izgradi na teritoriji Rasinskog upravnog okruga – Kruševca, a da Grad Kraljevo izgradi transfer stanicu i postrojenje za separaciju komunalnog otpada na svojoj teritoriji. Više lokalnih samouprava još uvek nisu postigle dogovore niti potpisale sporazume sa susednim opštinama radi rešavanja problema upravljanja komunalnim otpadom. Takođe, veliki broj lokalnih samouprava još nije uradio regionalne i lokalne planove upravljanja otpadom. Glavni izazovi upravljanja komunalnim otpadom još uvek se odnose na obezbeđivanje dobre pokrivenosti i kapaciteta za pružanje osnovnih usluga, kao što su sakupljanje, transport i sanitarno odlaganje.
Opasan otpad se privremeno skladišti u neodgovarajućim skladištima, od kojih neka postoje i više decenija. Ne postoje postrojenja za tretman opasnog otpada. Opasan otpad se često odlaže na deponije zajedno sa komunalnim otpadom.
Upravljanje medicinskim otpadom je u fazi uspostavljanja na teritoriji cele Republike Srbije. Infektivni otpad u zdravstvenim ustanovama se tretira u autoklavima. Nakon tretmana sterilisani ostatak se odlaže na deponiju komunalnog otpada. Na planskom području centralna mesta za tretman infektivnog medicinskog otpada se nalaze u sledećim ustanovama: Klinički centar Kragujevac, Dom zdravlja Kragujevac, Opšta bolnica Jagodina, Zdravstveni centar Kraljevo i Zdravstveni centar Kruševac. Lokalna mesta za tretman infektivnog medicinskog otpada za teritoriju Prostornog plana su u sledećim ustanovama: Zdravstveni centar Aranđelovac, Zdravstveni centar Paraćin, Opšta bolnica Ćuprija i Zdravstveni centar Novi Pazar.
Osnovni problemi u upravljanju otpadom su:
– nedostatak strateških i planskih dokumenata na lokalnom i regionalnom nivou u oblasti upravljanja otpadom;
– nedostatak administrativnih kapaciteta u gradovima/opštinama za sprovođenje propisa;
– nepostojanje adekvatne infrastrukture za skladištenje, tretman i odlaganje komunalnog i opasnog otpada;
– često zajedničko odlaganje komunalnog i opasnog otpada;
– nedostatak podataka o tokovima otpada.
4.1.5. Zaštita prostora
4.1.5.1. Zaštita životne sredine
Imajući u vidu pritiske na životnu sredinu od urbanizacije, saobraćaja i intenzivne poljoprivredne proizvodnje, a na osnovu preovladavajuće aktivnosti na nivou administrativnih okruga, Raški upravni okrug se odlikuje niskim pritiscima na životnu sredinu (osetljiva područja), dok Šumadijski, Pomoravski i Rasinski upravni okrug odlikuju srednji pritisci na životnu sredinu. U zavisnosti od vrste i stepena degradacije životne sredine, na teritoriji Prostornog plana mogu se izdvojiti relativno homogene zone i pojasevi sa većim ili manjim ekološkim problemima, gde se kao najznačajniji oblici degradacije životne sredine mogu izdvojiti sledeći izvori (aktivnosti):
Privredni (industrijski) objekti:
područja zagađene i ugrožene životne sredine usled termoenergetskih procesa (TE Morava u Svilajncu), rudarskih radova (Resavsko-moravski basen mrkog uglja kod Despotovca, Ibarski rudnici kamenog uglja), eksploatacije mineralnih sirovina i građevinskog kamena (kamenolom „Straževica” u naselju Gradac kod Batočine, eksploatacija treseta kod Tutina, eksploatacija mermera na području planine Venčac, i drugo) i proizvodnje cementa (Paraćin – „Holcim” Novi Popovac);
urbano-industrijska područja sa povremenim prekoračenjem graničnih vrednosti zagađivanja (Kruševac, Kragujevac, Kraljevo, Trstenik, Prokuplje, Novi Pazar, Jagodina, Paraćin).
Problemi komunalne infrastrukture:
Problemi vezani za odvođenje i sanaciju otpadnih i atmosferskih voda usled nedovoljne izgrađenosti kanalizacione infrastrukture na planskom području; Kapaciteti za prečišćavanje otpadnih voda na planskom području nisu dovoljni; najveći procenat otpadnih voda iz kanalizacionih sistema ispušta se bez prečišćavanja u recipijente, dok se u seoskim naseljima odvodi ka nepropisno izgrađenim (propusnim) septičkim jamama;
Sistem sakupljanja, transporta i deponovanja komunalnog i ostalih vrsta otpada ne obuhvata čitavu teritoriju Prostornog plana, i nije adekvatno regulisan.
Saobraćaj:
Posledice ovog izvora zagađenja najviše se registruju u neposrednoj okolini saobraćajnica ali može imati veći značaj imajući u vidu da kroz plansko područje prolaze značajni saobraćajno opterećeni pravci: auto-put E-75 – Koridor 10, državni putevi IB reda broj 22 i 23 (Preljina – Kraljevo – Kruševac – Pojate), državni put IB reda broj 24 (Batočina – Kragujevac – Kraljevo), državni put IB reda broj 25 (Mali Požarevac – Mladenovac – Kragujevac) i ostali državni putevi prvog i prometni putevi drugog reda.
Upotreba mineralnih đubriva, pesticida i ostalih agrohemikata u poljoprivrednoj proizvodnji:
S obzirom na prirodne predispozicije planskog područja (ravničarski i brdsko-planinski tereni) i orijentaciju stanovništva ka poljoprivrednim delatnostima, određeni delovi plodnog poljoprivrednog zemljišta zagađeni su neadekvatnom primenom mineralnih đubriva, pesticida i ostalih agrohemijskih sredstava.
Neplanska izgradnja i predimenzioniranost turističkih kapaciteta.
Izrazito negativan uticaj bespravne gradnje javlja se u zonama zaštite izvorišta vodosnabdevanja (pored akumulacija „Garaši”, „Gruža”, „Ćelije” i drugih), a ugrožavanje životne sredine javlja se usled predimenzionirane izgradnje turističkih objekata i infrastrukture, pre svega u NPK.
Sistematska merenja kvaliteta vazduha sprovode dve republičke institucije. U mreži mernih mesta Republičkog hidrometeorološkog zavoda, na teritoriji Prostornog plana nalaze se četiri merna mesta za praćenje kvaliteta vazduha – u Kraljevu, Kruševcu, Ćupriji i na Kopaoniku. Na njima se mere koncentracije sumpordioksida i dima. Srednje godišnje koncentracije SO2 i čađi kreću se u opsegu dozvoljenih vrednosti, pri čemu su najmanje na Kopaoniku, a najviše u Kraljevu. U mreži urbanih stanica, na predmetnoj teritoriji, Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut” vršio je merenja sumpordioksida, čađi i aerosedimenata u Kragujevcu, Kraljevu, Jagodini, Kruševcu, Ćupriji i Paraćinu. Na osnovu kontinuiranog praćenja kvaliteta vazduha i analize dobijenih rezultata može se zaključiti da u pojedinim gradovima (Kruševac, Kragujevac, Kraljevo) povremeno dolazi do povećanja koncentracija određenih parametara u vazduhu. Iako se srednje godišnje koncentracije čađi kreću u granicama dozvoljenih vrednosti, broj dana preko GVI pokazuje znatna prekoračenja u Kruševcu. Maksimalne koncentracije čađi najviše prevazilaze GVI u Kruševcu, a zatim u Kragujevcu i Kraljevu. Srednje godišnje koncentracije sumpordioksida na svim mernim mestima znatno su ispod GVI. Koncentracije aerosedimenata prevazilaze dozvoljene vrednosti u Kragujevcu, Kruševcu i Ćupriji.
Na teritoriji Prostornog plana kvalitet površinskih voda meri se na 18 profila od strane Republičkog hidrometeorološkog zavoda. Najlošiji kvalitet vode je na profilu Rogot na reci Lepenici (loš), a najbolji na profilu Ušće na reci Studenici (odličan). Značajan rast kvaliteta primetan je na profilu Bivolje na Rasini (vrlo dobar), kao i na profilima Varvarin (Velika Morava) i Svilajnac (Resava) (dobar), dok na profilu Kraljevo (Zapadna Morava) beleži značajan pad kvaliteta od vrlo dobrog ka lošem. Na ostalim profilima nema značajnog trenda – kvalitet vode je dobar. Faktori koji direktno doprinose zagađenosti površinskih i podzemnih voda je mali broj domaćinstava koji je priključen na javni kanalizacioni sistem i na infrastrukturu prečišćavanja otpadnih voda. Većina postojećih PPOV uključuje samo osnovno mehaničko prečišćavanje, a neki od postojećih sistema nisu u upotrebi. Nijedna opština Rasinskog okruga ne vrši prečišćavanje otpadnih voda, dok u Raškom upravnom okrugu prečišćavaju se samo otpadne vode sa teritorije Grada Kraljeva (u proseku, oko 50%). Prečišćavanje se, takođe, ne vrši ni u sledećim opštinama Šumadijskog i Pomoravskog upravnog okruga: Knić, Rača, Lapovo, Rekovac, Svilajnac i Ćuprija. Otpadne vode u potpunosti se prečišćavaju u Gradu Jagodini (100%), kao i u Topoli i Paraćinu od 2007. godine, i gotovo u potpunosti u Gradu Kragujevcu, a znatnim delom i na teritoriji Aranđelovca, Kraljeva i Despotovca.
Na predmetnom području, monitoring kvaliteta zemljišta sprovodi se samo na teritoriji Kragujevca i Kruševca. Program ispitivanja stanja zemljišta u Kragujevcu obuhvata ispitivanje zemljišta dva puta godišnje na 14 lokaliteta. Rezultati analiza pokazuju da je kvalitet zemljišta generalno zadovoljavajući, ali da postoje lokaliteti sa povećanim koncentracijama nikla i hroma, kao i lokacije sa povećanim koncentracijama bakra i olova (gradska deponija), čije je poreklo antropogeno. Najveći problem predstavlja sporadično prisustvo hroma na pojedinim lokacijama u površinskom sloju zemljišta.
Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta u Kruševcu opasnim i štetnim materijama sa 30 odabranih lokacija pokazuju povećane koncentracije nikla u većini uzoraka i hroma u jednom uzorku, dok koncentracije žive, olova, bakra, kadmijuma, cinka i bora, kao ni pesticida ne prelaze MDK. Zemljišta u okolini „Župe”, „Trajala” i „Ravnjaka” pokazala su takođe povećane koncentracije nikla. Generalno, najveći broj ispitivanih uzoraka sa povećanim koncentracijama opasnih i štetnih materija registrovan je u zemljištima Velike Morave, i kod većine uzoraka uzroci su u prirodnom – geohemijskom poreklu.
Na području Prostornog plana postoji rizik od pojave tehnoloških udesa. Najveći broj udesa na ovom prostoru događa se na području Kruševca gde su najrizičnija postrojenja: Trayal (fabrika guma, eksploziva i pirotehničkih sredstava), Henkel-Merima i Župa (hemijske industrije). U transportu opasnih materija (železničkom i drumskom) dešava se oko 30–50% od svih hemijskih udesa. Najozbiljniji hemijski udesi, koji su zabeleženi na području Prostornog plana, dogodili su se za vreme NATO bombardovanja postrojenja hemijske industrije, skladišta naftnih derivata, skladišta, elektrana i transformatorskih stanica 1999. godine.
Tabela 20. Prikaz broja rizičnih postrojenja iz kategorije SEVESO u obuhvatu Prostornog plana
Upravni okrug Grad/opština Broj postrojenja iz kategorije SEVESO I II Šumadijski Kragujevac – 1 Pomoravski Jagodina, Paraćin, Ćuprija 1 3 Raški Kraljevo, Raška, Tutin 2 1 Rasinski Kruševac, Trstenik 4 3 Ukupno na području Prostornog plana 7 8
4.1.5.2. Zaštita kulturnih dobara
Kulturno nasleđe područja Prostornog plana je veoma raznovrsno i vredno, predstavlja značajan izvor identiteta, kao i značajan potencijal regionalnog razvoja i razvoja Republike Srbije. Stanje u pojedinim oblastima zaštite kulturnog nasleđa razlikuje se po segmentima i vrstama kulturnog nasleđa, ali je zajednički imenitelj brige o baštini da je ona u najvećoj meri, poslednjih godina bila nedovoljna, sporadična i neplanska. Opšta je ocena da ukupno kulturno nasleđe ovog prostora nije u dovoljnoj meri afirmisano i iskorišćeno. Sa izuzetkom malog broja najznačajnijih spomenika i celina, odnosno urbanih područja sa integrisanim primerima vrednog graditeljskog fonda, najveći deo kulturne baštine ovog područja čine pojedinačni izolovani spomenici i celine, nepovezani u jedinstvenu kulturnu mapu, nedovoljno integrisani u svoje prostorno i funkcionalno okruženje, a često i bez minimalnog nivoa tehničke zaštite. Poseban problem predstavlja samo delimično ažurna evidencija kulturnih dobara, kao posledica relativno velike teritorije, obima graditeljskog fonda, ali i neusaglašenosti stručnih i finansijskih ingerencija u rekognosciranju, zaštiti i prezentaciji nasleđa.
Na području Prostornog plana nalaze se brojna i raznovrsna nepokretna kulturna dobra, od praistorije do naših dana. Njihov značaj je veliki, jer su većinom u vezi sa formiranjem i trajanjem srednjevekovne i moderne Srpske države. Zastupljenost kategorisanih kulturnih dobara je u vidu 22 utvrđena kulturna dobra izuzetnog značaja (od ukupno 200 u Republici Srbiji), 56 utvrđenih kulturnih dobara od velikog značaja (od ukupno 582).
Na listu Svetske kulturne i prirodne baštine upisani su:
– Stari Ras sa Sopoćanima (Manastir Sopoćani, Ras sa Gradinom, Đurđevi stupovi i Petrova crkva);
– Manastir Studenica.
Spomenici srednjevekovne srpske arhitekture nastajali su od početka IX veka pa sve do XVII veka. U ovom velikom vremenskom rasponu, na području planskog obuhvata podignuto je više desetina crkava i manastira od kojih je veliki broj sačuvan do danas. Podizane su u različitim vremenima i različitim stilovima zavisno od uticaja – zapadnog, ili istočnog, vizantijskog i svetogorskog, često u kompleksnoj mešavini uticaja.
Spomenici koji sa neposrednom okolinom čine sagledane kulturno-pejzažne celine na području Prostornog plana:
Stari Ras sa Sopoćanima (Manastir Sopoćani, Ras sa Gradinom, Đurđevi stupovi i Petrova crkva);
Manastir Studenica;
Manastir Žiča (sa Mataruškom Banjom);
Manastir Manasija;
Manastir Ljubostinja;
Manastir Kalenić,
Manastir Ravanica;
Srednjovekovni grad Maglič;
Čajkino brdo sa Vrnjačkom Banjom;
Topola sa Oplencem.
Rekognosciranje kulturnog dobra na području Prostornog plana nije vršeno sistematski u prethodnom periodu. Valorizovano je 1.758 različitih objekata, svrstanih u četiri osnovne grupe: (1) spomenici kulture, (2) arheološka nalazišta, (3) znamenita mesta i (4) prostorne kulturno-istorijske celine, koji svojim kvalitetom zaslužuju dalju proceduru utvrđivanja statusa i kategorizacije dobara.
4.1.5.3. Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Imajući u vidu prirodne karakteristike planskog područja, kao najvažniji prirodni hazardi izdvajaju se seizmizam, erozivni procesi (erozija zemljišta), nestabilnost terena (klizišta i odroni), poplave i bujične poplave, kao prirodni procesi koji direktno i indirektno ugrožavaju ljude, materijalna dobra i sam prostor. Ugroženost prostora prirodnim hazardima, predstavlja jedan od najznačajnijih ograničavajućih činilaca pri planiranju prostora i namene korišćenja zemljišta, kao i pri određivanju stepena koncentracije fizičkih struktura i infrastrukturnih objekata.
Prema Seizmološkoj karti Republike Srbije, koja izražava maksimalni očekivani intenzitet zemljotresa (po modifikovanoj MCS-64 skali) za povratni period od 100 godina, sa verovatnoćom događanja od 63 %, seizmičkim hazardom najviše je ugrožen zapadni, centralno-istočni i južni deo planskog područja. Od ukupne površine koju obuhvata Prostorni plan, maksimalnom očekivanom jačinom zemljotresa VII-VIII MCS povredivo je 57,05 % teritorije (6.601,87 km2), intenzitetom VIII-IX MCS 39,87% (4.613,69 km2), dok je intenzitetom IX-X MCS povredivo 3,09 % (357,13 km2) teritorije.
Na osnovu analize potencijala erozije na teritoriji Prostornog plana utvrđeno je da na ukupnoj teritoriji jakim potencijalom erozije ugroženo 2.165,79 km2, odnosno 18,71% površine. U Šumadijskom okrugu, 28,64 % teritorije je sa jakim potencijalom erozije, u Rasinskom 25,15 %, u Pomoravskom 23,66 %, dok je on najmanje izražen u Raškom upravnom okrugu 5,05 %
Na osnovu podataka 1995. godine, nestabilne padine, uključujući površine zahvaćene aktivnim i umirenim klizištima, zahvataju prostor od oko 536,95 km2, što čini 4,64% ukupne površine Prostornog plana. Od toga, površine ugrožene klizištima u Pomoravskom upravnom okrugu zahvataju 159,25 km2 ili 6,12% površine okruga, u Rasinskom 159,97 km2 (6.0%), u Šumadijskom 90,02 km2 (3.78%), a u Raškom upravom okrugu 127,71 km2 (3,25%).
Površine ugrožene odronima zahvataju 12,52 km2, što čini 0,11% ukupne površine Prostornog plana. Najveće površine ugrožene odronima nalaze se u se u Raškom upravnom okrugu (6,29 km2), manje u Pomoravskom (3,95 km2), Rasinskom (1,49 km2) i Šumadijskom upravnom okrugu (0,8 km2).
Prema izvršenim analizama, potencijalno plavne površine zahvataju 774,52 km2, odnosno 6,69% teritorije Prostornog plana. Najveće ugrožene površine su u Pomoravskom (377,65 km2, odnosno 14,52% njegove teritorije), a zatim u Rasinskom (183,58 km2, odnosno 6,88%) i Šumadijskom (92,26 km2 ili 3,88%), a najmanje u Raškom upravnom okrugu (121,03 km2 ili 3,08%). Ugrožena su naselja, saobraćajnice, industrija, poljoprivredne površine, turistički centri. Posebno su ugroženi i gradovi kao Kragujevac i Jagodina.
Za analizu bujičnih vodotoka na teritoriji Prostornog plana, fond raspoloživih podloga je minimalan i apsolutno nedovoljan za preciznije determinisanje plavnih zona. U takvoj situaciji, plavne zone se mogu samo približno i orijentaciono proceniti, a pouzdanije i preciznije determinisanje plavnih zona će biti realno moguće tek posle formiranja adekvatnih podloga. Generalna karakteristika skoro svih bujičnih vodotoka na teritoriji Prostornog plana jeste velika neuređenost i katastrofalno ekološko stanje. Ovakva, veoma nepovoljna situacija prouzrokovana je interakcijom prirodnih i antropogenih faktora.
Sumarno, trenutno stanje karakteriše nepotpunost i nedostupnost informacija o rizicima od mogućih prirodnih nepogoda, kao i o posledicama koje mogu izazvati, pri čemu se posebno izdvaja nedovoljno učešće javnosti. Posebno se izdvaja nedovoljan kapacitet lokalnih organa, stručnih službi i konsultanata za savremeni pristup upravljanju rizicima od prirodnih nepogoda, kao i neadekvatan monitoring prirodnih, prirodno-antropogenih i antropogenih procesa u cilju zaštite od prirodnih nepogoda. Stanje ukupnog sistema zaštite od prirodnih nepogoda nije zadovoljavajuće, posebno u odnosu na prostorne aspekte upravljanja rizikom.
Postojeća infrastruktura sistema odbrane zemlje posledica je nasleđene infrastrukture, koja je bila dimenzionisana i koncipirana za bitno drugačiji i veći geoprostor, namenu i zadatke Vojske Srbije.
Na teritoriji planskog područja nalazi se 95 kompleksa posebne namene (prema podacima Ministarstva odbrane) sa različitim statusom koji podrazumevaju prostor sa objektima i sadržajima u funkciji sistema odbrane zemlje.
U obuhvatu Prostornog plana je i kompleks posebne namene „Pasuljanske livade” koji ima poseban značaj za odbranu zemlje i potrebe realizacije programa borbene obuke jedinica Vojske Srbije.
Deo Prostornog plana nalazi se u kopnenoj zoni bezbednosti (KZB) koja predstavlja prostor od posebnog značaja, dok se u delu u kome se granica Prostornog plana poklapa sa državnom granicom uspostavlja pojas pod režimom kontrolisanog i ograničenog korišćenja.
Na teritoriji planskog područja nalazi se 18 kompleksa – objekata civilne zaštite i 28 objekata Odeljenja za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova. Trenutno stanje karakteriše nepotpunost i nedostupnost informacija o rizicima od mogućih elementarnih nepogoda i drugih nesreća, kao i o posledicama koje mogu da izazovu. Najugroženije delove teritorije predstavljaju područja naseljskih aglomeracija, gde su najveće koncentracije stanovništva, građevinskog fonda, privrednog, neprivrednog i infrastrukturnog potencijala.
4.1.5.4. Zaštita prirodnih vrednosti
Na planskom području evidentirana su zaštićena prirodna dobra koja se štite na osnovu Zakona o zaštiti prirode i ostalih srodnih zakona. Od ukupne površine obuhvaćene Prostornim planom do sada je zaštićeno približno 536 km2 ili 4,62% površine. Analizirano po upravnim okruzima, na prostoru Šumadijskog upravnog okruga na osnovu Zakona o zaštiti prirode, zaštićeno je samo 0,2%, Rasinskog 1,59%, Pomoravskog 4,28% i Raškog upravnog okruga 9,45% od ukupne površine njihove teritorije.
Osim prirodnih vrednosti koje su zaštićene na osnovu nacionalne zakonske regulative iz oblasti zaštite prirode, na prostoru koji obuhvata Prostorni plan nalaze se i kompleksne predeone celine čije su vrednosti biodiverziteta i geodiverziteta uključene i u međunarodne programe zaštite. Tako se od 2001. godine u statusu zaštite na osnovu UNESCO programa MaV Rezervata biosfere nalazi deo područja PP „Golija” zaštićen pod imenom Golija – Studenica. Zaštitom je obuhvaćeno 53.864 ha i sa područja koje je predmet ovog Prostornog plana u okviru rezervata biosfere nalaze se 115,50 km2 zaštićenih površina koje administrativno pripadaju području Grada Kraljeva. Na osnovu PPRS, sa područja ukupnog obuhvata Prostornog plana planira se povećanje broja zaštićenih prirodnih dobara Republike Srbije koji će biti deo UNESCO programa MaV Rezervata biosfere (buduća prirodna dobra Beljanica – Kučaj i prirodno dobro Prokletije). Još od 1979. godine, buduće zaštićeno prirodno dobro Ras – Sopoćani koje je planirano za zaštitu na osnovu nacionalnog Zakona o zaštiti prirode, nalazi se na UNESCO Svetskoj listi kulturne i prirodne baštine. PPRS predviđena je i nominacija budućeg prirodnog dobra Prokletije za istu listu.
Međunarodni značaj u cilju zaštite i unapređenja kompleksnih prirodnih vrednosti, sa prostora Prostornog plana imaju i predeli (zaštićeni i predloženi za zaštitu) koji su prostorno i funkcionalno predisponirani u svojevrsnim ekološkim koridorima tokova Velike, Južne i Zapadne Morave. Tako se kao deo evropskog zelenog pojasa (The Green Belt) izdvaja prostor Prokletija, dok je čak sedam prirodnih dobara sa ovog prostora izdvojeno kao integralni deo EMERALD mreže i njihovo izdvajanje je od prioritetnog značaja za zaštitu i upravljanje u cilju očuvanja flore, faune i njihovih staništa. Na delu opštine Tutin i površini od 1.985 ha nalazi se zaštićeno Ramsarsko područje Peštersko polje. Pod zaštitom se nalaze ekosistemi od značaja za očuvanje vlažnih staništa i njihovih populacija. Na osnovu PPRS sa područja obuhvata Prostornog plana, planira se povećanje broja prirodnih dobara Republike Srbije koji će biti nominovani za Ramsarska područja. Među njima su veštačka akumulacija Gruža, PP „Golija” i tresave i jezera na Kopaoniku i Prokletijama. Pri tome se, kao prioriteti za uvrštavanje na listu Ramsarskih područja do 2014. godine izdvajaju područja PP „Golija” i NPK.
5. Skraćeni prikaz potencijala i ograničenja po oblastima
5.1. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
5.1.1. Stanovništvo
Uprkos smanjenju broja stanovnika u poslednjih 30 godina moguće je izdvojiti nekoliko potencijala koje u narednom periodu treba iskoristiti, i to:
– visoko učešće radno sposobnog u ukupnom stanovništvu, što omogućava njihovo veće angažovanje u poljoprivredi, turizmu i tako dalje;
– nešto povoljnija starosna struktura u gradskim naseljima naročito u gradovima u odnosu na ostala seoska naselja;
– relativno visok udeo ženskog fertilnog stanovništva u ukupnom;
– visoki procenat radnosposobnog stanovništva u pojedinim delovima planskog područja.
Osnovno ograničenje predstavljaju veoma izražene migracije stanovništva ka većim gradovima ili u inostranstvo što prazni celokupno a naročito ruralno područje. Pored stalnog demografskog pada (–4,5‰), karakteristična je i nepovoljna starosna struktura ukupnog stanovništva, te konstantno slabljenje učešća mladog stanovništva u ukupnom, naročito u ruralnim delovima.
Potencijali od značaja za naseljavanje i razvoj naselja su:
– povoljan geografski položaj (koridori 7 i 10 koji prolaze područjem Prostornog plana);
– razvijena polifunkcionalna struktura gradskih područja, što je posebno izraženo za regionalne centre;
– spremnost lokalnih samouprava i stanovništva za rešavanje postojećih komunalnih, ekoloških i stambenih problema u naseljima;
– skoro podjednako zastupljena sva tri sektora delatnosti, uz nešto veće učešće primarnog sektora delatnosti.
Najznačajniji problemi koji utiču na naseljavanje i razvoj naselja su:
– neplansko korišćenje prostora, to jest neracionalno korišćenje građevinskog zemljišta na račun zauzimanja najplodnijih poljoprivrednih površina;
– nepovoljne demografske tendencije u većini seoskih naselja;
– nedovoljna razvijenost objekata javnih službi;
– neadekvatna opremljenost naselja komunalnom infrastrukturom.
5.1.2. Mreža naselja
Potencijali od značaja za naseljavanje i razvoj naselja su:
– povoljan geografski položaj (koridori 7 i 10 koji prolaze područjem Prostornog plana);
– dobra saobraćajna povezanost većeg dela planskog područja;
– razvijena polifunkcionalna struktura gradskih područja, što je posebno izraženo za regionalne centre;
– očuvana priroda, zemljište, vode i predeli koji se mogu staviti u funkciju razvoja;
– stvorene graditeljske i nasleđene kulturne vrednosti;
– postojanje razvojnih dokumenata na regionalnom i lokalnom nivou kroz koje se usmerava i umrežava budući razvoj seoskih područja;
– spremnost lokalnih samouprava i stanovništva za rešavanje postojećih komunalnih, ekoloških i stambenih problema u naseljima.
Ključni problemi razvoja i uređenja naselja se mogu sagledati preko sledećih problemskih i razvojnih karakteristika:
– regionalna razvojna neuravnoteženost – nedostatak policentrizma i decentralizacije – vertikalna korelacija;
– depopulacija i negativni demografski trendovi u selima;
– ekonomska stagnacija i nazadovanje u ruralnim područjima (neuravnotežena distribucija kapitala unutar FUP-a);
– nedovoljna saobraćajna pristupačnost svim delovima planskog područja i niska propusna moć saobraćajnica (naročito u jugozapadnom delu);
– slabe poluge upravljanja razvojem u lokalnim sredinama (finansijske, organizacione, pravne i druge);
– nedovoljna međuopštinska/međuregionalna saradnja u planiranju razvojnih aktivnosti – horizontalna usklađenost;
– nizak nivo opremljenosti saobraćajnom, komunalnom i socijalnom infrastrukturom u selima;
– bespravna i neplanska izgradnja naročito u periurbanom pojasu;
– neažuran katastar i nerešena pitanja vlasništva nad zemljištem;
– visoka stopa nezaposlenosti;
– niska dostupnost javnih usluga i službi;
– usitnjenost poljoprivrednih gazdinstava.
5.1.3. Javne službe
Osnovni potencijal za kvalitetnije organizovanje usluga javnih službi su izgrađeni kapaciteti, bez obzira na postojeće stanje i opremljenost. Od interesa za organizovanje šireg spektra usluga u oblasti javnih službi je da se postojeći građevinski kapaciteti, objekti u javnom vlasništvu, zadrže za te i slične namene. Neophodno je utvrđivanje drugačijih modaliteta njihovog efikasnijeg korišćenja i održavanja.
Predškolsko obrazovanje i vaspitanje – S obzirom na sadašnje stanje i kapacitete državnih ustanova i njihovu prostornu distribuciju, potencijali za povećanje i kvantiteta i kvaliteta se mogu naći u saradnji sa privatnim sektorom, ali i na način svojstven i prilagođen lokalnim specifičnostima.
Osnovno, srednje i visoko obrazovanje – Postojeća mreža objekata obrazovanja je relativno razvijena, ali je potrebno postojeći građevinski fond unaprediti. Potencijal za unapređenje kvaliteta i koncepciju razvoja nastavnog i obrazovnog procesa podrazumeva promene u organizaciji rada škola (uvođenje produženog boravka u školama, rad u jednoj smeni), ali i povećanje dostupnosti objektima obrazovanja i poboljšanje kvaliteta nastave za učenike u seoskim naseljima (uvođenje organizovanog đačkog prevoza, mobilne nastavne ekipe, specijalizovana nastava u područnim školama i slično). Eventualno, raspoloživi kapaciteti objekata školstva u seoskim naseljima mogu zadovoljiti i potrebe za organizovanjem nekih kompatibilnih aktivnosti (predškolska nastava, obrazovanje i stručna edukacija odraslih i slično)
Zdravstvena zaštita – Organizovanje mobilnih zdravstvenih ekipa i službi, i u ovom sektoru, kako bi se povećala dostupnost usluga primarne zdravstvene zaštite stanovništvu u udaljenim i izolovanim seoskim naseljima.
Socijalna zaštita – Unapređenje socijalne zaštite treba da ide u smeru razvoja i finansiranja odgovarajućih programa koji su prilagođeni potrebama lokalne zajednice, u zavisnosti od vrste pomoći, odnosno ciljnih grupa stanovništva. Razvoj usluga treba da bude usmeren na osetljive društvene grupe: neizostavno, deca bez roditeljskog staranja, samohrani roditelji, porodice bez prihoda za zadovoljenje osnovnih – egzistencijalnih potreba, osobe sa invaliditetom i sa smetnjama u razvoju, i slično, i to ne samo na lokalnom nivou, već posmatrano u širem regionalnom kontekstu. Strategijom razvoja socijalne zaštite („Službeni glasnik RS”, broj 108/05) definisan je osnovni cilj reforme sistema socijalne zaštite: razvijanje integralne socijalne zaštite, u kojoj socijalni akteri na najefikasniji način koriste postojeće i razvijaju nove resurse putem dostupnih, kvalitetnih i raznovrsnih usluga, radi očuvanja i poboljšanja kvaliteta života ranjivih i marginalizovanih pojedinaca i grupa, osposobljavanja za produktivan život u zajednici i predupređenja zavisnosti od socijalnih službi.
Kultura – Očuvanje identiteta i nasleđa na ovom području, je jedan od primarnih ciljeva daljeg razvoja. Priprema i realizacija ovog cilja obuhvata na prvom mestu rehabilitaciju kompletne kulturne ponude, ali i umrežavanje i modernizaciju na širim regionalnim osnovama. Kao mogući načini za ostvarivanje, ističu se privatna inicijativa i uključivanje neprofitnih sektora. Osnovna koncepcija razvoja ovog sektora, treba da bude usmerena i na potrebe lokalnog stanovništva i uključivanje lokalne zajednice kroz podsticanje odgovarajućih programa prilagođenih osobenostima stanovništva. Značajan potencijal ovog sektora se ogleda i kroz aktivnosti koje treba usmeriti ka programima koji će biti atraktivni za turističku populaciju.
Sport i rekreacija – S obzirom na postojeće stanje i značajan potencijal i građevinski fond ovih objekata kao i aktivnosti koje se odvijaju, potrebno je dalji razvoj usmeriti na aktivno održavanje ovih objekata i javnih prostora. Takođe, od interesa je i usmeriti aktivnosti lokalnih zajednica na omasovljenje i uključivanje svih starosnih grupa, kroz odgovarajuće i primerene zdravstveno-rekreativne sportove.
Osnovna ograničenja za razvoj i organizaciju javnih službi su: saobraćajna dostupnost pojedinih delova planskog područja; neravnomeran razmeštaj korisnika, i niska gustina izgrađenosti i naseljenosti u seoskim područjima; loše stanje građevinskog fonda i opremljenosti većine objekata javnih službi na ruralnom području. Osim toga, ograničenje predstavlja i nedostatak sredstava za adekvatno održavanje prostora, proširenje ili dogradnju ovih objekata. Značajno ograničenje je i nedovoljno angažovanje, odnosno neshvatanje civilnog sektora, kao aktivnog i produktivnog učesnika u organizaciji usluga javnih službi. Jedan od razloga je i pasivan položaj građana i korisnika u procesu planiranja i organizovanja ovih usluga.
5.2. Privredni/ekonomski razvoj i turizam
5.2.1. Privreda i industrija
U strukturi regionalne ekonomije vidljive su posledice kompleksnih društveno-ekonomskih dešavanja tokom poslednje dve decenije: usporeno restrukturiranje, niska konkurentnost, visoka nezaposlenost i drugo. Započeta revitalizacija privrede, naročito industrije uz snažniji razvoj sektora usluga uočava se kroz razvoj MSPP, priliv stranih investicija, porast zaposlenosti u sektoru preduzetništva. U privrednoj strukturi vodeća delatnost je industrija, najznačajnije mesto pored višegodišnje devastiranosti zadržava kompleks metalske industrije baziran na proizvodnji saobraćajnih sredstava (delatnost od nacionalnog značaja). Po razvojnom potencijalu, širi regionalni značaj imaju i poljoprivreda, saobraćajna i turistička privreda. Revitalizacija brownfield i razvoj novih greenfield lokacija, posebno razvoj slobodne zone u Kragujevcu, menjaju ranije formiranu teritorijalnu strukture privrede. Koncentracija kapaciteta u primarnim (okružnim i gradskim/opštinskim) centrima razvoja obeležje je teritorijalne neravnomernosti. Institucionalne mreže na regionalnom i lokalnom nivou, razvoj instrumenata za privlačenje investicija (biznis inkubatori, klasteri), brojna planska i razvojna dokumenta deo su podsticajnog poslovnog okruženja za privlačenje investicija i intenziviranje privrednog razvoja.
Skup potencijala od značaja za razvoj savremene prostorno-privredne strukture: geosaobraćajni položaj (Koridora 10 i zapadno-moravska udolina sa pratećom infrastrukturom); raznovrsnost prirodnih resursa (poljoprivredno i šumsko zemljište, mineralne sirovine: glina, mermer, kvarc; rezerve uglja, vodni resursi, geotermalni izvori), ljudski resursi (visokoobrazovni kadar, stručna radna snaga), naučne i razvojno-istraživačke institucije; tradicija posebno proizvodno-prerađivačka, izgrađeni proizvodni i uslužni kapaciteti; konkurentne delatnosti (raznovrsna poljoprivreda, automobilska, prehrambena, hemijska, tekstilna, drvoprerađivačka industrija, industrija građevinskog materijala, eksploatacija uglja, trgovina, saobraćajna i turistička privreda; savremene finansijsko-poslovne usluge, razvoj i istraživanja, baze podataka); uspešna privatizacija i priliv investicija; revitalizacija industrijskog sektora; jačanje privatnog sektora i dinamičan rast MSPP; centri razvoja (Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Jagodina, Novi Pazar, brojni manji centri); postojeće privredne/industrijske zone, brownfield lokacije i nove greenfield lokacije, slobodna zona FAS (Kragujevac), savremeni modeli poslovanja u oblasti usluga (šoping molovi, tržni centri, logistički centri, wellness i spa centri), biznis inkubatori i klasteri; formirane mreže suprastrukture za podršku razvoju MSP, brojna strateška i planska dokumenta.
Ograničenja razvoja privrede/industrije: neravnomeran razvoj (unutarregionalna socio-ekonomska polarizacija u nivou razvijenosti, demografskom potencijalu, ponudi radne snage, razmeštaju kapaciteta); nezavršen proces restrukturiranja preduzeća, usporen priliv investicija, zastarele tehnologije, nekonkurentna privredna struktura, neadekvatno korišćenje razvojnih potencijala i kapaciteta (prirodnih, demografskih, proizvodnih, uslužnih); zapuštene lokacije, ugrožena životna sredina u zonama eksploatacije resursa i u industrijskim zonama; niska komunalna i infrastrukturna opremljenost prostora, nepovoljna demografska kretanja (depopulacija i emigracija radno-sposobnog stanovništva), neusklađena struktura kadrova sa potrebama savremene privrede i visoka nezaposlenost; još uvek devastiran sektor industrije, niska konkurentnost poljoprivrede, nedovoljno razvijena turistička i saobraćajna privreda; nedovoljno razvijen sektor MSPP; neiskorišćenost brownfield lokacija i nedovoljna ponuda infrastrukturno opremljenih privrednih/industrijskih/radnih zona i savremenih prostorno-organizacionih modela (industrijske zone/parkovi, naučno-tehnološki park, slobodna zona, biznis inkubatori i drugo); nedovoljna granska, sektorska i regionalna povezanost preduzeća (mali broj klastera i sektorskih udruženja); još uvek nezaokružen institucionalni okvir i nedovoljno razvijene podsticajne mere za razvoj MSP i preduzetništva.
5.2.2. Poljoprivreda
Potencijali za razvoj poljoprivrede ogledaju se u: heterogenosti agroekoloških uslova sa jasno izdiferenciranom strukturom poljoprivrednog zemljišta i mogućnosti za dobijanje raznovrsnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda; velikim površinama pod oranicama koje omogućavaju intenzivnu ratarsko-povrtarsku proizvodnju, posebno u Pomoravlju; povoljnim uslovima za razvoj voćarstva, posebno na brežuljkastim i brdskim terenima za komercijalnu proizvodnju voća, uz primenu organskih metoda naročito u proizvodnji autohtonih sorta; izvanrednim prirodnim uslovima tradicionalnih vinogorja (župsko, temnićko, oplenačko i drugo); velikim površinama pod kvalitetnim travnim pokrivačem, pogodnih za razvoj i obnovu planinskog stočarstva, govedarstva i ovčarstva, uz očuvanu tradiciju u proizvodnji i preradi stočnih proizvoda, i iskorištavanju marketinških pogodnosti za kvalitetnu hranu definisanog geografskog porekla; očuvanoj životnoj sredini kao preduslovu za razvoj organske proizvodnje za kojom postoji izražena potreba na tržištu; širokom asortimanu manjih proizvodnih programa, takozvanih alternativnih, kao što su ribnjaci, konjarstvo i valorizacija u turističke svrhe, pčelarstvo, sakupljanje šumskih plodova, gajenje lekovitog bilja i slično; značajni kapaciteti za finalizaciju proizvodnje i izražen trend udruživanja proizvođača; aktivnosti u institucionalnom razvoju sela i poljoprivrede (Mreža za ruralni razvoj, AEERT).
Ograničenja koja se izdvajaju kao osnovni limitirajući faktor ka unapređenju efikasne proizvodnje su: velika usitnjenost poljoprivrednih gazdinstava; odlazak mladih i obrazovanih sa sela; depopulacija ruralnih prostora sa aktivnim procesima senilizacije i feminizacije poljoprivredne proizvodnje; nizak nivo mehanizacije i tehničko-tehnološke opremljenosti gazdinstava; lociranost najplodnijeg zemljišta u dolini reka, i izloženost pritisku urbanističkog širenja i infrastrukturnog opremanja; ugroženost obradivih površina niskog potencijala u višim predelima procesima erozije i neadekvatne obrade, za koje se predviđa prenamena i pošumljavanje, što se kosi sa očuvanjem brdsko-planinskih predela i održavanju rentabilnosti proizvodnje; opadanje pašnjačkog stočarstva sa narušavanjem sastava stočnog fonda, što uz ekstenzivno stočarenje dovodi do degradacije i narušavanja biodiverziteta travnih površina; nedovoljno finansijsko ulaganje u razvoj poljoprivrede i sela, nedostatak kreditne podrške i poreskih olakšica; neorganizovanost na tržištu i stalne promene u ceni poljoprivrednih proizvoda i drugo.
5.2.3. Šumarstvo
Potencijali u pogledu korišćenja šuma i šumskog zemljišta su:
– bogatstvo šumama (posebno u Raškom i Rasinskom upravnom okrugu);
– količine tehničkog drveta (mogućnost većeg korišćenja drveta u drvno-prerađivačkoj industriji, uz prethodno unapređenje kvaliteta šumskog fonda);
– mogućnost korišćenja šumskog otpada kao alternativnog izvora energije (proizvodnja peleta);
– bogat floristički sastav vrsta, među kojima ima retkih i ugroženih vrsta (područje NPK i u okviru PP „Golija”);
– autohtone voćne vrste: leska, malina, kupina, planinska ribizla, borovnica i šumska jagoda;
– oko 100 vrsta registrovanih jestivih gljiva, od kojih je nekoliko u eksploatacionim razmerama: vrganj, lisičarka, reduša, rujnica, rudnjačka blagva, smrčci i drugo;
– raznovrsnost i brojnost divljači (zec, lisica, poljska jarebica, prepelica, grlica, fazan, srneća divljač i divlja svinja).
Iako su na celom području Prostornog plana zbog raznolikosti staništa u orografskom i klimatskom pogledu zastupljene različite šumske zajednice i različite vrste divljači ovi potencijali nisu dovoljno iskorišćeni. U organizovanim lovištima koja postoje na teritoriji gotovo svih gradova/opština planskog područja, moguć je intenzivniji razvoj lovnog turizma.
Ograničenja u pogledu korišćenja i očuvanja šuma i šumskog zemljišta su:
– loš kvalitet šuma sopstvenika;
– nerešeni vlasnički odnosi u pojedinim okruzima;
– nedostatak podataka o stanju šuma sopstvenika na lokalnom nivou;
– nepostojanje šumskih puteva u delovima šumskih kompleksa u okviru planskog područja (što otežava gašenje šumskih požara);
– nedovoljna saradnja vlasnika privatnih šuma sa JP „Nacionalni park Kopaonik” i JP „Srbijašume”;
– mogućnost pojave erozionih procesa kao posledica seče šuma sopstvenika u planinskoj zoni područja;
– niska svest stanovništva o prirodnoj sredini u kojoj žive, nepovoljna starosna struktura i nedovoljan nivo znanja koji su neophodni za održivo korišćenje prirodnih resursa;
– u lovištima je zbog izostanka materijalne podrške i adekvatnih uzgojnih mera, brojno stanje osnovnog matičnog fonda i odstrel glavnih vrsta gajene divljači vrlo skroman i višestruko manji u odnosu na prirodne odlike staništa i postojeći potencijal.
5.2.4. Turizam
Potencijali za razvoj planskog područja svrstani su u prirodne, antropogene, duhovne i manifestacione vrednosti, koji su osnov turizma. Osim toga dobar geostrateški položaj planskog područja, blizina drugih turistički interesantnih destinacija, zajednički projekti i strategije sa susednim regionima i oblastima, infrastrukturna i saobraćajna povezanost i drugo, čini dodatnu vrednost planskog područja.
Najznačajniji problemi i ograničenja turističke privrede za su:
– nekoherentan prostor sa nepovezanom turističkom ponudom;
– nevalorizovani turistički potencijali u mnogim delovima planskog područja;
– nerešeno pitanje otpadnih voda, deponije čvrstog otpada, odlaganja i eliminacije otpadaka prerade drveta u pojedinim delovima planskog područja;
– imovinsko pravni problemi;
– veliki broj bespravno izgrađenih objekata na atraktivnim turističkim destinacijama i u gradovima;
– nizak nivo pristupačnosti atraktivnim turističkim lokacijama;
– depopulacija u ruralnim sredinama naročito nerazvijenost planinskih sela, sa tendencijom daljeg zaostajanja u razvoju;
– nizak nivo komunalne opremljenosti ruralnih sredina, slabo izgrađena tehnička infrastruktura i nedovoljna pokrivenost putevima sa savremenim kolovozom;
– nedovoljna informisanost stanovništva u cilju formiranja modela adekvatnog ekološkog ponašanja;
– nizak nivo marketinške prodornosti na šire, nacionalno i evropsko tržište;
– neadekvatno raspoređeni, nedovoljni ili zapušteni smeštajni objekti;
– nedovršena privatizacija.
5.3. Infrastrukturni sistemi
5.3.1. Saobraćajna infrastruktura
Osnovni potencijali razvoja saobraćajne infrastrukture na planskom području su:
– povoljan saobraćajni položaj;
– međunarodni Koridor 10 (drumski i železnički prolazi planskim područjem);
– dobra regionalna pristupačnost (iznad republičkog proseka);
– razvijena mreža državnih puteva (ukupna dužina 1.869 km), odnosno zadovoljavajuća gustina putne mreže;
– dobri preduslovi za razvoj svih vidova saobraćaja;
– dobri preduslovi za nadgradnju postojeće putne mreže (postojeći kapaciteti transportne mreže biće dovoljni do 2015. godine – prema Strategiji razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog saobraćaja u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine);
– zadovoljavajuća pokrivenost teritorije mrežom magistralnih i regionalnih železničkih pruga.
Najznačajniji problemi i ograničenja su:
– auto-put E-75 nije u potpunosti rekonstruisan u obuhvatu Prostornog plana;
– neodgovarajući poprečni profili na značajnom delu putne mreže na svim rangovima puteva, što negativno utiče na bezbednost saobraćaja i kapacitet puteva;
– mala eksploataciona brzina na najvećem delu mreže državnih puteva kao posledica neadekvatnih tehničkih elemenata puta, neodgovarajuće saobraćajne signalizacije i ograničenja brzine ispod projektovanih brzina i mogućnosti u konkretnim uslovima saobraćaja;
– ukupno stanje bezbednosti na putnoj mreži nije na odgovarajućem nivou;
– generalno nezadovoljavajuće stanje putnih objekata (mostova, nadvožnjaka, propusta i slično) na mreži;
– na celokupnoj putnoj mreži prisutna neodgovarajuća saobraćajna signalizacija u odnosu na projektantske normative kao i nekvalitetna i dotrajala saobraćajna signalizacija i oprema puta;
– mreža puteva (posebno opštinskih) neravnomerno razvijena po pojedinim oblastima što je uslovilo da regionalna pristupačnost pojedinih oblasti (vrednovana PPRS) bude značajno različita: od regionalne pristupačnosti iznad proseka (Pomoravska i Rasinska oblast), preko prosečne vrednosti za Šumadijsku oblast, do regionalne pristupačnosti ispod proseka za Rašku oblast;
– neodgovarajuća vidovna raspodela saobraćaja, koje je posebno izražena u gradskim sredinama kroz preveliko učešće putničkih automobila u unutargradskim kretanjima;
– neodgovarajuća starosna struktura prevoznih sredstava;
– upravljanje saobraćajem na niskom nivou;
– stalni porast saobraćajnog opterećenja, koji je posebno izražen u gradskim sredinama;
– nekorišćenje prednosti integralnog saobraćaja;
– nedovoljno izdvajanje finansijskih sredstava za unapređenje saobraćajnog sistema.
5.3.2. Energetska infrastruktura
Potencijali energetske infrastrukture za područje Prostornog plana su:
– dalekovod 400 kV Obrenovac – Niš;
– dalekovod 220 kV Požega – Niš;
– transformatorske stanice 400/110 kV u Kragujevcu i Jagodini, kao i 220/110 kV u Kraljevu i Kruševcu;
– razgranata mreža dalekovoda naponskog nivoa 110 kV i nižih;
– postojanje izgrađenih magistralnih, razvodnih i distributivnih gasovoda i ostalih objekata gasovodne infrastrukture, u većem delu obuhvata Prostornog plana;
– postojanje izgrađenih sistema daljinskog grejanja u nekim gradovima;
– potencijal korišćenja novih i obnovljivih izvora energije.
Najznačajniji problemi i ograničenja energetske infrastrukture su:
– pouzdanost i kvalitet prenosne mreže nije na zadovoljavajućem nivou, jer nije obezbeđeno dvostruko napajanje ključnih transformatorskih stanica;
– nezadovoljavajuća pouzdanost u kvalitetu napajanja potrošača električnom energijom, što je posledica tehnološki zastarele opreme u pojedinim elektroenergetskim postrojenjima, prisustvo opreme čiji je eksploatacioni vek odavno istekao, kako u prenosnoj, tako i u distributivnoj mreži;
– postojanje više različitih naponskih nivoa u srednjenaponskoj mreži (10 kV, 20 kV, 35 kV), u nekim slučajevima i na teritoriji jedne opštine/grada;
– na planskom području, osim termoelektrane „Morava” u Svilajncu, nema značajnijih proizvodnih kapaciteta;
– na teritoriji nekih gradova i opština ne postoje izgrađeni sistemi, transporta, distribucije i proizvodnje energije visokog standarda (gasovodni sistemi i sistemi daljinskog grejanja);
– neracionalno korišćenje energije (naročito električne energije za potrebe grejanja);
– nedovoljna iskorišćenost novih i obnovljivih izvora energije.
5.3.3. Vodoprivredna infrastruktura
Potencijali za razvoj vodoprivredne infrastrukture na području Prostornog plana su:
– postojeća višenamenska akumulacija „Tucački naper” na reci Gruži;
– postojeća višenamenska akumulacija „Ćelije” na reci Rasini;
– veliki broj postojećih brana sa malim akumulacijama koje treba aktivirati;
– planirane višenamenske akumulacije: „Bela Stena” na reci Lopatnici, „Drezga” na reci Uglješnici, „Preprana” na reci Studenici, „Vučiniće” i „Bela Voda” na Ljudskoj reci, „Ribarići” na reci Ibar, „Tutin” na reci Vidrenjak, „Gradac” na Gradačkoj reci, „Zabrega” na reci Crnici, „Beljanica” na reci Resavi i „Dulenka” na reci Dulenka;
– veća lokalna izvorišta vodosnabdevanja;
– mogućnost formiranja melioracijskih sistema;
– mogućnost formiranja hidroenergetskih kaskadnih objekata na Velikoj Moravi i Ibru.
Osnovna ograničenja za razvoj vodoprivredne infrastrukture na području Prostornog plana su:
– oskudni vodni resursi neravnomerno raspoređeni po prostoru i vremenu, za njihovo korišćenje potrebna izgradnja akumulacija sa višegodišnjim izravnavanjem voda;
– lokalna izvorišta vodosnabdevanja uglavnom iscrpljena;
– zbog nepovoljnih režima malih voda neophodni su strožiji kriterijumi za zahtevanu efikasnost postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda;
– potrošači koji troše velike količine tehnoloških voda mogu se locirati samo uz velike reke: Velika, Zapadna i Južna Morava i Ibar;
– nedostatak vodnih resursa za navodnjavanje u brdsko-planinskom području;
– starost lokalnih sistema vodosnabdevanja sa velikim gubicima u mreži;
– zaostajanje u sistemu kanalizacije i loša sanacija naselja;
– režimi velikih voda su vrlo nepovoljni, sa brzom koncentracijom i velikim vrednostima velikih voda.
5.3.4. Telekomunikaciona infrastruktura
Osnovni potencijal razvoja telekomunikacija jeste kvalitetna magistralna mreža optičkih kablova koja se pruža po osovini sever-jug, duž Koridora 10. Svi gradski/opštinski centri su dobro povezani što omogućava dalje širenje mreže optičkih kablova ka ostalim naseljima. Ovakva mreža je potencijal za razvoj kako RR sistema, tako i širokopojasnih usluga. Ostali potencijali su:
– centralni položaj u telekomunikacionom sistemu Republike Srbije;
– izgradnja savremene regionalne mreže na celokupnoj teritoriji Prostornog plana;
– stvaranje otvorenog i konkurentnog tržišta modernih telekomunikacija.
Najveće ograničenje razvoja telekomunikacija predstavlja slaba razvijenost mreže, posebno u brdsko-planinskim predelima i perifernim delovima gradova/opština, to jest neravnomeran razvoj i dostupnost usluga na teritoriji Prostornog plana. Ostala ograničenja su:
– demonopolizacija tržišta nije izvršena;
– nedostatak finansijskih sredstava za rekonstrukciju i proširenje sistema;
– nedovoljna zainteresovanost operatora za uvođenje novih usluga.
5.3.5. Komunalna infrastruktura
Najveći potencijali planskog područja u kontekstu upravljanja otpadom su:
– otvorena dva regionalna centra za upravljanje otpadom;
– učešće privatnog sektora u procesu upravljanja;
– neiskorišćen potencijal za reciklažu otpada – otpad kao resurs;
– mogućnost insineracije određenih vrsta otpada u fabrici cementa.
Osnovni problemi u upravljanju otpadom su:
– nedostatak strateških i planskih dokumenata na lokalnom i regionalnom nivou u oblasti upravljanja otpadom;
– nedostatak administrativnih kapaciteta u gradovima/opštinama za sprovođenje propisa;
– nepostojanje adekvatne infrastrukture za skladištenje, tretman i odlaganje komunalnog i opasnog otpada;
– često zajedničko odlaganje komunalnog i opasnog otpada;
– nedostatak podataka o tokovima otpada.
5.4. Zaštita prostora
5.4.1. Zaštita životne sredine
Najznačajniji potencijali planskog područja su:
– očuvana i kvalitetna prirodna i životna sredina, naročito u brdsko-planinskom delu planskog područja;
– zaštićena prirodna dobra i kulturna baština;
– visok stepen biološke raznovrsnosti i geodiverziteta;
– značajan potencijal obnovljivih izvora energije;
– porast interesovanja za razvoj unapređenja organske poljoprivredne proizvodnje;
– opredeljenost institucionalne podrške razvoju sistema zaštite životne sredine i zaštite prirode.
Najvažnija ograničenja su:
– postojanje prostora sa većom zagađenošću životne sredine (lokacije industrijskih postrojenja, rudarski i termoenergetski objekti i njihovo neposredno okruženje);
– nezadovoljavajuća komunalna infrastruktura u naseljima, naročito u prigradskim i seoskim;
– prekomerno zagađenje površinskih i podzemnih voda otpadnim vodama iz naselja, industrije i poljoprivrede;
– prekomerno zagađenje vazduha iz sektora energetike, industrije i saobraćaja;
– nedovoljan nadzor nad sprovođenjem propisa iz oblasti zaštite životne sredine i nepostojanje efikasnog sistema finansiranja zaštite životne sredine.
5.4.2. Zaštita kulturnih dobara
Osnovni potencijali zaštite i održivog korišćenja nepokretnih kulturnih dobara su: bogatstvo i raznovrsnost kulturnih dobara, najviše zastupljenih u vidu spomenika kulture i prostorno kulturno istorijskih celina; mogućnost integrisanja zaštite i turističke prezentacije kulturnog nasleđa sa prirodnim nasleđem planskog područja (prvenstveno Stari Ras sa Sopoćanima).
Osnovna ograničenja zaštite i korišćenja nepokretnih kulturnih dobara su: slaba dostupnost nepokretnih kulturnih dobara usled nerazvijene putne mreže lošeg kvaliteta, kao i ostalih infrastrukturnih sistema; nedovoljno sprovođenje zaštite, konzervacije ili obnove kulturnih dobara u proteklom periodu; nedovoljna istraženost nepokretnih kulturnih dobara; nedovoljna integracija zaštite kulturnog i prirodnog nasleđa; nedovoljna turistička i medijska prezentacija potrebna za razvoj turizma; nizak nivo svesti u pogledu vrednosti i zaštite kulturne baštine.
5.4.3. Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Najznačajniji potencijali planskog područja su:
– seizmička rejonizacija i striktna primena standarda aseizmičkog projektovanja objekata i instalacija;
– postojanje sistema za odbranu od grada, pasivnu i aktivnu zaštitu od poplava, planova zaštite šuma od požara;
– postojanje institucionalnog okvira, javna preduzeća, operativno-metodološki centri;
– postojanje stručnih kadrova sa višegodišnjim iskustvom u zaštiti od prirodnih nepogoda;
– porast svesti o potrebi planiranja zaštite od prirodnih nepogoda na lokalnom nivou.
Najvažnija ograničenja su:
– nepotpunost i nedostupnost informacija o rizicima od mogućih prirodnih nepogoda, kao i o posledicama koje mogu izazvati (nedovoljno učešće javnosti „public participation”);
– nedovoljan kapacitet lokalnih organa, stručnih službi i konsultanata za savremeni pristup upravljanju rizicima od prirodnih nepogoda;
– nepostojanje monitoringa prirodnih, prirodno-antropogenih i antropogenih procesa u cilju zaštite od prirodnih nepogoda;
– neodgovarajući zakonski okvir i nedostatak adekvatnih zakonskih i tehničkih regulativa;
– nepostojanje jedinstvene baze podataka o prostornom razmeštaju određenih prirodnih nepogoda, odnosno dereminisanje potencijalno kritičnih zona.
5.4.4. Zaštita prirodnih vrednosti
Najznačajniji potencijali planskog područja su:
– identifikovane i dobro istražene ekološke, naučne i druge vrednosti biodiverziteta, bogatstva i raznovrsnosti objekata geonasleđa, i raznovrsnosti predela;
– dominantno učešće površina zaštićenih prirodnih dobara velikog prostornog obuhvata (preko 10.000 ha);
– kompletan prostorni obuhvat jednog od pet nacionalnih parkova Republike Srbije nalazi se na području Prostornog plana – NPK;
– zapažen broj reprezentativnih zaštićenih objekata geonasleđa speleološkog, hidrološkog i geološkog karaktera;
– prostorna pripadnost dela PP „Golija” području Prostornog plana, kao do sada jedinog prirodnog dobra na području Republike Srbije zaštićenog i kao MaV rezervat biosfere;
– zapažen broj prirodnih vrednosti koji je od interesa za međunarodnu zaštitu i već predstavlja deo IBA, IPA, PBA, EMERALD i Ramsarske zaštićene prirodne baštine;
– postojeća aktuelna planska dokumentacija (PPPPN) za zaštićena prirodna dobra od izuzetnog značaja (NPK i PP „Golija”).
Najvažnija ograničenja su:
– neravnomeran prostorni razmeštaj lokalnog i regionalnog diverziteta od interesa za zaštitu prirode;
– u mnogim gradovima i opštinama, u kojima postoje zaštićena prirodna dobra, radi se samo o pojedinačnim spomenicima prirode botaničkog karaktera (zaštićenim stablima ili grupama stabala), čija vrednost je ekološka i naučna, ali nikako ne predstavlja mogući, a do sada neiskorišćen razvojni potencijal;
– sporost u procesu valorizacije i vrednovanja područja koja treba da se stave pod zaštitu prema PPRS i drugim planskim dokumentima.
5.4.5. Međusektorska integralna SWOT analiza
SNAGE SLABOSTI dobar geostrateški i saobraćajni položaj;ekonomski potencijal u gradovima kao pokretačima razvoja posebno na dominantnim razvojnim pravcima Republike Srbije;visok udeo poljoprivrednih površina; povoljni klimatski uslovi za razvoj poljoprivredne proizvodnje;bogatstvo šumskog fonda i raznovrsne divljači; bogatstvo u biodiverzitetu;značajna ležišta tehničkog i arhitektonskog kamena;veliki broj pojava termalnih i termomineralnih voda; visok procenat fertilnog stanovništva;visoko učešće radno sposobnog u ukupnom stanovništvu (66%);relativno povoljan raspored gradskih naselja – policentričnost (izuzev u jugozapadnom delu planskog područja) i više jakih centara razvoja (Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Jagodina, Novi. Pazar i brojni manji centri);kulturno i istorijsko nasleđe (multikulturalnost), prirodna sredina i autentičnost pejsaža, kao vrednost u širem regionalnom okruženju;očuvana prirodna i životna sredina u ruralnim područjima;turistički potencijali i turistička naselja/centri;tradicija u poljoprivrednoj proizvodnji, industriji, razvoju banjskih kompleksa;konkurentne oblasti: poljoprivreda, prerađivačka industrija (automobilska industrija, agroindustrijski kompleks, hemijska industrija, industrija nemetala), trgovina, saobraćaj, turistička privreda;privredni kapaciteti, uspešna privatizacija, strane investicije, razvoj MSP i preduzetništva;raspoložive zone, postojeći biznis inkubatori i klasteri i inicijative za razvoj novih; strateški i prostorno-planski dokumenti razvoja;šumske površine i sirovinska osnova (eksploatacija drvne mase, šumskih plodova, jestivih gljiva i lekovitog bilja);predeli izuzetne lepote;uređena lovišta, lovna privreda;kvalitetni prirodni i antropogeni turistički potencijali;etnološki i etnički diverzitet;dobra regionalna pristupačnost (iznad republičkog proseka);razvijena mreža državnih puteva – zadovoljavajuća gustina putne mreže;zadovoljavajuća pokrivenost teritorije mrežom magistralnih i regionalnih železničkih pruga;centralni položaj u elektro-energetskom sistemu Repulike Srbije i povezanost dalekovodima najvišeg naponskog nivoa sa proizvodnim postrojenjima;izgrađeni transportni i distributivni gasovodni sistemi;izgrađeni sistemi daljinskog grejanja u nekoliko gradova;veliki potencijal za korišćenje obnovljivih izvora energije (OIE);postojeće akumulacije;mogućnost flaširanja vode za piće;dva regionalna centra za upravljanje otpadom;opredeljenost institucionalne podrške razvoju sistema zaštite životne sredine i zaštite prirode;raznovrsna i kvalitetna kulturna baština od praistorjskog do savremenog doba; sačuvana autentičnost usled slabe izgradnje novih objekata;seizmička rejonizacija i striktna primena standarda aseizmičkog projektovanja objekata i instalacija;postojanje sistema za odbranu od grada, pasivnu i aktivnu zaštitu od poplava, planova zaštite šuma od požara;dominantno učešće površina zaštićenih prirodnih dobara velikog prostornog obuhvata;NPK;zapažen broj reprezentativnih zaštićenih objekata geonasleđa speleološkog i hidrološkog karaktera. regionalna razvojna neuravnoteženost – nedostatak policentrizma i decentralizacije; depopulacija i negativni demografski trendovi u selima negativan prirodni priraštaj (-4,5‰.);ekonomska stagnacija i nazadovanje u ruralnim područjima (neuravnotežena distribucija kapitala unutar FUP);nedovoljna saobraćajna pristupačnost svim delovima planskog područja i niska propusna moć saobraćajnica (naročito u jugozapadnom delu);slabe poluge upravljanja razvojem u lokalnim sredinama; nedovoljna međuopštinska / međuregionalna saradnja u planiranju razvojnih aktivnosti; zahvaćenost velikog dela poljoprivrednog zemljišta različitim stepenima i vrstama erozije i degradacija hemijskim agensima;neplansko zauzimanje poljoprivrednog zemljišta u nepoljoprivredne svrhe;nepovoljno zatečeno stanje šuma;nedovoljna istraženost mineralnih potencijala i komplikovana procedura za izdavanje odobrenja za eksploataciju mineralnih sirovina;nedostatak strategije korišćenja hidrogeotermalnih potencijala;nepostojanje projekata korišćenja alternativnih izvora energije;izraženi migracioni procesi (ka većim gradovima ili u inostranstvo);povećanje starosti stanovništva i porast učešća starog u ukupnom stanovništvu, posebno u ruralnom području;neispravna i neplanska izgradnja naročito u periurbanom pojasu;neažuran katastar i nerešena pitanja vlasništva nad zemljištem;nekonkurentna postojeća privredna struktura, usporeno restrukturiranje, nedostatak investicija, zastarele tehnologije, zapuštene lokacije, ugrožena životna sredina u zonama eksploatacije resursa i u industrijskim zonama;nedovoljna ponuda infrastrukturno opremljenih zona i savremenih modela; nedovoljno razvijen sektor MSP, nedovoljna granska, sektorska i regionalna povezanost preduzeća; još uvek nezaokružen institucionalni okvir i nedovoljno razvijene podsticajne mere za razvoj MSPP; nedovoljno valorizovani turistički potencijali i nedovoljni smeštajni kapaciteti;nedovoljna i nepotpuna komunalna opremljenost naselja;slaba interna saobraćajna povezanost (naročito u južnom delu planskog područja);nerešeni imovinsko-pravni odnosi;nepostojanje planske i projektne dokumentacije za značajne infrastrukturne koridore;zastarela infrastrukturna mreža i oprema železničkog saobraćaja;neodgovarajuće tehničko – ekploatacione karakteristike putne mreže;teški terenski uslovi na delu putne mreže;prolazak državnih puteva i železničke infrastrkture kroz centralne zone naseljenih područja;neracionalno korišćenje energije, posebno elektroenergije za grejne potrebe;veliki tehnički i netehnički gubici u transportu i distribuciji energije;velika specifična potrošnja energije po jedinici proizvoda;vrlo nizak stepen iskorišćenja potencijala OIE i nepostojanje baze podataka o potencijalima OIE;postojeća lokalna izvorišta vode su uglavnom iscrpljena, a stara vodovodna mreža uslovljava velike gubitke;neizgrađenost kanalizacione mreže i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i loše stanje sanitacije u selima,nerazvijeni sistemi za zaštitu od periodičnih poplava, bujica i erozije;vremenska neravnomernost voda;nedovoljno međuopštinskih sporazuma o zajedničkom upravljanju otpadom;nepostojanje organizovanog sakupljanja otpada u ruralnim oblastima;veliki broj divljih deponija i zagađenje voda, zemljišta i vazduha usled loše prakse upravljanja otpadom;postojanje prostora sa većom zagađenošću životne sredine (lokacije industrijskih postrojenja, rudarski i termoenergetski objekti i njihovo neposredno okruženje);nedovoljan nadzor nad sprovođenjem propisa iz oblasti zaštite životne sredine i nepostojanje efikasnog sistema finansiranja zaštite životne sredine;nedovoljno i neravnomerno sprovođenje zaštite konzervacije i obnove kulturnih dobara;nepotpunost i nedostupnost informacija o rizicima od mogućih prirodnih nepogoda, kao i o posledicama koje mogu izazvati; nepostojanje monitoringa prirodnih, prirodno-antropogenih i antropogenih procesa u cilju zaštite od prirodnih nepogoda; sporost u procesu valorizacije i vrednovanja područja koja treba da se stave pod zaštitu prema PPRS i drugim planskim dokumentima.
MOGUĆNOSTI PRETNJE decentralizacija i uvođenje regionalnog nivoa uprave;uravnoteženi regionalni razvoj planskog područja na osnovu umrežavanja naselja i FUP te povezivanja FUP sa sličnim područjima van granica;reindustrijalizacija i uspostavljanje jakih ekonomskih centara u regionalnom i subregionalnim centrima;decentralizacija funkcija na nivou lokalne zajednice i obuhvatno planiranje unutar FUP;povećanje pristupačnosti unutar FUP i između FUP (klasteri);Fizička, ekonomska i socijalna obnova sela i gradova;povezivanje poljoprivrede sa drugim delatnostima (turizam, zanatstvo, mala privreda i drugo) po modelu multifunkcionalnog razvoja;razvoj organske, ekološke proizvodnje, posebno u planinskim predelima visokog ekološkog potencijala;značajne mogućnosti za korišćenje šumskih plodova i gajenje lekovitog bilja; aktiviranje novih ležišta metaličnih mineralnih sirovina i pokretanje eksploatacije bornih minerala;korišćenje termalnih voda kao energetskog potencijala, u rekreativne i balneološke svrhe; adekvatnija valorizacija saobraćajnog položaja i raznovrsne resursne osnove;međugranska i međusektorska povezanost, regionalni i lokalni klasteri, na primer industrijski, poljoprivredni, turistički;ponuda savremenih lokacionih modela za investicije: brownfield i greenfield lokacije, industrijske zone/parkovi, tehnološki parkovi, slobodne zone, RTC, biznis inkubatori, inovacioni centri, razvoj geografskog informacionog sistema;šumski otpad kao biomasa (proizvodnja peleta); formiranje zajedničke turističke ponude unutar planskog područja i zajedno sa susednim gradovima/opštinama;izgradnja auto-puteva kao poprečnih veza između postojećeg auto-puta i planiranog auto-puta Beograd – južni Jadran; formiranje međunarodnog plovnog puta tokom Velike Morave;izgradnja heliodroma i regionalnog aerodroma Lađevci;veliki značaj železničke infrastrukture za formiranje i funkcionisanje evropske železničke mreže;realizacija međunarodnog biciklističkog koridora;izgradnja novih elektro-energetskih objekata;izgradnja postrojenja za proizvodnju električne energije, pre svega hidroelektrana;nastavak gasifikacije gradova i izgradnja magistralnog gasovoda Južni tok;veće korišćenje OIE;integralno upravljanje vodama;mogućnost širenja vodovodnih sistema na seoska područja;izgradnja kanalizacije, PPOV i higijenskih septičkih jama;vodoregulacije, mere i objekti u funkciji zaštite od velikih voda,uvođenje standarda EU kojima se obezbeđuje kvalitet životne sredine;povećanje površina zaštićenih prirodnih dobara (prema međunarodnim standardima);razvoj seoskog turizma,uvođenje normi i standarda EU kojima se obezbeđuje kvalitet i savremeni pristup upravljanja rizicima od prirodnih nepogoda; institucionalizovanje sistema odbrane od prirodnih nepogoda i primena evropskog modela koji podrazumeva uspostavljanje sistema za upravljanje krizama;povećanje apsolutne površine pod zaštitom, posebno kroz realizaciju buduće zaštite prirodnih dobara Beljanica – Kučaj, Mokra gora – Prokletije, Goč – Gvozdac i Mojsinjske planine – Stalaćka klisura;povećanje površina pod najstrožim režimom zaštite (prevashodno unutar granica budućih prirodnih dobara Beljanica – Kučaj i Mokra gora – Prokletije);unapređenje komplementarne zaštite prirodnih i vrednosti kulturnog i istorijskog nasleđa. nastavak ekonomske krize, nestabilnost i nedostatak investicija;politička neizvesnost i neefikasnost upravljanja razvojem;nastavak međuregionalnih i unutarregionalnih razvojnih disproporcija;nizak stepen prostorno-funkcijskih odnosa u mreži FUP (selo-grad);nastavak negativnih demografskih trendova;neusaglašen legislativni (Republičko zakonodavstvo i kodifikacija sa EU) i planski (hijerarhičnost, ingerencije različitih vrsta strateških dokumenata) okvir;nerešena pitanja vlasništva nad zemljištem i objektima;neusklađenost razmeštaja javno-socijalne infrastrukture sa potrebama i rasporedom stanovništva;zagađenje zemljišta i podzemnih voda od prekomerne i neadekvatne upotrebe hemijskih sredstava u poljoprivrednoj proizvodnji;nepovoljni efekti eksploatacije mineralnih sirovina na životnu sredinu i saobraćajnice, te neadekvatna rekultivacija prostora posle eksploatacije mineralnih sirovina;stvaranje nepovoljnog socio-ekonomskog ambijenta; polarizacija razvoja usled neefikasne politike i mera za ublažavanje unutarregionlane neravnomernosti; neuspešna transformacija preduzeća, nedostatak investicija, nekonkurentna privredna struktura;usporeno uspostavljanje pravnog okvira za transformaciju prostorne strukture privrede;porast nezaposlenosti, neadekvatna podrška razvoju ljudskih resursa;dodatna ugroženost životne sredine usled neracionalnog i neadekvatnog korišćenja prirodnih resursa i infrastrukturne neopremljenosti industrijskih zona i lokaliteta;sporost u pristupu odgovarajućim fondovima na međunarodnom nivou;bespravna i neplanska izgradnja u određenim delovima;nedovoljni stepen koordinacije aktivnosti u planiranju i realizaciji razvoja saobraćaja;nefleksibilan sistem državnih železnica;nedostatak planske i projektne dokumentacije za transformaciju vojnih u civilne aerodrome;postojanje alternativnog panevropskog koridora 4, 4a i 5c u blizini (na rastojanju 50 do 100 km) Koridora 10;velika neefikasnost korišćenja energije;nastavak daljeg zagađenja površinskih i podzemnih voda;nizak nivo svesti društvene zajednice i lokalne uprave u pogledu vrednosti i zaštite kulturne baštine;realizacija arhitektonskih zamisli neukih narodnih neimara;neusaglašeno sektorsko planiranje i slaba koordinacija nadležnih institucija, službi i organizacija; nedovoljna odgovornost organa lokalne samouprave u obavljanju nadležnosti nad zaštitom prirodnih dobara, posebno onih od izuzetnog značaja.
II. VIZIJA, PRINCIPI I CILJEVI REGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA
1. Vizija i principi razvoja
Vizija prostornog razvoja Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga, kao dela jedinstvenog Regiona Šumadije i Zapadne Srbije je prostor koji je:
– ravnomerno razvijen, konkurentan i integrisan sa susednim funkcionalnim područjima, AP Kosovom i Metohijom i Crnom Gorom, infrastrukturno opremljen, energetski efikasan i atraktivan za investiranje, u skladu principima održivog razvoja i očuvane životne sredine.
Šumadijski, Pomoravski, Raški i Rasinski upravni okrug raspolažu značajnim i još uvek nedovoljno aktiviranim prirodnim potencijalima i teritorijalnim kapitalom.
Osnovni principi prostornog razvoja ovog planskog područja su:
– unapređenje teritorijalne kohezije;
– kvalitetna životna sredina;
– zaštita, uređenje i održivo korišćenje prirodnog i kulturnog nasleđa;
– prostorno-funkcionalna integrisanost i transgranično povezivanje sa okruženjem;
– povećanje konkurentnosti i energetske efikasnosti;
– policentrični teritorijalni razvoj (posebno jačanje veze sela i gradskih naselja);
– unapređenje saobraćajne pristupačnosti i dostupnosti informacijama;
– razvoj kulturnog i regionalnog identiteta;
– permanentna edukacija građana i administracije, i učešće javnosti u odlučivanju;
– zaštita javnog interesa, javnih dobara i dobara u opštoj upotrebi.
2. Opšti cilj i posebni ciljevi
Opšti cilj razvoja i uređenja prostora područja Prostornog plana je:
– uravnotežen razvoj na intraregionalnom i interregionalnom nivou i povećanje dostupnosti planinskih i perifernih područja Prostornog plana, uz odgovorno upravljanje razvojem, uređenjem i zaštitom prostora u skladu sa realnim potencijalima i ograničenjima prirodnih i stvorenih vrednosti i dugoročnim potrebama ekonomskog i socijalnog razvoja i zaštite životne sredine.
Posebni ciljevi kojima se ostvaruje opšti cilj i planska vizija su:
1) konkurisanje regiona i gradova/opština za korišćenje evropskih fondova ili republičkih sredstva za podsticanje razvoja najnerazvijenijih lokalnih zajednica;
2) sprečavanje degradacije prirodnih resursa i dobara i neracionalnog korišćenja prostora, zaštita vazduha i voda, kao i poljoprivrednog i šumskog zemljišta od neplanske izgradnje u rubnim zonama gradova i većih urbanih naselja;
3) ravnomerniji regionalni razvoj i razmeštaj stanovništva, privrednih i drugih aktivnosti, što zahteva:
– podsticanje disperzije manjih i srednjih prerađivačkih kapaciteta, zasnovanih pretežno na sirovinskoj bazi područja, gde god to resursi, tehnologije i lokacije dozvoljavaju;
– jačanje regionalnih funkcija gradova i decentralizaciju ostalih funkcija kroz gradske/opštinske centre i centre zajednice naselja;
– koncentraciju polova razvoja – industrijskih kompleksa i privrednih zona, marketinga i informatičkih službi u regionalnim i gradskim/opštinskim centrima, odnosno programa i projekata čistih tehnologija (u oblasti energetike, prerađivačke industrije, turizma, poljoprivrede, zanatstva i drugo) pretežno na seoskom području, vodeći se principima tehnološke povezanosti, ekonomske opravdanosti i ekološke podobnosti;
– razvoj prostorno funkcionalnih uticaja između regionalnih i gradskih/opštinskih centara, kao regionalnog funkcionalno-urbanog sistema preko koga se ostvaruju veze sa beogradskim metropolitenom, Zapadnom Srbijom, AP Kosovom i Metohijom, Crnom Gorom i šire.
4) ublažavanje depopulacije i poboljšanje starosne strukture stanovništva merama ekonomske, socijalne i drugih politika, i realizacija planskih rešenja kojima se utiče na: brži ekonomski prosperitet i razvoj sela, jačanje ekonomske pozicije poljoprivrede i poljoprivrednih proizvođača, razvoj infrastrukturnog i podizanje komunalnog i javnog standarda u naseljima.
3. Ciljevi razvoja po pojedinim oblastima
3.1. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
Ciljevi demografskog razvoja planskog područja su:
– zaustavljanje negativnih demografskih procesa, u delovima planskog područja gde je moguće sprovesti mere demografske revitalizacije (što bi za posledicu imalo: povećanje prirodnog priraštaja, smanjenje migracija selo–grad, poboljšanje starosne strukture);
– otvaranje novih radnih mesta kao ključnog faktora za stimulisanje zadržavanja i priliva stanovništva na osnovu migracija;
unapređenje i prilagođavanje obrazovne i ekonomske strukture, u skladu sa potrebama društva;
– implementacija nacionalnih strategija i programa koji se direktno tiču rešavanja demografskih problema, i to: Strategija podsticanja rađanja („Službeni glasnik RS”, broj 13/08) i Nacionalna strategija o starenju („Službeni glasnik RS”, broj 76/06);
– unapređenje uslova za život u centrima u mreži naselja i mikrorazvojnim centrima na ruralnom području, kroz obezbeđivanje adekvatne saobraćajne i komunalne infrastrukture, dostupnost javnih službi i kulturnih, sportskih i drugih društvenih sadržaja;
– aktivnosti u oblasti socijalno-zdravstvene zaštite, pomoći starijem stanovništvu i staračkim domaćinstvima.
Osnovni cilj razvoja mreže naselja je organizovanje i umrežavanje naselja i funkcionalnih urbanih područja u urbani sistem Republike Srbije, kao osnove za uravnotežen razvoj planskog područja, uz povezivanje sa susednim i daljim gradovima i funkcionalnim urbanim područjima, kao i unapređenje strukturnih veza između njih koje bi smanjile unutrašnje razvojne disproporcije.
Operativni ciljevi su:
– uspostavljanje harmoničnijeg odnosa između centara (urbanih naselja) i njihovog ruralnog okruženja (decentralizacija opština i gradova);
– institucionalno ojačavanje gradova i regionalnog i subregionalnih centara;
– umrežavanje naselja i funkcionalnih urbanih područja u jedinstven sistem koji bi omogućio ujednačeniji razvoj planskog područja;
– bolja saobraćajna povezanost svih delova planskog područja, kao preduslov formiranju pravilne strukture i jedinstvenog urbano-ruralnog sistema naselja.
Osnovni cilj razvoja i uređenja seoskih naselja i područja je očuvanje i obnova socijalne, ekološko-fizičke i ekonomske vitalnosti seoskih područja, sa povećanjem kvaliteta življenja i privređivanja na principima održivog razvoja.
Operativni ciljevi su:
– jačanje teritorijalne kohezije kroz povećanje ruralno-urbane saradnje;
– integrisanje sela u socijalni, privredni i kulturni razvoj šire zajednice;
– kreiranje stabilnih i realnih uslova za održiv ekonomski i socijalni razvoj;
– uspostavljanje teritorijalnog identiteta seoskih područja;
– povezivanje sela u sistem naselja i komunikacija sa centrima višeg reda;
– zaštita životne sredine, kulturne baštine, ljudi i dobara;
– izgradnja saobraćajnica, tehničke i društvene infrastrukture, kako bi se povećala dostupnost, smanjila izolovanost, poboljšao komunalni i socijalni standard i kvalitet življenja na selu i aktivirao lokalni teritorijalni potencijal.
Osnovni cilj organizovanja javnih službi je obezbeđenje njihove dostupnosti i ostvarivanje zagarantovanih socijalnih i kulturnih usluga.
Operativni ciljevi razvoja po sektorima su sledeći:
1) Predškolsko obrazovanje i vaspitanje:
– povećanje pristupačnosti i kvaliteta objekata predškolskih ustanova, ali i usluga koje one pružaju;
– povećanje kapaciteta predškolskih ustanova;
– jednak pristup predškolskim ustanovama za svu decu;
– povećanje obuhvata predškolskog obrazovanja;
– uključivanje privatnog sektora i nevladinih organizacija u organizovanje predškolskih ustanova.
2) Osnovno obrazovanje:
– ostvarivanje relativno ujednačenih uslova obrazovanja za ukupnu ciljnu grupu;
– podizanje kvaliteta nastave u osnovnom obrazovanju;
– povećanje prostorne dostupnosti osnovnih škola za učenike iz naselja u perifernim delovima gradova/opština;
– ujednačavanje kvaliteta nastave i osnovnog obrazovanja na teritoriji gradova/opština.
3) Srednje obrazovanje:
– ravnopravan pristup i mogućnosti za učenje i uključivanje u obrazovne programe za sve svršene učenike osnovne škole koji žele da nastave školovanje;
– obezbeđenje kvalitetnog obrazovanja u srednjim školama i usklađivanje obrazovnih programa sa profesionalnim kvalifikacijama potrebnim za razvoj lokalnih zajednica.
4) Visoko obrazovanje:
– unapređenje kvaliteta i ponude visokog obrazovanja na planskom području.
5) Zdravstvena zaštita:
– unapređenje kvaliteta i dostupnosti primarne zdravstvene zaštite za sve korisnike, a naročito za ugrožene društvene grupe (deca, trudnice, stari, siromašni, lica sa smetnjama u razvoju i drugo);
– integrisanje usluga zdravstvene i socijalne zaštite;
– unapređenje stanja opremljenosti u ustanovama sekundarne zdravstvene zaštite.
6) Socijalna zaštita:
– unapređenje zaštite najsiromašnijih građana (obezbeđenje egzistencijalnog minimuma, efikasniji sistem materijalnih davanja);
– razvijanje mreže usluga u zajednici (integralna procena i planiranje u zajednici, sistem kvaliteta, teritorijalno i funkcionalno dostupne usluge);
– ostvarivanje minimalnih standarda socijalnih usluga;
– jačanje načela solidarnosti;
– širenje različitih oblika podrške organizacijama civilnog društva u organizovanju socijalnih usluga;
– podsticanje nestacionarnih i neinstitucionalizovanih oblika socijalne zaštite prilagođenih potrebama korisnika;
– podržavanje programa socijalne brige za ranjive društvene grupe (stara iznemogla i socijalno ugrožena lica, deca lišena roditeljskog staranja, lica sa dodatnim potrebama i drugo).
7) Kultura:
– razvijanje i podsticanje modela prilagođenih osobenostima i potrebama lokalnih zajednica;
– uvođenje novih mehanizama i organizacionih formi kulturne politike i stvaranje koherentnog sistema koji će uravnotežiti privatne i javne inicijative i omogućiti intersektorsku saradnju.
8) Sport, rekreacija i fizička kultura:
– širenje masovnog, zdravstveno-rekreativnog sporta, sa naglaskom na ulaganja u školski sport i obnovu;
– održavanje objekata i javnih prostora namenjenih korišćenju dece, omladine i za rekreaciju odraslih.
3.2. Privreda/ekonomski razvoj i turizam
3.2.1. Privreda
Osnovni cilj prostornog razvoja i distribucije privrede/industrije na području Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga je: razvoj konkurentne regionalne prostorno-privredne strukture sa razvijenom mrežom MSP i preduzetništva koja omogućava povećanje zaposlenosti i standarda života, uravnoteženiji razvoj i bolju pozicioniranost planskog područja u geoprostornoj strukturi Republike Srbije.
Operativni ciljevi su:
– jačanje pozicije planskog područja kao atraktivne destinacije za aglomeriranje aktivnosti i stanovništva;
– povećanje zaposlenosti u velikim privrednim sistemima i u sektoru MSPP;
– unapređenje konkurentnosti, efikasnosti i identiteta privrednih aktivnosti u širim prostornim okvirima (razvoj zasnovan na znanju, konkurentnim lokalnim i regionalnim brendovima, afirmacija prostornih celina, privrednih sektora i grana);
– održivi razvoj privrede/industrije uključivanjem ekološke komponente u sektorsku, gransku i prostornu dimenziju razvoja proizvodnih i uslužnih aktivnosti;
– uspostavljanje atraktivnog poslovnog ambijenta za privlačenje investicija i institucija za upravljanje razvojem i koordinaciju privrednih aktivnosti;
– ublažavanje neravnomerne prostorne distribucije privrede/industrije i smanjenje unutarregionalne polarizacije nivoa razvijenosti u pravcu unapređenja teritorijalne kohezije planskog područja.
3.2.2. Poljoprivreda
Osnovni cilj korišćenja poljoprivrednog zemljišta i poljoprivredne proizvodnje na planskom području je: očuvanje, zaštita i racionalno korišćenje poljoprivrednog zemljišta, kao integralnog i ograničenog prirodnog resursa, uz poštovanje heterogenih agroekoloških uslova i socio-kulturnih specifičnosti sredine, u cilju specijalizacije poljoprivredne proizvodnje i njenog unapređenja kao savremene, konkurentne i tržišno orijentisane aktivnosti, sposobne da ostvari odgovarajući obim i asortiman sigurne ponude kvalitetne hrane i sirovina za razvoj konkurentne prerađivačke industrije i poboljša materijalne i socijalne uslove života seoskog stanovništva.
S tim u skladu, postavljaju se naredni operativni ciljevi koji bi trebalo da omoguće realizaciju osnovnog cilja:
– povećanje konkurentnosti poljoprivrede kroz intenziviranje i unapređenje primarne poljoprivredne proizvodnje, preradu, ponudu i plasman visoko kvalitetnih lokalnih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda;
– povezivanje poljoprivrede sa komparativnim delatnostima (turizam, ugostiteljstvo i slično) radi direktnog plasmana proizvoda i podsticanje diverzifikacije ruralne ekonomije razvojem dopunskih delatnosti;
– obnova i valorizacija tradicionalnih vinogorja, očuvanje njihovih pejzažnih, turističkih i ekonomskih vrednosti i unapređivanja agrotehničkih uslova uzgajanja vinove loze i tehnologije proizvodnje vina.
3.2.3. Šumarstvo
Osnovni cilj korišćenja šumskog zemljišta i šumarstva na planskom području je: racionalno, održivo gazdovanje šumama, koje podrazumeva upravljanje i korišćenje šuma i šumskog zemljišta na takav način i u takvom obimu da se očuva biodiverzitet, a da produktivnost, obnavljanje, vitalnost i potencijal šuma budu na nivou koji zadovoljava odgovarajuće ekološke, ekonomske i socijalne potrebe, kako na lokalnom, tako i na nacionalnom nivou.
Operativni ciljevi su:
– povećanje stepena šumovitosti, pošumljavanjem šumskog zemljišta – čistina, kako bi se uspostavio optimalan odnos šumskih i drugih ekosistema;
– unapređivanje zdravstvene, rekreativne, obrazovne, turističke i estetske funkcije šumskih ekosistema;
– podizanje šumskih pojaseva u područjima ugroženim poplavama i bujicama;
– podizanje šumskih pojaseva oko izvorišta vodosnabdevanja;
– stvaranje mogućnosti za održivo iskorišćavanje šumskih plodova i lekovitog bilja;
– bolja kontrola i saradnja sa privatnim vlasnicima šuma.
Skromne ekonomske mogućnosti sopstvenika šuma, primoravaju vlasnike da iz svoje šume uzimaju znatno iznad njenih mogućnosti, čime se ugrožava javni interes iskazan kroz princip održivog gazdovanja, a posmatrano dugoročno i interes vlasnika. Takav iznuđeni odnos vlasnika prema svojoj šumi i dosta pasivna podrška države u zaštiti i unapređivanju tih šuma opredeljuje unapređenje stanja privatnih šuma i održivi razvoj privatnog šumarstva u okviru ruralnog razvoja kao osnovni cilj, za čije ispunjenje je neophodno utvrditi stanje šuma u privatnoj svojini razviti sistem planiranja i kontrole gazdovanja šumama sopstvenika uz stručnu i finansijsku podršku organizovanju sopstvenika šuma u cilju jačanja njihovih sposobnosti za realizaciju održivog gazdovanja šumama.
U oblasti lovstva, operativni ciljevi su:
– povećanje brojnosti populacije sitne i krupne divljači, poboljšanje strukture (polne i starosne) populacije krupne divljači i kvaliteta trofeja;
– očuvanje retkih i ugroženih vrsta lovne divljači i ostale faune;
– racionalno korišćenje populacije ostalih vrsta lovostajem zaštićene divljači;
– očuvanje i unapređivanje trajno zaštićenih vrsta divljači i divlje faune;
– plansko organizovanje lova i lovnog turizma na delovima područja koji su u funkciji održivog korišćenja bioloških resursa.
3.2.4. Turizam
Osnovni cilj razvoja turizma je razvoj turizma usklađen sa aktivnostima očuvanja i unapređenja kvaliteta životne sredine i prirodnih i kulturnih dobara, vrednosti i resursa uz istovremeno aktiviranje ekonomskih potencijala planskog područja, povezan u jedinstvenu inter i intraregionalnu turističku ponudu kao podsticaj za razvoj lokalnih zajednica i čitave teritorije Republike Srbije.
Operativni ciljevi razvoja turizma su:
– integrisanje turističke ponude sa ponudom okruženja i razvoj turističkih proizvoda prema zahtevima različite turističke tražnje;
– sprovođenje nacionalne koncepcije razvoja turizma definisane PPRS i Strategijom razvoja turizma Republike Srbije radi bolje organizacije turističke privrede na čitavoj teritoriji Republike Srbije;
– povećanje saobraćajne dostupnosti svim delovima planskog područja i modaliteta kretanja (vazdušni, drumski, železnički saobraćaj);
– zaštita i promocija raspoloživih prirodnih i antropogenih turističkih resursa na regionalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou;
– kompletiranje javno-komunalne i turističke infrastrukture u funkciji razvoja turizma i povećanje standarda usluga raspoloživih i planiranih turističkih kapaciteta.
3.3. Infrastrukturni sistemi
1) Ciljevi razvoja drumskog saobraćaja na području Prostornog plana su:
– revitalizacija, modernizacije i dogradnja postojeće mreže puteva;
– regulisanje i izmeštanje (izgradnjom obilaznica) odvijanja tranzitnog saobraćaja na deonicama javnih puteva kroz urbanizovana područja u cilju povećanja bezbednosti saobraćaja i pozitivnih efekata na životnu okolinu;
– rezervisanje prostora za izgradnju planiranih saobraćajnica;
– povezivanje drumske infrastrukture sa ostalim vidovima saobraćaja;
– regulisanje nebezbednih ukrštanja puteva nižeg ranga sa državnim putevima I i II reda i regulisanje nebezbednih ukrštaja sa železničkom infrastrukturom;
– razvoj biciklističkog saobraćaja izgradnjom međunarodnog biciklističkog koridora i biciklističke infrastrukture u urbanim sredinama;
– podizanje nivoa usluga u javnom prevozu putnika u pogledu uređenja stanica, stajališta i osavremenjavanja voznog parka;
– podizanje kvaliteta zaštite životne sredine u saobraćajnim koridorima;
– podizanje nivoa usluge saobraćajno-transportnog sistema;
– uspostavljanje efikasne institucionalne koordinacije;
– podizanje nivoa regionalne pristupačnosti.
2) Ciljevi razvoja železničkog saobraćaja:
– usklađen razvoj sistema sa planovima susednih zemalja i Evropske unije;
– modernizacija i rekonstrukcija pruga i prateće opreme kao i obnavljanje voznih sredstava;
– podizanje nivoa kvaliteta usluge u prevozu putnika i robe što će uticati na povećanje konkurentske sposobnosti i racionalnu preraspodelu na sve vidove saobraćaja;
– rezervisanje prostora za izgradnju i izgradnja planiranih magistralnih i regionalnih železničkih pruga;
– regulisanje nebezbednih ukrštanja drumskih puteva sa železničkom infrastrukturom;
– uvođenje elektrovuče zbog poboljšanja energetskog bilansa zemlje i pozitivnih ekoloških efekata;
– razvoj transportnog sistema prema potrebama i zahtevima korisnika železničkih usluga;
– stvaranje povoljnijih uslova za efikasno i ekonomski opravdano funkcionisanje sistema.
3) Ciljevi razvoja vodnog saobraćaja:
– uspostavljanje međunarodnog plovnog koridora tokom Velike Morave u skladu sa razvojnim programima Republike Srbije;
– razvoj terminala multimodalnog transporta u lukama;
– razvoj putničkog saobraćaja;
– razvoj nautičkog turizma.
4) Ciljevi razvoja vazdušnog saobraćaja:
-realizacija regionalnog aerodroma „Morava” u Lađevcima (Kraljevo), prenamenom i dogradnjom vojnog u civilno-vojni aerodrom;
– koordinisanje aktivnosti na izradi planova i projekata u funkciji optimalnog iskorišćenja postojećih kapaciteta.
5) Ciljevi u oblasti intermodalnog transporta:
– optimizacija transportne mreže i povećanje ukupne transportne efikasnosti transportnog sistema planskog područja;
– podizanje nivoa kvaliteta transportne usluge;
– smanjenje transportnih troškova i zagađenja životne sredine;
– razvoj terminala intermodalnog transporta (kontejnerski, Hucke-pack, Ro/Ro) i integracija terminala u nacionalnu i međunarodnu saobraćajnu mrežu.
6) Ciljevi u oblasti energetike:
– omogućavanje održivog razvoja planskog područja, usklađenog sa energetskim, ekonomskim, ekološkim, prostornim i drugim lokalnim specifičnostima;
– obezbeđenje elektroenergetske infrastrukture za pouzdano, sigurno, kvalitetno i ekonomično snabdevanje konzuma, uz racionalnu upotrebu električne energije;
– smanjenje energetskih potreba kod svih potrošača energije primenom normi energetske efikasnosti, ekonomskih instrumenata i organizacionih mera;
– intenziviranje istraživanja i korišćenja obnovljivih izvora energije na području Prostornog plana;
– poboljšanje rada i pouzdanosti postojećih i izgradnja novih objekata prenosne i distributivne mreže;
– razvoj centralizovanih sistema daljinskog nadzora i upravljanja;
– razvoj centralizovanih sistema snabdevanja toplotnom energijom u gradskim/opštinskim centrima;
– izgradnja instalacije javnog osvetljenja po standardima Međunarodne komisije za osvetljenje ili važećim evropskim normama;
– obezbeđenje početnih uslova za razvoj gasifikacije u područjima u kojima nema gasovodne infrastrukture, a samim tim i brži privredni razvoj i viši standard življenja i rada;
– rekonstrukcija, revitalizacija i modernizacija postojeće i izgradnja nove termoenergetske infrastrukture, uz sprovođenje neophodnih mera za snižavanje inteziteta štetnih emisija i zaštitu životne sredine.
7) Osnovni cilj razvoja vodoprivredne infrastrukture je optimizacija sistema vodoprivredne infrastrukture i usklađivanje razvoja vodoprivrednih sistema sa ciljevima očuvanja životne sredine i drugih korisnika na ovom prostoru, i on je usaglašen sa Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije i PPRS.
Operativni ciljevi su:
– trajno rešenje snabdevanja naselja vodom, sa obezbeđenošću ne manjom od 97%;
– trajno rešenje snabdevanja industrije vodom sa obezbeđenošću od 95 – 97%;
– prioritetno i maksimalno korišćenje lokalnih izvorišta vodosnabdevanja, a nedostajuće količine vode obezbeđivati iz regionalnih sistema vodosnabdevanja;
– racionalno korišćenje vode za piće i višekratno korišćenje vode u tehnološkim procesima, kao i smanjenje specifične potrošnje u svim vidovima potrošnje;
– izrada elaborata o zonama sanitarne zaštite prema Pravilniku iz 2008. godine, i uspostavljanje svih zona sanitarne zaštite za izvorišta vodosnabdevanja;
– definisanje i overa rezervi podzemnih voda za sva izvorišta javnog vodosnabdevanja;
– zaštita kvaliteta podzemnih i površinskih voda i dovođenje kvaliteta voda reka u propisane kategorije;
– osavremenjavanje vodovodnih sistema;
– povezivanje lokalnih vodovoda u veće podsisteme;
– smanjenje gubitaka u vodovodnim sistemima;
– usaglašavanje razvoja sistema za vodosnabdevanje i odvođenje otpadnih voda;
– izgradnja sistema za odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda u svim gradskim i prigradskim naseljima;
– sanitacija seoskih naselja sprovodi se kontrolisanim lokalnim i individualnim sistemima za dovoljno prečišćavanje konkretnih otpadnih voda, a u zonama izvorišta izgradnjom vododrživih septičkih jama i organizovanim pražnjenjem;
– kanalizacione sisteme razvijati po separacionom sistemu;
– industrijske otpadne vode kompletno prečistiti ukoliko se ispuštaju u vodotokove, odnosno izvršiti prethodni tretman ukoliko se ispuštaju u fekalnu kanalizaciju;
– atmosfersku kanalizaciju dimenzionisati prema značaju područja koje se štiti (dvogodišnja do petogodišnja kiša);
– zaštita naselja, industrijskih kompleksa i poljoprivrednih površina od spoljnih i unutrašnjih voda;
– zaustavljanje rasta šteta od poplava sprečavanjem građenja u plavnim zonama;
– stvaranje uslova za navodnjavanje na zemljištima najvećih bonitetnih klasa;
– poboljšanje režima malih voda na vodotocima;
– antieroziono uređenje slivova.
8) Osnovni cilj razvoja telekomunikacione infrastrukture je izgradnja i organizacija savremene elektronske komunikacione mreže i dostupnost svih savremenih servisa svakom domaćinstvu i privrednom subjektu na planskom području.
Operativni ciljevi su:
– potpuna digitalizacija telekomunikacione infrastrukture;
– povećanje broja pretplatnika fiksne telekomunikacione mreže i dostizanje penetracije od oko 42%;
– razvoj širokopojasne mreže i uvođenje savremenih telekomunikacionih usluga uz uravnotežen razvoj na planskom području;
– širokopojasni pristup mreži svakom privrednom subjektu, državnim ustanovama i organizacijama kao i građanima koji to zatraže;
– obezbeđivanje javnih terminala za pristup internetu (u javnim ustanovama, školama, bibliotekama, autobuskim i želelezničkim stanicama, domovima zdravlja, mesnim zajednicama, poštama i drugo);
– obezbeđivanje bežične telekomunikacione mreže za retko naseljena i udaljena područja i naselja;
– povećanje kvaliteta usluga mobilnih telekomunikacija;
– povećanje procenta pokrivenosti prostora korišćenja usluga mobilnih telekomunikacija uz povećanje penetracije;
– potpuna digitalizacija radiodifuzije;
– podizanje nivoa i unapređenje kvaliteta poštanskih usluga uz dostizanje standarda kvaliteta propisanih u EU.
9) Osnovni cilj upravljanja otpadom je razvijanje održivog sistema upravljanja otpadom u cilju smanjenja zagađenja životne sredine.
Operativni ciljevi su:
– donošenje regionalnih i lokalnih planova upravljanja otpadom u skladu sa zakonom;
– proširenje i jačanje administrativnih kapaciteta na lokalnom nivou u oblasti upravljanja otpadom;
– podsticanje reciklaže i ponovnog iskorišćenja otpada i izgradnja reciklažnih dvorišta, radi očuvanja prirodnih resursa i životne sredine;
– izgradnja regionalnih centara za upravljanje komunalnim otpadom i transfer stanica u gradovima/opštinama, u skladu sa strateškim dokumentima;
– uspostavljanje sistema za upravljanje posebnim tokovima otpada (otpadne baterije i akumulatori, otpadna ulja, otpadne gume, neupotrebljiva vozila);
– zatvaranje i sanacija postojećih smetlišta komunalnog otpada, remedijacija kontaminiranih lokacija opasnog otpada i revitalizacija prostora.
3.4. Zaštita prostora
3.4.1. Zaštita životne sredine
Osnovni cilj zaštite i unapređenja životne sredine je zaustavljanje dalje degradacije, preventivna zaštita od svih planiranih aktivnosti koje mogu ugroziti postojeći kvalitet prirodne i životne sredine, uz sanaciju i revitalizaciju ugroženih područja.
Operativni ciljevi su:
– očuvanje postojećih prirodnih vrednosti i prirodnih resursa u cilju postizanja racionalne organizacije i korišćenja prostora;
– jačanje sistema zaštite i upravljanja životnom sredinom preduzimanjem preventivnih mera;
– institucionalno, organizaciono i kadrovsko jačanje sistema zaštite prirodne i životne sredine;
– saniranje stanja najugroženijih prostora i ekoloških „crnih” tačaka na planskom području;
– unapređenje životne sredine uz istovremenu pažnju u odnosu na vodu, vazduh i zemljište kao i druge elemente zdravog ekološkog sistema;
– uspostavljanje sistema kontrole svih oblika zagađivanja i praćenja stanja kvaliteta životne sredine;
– povećanje obima investicija za zaštitu životne sredine;
– podizanje i jačanje nivoa ekološke svesti, informisanja i obrazovanja stanovništva o ekološkim problemima uz uključivanje javnosti u donošenje odluka u pogledu mera zaštite životne sredine.
3.4.2. Zaštita prirodnih sistema i resursa
Osnovni cilj zaštite, uređenja, korišćenja i razvoja prirodnih sistema i resursa je puno plansko i održivo iskorišćenje svih vrsta geoloških resursa, šumskog i poljoprivrednog zemljišta u skladu sa razvojnim mogućnostima i poštovanjem mera zaštite.
Operativni ciljevi su:
– održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta i zaustavljanje neplanske prenamene u nepoljoprivredne svrhe (za potrebe širenja naselja, izgradnje saobraćajnica, industrijskih zona i privrednih objekata), uz poštovanje heterogenih agroekoloških uslova i socio-kulturnih specifičnosti sredine;
– sprečavanje degradacije pedološkog sloja i pašnjaka, kao i narušavanja biološkog i pejzažnog potencijala travnih površina, preduzimanjem odgovarajućih mera u domenu korišćenja i uređenja zemljišta;
– zaustavljanje i ublažavanje procesa erozije;
– zaštita šumskog zemljišta od neplanske prenamene za potrebe širenja poljoprivrednih površina i naselja i izgradnje infrastrukturnih i privrednih objekata i sistema;
– zaštita i unapređenje stanja postojećih šuma kroz sanaciju i melioraciju devastiranih šuma sadnjom visokoproduktivnih autohtonih lišćara, uz intenzivnu negu i zaštitu postojećih šuma u svim fazama razvoja;
– povećanje stepena šumovitosti, pošumljavanjem šumskog zemljišta kako bi se uspostavio optimalan odnos šumskih i drugih ekosistema, i uz favorizovanje podizanja sastojina autohtonih vrsta i očuvanja autohtonih pejzaža;
– podizanje šumskih pojaseva u područjima ugroženim poplavama i bujicama, i oko izvorišta vodosnabdevanja;
– povećanje populacije sitne divljači u ravničarskim i brdskim predelima, poboljšanje strukture populacije krupne divljači i očuvanje ugroženih vrsta lovne divljači;
– podsticanje detaljnih geoloških i hidrogeoloških istraživanja.
3.4.3. Zaštita kulturnih dobara
Osnovni cilj zaštite kulturnog nasleđa je očuvanje baštine nacionalne i drugih kultura, koje su se razvijale na predmetnom prostoru, kao neobnovljivog resursa, i njegovo prenošenje budućim generacijama.
Operativni ciljevi su:
– očuvanje ukupnog fonda nepokretnog kulturnog dobra;
– reintegracija kulturnih dobara u savremeni životni prostor;
– uspostavljanje integrativne zaštite (zaštita nasleđa u odgovarajućem autentičnom okruženju);
– uspostavljanje sistema upravljanja kulturnim nasleđem u sklopu održivog razvoja područja;
– povećanje dostupnosti nepokretnih kulturnih dobara, poboljšanjem kvaliteta regionalne i lokalne putne mreže, i adekvatnom prezentacijom i interpretacijom dobara;
– jačanje svesti i informisanje javnosti, posetilaca i lokalnog stanovništva o vrednosti i značaju kulturne baštine, njenoj adekvatnoj zaštiti i korišćenju;
– utvrđivanje i uređenje zaštićene okoline nepokretnih kulturnih dobara;
– zaštita nepokretnih kulturnih dobara od svih oblika nekontrolisane izgradnje i rekonstrukcija neprimerenih postojećoj izgrađenoj strukturi;
– očuvanje, unapređenje i zaštita predela, ambijenata i pejzaža oko nepokretnih kulturnih dobara, u okviru kompleksnog uređenja i prezentacije ovih celina;
– obavljanje sistematskih arheoloških istraživanja, utvrđivanja statusa i kategorizacije kulturnih dobara koja uživaju status prethodne zaštite;
– formiranje i uređenje etno-parkova, radi očuvanja objekata narodnog graditeljstva;
– formiranje jedinstvene informacione osnove o kulturnom nasleđu radi evidentiranja, celovite valorizacije i kategorizacije nepokretnih kulturnih dobara.
3.4.4. Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Osnovni cilj zaštite od prirodnih nepogoda je integralno upravljanje prirodnim uslovima kao faktorom nastanka prirodnih hazarda, što je i osnova za obezbeđenje uslova za efikasan prostorni razvoj, očuvanje ljudskih života i materijalnih dobara.
Operativni ciljevi su:
– upravljanje prirodnim uslovima u skladu sa očuvanjem postojećih prirodnih vrednosti i zaštitom životne sredine;
– unapređenje zaštite od prirodnih nepogoda;
– uspostavljanje i jačanje sistema za upravljanje seizmičkim rizikom, karta seizmičke mikrorejonizacije u skladu sa standardima EU;
– uspostavljanje i strogo poštovanje standarda, kriterijuma i normativa za planiranje, projektovanje i izgradnju, kao i za održavanje svih objekata u cilju zaštite od pojave kliženja definisanih zakonom;
– sprovođenje mera prevencije, pripravnosti i odgovora na prirodne nepogode na svim nivoima (od preduzeća, preko organa lokalnih samouprava pa sve do Republike Srbije);
– institucionalno, organizaciono i kadrovsko jačanje sistema odbrane od prirodnih nepogoda;
– obnova i unapređenje degradiranih prirodnih uslova usled manifestacije prirodne nepogode.
Osnovni cilj usaglašavanja prostornog razvoja sa potrebama odbrane zemlje je stvaranje prostornih uslova koji će u potpunosti odgovarati potrebama savremenog sistema odbrane, radi sigurnog funkcionisanja u uslovima ugrožavanja bezbednosti, obezbeđenje prostornih uslova za nesmetano funkcionisanje vojnih kompleksa i objekata od posebnog značaja za odbranu zemlje, smanjenje negativnih uticaja vojnih kompleksa na životnu sredinu i prostor za posebne namene.
Osnovni cilj civilne zaštite je uspostavljanje adekvatnog sistema zaštite stanovništva, materijalnih i prirodnih resursa i životne sredine stanovništva, materijalnih i prirodnih resursa u slučaju elementarnih nepogoda i udesa, zasnovanog na sveobuhvatnoj proceni rizika i opasnosti koji ugrožavaju državu i njene građane. Ovaj cilj se realizuje implementacijom savremenog modela upravljanja rizicima od katastrofa, koji podrazumeva:
– specifično prostorno planiranje u potencijalno ugroženim zonama, sa rejonizacijom površina prema stepenu ugroženosti;
– obezbeđenje optimalne koordinacije i sinhronizacije svih aktivnosti na zaštiti i ublažavanju posledica;
– implementaciju sistema telekomunikacija koji omogućava maksimalno brzu reakciju svih službi u vanrednim situacijama.
3.4.5. Zaštita prirodnih vrednosti
Osnovni cilj zaštite prirode je obezbeđenje efikasnog sistema zaštićenih područja u cilju integralne zaštite, negovanja i unapređenja prirodnih dobara, ali i njihovog održivog korišćenja, kroz formiranje adekvatnog i reprezentativnog sistema zaštićenih područja, čiji su integralni delovi zaštićene vrednosti biodiverziteta, geodiverziteta i raznovrsnosti predela ovog prostora.
Operativni ciljevi su:
– povećanje površina zaštićenih prirodnih dobara;
– povećanje površina pod zaštićenim prirodnim dobrima većeg prostornog obuhvata;
– unapređenje upravljanja i sprovođenja režima zaštite na zaštićenim područjima;
– kvalitativno poboljšanje stanja biološke raznovrsnosti, a posebno stanja populacija retkih i ugroženih vrsta; istovremeno, potrebno je kontinuirano pratiti kvalitet stanja objekata geonasleđa (posebno objekata čija je geneza u vezi sa geomorfološkim i hidrološkim fenomenima krasa);
– racionalno korišćenje prirodnih resursa, posebno u cilju eksploatacije za potrebe poljoprivrede i stočarstva, vodosnabdevanja, šumarstva, rudarstva i energetike i drugo.
III. KONCEPCIJA, PROPOZICIJE I PLANSKA REŠENJA REGIONALNOG PROSTORNOG RAZVOJA
1. Opšta koncepcija, propozicije i planska rešenja regionalnog prostornog razvoja
Osnovno strategijsko opredeljenje je postizanje većeg stepena funkcionalne integrisanosti područja Prostornog plana kojim se obezbeđuju uslovi za znatno veću integraciju planskog područja:
– intraregionalno – u okviru prostora Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga, što podrazumeva smanjenje unutrašnjih subregionalnih razlika, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, saobraćajnoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi (naročito brdsko-planinskih područja sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja);
– interregionalno/transgranično – sa susednim funkcionalnim područjima (okruzima, područjem beogradskog metropolitena, opštinama zapadne, južne i istočne Srbije, kao i AP Kosovom i Metohijom i Crnom Gorom) što zahteva realizaciju prioritetnih planskih rešenja od značaja za više gradova/opština na planskom području (naročito povezivanje preko Koridora 10 i drugih saobraćajnih koridora i realizacija drugih infrastrukturnih sistema);
– transregionalno – sa daljim okruženjem na zajedničkim projektima u slučaju zajedničkih sličnosti i interesa (međunarodni projekti, projekti EU i drugo).
Regionalna organizacija Republike Srbije sa pet regiona prema PPRS, pozicionira plansko područje u okviru Regiona „Šumadija i Zapadna Srbija”, koji se nalazi na glavnoj osovini republičkog razvoja, između Beograda i Niša kao urbanih centara međunarodnog značaja, i uz pomoć svojih urbanih centara državnog značaja (Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Moravsko Trograđe, Novi Pazar, Užice, Čačak) formira poprečne veze (transferzale razvoja), postavljene upravno na „kičmu” razvoja Republike Srbije (velikomoravsku osovinu).
Planskim područjem (velikomoravskom dolinom) prostire se razvojna osovina I ranga kao najznačajnija osovina razvoja Republike Srbije (pored dunavske osovine razvoja), odnosno sistem gradova koji imaju najveći potencijal i snagu. Od nje se proteže zapadnomoravska razvojna osovina, kao transferzala postavljena upravno na velikomoravsku osovinu.
Ovakav položaj predstavlja osnovni resurs za dalji razvoj planskog područja, jer mu omogućava povezivanje sa svim krupnim infrastrukturnim sistemima od značaja za Republiku Srbiju. Ovo istovremeno znači i moguću dobru komunikaciju među naseljima u ovom prostoru, kao i dalju nadgradnju centralnih funkcija i privrednih potencijala.
Ravnomerni razvoj planskog područja u okviru Republike Srbije se može postići na sledeći način:
1) Podrškom razvoju regionalnih i subregionalnih osovina razvoja, značajnim za ravnomerniji razvoj područja Prostornog plana, tačnije, planskim jačanjem oslonca na velikomoravsku osovinu razvoja (veza Koridor 10 – Kragujevac – Kraljevo – Novi Pazar, veza Koridor 10 – Kruševac – Kraljevo, formiranje Moravskog Trograđa, odnosno klasterisanje FUP-ova).
2) Adekvatnim tretmanom putne i železničke magistrale na osovinama razvoja.
Osnov putnog saobraćajnog sistema planskog područja je oslonac na autoputske koridore i pravce državnih puteva, vezane na šire srpske i evropske sisteme:
– Lapovo/Koridor 10 – Kragujevac – Kraljevo – Raška – Novi Pazar – Ribarići (veza velikomoravskog i zapadnomoravskog koridora i dalja veza sa Bosnom i Hercegovinom, Kosovom i Metohijom i Crnom Gorom. Lepeničko-gružanski i dalje ibarski koridor povezuju različite delove Republike Srbije sa već značajno izraženim tokovima robe i putnika;
– zapadnomoravski koridor (Pojate – Kruševac – Kraljevo i dalje ka Čačku, Užicu i Bosni i Hercegovini), koji se sa istočne strane velikomoravskog koridora nastavlja potezom Paraćin – Zaječar i dalje ka Bugarskoj;
– „šumadijska magistrala” (Kragujevac – Topola – Mladenovac – Koridor 10), kao i dogradnja na pravcu Mladenovac – Topola – Rudnik – Takovo i veza na Beograd – Južni Jadran;
– „Kolubara – Velika Morava” (Markovac/Koridor 10 – Rača – Topola –Aranđelovac – Lazarevac – Valjevo i dalje ka Bosni i Hercegovini);
– saobraćajni „trougao” Lapovo – Pojate – Kraljevo (jednakostranični trougao stranice cca 50 km), zahvata sve najvažnije putne pravce planskog područja, a pomenuta čvorišta predstavljaju bazu za formiranje (privredne, funkcionalne i saobraćajne) „centralne konurbacije”.
U delu železničkog saobraćaja poseban značaj za plansko područje ima:
– budući pravac magistralnih pruga za velike brzine, koji kao deo evropske mreže na potezu Beograd – Niš, prolazi i kroz ovo područje;
– rekonstrukcija i elektrifikacija pruge Lapovo – Kragujevac – Kraljevo –Raška – (Novi Pazar/planirana deonica) i dalje ibarskom dolinom prema Kosovu i Metohiji, Makedoniji i Grčkoj, kao i pruge Stalać – Kruševac – Kraljevo – Požega (modernizacija osnovnih železničkih pravaca planskog područja u cilju povezivanja značajnih privrednih centara);
– potencijalni železnički pravac Kragujevac – Topola – Aranđelovac, kao veza na potencijalni pravac Vreoci – Aranđelovac – Mladenovac, a preko njega sa širim područjem Beograda, Zapadne Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore (pruga Beograd –Bar);
U delu vazdušnog saobraćaja poseban značaj za plansko područje ima:
– planiranje aerodroma odgovarajućeg kapaciteta za plansko područje (Lađevci), što zahtevaju urbani i privredni kapacitet ovog područja;
– uslovi za odvijanje unutrašnjeg, privrednog i turističkog saobraćaja na području Regiona Šumadije i zapadne Srbije.
3) Planskim definisanjem najznačajnijih elemenata javnih službi na nivou planskog područja, od bitnog uticaja na razvoj ovog područja.
Uz stimulativne mere i uslove da i najmanji centri obezbede objekte koji zadovoljavaju potrebe građana na odgovarajućem nivou, treba definisati potrebe i osnovnu mrežu najvažnijih objekata javnih službi značajnih za plansko područje, kao i nadležnosti u realizaciji i obezbeđenju sredstava, što bi stvorilo osnov za uspostavljanje realnih prioriteta.
4) Planskim tretmanom poljoprivrede, kao razvojne funkcije bazirane na korišćenju prirodnih potencijala.
Kroz globalno vrednovanje i rejonizaciju prema mogućnostima poljoprivredne proizvodnje, plansko područje ima veoma visoku ocenu, posebno u delu voćarsko-vinogradarske proizvodnje i stočarstva (pobrđe Rudnika, Levač, Župa), a zatim i ratarstva (Pomoravlje). Pošto se upravo na ovoj proizvodnji bazira program zdrave (biološki vredne) hrane, u tom smislu je potrebno planski definisati područja za ovu namenu, kao jedan od najvećih izvoznih potencijala, i privredni i ekološki program planskog područja. Takođe, potrebno je razraditi sisteme koji treba da podrže ovu proizvodnju, kako u delu melioracije i navodnjavanja, tako i u delu regionalno organizovane privredne i naučne infrastrukture (prerađivački centri i kapaciteti, sirovine, stručne, obrazovne i naučne institucije i drugo).
5) Definisanjem razvojnih industrijskih grana na regionalnom nivou (automobili, privredna vozila, građevinske mašine, bazna hemija, namenska industrija i drugo), a vezano za najveće regionalne industrijske centre (Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Jagodina, Trstenik, Novi Pazar) i njihove programe i kapacitete.
Dalja valorizacija i razvoj postojećih industrijskih kapaciteta i programa Prostornog plana (od kojih neki imaju i nacionalni karakter), podrazumevaju razvoj industrijskih centara koji po svojim postojećim kapacitetima i programima, uslovima lokacija, radne snage i stručnog kadra, omogućavaju kvalitetnu nadgradnju privrednih programa razvojnog karaktera (regionalnog, nacionalnog i evropskog). U tom smislu, razvojne grane privrede treba vezivati za ove centre razvoja i dati im regionalni karakter.
6) Planiranjem posebnog programa u delu turizma, koji će u okviru uspostavljenih turističkih klastera valorizovati one turističke destinacije i prostore, koji pored prirodnih ističu i kulturno-istorijske vrednosti planskog područja. Ovaj program nema samo privredni i razvojni, već i afirmativni karakter, u smislu prezentovanja Republike Srbije kao jedinstvenog dela evropskog istorijskog i kulturnog prostora.
Plansko područje svoje turističke programe realno bazira na širim zahvatima planinskih područja, na kojima se mogu razviti programi odmora, rekreacije i sporta, banjskog turizma i lova. Ne sme se zanemariti turizam koji se oslanja na značajne objekte istorijskog i kulturnog nasleđa, a naročito veće kulturno-istorijske celine.
Na planskom području posebno je značajan evropski put kulture Transromanika (grupacija kulturnog spomeničkog nasleđa doline Ibra, od Kraljeva do Novog Pazara). Dolina Ibra je celovito područje sa najznačajnijim spomenicima kulture, od kojih su dva na UNESKO listi svetskog nasleđa, i mora se razvijati kao poseban nacionalni program, a ne kao komplementarni program turističke ponude Kopaonika ili Golije.
Od kulturno-istorijskog značaja je i šire pobrđe Rudnika sa „linijom Karađorđa” (Orašac – Topola – Rača) i „linijom Miloša” (Takovo – Gornji Milanovac – Kragujevac), čija čvorišta, a posebno Oplenac (Topola) i Milošev venac (Kragujevac), moraju imati nacionalni značaj.
7) Planskim definisanjem zajedničkih funkcija i programa u okviru Regiona „Šumadija i Zapadna Srbija” (u okviru ovog Prostornog plana, zatim Regionalnog prostornog plana Zlatiborskog i Moravičkog upravnog okruga – Uredba o izradi Regionalnog prostornog plana Zlatiborskog i Moravičkog upravnog okruga ( „Službeni glasnik RS”, broj 1/13, kao i Regionalnog prostornog plana Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga – Odluka o izradi Regionalnog prostornog plana za područje Kolubarskog i Mačvanskog upravnog okruga ( „Službeni glasnik RS”, broj 31/10). Pošto po svojim razvojnim potencijalima i kapacitetu pojedinačna planska područja ne mogu samostalno razviti sve elemente funkcija i opreme regiona nivoa NTSJ 2, moraju se planski osloniti jedno na drugo.
Razvoj regiona doveo bi do „spuštanja” funkcionalnog težišta ka središtu Republike Srbije, bez bitnog uticaja na lokacijske, demografske, urbane, infrastrukturne i metropolitenske prednosti Beogradskog MEGA, odnosno srpske, balkanske i evropske razvojne potencijale Beograda. Ovim bi se dao podsticaj opštem i regionalnom razvoju nerazvijenog dela Republike Srbije, t.j. direktno bi se ostvario najpovoljniji uticaj.
Karta 6: Obuhvat svih regionalnih prostornih planova na teritoriji Republike Srbije
[pic]
Izvor: Republička agencija za prostorno planiranje
8) Povezivanjem gradova sa planskog područja, sa idejom da se spreči metropolitenski razvoj regionalnih centara koji bi imao negativne posledice na opštine u okruženju, odnosno da se budući razvoj odredi u okviru sistema koji u prostoru, bazi i funkcijama obuhvata grad i susedne opštine u okviru razvojnog koridora. Ovakav koncept inicira bolje korišćenje zajedničkih potencijala, sa redistribucijom funkcija, proizvodnih kapaciteta i stanovništva u smeru koji može biti i suprotan od tekućeg odlivanja prema gradu. Ova ideja utemeljuje regionalnu osnovu održivog razvoja kao principa planiranja, odnosno njegove najbitnije komponente: ekološko-fizičku, ekonomsku i socijalnu:
– Klaster „Kragujevac” (Knić – Kragujevac – Batočina – Lapovo – Rača);
– Klaster „Moravsko trograđe” (Jagodina – Ćuprija – Paraćin);
– Klaster „Zapadna Morava” (Kraljevo – Vrnjačka Banja – Trstenik –Kruševac);
– Klaster „Ibar” (Raška – Novi Pazar – Tutin).
9) Planskom razradom mera i instrumenata za sprovođenje Prostornog plana, a posebno za podsticanje regionalnog razvoja i ravnomernog teritorijalnog razvoja, kao i smernica za izradu planskih dokumenata i druge razvojne dokumentacije za područje Prostornog plana.
10) Planskim izborom realnih prioriteta razvoja, prioritetnih aktivnosti i strateško-razvojnih projekata (prve etape sprovođenja Prostornog plana).
Program implementacije Prostornog plana sadrži naročito: prioritetne projekte za ostvarivanje prostornog uređenja; dinamiku za uređenje pojedinih prostornih celina i prioritetnih projekata; iznose i izvore sredstva za finansiranje projekata; rok izvršenja projekata; odgovornost za izvršenje projekata; pokazatelje za praćenje promena stanja u prostoru.
Karta 7: Opšta koncepcija regionalnog prostornog razvoja
[pic]
2. Koncepcija, propozicije i planska rešenja razvoja pojedinih oblasti
2.1. Stanovništvo, mreža naselja i javne službe
2.1.1. Stanovništvo
Kao početak projekcionog perioda uzeti su rezultati popisa stanovništva 2002. godine, kao i najnoviji podaci Popisa 2011. godine. Uzimajući u obzir kontinuitet depopulacije na planskom području, a koja je potvrđena i prema prvim podacima Popisa 2011. godine, prilikom izrade projekcije budućeg razvoja stanovništva planskog područja nerealno je očekivati da se nepovoljni pravci demografskih promena mogu potpuno zaustaviti u predviđenom planskom periodu. Ispoljene tendencije u dosadašnjem demografskom razvoju (sa naglašenim slabljenjem demografskog potencijala i odmaklom fazom biološke depopulacije u kojoj se nalazi većina naselja, sem opštinskih i gradskih centara) donekle se mogu ublažiti efektima poboljšanja opštih društvenih tokova i primenom planskih propozicija do 2025. godine. Prema ovakvom scenariju broj stanovnika bi se u budućnosti kretao na sledeći način:
Područje Popis 1991. god. Popis2002. god. Popis2011. god. Projekcija 2025. god. Indeks promene2011–2025. god. Područje Prostornog plana 1.110.344 1.076.884 1.044.304 1.033.612 98,9 Šumadijski upr. okrug 303.484 298.778 290.900 287.269 98,7 Opština Aranđelovac 46.442 48.129 46.079 44.279 96,1 Opština Batočina 12.641 12.220 11.759 11.348 96,5 Opština Knić 18.186 16.148 14.205 12.705 89,4 Grad Kragujevac 176.743 175.802 177.468 180.128 101,5 Opština Lapovo 8.606 8.228 7.707 7.327 95,1 Opština Rača 14.384 12.959 11.475 10.375 90,4 Opština Topola 26.482 25.292 22.207 21.107 95,1 Pomoravski upravni okrug 240.715 227.435 212.839 205.022 96,3 Opština Despotovac 28.357 25.611 22.995 20.924 91,0 Grad Jagodina 73.796 70.894 71.195 71.906 101,0 Opština Paraćin 60.501 58.301 54.267 51.567 95,0 Opština Rekovac 16.015 13.551 10.971 9.874 90,0 Opština Svilajnac 26.738 25.511 23.391 22.231 95,0 Opština Ćuprija 35.308 33.567 30.020 28.520 95,0 Raški upravni okrug 293.311 291.230 300.102 310.218 103,3 Opština Vrnjačka Banja 25.275 26.492 27.332 28.425 104,0 Grad Kraljevo 122.987 121.707 124.554 126.954 101,9 Grad Novi Pazar 82.767 85.996 92.766 100.166 108.0 Opština Raška 28.294 26.981 24.680 22.980 93,1 Opština Tutin 33.988 30.054 30.770 31.693 103,0 Rasinski upravni okrug 272.834 259.441 240.463 231.103 96,1 Opština Aleksandrovac 31.906 29.389 26.534 24.974 94,1 Opština Brus 20.758 18.764 16.293 14.893 91,4 Opština Varvarin 21.917 20.122 17.772 16.372 92,1 Grad Kruševac 133.911 131.368 127.429 125.529 98,5 Opština Trstenik 52.796 49.043 42.989 40.489 94,2 Opština Ćićevac 11.546 10.755 9.446 8.846 93,6
Do 2025. godine se očekuje blagi porast broja stanovnika u Raškom upravnom okrugu, za 3,3%, i to u gradovima i opštinskom centrima, izuzev opštine Raška. Ostali upravni okruzi bi nastavili demografski pad u većini naselja, sem u gradovima, to jest okružnim centrima. Navedene procene broja stanovnika predstavljaju scenario koji ne pretpostavlja značajne promene u društveno-ekonomskoj strukturi stanovništva.
Ukoliko, međutim, dođe do značajnijeg socio-ekonomskog razvoja planskog područja moguća su odstupanja u odnosu na ovaj scenario. Primenom planskih mera podsticaja nataliteta, privrednog rasta, zapošljavanja, aktiviranjem autohtonih potencijala i podrške ruralnim područjima u pogledu obrazovanja, osposobljavanja i kreiranja radnih mesta van poljoprivrede, u svim delovima područja Prostornog plana može se očekivati blagi porast stanovništva u periodu 2015–2025. godine.
Osnovna planska pretpostavka je obnova privrednih kapaciteta i intenziviranje investicione aktivnosti imajući u vidu bogatstvo prirodnih resursa i druge potencijale područja Prostornog plana, što će omogućiti otvaranje novih radnih mesta kao ključnog faktora za stimulisanje zadržavanja i priliva stanovništva na osnovu migracija. Za ostvarivanje ove pretpostavke predviđene su sledeće mere:
– jačanjem polarizacijskog uticaja regionalnih centara Kragujevca, Jagodine, Kraljeva i Kruševca, i subregionalnih centara kao i drugih opštinskih centara koji su i u prethodnom periodu ostvarili pozitivna migraciona kretanja, zadržaće se postojeći kontingent mlađeg, obrazovanog i kvalifikovanog stanovništva;
– revitalizacija manjih urbanih centara, gradova i sela u skladu sa okolnostima i objektivnim potrebama podrazumeva prioritetna ulaganja u infrastrukturu i privredne aktivnosti, ostvarivanje veće dostupnosti javnih službi i informacija svim stanovnicima i unapređenje kvaliteta života na području Prostornog plana u celini. Težište je na programima razvoja prilagođenim pojedinim ciljnim grupama stanovništva (posebno usmerenih ka mladima koji su na pragu ili su već ušli u radni kontingent, kao i na fertilni kontingent) kojim će se obezbediti niz mera za stimulisanje razvoja MSP, turizma, kao i različite beneficije za one koji se odlučuju da rade u ruralnom okruženju;
– podrška procesu readmisije dela stanovništva iz inostranstva koje je steklo određeno poslovno iskustvo i motivisano je za ulaganja, prenos kapitala, tehnologija i znanja, razvoj privrede i usluga, čime će se otvoriti mogućnosti za zapošljavanje lokalnog stanovništva. Po poslednjem Popisu 2011. godine, sa područja Prostornog plana, 64.769 stanovnika je na privremenom radu i boravku u inostranstvu.
Unapređenje osnovnih demografskih struktura na području Prostornog plana biće determinisano u prvom redu društveno-ekonomskim razvojem zemlje i sinergijskim efektom sprovođenja, pre svega, politika regionalnog razvoja, zapošljavanja i socijalne politike, kao i razvojnih politika preduzetništva, poljoprivrede, turizma i razvoja infrastrukture.
2.1.2. Mreža naselja
Šumadijski (velikomoravski) pravac razvoja je indirektno oslonjen na FUP Kragujevca (međunarodni rang) na površini od 1.645 km2 (2,1% teritorije Republike Srbije) i sistem naselja u njegovoj neposrednoj blizini. On je u kontaktnoj zoni uticaja MEGA Beograda sa kojim „deli” područje opštine Topola koja ostaje van izrazite zone jednog od dominantnih centara (njen južni deo je u indirektnoj vezi sa Kragujevcem, a severni sa Beogradom). Prostor opštine Svilajnac će boljim vezama sistemu sa Račom i Lapovom perspektivno proširiti areal FUP Kragujevca u pravcu istoka. Grad Kragujevac i njegovo FUP se nadovezuje na sistem FUP-ova istog ranga u pravcu Zapadne Morave (Kraljevo, Kruševac i Čačak). Kraljevo u narednom periodu neće značajno proširiti svoje polje uticaja, dok će se FUP Kruševca uvećati i dostići preko 220.000 stanovnika integrisanjem pojedinih naselja iz opština Varvarin, Trstenik, Brus, Ražanj i Blace. Granično područje sa centralnim FUP-om Kragujevca na severu čine FUP Smedereva i Požarevca. Sa istočne strane FUP Kragujevca čini kontinualno područje urbanih centara sa trograđem Ćuprija –Jagodina – Paraćin u kojem dominira Grad Jagodina. U Prostornom planu se zadržava ideja o „trograđu” iako izrazite funkcionalne veze (po svim kriterijumima) nisu jasno uočene, kao i u PPRS. Osnov za formiranje budućeg funkcionalnog područja je fizička bliskost i kontinuitet izgrađenog područja na maloj razdaljini. Prostor koji se nalazi između tri naselja, neophodno je zajednički aktivirati i integrisati u jedinstven urbani sistem sa intencijom postepenog proširenja ka severoistoku ka opštini Despotovac. Ovako formirano trograđe sa svojim demografsko-funkcijskim karakteristikama bio bi jak subregionalni centar (preko 180.000 stanovnika) i jedan od centara I ranga planskog područja.
Prostor Raškog upravnog okruga je izrazito nekoherentno područje, bez jakog centra koji ima funkcionalni potencijal okupljanja većeg broja opština. FUP Novog Pazara, iako nacionalnog značaja, nije moguće izrazitije proširiti te će i na kraju planskog horizonta imati očekivanih 143.000 stanovnika na površini preko 2.100 km2. On je deo policentričnog regiona ovog dela Republike Srbije sa izdvojenim centrima u Sjenici, Prijepolju, Novoj Varoši, Priboju i Ivanjici. Povezivanja se očekuju u već postojećem pravcu Ivanjica – Arilje – Požega ka FUP Užica i delom ka Kraljevu, dok će opštine Priboj i Prijepolje ostati u funkcionalnoj vezi sa susednim opštinama u Crnoj Gori. Ovo je područje u kojem je gotovo završen proces preseljenja stanovništva iz ruralnih sredina u veće centre. Preostalo stanovništvo u selima je u demografski zrelom dobu te nije sklono intenzivnijim dnevnim migracijama. Stoga su opštine Priboj i Prijepolje, kao i Grad Novi Pazar (nekada dominantni tekstilni centar ovog dela Republike Srbije), na visokom stepenu urbanizacije (samo Prijepolje u kategoriji urbano-ruralnih gradova/opština, a ostale dve u rangu urbanih), shodno niskom učešću aktivnog poljoprivrednog stanovništva u ukupnom, ali i kao posledica preseljenja i prekvalifikacije u druge sektore delatnosti, te visokom učešću stanovnika koje ne obavlja zanimanje ili je u kategoriji izdržavanih lica. Nedostatak jakih industrijskih i privrednih kapaciteta ograničava šire polje delovanja ovih naselja, već samo integriše prostor koji mu administrativno pripada. Zato bi uspostavljanjem jačih veza među njima, prepoznavanjem zajedničkih oblika delovanja (turističke destinacije Zlatar – Pešter i Golija, poljoprivredna proizvodnja prepoznatljivog imena geografskog porekla), unapređenjem saobraćajne i komunalne opremljenosti, javnih i socijalnih sadržaja i drugo, ali i jasnom državnom pomoći, ovo područje postepeno postajalo atraktivnije za potencijalna ulaganja i prelazak u viši razvojni stepen. Dakle, za plansko područje koje je morfološki i funkcionalno policentrično nije moguće izdvojiti prvorazredni centar već će prostor težiti ka ujednačenom regionalnom razvoju kroz sistem centara (FUP-ova) nacionalnog ranga. Subcentri planskog područja su gradska naselja Aranđelovac, Trstenik i Vrnjačka Banja koja svojim izraženim urbanim i privrednim funkcijama čine centre rada na kontaktu sa beogradskim MEGA, te na zapadnomoravskoj osovini razvoja čineći deo klastera gradova na ovom pravcu. Ovi centri, zajedno sa hijerarhijski nižim centrima urbanog karaktera su osnov za povezivanje FUP-ova unutar i van obuhvata Prostornog plana što je, shodno PPRS, preduslov za formiranje jasne strukture gradskih naselja i prostora oko njih u Republici Srbiji. Zato, je mreži naselja planskog područja moguće utvrditi hijerarhiju, koja će perspektivno omogućiti koherentniji razvoj čitave teritorije i doprineti raspodeli funkcija i podeli rada (funkcija rada i funkcija stanovanja).
Hijerarhija naselja i centara:
– I rang – centar međunarodnog značaja (primarni centar planskog područja) – Kragujevac;
– II rang – centri državnog značaja (subcentri planskog područja) (četiri/šest) – gradsko naselje Kruševac, Kraljevo, Novi Pazar i Jagodina (u sistemu trograđa Jagodina – Ćuprija – Paraćin);
– III rang – centri sa izraženim urbanim i privrednim funkcijama (tri) – Aranđelovac, Trstenik i Vrnjačka Banja;
– IV rang – opštinski centri urbanog karaktera (10) – Aleksandrovac, Lapovo, Batočina, Ćićevac, Despotovac, Raška, Svilajnac, Tutin, Topola i Brus;
– V rang – opštinski centri ruralnog karaktera (četiri) – Knić, Varvarin, Rača i Rekovac;
– VI rang – centri zajednice sela (CZS) (96).
Posebne kategorije naselja:
– centri sa specifičnim funkcijama (saobraćajni, industrijski – rudarski i drugo) (devet);
– naselja sa izraženim turističkim funkcijama (turistički centri) (devet) – u opštini Arenđelovac (jedno), Raška (tri), Tutin (tri), Ćuprija (jedno) i Brus (jedno);
– banjska naselja (četiri) – Kraljevo (dva), Kruševac (jedno) i Raška (jedno).
Pojedini centri iz kategorije I – VI sadrže i specifične funkcije ili su jaka turistička ili banjska naselja (centri). Najpre Aranđelovac, Vrnjačka Banja, regionalni subcentri i drugo.
Gradovi i opštine Prostornog plana prema broju stanovnika, broju naselja i organizacionoj mreži opštinskih centara prikazani su na sledeći način:
IME GRAD/OPŠTINA CENTAR GRADA/OPŠTINE BR. NASELJA ORG. MREŽE 1. Aleksandrovac 29.380 6.476 55 – opštinski centar (jedan)– CZS (6) – Gornji i Donji Stupanj (dvojni), Rataje i Lađisled (dvojni), Pleš, Ploča, Subotica, Dobroljupci 2. Aranđelovac 48.128 24.000 19 – subr. i opštinski centar (jedan)– opštinski subcentar (dva)– CZS – (11) – spec. f-je (pet), pojedin. f-je (šest)– ostala naselja (četiri) 3. Batočina 12.220 5.500 11 – opštinski centar (jedan)– subopštinski centar (jedan) – Brzan– CZS (dva) – Badnjevac, Žirovica 4. Ćićevac 10.755 5.094 10 – opštinski centar (jedan)– subopštinski centar (jedan) – Stalać– CZS – naselje sa spec. f-jama (jedan) – Stalać 5. Despotovac 25.600 4.360 33 – opštinski centar (jedan)– subopštinski centar (jedan) – Resavica– CZS (tri) – Veliki Popovac, Plažane, Stenjevac– seoski centri (četiri)– centri spec. f-ja (dva) – rudarski: Ravna Reka, Senjski rudnik (u zoni uticaja subcentra) 6. Knić 16.140 2.300 36 – opštinski centar (jedan)– CZS (dva) – Toponica, Gruža 7. Kragujevac 175.800 146.000 57 – reg/gradski centar (jedan)– subcentar (jedan) – Stragari– CZS (pet) – Jovanovac, Lužice, Gornja Sabanta, Dragobrađa, Drača– seoski centri (11) 8. Kraljevo 121.707 57.411 92 – reg/gradski centar (jedan)– sekundarni/subgradski centri (tri) – Mataruška Banja, Ušće, Vitanovac– CZS (11)– Banjska naselja (dva) – Mataruška, Bogutovačka Banja 9. Kruševac 131.368 57.347 101 – reg/gradski centar (jedan)– subgradski centri (šest)– Banjsko mesto (jedan) – Ribarska Banja 10. Lapovo 8.200 7.400 2 – opštinski centar (jedan) + selo Lapovo 11. Novi Pazar 85.996 54.604 99(66 ispod 250st) – reg/gradski centar (jedan)– subgradski centar (jedan) – Deževa– CZS (12) 12. Paraćin 58.304 25.292 35 – opštinski centar (jedan)– CZS (pet) – Potočac, Drenovac, Donja Mutnica, Popovac (spec. f-ja) 13. Raška 26.981 6.619 61 – opštinski centar (jedan)– CZS (jedan) – Baljevac– samostalni tur. centri (tri) – Kopaonik, Jošanička Banja, Gradac– sek. centar naselja (dva) – Rudnica, Trnava 14. Svilajnac 25.511 9.395 22 – opštinski centar (jedan)– CZS (tri) – Vojska, Sedlare, Bobovo 15. Trstenik 49.043 17.180 51 – opštinski centar (jedan)– CZS (pet) – Milutovac, V. Drenova, Medveća, Počekovina, Stopanja 16. Tutin 30.054 9.111 93 – opštinski centar (jedan)– subopštinski centar (tri) – Ribariće, Leksova, Delimeđe– CZS (četiri)– turistička naselja (tri) – Draga, Zapadni i Istočni Mojstor 17. Varvarin 20.122 2.198 21 – opštinski centar (jedan)– CZS (dva) – Bačina, Donji Krčin 18. Topola 25.292 5.500 31 – opštinski centar (jedan)– subopštinski centar (jedan) – Gornja i Donja Trnava– CZS (tri) – Vinča, Junkovac, Kloka 19. Rača 12.960 2.700 18 – opštinski centar (jedan)– CZS (tri) 20. Jagodina 70.984 35.589 53 – reg/gradski centar (jedan), gravitiraju mu četiri okolna naselja (oko 8.000st)– subgradski centar (jedan) – Ribare– CZS (tri) – Stražilovo – Miloševo, Glogovac, Dragocvet 21. Ćuprija 33.567 20.585 16 – opštinski centar (jedan), gravitiraju mu tri naselja (oko 4.500 stanovnika)– CZS (tri) – turistički centar – Senje 22. Rekovac 13.550 1.930 32 – opštinski centar (jedan)– subcentar opštine (jedan to jest četiri) – periurbani pojas oko centra, sistem od četiri naselja: Sekurič, Oparić, Dragovo, Belušić– CZS (2) 23. Brus 18.764 4.653 58 – opštinski centar (jedan)– subopštinski centar (tri) – Lepenac, Kriva Reka, Barste– turistički centar (jedan) – Brzeće 24. Vrnjačka Banja 26.492 9.877 14 – opštinski centar (jedan)– subopštinski centar (jedan) – Vrnjci Novo Selo– CZS (tri) – Podunavci, Šulac, Gračac
Koncepcija prostornog razvoja ruralnih područja na planskom području podrazumeva:
– utvrđivanje i opremanje ekonomski integrisanih područja, uspešnih i perspektivnih ruralnih područja, kompletnom komunalnom opremom i uređenjem;
– utvrđivanje i opremanje udaljenih i slabo razvijenih ruralnih područja, neophodnom komunalnom opremom i uređenjem;
– povezivanje planova razvoja komunalnih sistema i javnih službi, kao i planova razvoja regionalnih sistema sa seoskim naseljima, u cilju unapređenja ruralnih vrednosti i očuvanja prirodnih vrednosti i biodiverziteta;
– očuvanje i zaštita postojećih i planiranih koridora, zona, mreža i objekata komunalnih sistema, kao uporišta efikasnog funkcionisanja ruralnih područja;
– organizacionu, ekonomsku i vlasničku transformaciju, u cilju valorizacije i afirmacije života na selu;
– primenu iskustava ruralnih područja sa višim stepenom razvoja komunalnih sistema javnih službi i servisa.
Koncepcija prostornog razvoja treba da integriše funkcionalni, privredni, resursni i komunalni segment razvoja.
Funkcionalni segment razvoja seoskih naselja, podrazumeva njihovo mesto u mreži naselja, gde su generatori razvoja:
– gradovi: Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, trograđe Jagodina – Ćuprija –Paraćin i Novi Pazar, jer se značajan broj seoskih naselja nalazi u periurbanoj i bliskoj funkcionalnoj zoni navedenih gradova. Osim fizičkog aspekta bitan je i funkcionalni aspekt u domenu zdravstva, školstva, kulture, plasmana proizvoda i usluga i tako dalje;
– opštinski centri: Aranđelovac, Topola, Rača, Batočina, Knić, Svilajnac, Despotovac, Rekovac, Vrnjačka Banja, Raška, Tutin, Varvarin, Ćićevac, Trstenik, Aleksandrovac i Brus, gde lokalno stanovništvo zadovoljava osnovne dnevne, sedmične sezonske i povremene potrebe;
– centri zajednice sela, u kojima stanovnici primarnih sela i seoskih prostora imaju dostupnu logistiku za svakodnevne aktivnosti i život.
Privredni segment podrazumeva:
– jačanje poljoprivrednih, privrednih i turističkih aktivnosti u svim seoskim područjima;
– unapređenje stočarsko-ratarskih aktivnosti u selima koja poseduju potencijale za razvoj ruralnog turizma i rekreativno-izletničkih aktivnosti;
– valorizovanje prirodnih i stvorenih vrednosti za razvoj turističke ponude i prerađivačkih manjih preduzeća;
– dalji razvoj banjskih, manifestacionih, kulturnih, rudarskih i ostalih aktivnosti u selima sa već prepoznatljivim resursima i ponudom;
– organizacione, ekonomske i pravne mere za otvaranje farmi, ribnjaka, rasadnika, manjih proizvodnih pogona i turističkih objekata u okviru svih sela u obuhvatu Prostornog plana.
Resursni segment razvoja, podrazumeva:
– iskorišćavanje i eksploataciju postojećih rudnih, mineralnih, vodnih, i bioloških potencijala;
– organizovano prikupljanje i tretman otpadnih voda, jer se predmetna naselja nalaze u slivnim zonama vodoizvorišta visokokvalitetnih voda značajnih za vodosnabdevanje na nivou Republike Srbije;
– valorizaciju prirodnih retkosti i pojava i životinjskih vrsta u funkciji turističke, lovne i rekreativne aktivnosti;
– očuvanje i unapređenje prostornih, ambijentalnih i kulturnih celina i vrednosti seoskih naselja;
– revitalizacija i prenamena objekata umetničke i etnološke vrednosti.
Komunalni segment razvoja podrazumeva:
– izbor takve prostorne distribucije, položaja i obima aktivnosti koja najmanje opterećuje životnu sredinu;
– izbor takve tehnologije i proizvodne strukture delatnosti koja najmanje opterećuje životnu sredinu;
– poboljšanje saobraćajne infrastrukture izgradnjom tranzitnih i lokalnih puteva;
– poboljšanje komunalne seoske infrastrukture: vodovoda, kanalizacije i septičkih jama i prikupljanja i deponovanja otpada;
– izgradnja novih savremenih telekomunikacionih mreža i objekata i razvoj novih telematskih usluga;
– obnova postojećih i izgradnja novih objekata radi poboljšanja kvaliteta usluga i stanovanja.
2.1.3. Javne službe
Planski uticaj Republike Srbije se, pored primarne mreže infrastrukture, najviše ispoljava u delu razvoja javnih službi. Bez sistemskog definisanja i usklađivanja javnih službi na nivou Republike Srbije i regiona, a zatim i na drugim nivoima prostorne organizacije, samo regionalno ustrojstvo Republike Srbije i sistem centara gubi puni smisao.
Razvoj javnih službi podrazumeva i odgovarajuću podršku u drugim sektorima (u prvom redu saobraćajne i komunalne infrastrukture, posebno u odnosu na prigranična, periferna i brdsko-planinska područja, koja imaju infrastrukturna, resursna i druga razvojna ograničenja).
Koncept racionalizacije moguć je na nižim nivoima, gde postoje mogućnosti za preraspodelu i alternative u okviru usluga javnih službi.
Osnovno opredeljenje jeste: stvaranje uslova za povećanje prostorne dostupnosti i obezbeđenje podjednakih uslova korišćenja usluga javnih službi.
Od izuzetnog značaja je aktivnost lokalne samouprave da u kreiranju strateških dokumenata, definisanju prioriteta, uvođenju i širenju novih i prilagođenih oblika organizacije usluga javnih službi, podstiče intersektorsku saradnju (umrežavanje) svih relevantnih službi; stvara podsticajne uslove za uključivanje drugih aktera i doprinosi uspostavljanju partnerske saradnje između javnog i privatnog sektora; uključuje širi krug aktera u organizovanje usluga, naročito organizacije civilnog društva i udruženja građana i definiše uslove uključivanja drugih izvora finansiranja. Lokalne uprave, uz aktivnu saradnju interesnih grupa/aktera, treba da stvaraju uslove, razvijaju modalitete i povećavaju dostupnost usluga javnih službi.
Prostorna dostupnost se izdvaja kao ključni faktor u izgledima stanovnika da koriste usluge javnih službi.
U manjim naseljima nije opravdano organizovati usluge prema postojećim modelima pogodnim za gradska naselja, opštinske centre i naselja sa većim brojem stanovnika i višim gustinama naseljenosti. Neophodno je primeniti prilagođene modalitete organizovanja usluga, koji su se pokazali funkcionalnim i ekonomski prihvatljivim.
Povećanje prostorne dostupnosti usluga može se ostvariti na različite načine.
Jedan način je organizovanje komplementarnih sadržaja koji povećavaju gravitaciono područje korisnika ustanove/usluge (mogućnost da se usluga koristi van mesta stanovanja). Smisao organizovanja ovakvih sadržaja je da se poveća područje sa koga dolaze korisnici usluge i time poveća broj/koncentracija korisnika usluga, a da se istovremeno obezbede potrebni uslovi za kvalitetno obavljanje usluge (đački domovi, internati, nedeljni boravak i slično).
Drugi način za povećanje dostupnosti i kvaliteta usluga je upotreba mobilnih usluga (približavanje usluge mestu stanovanja – „usluga ka korisniku”), kojima se povećava ponuda i poboljšava kvalitet usluge u naseljima, koja su deficitarna u obezbeđivanju osnovnih usluga. Mobilne usluge i službe se prilagođavaju potrebama manjeg broja korisnika koji žive u manjim i udaljenim naseljima i mogu da pokriju veliki spektar usluga u osnovnom obrazovanju, programima dokvalifikacije i prekvalifikacije, preventivnoj i primarnoj zdravstvenoj zaštiti, socijalnoj zaštiti, kulturi i drugim oblastima.
Podjednaki uslovi korišćenja usluga javnih službi obezbeđuju se uz stimulativne mere, a uz uslove da i najmanji centri obezbede objekte koji zadovoljavaju potrebe građana na odgovarajućem nivou, što je osnov za uspostavljanje realnih prioriteta i definisanje nadležnosti u realizaciji i obezbeđenju sredstava za razvoj javnih službi.
Mehanizmi za proširenje pomoći siromašnima implementiraju se kroz Zakon o socijalnoj zaštiti, a obezbeđuju se kroz: veće iznose transfera; mrežu socijalne zaštite koja uključuje najugroženije grupe građana;reformu socijalnih usluga, koja ima za cilj da obezbedi deinstitucionalizaciju, razvoj novih usluga/formi socijalne zaštite i uključivanje različitih aktera u sferu pružanja ovih usluga. Zakon, takođe, uređuje prava, vrste i pružaoce usluga, ustanove i korisničke grupe, mehanizme za kontrolu kvaliteta, nadležnosti u osnivanju i finansiranju.
2.2. Privreda/ekonomski razvoj i turizma
2.2.1. Privreda i industrija
Utemeljena na neophodnosti uspostavljanja adekvatnije strukture privrede i industrije saglasno razvojnim potencijalima i mogućnostima uz uvažavanje opredeljenja i smernica, sadržanih u relevantnim planskim i strateškim dokumentima (PPRS, planovima lokalnih samouprava, koridora, područja posebne namene i drugo), koncepcija razvoja i prostorne distribucije privrede/industrije na planskom području zasniva se na sledećim opredeljenjima:
1) izmena strukture privrede oblikovanjem savremenije regionalne i lokalne konkurentne strukture kroz:
– ubrzavanje reformskih procesa u preduzećima (pre svega vlasničke transformacije);
– implementaciju znanja i inovativnih tehnologija primenom savremenih ekološko prihvatljivih, energetsko efikasnih i ekonomsko isplativih proizvodnih programa i usluga, unapređenje saradnje privrednih i naučnih i razvojnih institucija;
– razvoj postojećih i novih brendova, unapređenje kvaliteta proizvoda, efikasniju organizaciju poslovanja i kvaliteta rukovođenja;
2) diverzifikacija regionalne ekonomije i unutarsektorska specijalizacija u pravcu jačanja identiteta regionalne ekonomije, s druge strane:
– u industrijskom sektoru: razvoj prerađivačke industrije sa visokim udelom znanja i inovativne tehnologije kao nosioca razvoja regionalne (i nacionalne) ekonomije, i radno-intenzivnih grana u cilju veće ponude radnih mesta i upošljavanja raspoložive radne snage; konkurentne grane su: proizvodnja saobraćajnih sredstva sa komplementarnim oblastima metalskog i elektro-industrijskog kompleksa, proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića, hemijska, tekstilna, drvoprerađivačka industrija, industrija građevinskog materijala; eksploatacija energetskih sirovina (uglja u resavsko-moravskom basenu), ruda i kamena (magnezita, mermera, vatrostalne gline i drugo);
– u sektoru poljoprivrede: razvoj profitabilne, standardizovane i tržišno profilisane proizvodnje usklađene sa potencijalima manjih predeonih celina; osavremenjivanje mreže prerađivačkih kapaciteta i usluga u poljoprivredi, podsticanje udruživanja u asocijacije, organizacije i klastere, povezivanje sa komplementarnim delatnostima (agrošumska privreda, sektor prerade, trgovina, zanatstvo, turizam i drugo);
– u sektoru usluga kao značajnom generatoru novih radnih mesta i faktoru regionalne povezanosti:
a) razvoj saobraćajne privrede na bazi komparativnih prednosti položaja planskog područja na strateškim komunikacijskim pravcima: intenziviranje putničkog i teretnog saobraćaja, razvoj intermodalnog transporta, savremenih usluga skladištenja, distribucije, logističkih i robno-transportnih centara, manjih distributivnih punktova i slično;
b) razvoj trgovine putem diverzifikovane ponude artikala i organizacione mreže: veletrgovine, hipermarketi, tržni centri, šoping molovi i mreže preduzetničkih objekata sa najizraženijom prostornom disperzijom;
v) razvoj poslovnih, finansijskih i drugih specifičnih usluga u funkciji privrede (bankarstvo, osiguranje, lizing, poslovi s nekretninama), povezivanje naučnih i razvojnih istraživanja i privrede (konsalting i menadžment usluge, implementacija naučnih rezultata i tehnologije, prostorno i urbanističko planiranje), informatičke usluge (obrada i izrada baze podataka i drugo);
g) potpunija afirmacija turističke privrede unapređenjem postojećih i razvojem novih vidova turizma (gradski, ruralni, planinski, zdravstveni/balneološki, wellness/rekreativni, kulturno-istorijski, manifestacioni, tranzitni i drugo), i kompatibilnih aktivnosti (trgovina, mala privreda, narodno stvaralaštvo, ugostiteljstvo, poljoprivreda, lov i ribolov), formiranje turističkih regiona i destinacija;
3) intenzivniji razvoj proizvodnih i uslužnih MSP i preduzetništva, osnovnog sektora razvoja privrede, kao samostalnih subjekata i kao kooperanata i podizvođača većih privrednih sistema, posebno podsticanje razvoja mikro-biznisa, takozvanih porodičnih firmi u manje razvijenim područjima;
4) unapređenje poslovnog okruženja za razvoj regionalne ekonomije kroz:
– unapređenje rada institucija na regionalnom (regionalnih razvojnih agencija i privrednih komora, centara za edukaciju i usavršavanje veština) i lokalnom nivou (osnivanje kancelarija/odeljenja za lokalni ekonomski razvoj u opštinama) i podsticanje organizacionih, finansijskih i drugih mera;
– oblikovanje savremenih organizacionih modela kao instrumenata za privlačenje investicija: osnivanje poslovnih inkubatora (Kraljevo, Novi Pazar, opštinski centri) kao vida podsticajne poslovne infrastrukture, formiranje regionalnih klastera kao oblika teritorijalnog povezivanja sličnih i komplementarnih preduzeća i institucija koji funkcionišu kao mrežni sistem: industrijski klasteri (klaster metalske industrije, tekstilni klaster i drugo), poljoprivredni (agroindustrijski klaster), turistički klaster i lokalnih granskih klastera, kao i formiranje drugih prostornih modela za razmeštaj privrednih kapaciteta;
– jačanje javnog i privatnog partnerstva u angažovanju kapitala i znanja kroz različite modele saradnje;
– unapređenje kadrovske strukture zaposlenih (inoviranje modela obrazovnih profila, unapređenje stručnog usavršavanja zaposlenih i nezaposlenih i drugo);
5) unapređenje kvaliteta života i jačanje ekonomske baze stanovništva posebno u manje razvijenom području kroz podsticanje razvoja MSPP, unapređenje infrastrukture i diverzifikaciju ruralne ekonomije;
6) podsticanje međuopštinske, regionalne, međuregionalne i transgranične saradnje formulisanjem zajedničkih ciljeva, prioriteta i projekata razvoja.
Koncepcija prostornog razvoja privrede na planskom području podrazumeva:
– racionalno korišćenje zemljišta (zaštita poljoprivrednog i šumskog zemljišta od neadekvatnog korišćenja i prenamene u građevinsko u cilju razvoja privrednih/industrijskih/radnih zona).
– viši stepen iskorišćenosti prostora u postojećim privrednim i industrijskim zonama, a razvoj novih zasnivati na:
a) dostupnosti regionalnoj i inovativnoj infrastrukturi: naučno-istraživačkim i razvojnim institutima, inovacionim centrima;
b) dostupnosti magistralnim i regionalnim saobraćajnim koridorima;
v) sistemu centara razvoja i njihovoj funkciji u regionalnoj organizaciji prostora;
– unapređenje lokacionih prednosti plankskog područja, a time i jačanje konkurentnosti prostorne organizacije privrede planskog područja kao atraktivne destinacije za investicije:
a) poboljšanje komunalne opremljenosti i veći stepen iskorišćenosti postojećih zona i lokaliteta, posebno reaktiviranje devastiranih brownfield lokacija (ranije korišćenih za proizvodne, uslužne ili pak vojne aktivnosti), kao izuzetan teritorijalni „kapital”,
b) stvaranje uslova za razvoj savremenih lokacionih modela za smeštaj privrednih aktivnosti: industrijska zona/park, naučno-tehnološki park, slobodna zona, greenfield lokacija, preduzetničke zone, RTC, distributivni centar, šoping molovi, tržni centri i slično):
– reindustrijalizaciju centara i decentralizaciju privrednog razvoja disperzijom privrednih kapaciteta u skladu sa razvojnim potencijalima, spefičnostima i tradicijom u razvoju privrede, mogućnostima razvoja novih privrednih aktivnosti i funkcijama privrednih centara u prostornoj organizaciji planskog područja, u cilju smanjenja unutarregionalnih neravnomernost;
– umrežavanje privrednih/industrijskih/turističkih centara na osnovu komplementarnosti funkcija na različitim nivoima (regionalnom, okružnom, gradskom/opštinskom), u cilju jačanja konkurentnosti i postizanja veće teritorijalne kohezije.
Prostorna organizacija privrede/industrije na planskom području, saglasno PPRS i planskim dokumentima gradova/opština obuhvata sledeće elemente:
– razvojne zone uz strateške komunikacijske pravce: Koridor 10, zapadno-moravski i ibarski magistralni koridor, regionalne koridore;
– centre različitog ranga:
a) I rang: Kragujevac, nacionalni polifunkcionalni privredni centar, najznačajniji privredni centar planskog područja;
b) II rang: Kraljevo, Kruševac, Novi Pazar, trograđe Jagodina – Ćuprija –Paraćin, regionalni polifunkcionalni privredni centri;
v) III rang: (a) Trstenik, privredni centar sa dominantnom industrijskom funkcijom; (b) Aranđelovac i Vrnjačka Banja, privredni – industrijski –turistički centri.
g) IV rang: Topola, Despotovac, Svilajnac, Raška, Aleksandrovac, privredni centri/centri opština;
d) V rang: Batočina, Knić, Rača, Lapovo, Rekovac, Brus, Varvarin, Ćićevac, Tutin, mali privredni centri/centri opština;
đ) VI rang: centri sa specifičnim proizvodnim i/ili uslužnim razvojnim potencijalom: Resavica, Senjski rudnici, Baljevac (rudarski, industrijski centri), Bukovička Banja – Aranđelovac, Jošanička, Mataruška, Ribarska, Bogutovačka, Novopazarska Banja, Kopaonik, Gradac, Brzeće, Goč, Stanišinci i drugo (mali turistički centri); subopštinski centri i naselja sa nukleusom proizvodnih/uslužnih aktivnosti: Stragari, Jovanovac, Lužnica (Kragujevac), Vrnjci (Vrnjačka Banja), Ušće, Vitanovac, Vitkovac, Lađevci (Kraljevo), Veliki Šiljegovac, Veliki Kupci, Konjuh, Jasika (Kruševac), Ribare, Majur, Glogovac (Jagodina), Popovac Drenovac, Potočac. D. Mutnica (Paraćin), Milutinovac, Osaonica, Ribnik, Grabovac, (Trstenik), Rudnica, Trnava (Raška), Deževa, Šaronja, Bele Vode (Novi Pazar), Ribariće, Leskova, Delimeđe (Tutin), Orašac, Stojnik, Vrbica (Aranđelovac), Jarmenovci, Vinča (Topola), Brzan, Badnjevac (Batočina), Toponica, Gruža (Knić), Belušić (Rekovac), Vojska, Sedlare, Bobovo (Svilajnac), Veliki Popović, Stenjevac, Plažane (Despotovac), Stalać, Pojate (Ćićevac), Bačina, Donji Krčin, Obrež, (Varvarin), Pleš, Ploče, Subotica (Aleksandrovac) i drugo.
– raznovrsne lokaciono-organizacione modele za smeštaj privrednih aktivnosti:
a) privredne/radne/industrijske zone (potencijalni industrijski parkovi) u svim okružnim, gradskim/opštinskim centrima kao brownfield i greenfield lokacije;
b) naučno-tehnološki park u Kragujevcu uz potencijalno nove tehnološke parkove i/ili inovacione centar (samostalno ili kao dela IP) u regionalnim centrima sa naučnim i razvojnim institucijama;
v) slobodna zona Fiat automobili Srbija (FAS) u Kragujevcu namenjena razvoju automobilske industrije, odnosno razvoju postojeće fabrike automobila FIAT sa kooperantima (ukupne površine oko 176 ha). Pored postojeće zone fabrike automobila FIAT, slobodna zona obuhvata i revitalizovanu brownfield lokaciju na prostoru kasarne „Grošnica”. Formiranje novih slobodnih zona moguće je i u drugim centrima razvoja (na primer Kruševac, Kraljevo, Jagodina i drugo) u kojima je značajno učešće izvozno orjentisane proizvodnje;
g) intermodalni terminali i logistički centri (Kragujevac, Jagodina, Kraljevo, Kruševac, Novi Pazar i drugo), robno transportni centri u opštinskim centrima;
d) biznis inkubatori/centri u Kragujevcu, Kruševcu, Rači (postojeći), Kraljevu i Novom Pazaru (u osnivanju) i u drugim opštinskim centrima;
đ) regionalni i lokalni klasteri kao oblik teritorijalnog umrežavanja i jačanja funkcionalnih veza međusobno povezanih privrednih subjekata i institucija (proizvođača, kooperanata, kupaca, uslužnog sektora).
Prevođenje industrijskih zona u industrijski park biće ostvarivo nakon usvajanja zakona o industrijskim parkovima i ispunjavanja osnovnih uslova za dobijanje statusa parka. Kada je reč o kategorizaciji industrijskih/tehnoloških parkova, na planskom području moguć je razvoj industrijskog parka od nacionalnog interesa u Kragujevcu za poslovanje preduzeća iz automobilske industrije. Takođe, od izuzetnog značaja su industrijski parkovi i industrijske zone posebne namene u manje razvijenim područjima u cilju ublažavanja regionalnih dispariteta. U toku je realizacija projekata infrastrukturnog opremanja industrijskih zona/parkova sredstvima NIP-a u nekoliko industrijskih centara: Kragujevac, Lapovo, Jagodina, Paraćin, Svilajnac, Kraljevo, Kruševac, Varvarin.
Značajnije zone privređivanja:
Grad Kragujevac: a) u gradskom području: RZ 1 „Industrijska zona Kragujevac” 632 ha, RZ 2 „Lepenica”, brownfield lokacija površine 88 ha; RZ 3 „Zastava”, brownfield lokacija površine 180 ha sa SZ FAS (deo SZ je na prostoru bivše kasarne Grošnica, površine 30 ha); RZ 4 zone u disperziji, površine 160 ha; b) zone privređivanja van građevinskog područja naselja (greenfield zone) strateški razvojnom pravac 1 uz državni put IB reda br.24 Kragujevac–Batočina/Lapovo, površine 260 ha; strateški razvojni pravac 3 uz državni put IB reda br. 25 Kragujevac – Topola – Beograd, površine 40 ha. Grad Kraljevo: industrijska zona „Stari aerodrom”, površine oko 300 ha sa sportskim aerodromom; industrijska zona „Šeovac” površine 153 ha; radne zone u naselju Ratina i Konarevu i drugo. Grad Kruševac: severna industrijska zona površine oko 300 ha, istočna industrijska zona 370 ha Grad Jagodina: industrijska zona zona između pruge i auto-puta površine oko 550 ha (postojeća 420 ha i planirana 130 ha), nova industrijska zona u blizini petlje i auto-puta površine oko 250 ha (greenfield lokacija), industrijski kompleks Fabrike kablova u blizini naselja Bresje, površine oko 30 ha Ćuprija: postojeće industrijske zone i kompleksi površine 101 ha, nove industrijske/radne zone Dobričevo–Batinac površine 80 ha uz auto-put E-75 i zona „Zmič„površine 162 ha između auto-puta i saobraćajnice ka Jagodini. Paraćin: prva privredna radna zona površine oko 35 ha (zona Fabrike stakla i Industrije tekstila), druga privredna radna zona površine 80 ha (postojeće i planirana zona „Severozapad”, planirana radna zona „Zapad”, deo zone „Petlja”), nova industrijska zona „Zmič” površine 48 ha (između auto-puta i saobraćajnice ka Ćupriji), postojeća industrijska zona Fabrika cementa „Novi Popovac – Holcim”, 32 ha. Grad Novi Pazar: postojeće i planirane radne zone površine 160 ha (radna zona I potez Novi Pazar – Raška sa RTC, površine 69 ha, radna zona II potez Raška – Rogozna – Trnava površine 20 ha, radna zona III potez Novi Pazar – Rožaje, površine 16 ha, radna zona IV potez Novi Pazar – Sjenica – Tutin površine 56 ha), industrijska zona u blizini Deževa površine oko 50 ha Trstenik: industrijske zone „Prva Petoletka” površine 62 ha, „Istočna radna zona” površina 40 ha, privredno radna zona „Zapadna Morava” 4,5 ha; lokaliteti Milutinovac, V. Drenova i drugo. Aranđelovac: industrijska zona „Kubršnica” površine 171 ha (postojeće i planirano), radne zona mešovite namene uz infrastrukturne koridore: radna zona zapad površine 60 ha (deo IZ Peštan), radna zona Bajkovica površine 19 ha, istočna ulazna radna zona površine oko 13 ha. Vrnjačka Banja: planirane zone industrije površine oko 70 ha na stecištu državnog puta I reda br. 5, državnog puta II reda br. 222; zone male privrede 24 ha, glavni banjski centar sa komercijalnim centrom oko 39 ha, zone za turizma i ugostiteljstvo 138 ha. Topola: industrijske/radne zone (postojeće i nove) površine oko 110 ha – lokacije Crveno brdo, Livnica, Šumadija, Oplenac. Despotovac: površine namenjene za razvoj privrede iznose 92,5 ha, a postojeće radne zone površine 22 ha Svilajnac: postojeće privredne zone uz saobraćanice na ulazu opštinski centar iz zapadnog i južnog pravca; radna zona Velje Polje površine 4o ha uz saobraćajnicu Svilajnac – Požarevac. Raška: industrijske zone i kompleksi uz državni put IB br. 22; zone eksploatacije energetskih i mineralnih sirovina: Baljevac, Jarando, Pobrđe i drugo. Aleksandrovac: radne zone u Aleksandrovcu uz državni put II reda ka Kruševcu i Trsteniku, preduzetničke zone uz državni put II reda ka Vrnjačkoj i Jošaničkoj Banji – naselja Pleš, Ploče Tutin: post. severna i južna industrijska zona i nova privredna zona u Tutinu duž državnog puta IIA reda br. 203 ha; radna zona u Leskovi, zone kompleksi u naseljima Ribarići (do 10 ha), Delimeđu i drugo. Batočina: zone sever, zapad, jug u naselju Batočina površine 17 ha (brownfield lokacije), industrijska zona Brzan površine 15 ha u blizini auto-puta E-75. Lapovo: industrijske/radne zone neposredno uz Koridor 10 sa obe strane auto-puta, površine oko 1000 ha. Knić: radna zona „Ribeš” površine oko 40 ha (postojeće i planirano); radna zona „Ravni Gaj” oko 30 ha; planirane radne zone „Vučkovica” 27 ha i „Ljubić” oko 19 ha (nastavljaju se na RZ „Ravni Gaj”), radna zona „Pretoke” oko 35 ha, kompleksi u naseljima Gruža, Guberevca, Bare. Rača: radne zone (post. i nove) površine 36,5 ha na tri lokacije: radna zona 1–jugozapadni deo naselja uz saobraćajnicu Rača–Topola 23 ha, radna zona 2–južni deo naselja 9 ha i Rasadnik 4,5 ha. Rekovac: radna (industrijska) zona Rekovac I površine 6 ha uz saobraćajnicu Kragujevac – Kruševac, radna zona Rekovac II površine 16 ha (Fabrika kablova, Vinarija Levač, stovarišta i drugo) Varvarin: radne zone/lokaliteti u naseljima Varvarinu (naselje i selo), Gornji Katun, Donji Katun, Obrež, Bačina, Orašje, Donji Krčin i drugo. Ćićevac: zona i lokaliteti uz saobraćajnicu Kruševac – Pojate u Ćićevcu, Stalaću, nova industrijska zona uz blizini petlje Pojate uz auto-put E-75 i uz saobraćajnicu ka Kruševcu ukupne površina 23 ha. Brus: radne/industrijske zone i kompleksi uz državni put IIA reda br. 208.
2.2.2. Poljoprivreda
Poštujući agroekološke uslove i zastupljenost tipova poljoprivrede po gradovima/opštinama, kao i osnovnih smernica prostorne orijentacije poljoprivrede Republike Srbije datih PPRS, na teritoriji Prostornog plana identifikovana su četiri velika poljoprivredna rejona i u okviru njih dva specifična subrejona, koji ukazuju na buduću orijentaciju i specijalizaciju proizvodnje pojedinih lokaliteta:
1) Rejon intenzivne poljoprivredne proizvodnje je na najplodnijem poljoprivrednom zemljištu, u dolini reka, na ravničarskom tlu do 200–250 m nadmorske visine, bez većih ograničenja za intenzivnu proizvodnju. To su prostori povoljni za vođenje ekonomski efikasne poljoprivredne proizvodnje, koja je orijentisana ka ratarstvu, povrtarstvu i stočarstvu. Uslovno se može podeliti na dva subrejona: u dolini Zapadne Morave i donjeg toka Rasine, koji obuhvata dolinski deo gradova/opština Kraljevo, Vrnjačka Banja, Trstenik i Kruševac, i u dolini Velike Morave i donjeg toka Resave, u čijem sastavu se nalazi aluvijalno tlo opština među kojima su: Ćićevac, Varvarin, Paraćin, Ćuprija, Svilajnac, Despotovac (mali deo u dolini Resave), Batočina i Lapovo, kao i Grada Jagodine. Na ovom prostoru nalaze se najveće površine pod oranicama, posebno njivama i baštama, najviši su prinosi koji se ostvaruju na njima i orijentisani su na tržišnu proizvodnju. S obzirom na dobru krmnu bazu i velike površine pod zasejanim leguminozama i bogatstvo žitom, preduslovi za intenzivno bavljenje stočarstvom su ispunjeni, te se može govoriti o razvoju farmerskog intenzivnog, posebno mlečnog govedarstva, svinjarstva i živinarstva. Svinjarstvo je posebno razvijeno u dolini Velike Morave, a u dolini Zapadne Morave više je zastupljeno mlečno govedarstvo. U ovom rejonu trebalo bi dalje podsticati i razvoj povrtarske proizvodnje, posebno na terenima gde postoje uslovi za primenu hidromelioracija, pospešivanje i širenje plasteničke i stakleničke povrtarske proizvodnje, gde se na malom prostoru mogu ostvariti visoki prinosi, ali takođe razvijati uslove i graditi objekte za preradu, skladištenje, zamrzavanje, konzerviranje i otkup ovih proizvoda, uz konstantnu razmenu informacija od naučnih institucija, kakve su na primer Institut za krmno bilje u Kruševcu i drugo.
2) Rejon mešovite poljoprivredne proizvodnje karakteriše heterogenost prirodnih, socio-kulturnih i drugih faktora koji su uticali na raznovrsnost poljoprivredne proizvodnje. U zavisnosti od sklopa agroekoloških uslova, u ovom rejonu se ravnopravno smenjuju ratarstvo, voćarstvo, vinogradarstvo i stočarstvo. Locirano je na dolinskim strana i pobrđu, do 500 m nadmorske visine. Najrasprostranjeniji je na teritoriji Šumadijskog upravnog okruga, obuhvatajući delove opština Aranđelovac (severni deo), Topola, Rača, Kragujevac, Knić i Batočina, ali i dolinske strane na prostoru Pomoravlja, te obuhvata delove gradova/opština: Svilajnac, Despotovac, Ćuprija, Jagodina, Paraćin, Rekovac, Varvarin, Kruševac, Ćićevac, Trstenik, Aleksandrovac, severoistočni deo Brusa, središnji prostor opština Vrnjačka Banja i Grada Kraljeva, a u uzanom pojasu doline Ibra i Raške ulazi na teritoriju opštine Raška i Grada Novog Pazara. Ovaj rejon karakterišu povoljni uslovi za odvijanje poljoprivredne proizvodnje, koja nije u potpunosti tržišno orijentisana. U dolini reka je plodno zemljište pogodno za gajenje povrća i kukuruza, koje predstavlja solidnu osnovu za postepeno orijentisanje ka tržišnoj povrtarskoj proizvodnji, kako u plastenicima, tako i na otvorenim baštama. Tople mineralne vode kojima raspolaže ovaj rejon mogu se koristiti u plastenicima za sazrevanje ranog povrća, ali i cveća (Kruševac, Vrnjačka Banja, Raška). Kukuruzišta na vlažnom zemljištu i prirodne livade u višim predelima dobra su osnova za razvoj stočarstva, različitog tipa, u zavisnosti od tradicije i prirodnih uslova koji ga determinišu. Tako su zastupljeni svinjarstvo u Šumadiji i Velikom Pomoravlju, govedarstvo u Zapadnom Pomoravlju i na obroncima planina, mestimično se prožimajući sa ovčarstvom. Stočarstvo je više ekstenzivnog tipa, sa manjim brojem farmi, autohtonim sortimentom i slabom organizacijom proizvodnje i otkupa, izuzev na teritoriji šumadijskih i velikomoravskih gradova/opština (Kragujevca, Topole, Jagodine). Najznačajnija grana poljoprivrede u ovom rejonu jeste voćarstvo, s obzirom da se radi o tradicionalnoj delatnosti, široko rasprostranjenoj. Pored područja poznatih po proizvodnji jabuke (Jagodina, Kraljevo, Novi Pazar, Brus, Aleksandrovac) i šljive (Kruševac i Šumadija), sve značajnije je i jagodičasto voće – brovnice, jagode, kupina, malina. Na ovom prostoru postoje izgrađeni kapaciteti za skladištenje i čuvanje voća. U okviru ovog rejona izdvajaju se posebni lokaliteti koji su specijalizovani u vinogradarskoj proizvodnji. U tom smislu, posebno se izdvaja vinogradarski subrejon, lociran na blago zatalasanim kosama i pobrđu, postepeno se u pojedinim delovima spuštajući do samih aluvijalnih ravni. U Šumadiji najznačajnija su vinogorja Topole – Oplenac, u Pomoravskom okrugu vinogorja opštine Rekovac – Temnić, a u Rasinskom vinogorja Župe. Ukupno, voćarska i vinogradarska proizvodnja čine značajan element poljoprivrede. Ostvarene su tesne veze između ovih grana i prerađivačkog sektora.
3) Stočarsko-voćarski rejon prostire se na obroncima ostrvskih planina i u južnom delu planskog područja, u visinskom pojasu od 500–1000 m. Obuhvata delove gradova Kraljeva i Novog Pazara, kao i opštine Aleksandrovac, Brus, Raška i Tutin, ali se odnosi i na istočne delove opština Despotovac i Paraćin koje poprimaju karakteristike Karpatske Srbije (Kučaj), kao i prostor ostrvskih planina Rudnika, Jastrepca, Venčaca i Bukulje, Juhora, Gledićkih planina i Kotlenika. Pokriven je zemljištem lošijeg kvaliteta, pod uticajem je hladnije planinske klime, većim nagibima terena, koji predstavljaju prilična ograničenja za obavljanje poljoprivredne proizvodnje, što se odrazilo i na strukturu korišćenja poljoprivrednog zemljišta. Na ovom prostoru postoje uslovi za razvoj voćarstva i stočarstva, kao dominantne grane, ali je ekstenzivnog karaktera, sa manjim učešćem ovaca u ukupnom stočnom fondu. Stanovništvo se bavi ratarstvom samo na malim parcelama radi obezbeđenja lične prehrambene sigurnosti, ograničene na proizvodnju krmnog bilja, merkantilnog krompira, pšenice, ječma i raži, ali poseduje i potencijale za organsku proizvodnju hrane, s obzirom na lociranost u rubnoj zoni rezervata prirode. Ovaj rejon nije tržišno orijentisan, te su voćnjaci i oranice niskoproduktivne, a stočarstvo ekstenzivno – govedarstvo i ovčarstvo. U cilju unapređenja proizvodnje trebalo bi izvršiti ukrupnjavanje poseda, gde je to moguće, radi zajedničke obrade i primene agrotehničkih mera u cilju povećanja prinosa i radi sanacije degradiranih pašnjaka i livada, a istovremeno omogućiti prelazak sa ekstenzivnog stočarstva na farmersko, uz postepeno povećanje stočnog fonda i poboljšanja kvaliteta vrsta stoke i uslova u kojima se drži. Na privatnim posedima ne postoje značajniji objekti za uzgoj i preradu stočnih proizvoda, što ukazuje na moguće pravce razvoja u budućnosti. Voćnjaci ovog rejona su ekstenzivni, zastareli, sa niskim prinosima, sa malim ulaganjem, rasuti po brdskom terenu. Poljoprivrednicima koji se bave proizvodnjom na svom gazdinstvu trebalo bi dati pozitivne impulse, kako bi se međusobno udruživali, vršili konstantnu edukaciju i povezivali sa prerađivačkim sektorom.
4) Rejon pašnjačkog stočarstva karakterističan je za najviše predele Prostornog plana, preko 1000 m nadmorske visine, koji obuhvata periferne delove sledećih gradova i opština: Aleksandrovca, Brusa i Raške (Kopaonik), Kraljeva, Raške i Novog Pazara (Golija), Tutina i Novog Pazara (Velika Ninaja, Giljeva i drugo). Opština Tutin pripada visokoplaninskom predelu u celosti. U strukturi poljoprivrednih površina dominiraju pašnjaci, te se stočarstvo izdvaja kao jedina i najbitnija poljoprivredna delatnost. Travni pašnjački potencijal je izuzetno bogatstvo ovog rejona, ali je izložen konstantnoj degradaciji usled ekstenzivnog stočarenja. Iz tog razloga neophodno je preduzeti odgovarajuće hidrotehničke mere (posebno u rejonu Velike Ninaje, Koštam polja i Giljeve, jer se radi o bezvodnim terenima), radi saniranja erozije i sprečavanja dalje degradacije koja je vidljiva u pojedinim delovima obraslim klekom i drugim samoniklim biljem. Posebnu pažnju trebalo bi usmeriti ka unapređenju stočarske proizvodnje i poboljšanju rasnog sastava i uslova sanitarne i veterinarske zaštite stoke i poboljšanju krmne baze u zimskom periodu godine. Prioritet bi trebalo dati mlečnoj i mesnoj proizvodnji, uz zadržavanje tradicionalnog načina proizvodnje i promovisanje kvaliteta specifičnih proizvoda ovog kraja (planinsko jagnje, sir i slično). Radi poboljšanja konkurentnosti stočarskih proizvoda trebalo bi, takođe, stimulisati proširenje govedarskih i ovčarskih farmi, organizovanu sezonsku ispašu, unapređenje i osavremenjavanje proizvodnje kroz standardizaciju kvaliteta, razvoj malih preduzeća, podsticanje razvoja gazdinstava i povezivanje sa sferom prerade, prikupljanja i promocije proizvoda, edukacija stočara i očuvanje i racionalno korišćenje pašnjaka kao prirodnog potencijala izuzetnih ekoloških i pejzažnih vrednosti.
5) Subrejon zaštićenih prirodnih celina se izdvaja posebno u okviru prethodna dva rejona. Poljoprivredna proizvodnja i korišćenje poljoprivrednog zemljišta određena je definisanim pravilima i režimom zaštite prirodnih celina. Ovaj subrejon odnosi se na deo planskog područja koji je u obuhvatu NPK, PP „Golija” i Specijalnog rezervata prirode „Uvac”. Poljoprivredna proizvodnja ovog subrejona zasnovana je na stočarstvu, ali bi trebalo podsticati primenu organskih metoda proizvodnje hrane, koja u sprezi sa ruralnim turizmom može činiti okosnicu privrede. Takođe, prisutno je i ratarstvo na oranicama slabog ekonomsko-proizvodnog potencijala i tradicionalno planinsko voćarstvo, kao i alternativni vidovi poljoprivrede, tipa sakupljanja lekovitog bilja i šumskih plodova. Stočarstvo, sa govedarstvom i ovčarstvom, predstavlja oslonac razvoja poljoprivrede. Razvoj i obnavljanje stočarstva trebalo bi usmeravati racionalnim i održivim korišćenjem livada i pašnjaka uz očuvanje biološkog potencijala travnih površina, podizanjem mini farmi gde to uslovi i pravila zaštite životne sredine dozvoljavaju, uz zbrinjavanje kafilerijskog otpada i tradicionalnom preradom stočarskih proizvoda koja bi u kombinaciji sa prirodnim vrednostima bila adekvatan potencijal koji se može valorizovati u turističke svrhe, uz očuvanje tradicionalnog načina života.
Na planskom području heterogeni sklop agroekoloških uslova, s obzirom na veliko prostranstvo teritorije koju obuhvata, determinisao je veliku neravnomernost u načinu korišćenja poljoprivrednog zemljišta i razvoja poljoprivrede. Ta neravnomernost očigledna je na relaciji sever-jug i dolina – brda – planine. Pružaju se mogućnosti za razvoj svih grana poljoprivrede – od intenzivne ratarsko-povrtarske proizvodnje u Pomoravlju, stočarstva (farmerskog u Pomoravlju i Šumadiji mestimično i tradicionalnog-autohtonog planinskog stočarstva), voćarske tradicionalne proizvodnje u Zapadnom Pomoravlju i Šumadiji, sa visokim stepenom prerade, vinogradarske proizvodnje na području tradicionalnih vinogorja (Oplenac, Temnić, jagodinsko, levičko, župsko i drugo) i organske poljoprivrede kako u visokim predelima očuvane životne sredine, tako i u ekološki zaštićenim prirodnim celinama. Prioritet bi trebalo dati daljoj specijalizaciji poljoprivrede uz efikasnije iskorišćavanje prirodnih i tržišnih pogodnosti za intenziviranje proizvodnje povrća, kontinentalnog voća, vinove loze, stočarstva u tesnoj vezi sa agroindustrijskim sektorom.
Karta 8: Rejonizacija poljoprivredne proizvodnje planskog područja
[pic]
2.2.3. Šumarstvo
Koncepcija razvoja šumarstva na planskom području bazira se na PPRS, Nacrtu programa razvoja šumarstva na teritoriji Republike Srbije za period od 2011. do 2020. godine, Nacionalnoj inventuri šuma Republike Srbije (2009), planovima razvoja šumskih područja, programima gazdovanja šumama sopstvenika i strateškim procenama uticaja na životnu sredinu u okviru šumskih područja. U odnosu na trenutno stanje šuma u Šumadijskom, Pomoravskom, Raškom i Rasinskom upravnom okrugu, u narednom planskom periodu predviđeno je:
– racionalno korišćenje šuma (usklađena sa prirastom drvne mase), posebno u šumama sopstvenika;
– unapređenje stanja šuma (prevođenjem izdanačkih šuma u visoke, melioracijom, rekonstrukcijom i restitucijom degradiranih sastojina), kako bi se eliminisale kategorije degradiranih šuma, a razređene šume svele na najmanju moguću meru;
– povećanje površina pod šumama (u skladu sa Planom razvoja šumskog područja i Osnovama gazdovanja šumama);
– intenzivna nega i zaštita postojećih šuma u svim fazama razvoja (zaštita šuma od štetočina i biljnih bolesti, štetnog abiotičkog faktora i požara);
– pošumljavanje devastiranih erozionih područja, goleti i zemljišta loše bonitetske klase;
– uspostavljanje šumskih zaštitnih pojaseva duž saobraćajnica.
1) Šumadijski upravni okrug
Područje opštine Aranđelovac (šumovitost 24,3%) karakteriše bujna šumska vegetacija na padinama Bukulje i planine Venčac, ali i degradirane šume na Šutici, Orlovici i Vaganu, pa je neophodno u narednom periodu izvršiti unapređenje stanja ovih šuma merama rekonstrukcije i restitucije. Za razvoj i obnavljanje šumskih zajednica izuzetno je povoljan lokalni humidni klimat subplaninskog regiona na Bukulji, gde je formiran šumski rasadnik u kome se proizvode četinarske vrste, koje se introdukuju u postojeću bukovu šumu.
Na području opštine Batočina (šumovitost 12,6%) posebno je značajan kompleks pod šumama „Rogot”, koji zauzima površinu oko 365 ha i predstavlja poznato izletište i lovište za pernatu i krupnu divljač. Lovište zauzima površinu od 13.500 ha i obiluje divljači (srndaći, fazani, jarebice i zečevi) i po potencijalima je značajno i u regionalnim okvirima, ali je trenutno u zapuštenom stanju, pa ga je u narednom periodu neophodno urediti i promovisati u svrhe lovnog turizma, čime bi se podstakao razvoj ovog područja.
Opština Knić (šumovitost 26,1%) je nedovoljno pokrivena šumom, koja je različitog kvaliteta i neravnomernog rasporeda. Pored bukovih, prisutne su i hrastove šume koje su zbog preteranog eksploatisanja drvne građe i ispaše značajno proređene i degradirane, a dosadašnje obnavljanje i veštačko pošumljavanje nije dalo očekivane rezultate. U narednom periodu neophodno je povećanje površina pod šumama (u skladu sa planskim dokumentima iz oblasti šumarstva), kao i sprovođenje mera unapređenja postojećeg stanja šuma na celom području opštine. Na lokalitetima Borački krš i Kotlenik potrebno je utvrditi režim zaštite i korišćenja šuma. Lovište „Gruža” ima idealne uslove za razvoj lovnog turizma. Posebno je atraktivno za letnji lov na jezeru Gruža, gde je velika brojnost divljih pataka i divljih gusaka. Lovište ima izuzetno povoljne uslove za obuku pasa ptičara i goniča, kao i rov za obuku pasa jamara. Zbog svoje atraktivnosti i položaja ovo lovište je izuzetno zanimljivo za goste iz Italije i Grčke.
Šume na teritoriji Grada Kragujevca zauzimaju 24.097 ha (šumovitost 29,5%), što je više od republičkog proseka. Očuvane sastojine su zastupljene na 70,6%, razređene na 21,6% devastirane na 4,4%, a šikare na 3,4% površine, a pogodnost predstavlja i apsolutna dominacija autohtonih lišćara, pre svega hrastova (93,9%), u odnosu na četinare (6,1%). Međutim, veliko učešće izdanačkih u poređenju sa visokim šumama, visok nivo degradacije i mala prostorna zastupljenost šumskih zajednica ukazuju da je u narednom planskom periodu neophodno izvršiti prevođenje izdanačkih šuma u visoke, kao i melioraciju, rekonstrukciju i restituciju degradiranih sastojina, kako bi se postojeće stanje šuma unapredilo. U privatnom vlasništvu je čak 75% šuma, što zahteva posebnu politiku i organizaciju korišćenja, zaštite i uređenja ovih površina, sa većim brojem aktivnih učesnika i većim programskim mogućnostima. Na lokalitetima gde je prisutna erozija neophodno je sprovesti mere pošumljavanja devastiranih erozionih područja, goleti i zemljišta loše bonitetne klase. Veće površine pod šumama nalaze se na obroncima Rudnika i Gledićkih planina i imaju prevashodno ekološku vrednost, pa ih treba proglasiti šumama zaštitnog karaktera. Očuvanje postojećih šuma na teritoriji Grada Kragujevca u ekološkom smislu je višestruko značajno, kako u pogledu sprečavanja erozije odnosno vezivanja tla, tako i u sprečavanju meandriranja reka i nanošenju taloga. Neophodno je definisati i utvrditi mogućnosti za podizanje novih šumskih zaštitnih pojaseva oko saobraćajnica Kragujevac – Topola, auto-put Kragujevac – Batočina i pravac M23 Kragujevac – Kraljevo. Kao centar Šumadijsko-pomoravske lovne oblasti Kragujevac sa velikim lovnim potencijalom ima sve preduslove za unapređenje lovstva.
Lapovo je opština sa najmanjom površinom i najmanjom šumovitošću (svega 6,8%) na području koje obuhvata Prostorni plan. Svih 374 ha šuma su u privatnoj svojini. Kao zona autohtone šume izdvaja se ekološka celina Zaleđe. Neophodno je izvršiti valorizaciju, rekultivaciju i revitalizaciju postojećih šuma na području ove opštine. Imajući u vidu činjenicu da primarnu karakteristiku naselja predstavlja mreža infrastrukturnog koridora (definisana PPPISK E-75), prioritet treba dati podizanju šumskih pojaseva duž saobraćajnica. Pogodan geografski položaj, razvijena putna mreža i postojanje kapaciteta za preradu drveta (fabrika „Kronospan”), čine ovo područje pogodnim za formiranje Centra za preradu drvenog otpada iz šuma u pelete, koji bi se koristili kao biomasa, odnosno kao alternativni izvor energije.
U opštini Rača šumovitost iznosi 14,2%, što je znatno manje od republičkog proseka, a svih 3.074 ha šuma su u privatnom vlasništvu. Razvijen je lovni turizam, naročito prolećni lov srneće divljači i jesenji lov zeca i fazana.
U opštini Topola (šumovitost 14,6%) u privatnoj svojini je 70% postojećih šuma, a šumarstvo kao privredna grana nije razvijeno. Lovni turizam je dobro razvijen, naročito letnji lov prepelice, grlice i goluba grivnjaša i jesenji lov fazana.
2) Pomoravski upravni okrug
Šumovitost na teritoriji opštine Despotovac iznosi 43,7%, a najveći deo čine šume sa proizvodnom funkcijom (17.429,36 ha). Zastupljene su i šume sa osnovnom namenom zaštite zemljišta od erozije i šume koje su stavljene pod zaštitu države zbog svojih prirodnih karakteristika i lepota kao rezervat prirode. Stanje šuma na području opštine Despotovac generalno je zadovoljavajuće. Na celoj površini opštine planira se sanacija devastiranih šuma i pošumljavanje autohtonim lišćarskim vrstama drveta (bukva, javor i divlja trešnja). Planirano je i selektivno pošumljavanje goleti na ukupnoj površini od 249,74 ha (10,7% površine koja je potencijalno pogodna za pošumljavanje) pionirskim vrstama četinara na plitkim zemljištima i autohtonim lišćarskim vrstama, gde god to uslovi sredine dozvoljavaju. Područje opštine Despotovac poseduje veliki lovni potencijal, sa učešćem populacije krupne i visoke divljači u zahvatu Beljanice, Resave i Južnog Kučaja.
Izuzev u opštinama Despotovac (u državnom vlasništvu je 78% šuma) i Paraćin (u državnom vlasništvu 53% šuma), u ostalim gradovima/opštinama Pomoravskog upravnog okruga šume su većim delom u privatnoj svojini (Svilajnac 95%, Rekovac 74%, Ćuprija 71,5% i Jagodina 71%) što zahteva posebnu politiku i organizaciju korišćenja, zaštite i uređenja ovih površina.
Pomoravski upravni okrug karakteriše raznovrsna fauna, od sitne divljači (zec, lisica, fazan, jarebica i tako dalje) do krupne divljači (srndać, divlja svinja, jelen i vuk) i predstavlja jedan od potencijala za razvoj lovnog turizma.
Na teritoriji Grada Jagodine funkcioniše istoimeno Lovačko udruženje koje gazduje lovištem Lipar površine 33.646 ha. Gajene vrste divljači u lovištu su: srna, divlja svinja, zec, fazan, poljska jarebica, prateće vrste: divlja guska, divlja patka, divlji golub i grlica. Od predatora zastupljene su: lisica, šakal, divlja mačka, tvor, kuna i lasica. U vlasništvu LU nalaze se poslovna zgrada, lovački dom „Potok” na Đurđevom brdu, fazanerija sa inkubatorskom stanicom kapaciteta preko 4.000 jaja u turnusu, kao i veliki broj lovnih i lovno-tehničkih objekata (visoke zatvorene i otvorene čeke, hranilišta za krupnu i sitnu divljač i volijere za prihvat fazanske divljači i tako dalje), što pored bogatstva faune nudi velike mogućnosti za razvoj lovnog turizma.
Na teritoriji opštine Ćuprija funkcioniše lovačko udruženje „Morava” koje gazduje lovištem „Ravanica” površine 28.788 ha. U lovištu su prisutne različite autohtone vrste divljači (srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica). Gazduje se i sa migratornim vrstama kao što su prepelica, grlica, gugutka, divlje plovke, divlje guske, šumska šljuka, golub grivnjaš i drugim vrstama. Kapacitet lovišta (u matičnom fondu) je: srna – 920 grla; divlja svinja – 76 grla; zec – 2.500 jedinki; fazan – 3.850 jedinki i poljske jarebice – 3.360 jedinki, što predstavlja veliki potencijal za razvoj lovnog turizma.
Pored ova dva lovačka udruženja postoje i lovačka udruženja u Svilajncu, Despotovcu, Resavici, Rekovcu, Belušiću, Bunaru i Paraćinu, kao i dva lovišta kojima gazduje JP „Srbijašume” preko svog dela ŠG „Južni Kučaj” – Despotovac, a to su lovište „Južni Kučaj 4” i lovište „Juhor”.
3) Raški upravni okrug
Ovaj upravni okrug karakteriše šumovitost od 46,2%, što je znatno iznad republičkog proseka. Vrnjačka Banja, kao centar banjskog turizma, NPK, PP „Golija”, bogatstvo šumom, šumskim plodovima, lekovitim biljem, gljivama i raznovrsnom i brojnom divljači ogroman su potencijal za razvoj ovog područja i celog planskog područja, kao i za razvoj određenih privrednih aktivnosti, koje se ne baziraju na klasičnoj eksploataciji šuma. Od presudnog značaja za buduće stanje i kvalitet šuma na ovom području je sprovođenje mera nege i zaštite. Posebno treba istaći veliki značaj ovih mera u veštački podignutim sastojinama, zbog njihove manje biološke stabilnosti i veće ugroženosti biotičkim i abiotičkim faktorima na celom području.
Vrnjačka Banja (šumovitost 61,1%) – Gotovo celom površinom zapadnog dela katastarske opštine Goč gazduje Šumarski fakultet iz Beograda. Ovaj prostor je potpuno opredeljen za uzgajanje šuma u svrhu nastavno naučnog procesa Fakulteta i maksimalnu zaštitu šuma, izvorišta i vodotokova. Rezervat Brezna, mešovita sastojina jele, bukve, crnog bora i hrasta kitnjaka na planini Goč, stavljen je pod zaštitu države 1959. godine. Za ovu šumu važi režim strogog rezervata ukupne površine 2,07 ha, na kojem se ne može vršiti nikakvo iskorišćavanje šume niti ma kojih drugih prirodnih dobara. Državne šume kojima gazduje JP „Borjak” čine najveći deo državnih šuma opštine Vrnjačka Banja (7.917,37 ha) i podeljene su na četiri gazdinske jedinice: GJ Vrnjačka Banja (ukupne površine 2080,70 ha, od čega su šume i šumsko zemljište na 2.020,08 ha), GJ Goč – Stanišići (ukupne površine 1.910,44 ha, od čega su šume i šumsko zemljište na 1.770,72 ha), GJ Goč – Selište (ukupne površine 943,10 ha, od čega su šume i šumsko zemljište na 934,19 ha) i GJ Gračac (ukupne površine 3.368,85 ha, od čega su šume i šumsko zemljište na 3.192,38 ha). Gazdovanje šumama ove četiri gazdinske jedinice obavlja se u skladu sa Osnova gazdovanja šumama. Najzastupljenije vrste drveća su autohtone lišćarske vrste – bukve i hrastovi, a od četinara jela, što je i trajno opredeljenje.
Novi Pazar (šumovitost 46,9%) – Najveća površina šumskih sastojina koristi se za proizvodnju tehničkog drveta. Zdravstveno stanje sastojina je relativno dobro, a najviše varira kod izdanačkih sastojina. Veštački podignute sastojine četinara su mlade sastojine različitog zdravstvenog stanja kojima je neophodna nega. Po namenskim celinama, najzastupljenije su šume sa osnovnom funkcijom zaštite zemljišta od vodne erozije i zaštitne zone rezervata biosfere „Golija – Studenica”. U dendrološkom smislu ovo je relativno bogato područje. Osnovni potencijal je autohtonost prisutnih vrsta i nisko učešće četinara (oko 10% ukupne zapremine) u odnosu na lišćare, što je vrlo značajno sa aspekta raznovrsnosti. Proizvodni potencijal šumskog fonda koristi se samo sa 35% po zapremini i 45% po zapreminskom prirastu, tako da je uvećanje osnovnog fonda jedan od prioritetnih zadataka u budućem periodu. Neiskorišćena lovno produktivna površina i ekološki kapacitet lovišta predstavljaju potencijal za razvoj lovstva.
Raška (šumovitost 46,8%) – Sve državne šume u opštini obuhvaćene su gazdinskim jedinicama, za koje postoje posebni planovi gazdovanja, kojima se obezbeđuje njihovo redovno održavanje, obnova i unapređenje, kao i maksimalno moguća produkcija drvnih asortimana i drugih šumskih proizvoda. Javno preduzeće Nacionalni park „Kopaonik” gazduje sa 11.809,0 ha državnih šuma i šumskog zemljišta. Oko 70% državnih šuma su visoke. Šume sopstvenika manje su zastupljene u drvnoj zapremini (45%) nego u površini (50%). One su kao i u drugim područjima razbijene na veliki broj parcela i vlasnika, što je uslovilo postojanje znatnih razlika u njihovom stanju i načinu gazdovanja. Oko 74% privatnih šuma su visoke, a oko 23% izdanačke. Seča i u državnim i u privatnim šumama je manja od prirasta, jer su šume nedovoljno otvorene. Pošumljavanje se intenzivno odvija samo u državnim šumama. Poslednjih godina sopstvenici šuma vrše pošumljavanje četinarima.
Na Kopaoniku postoji istoimeno lovište za koje je doneta Lovna osnova po kojoj su u okviru Nacionalnog parka predviđeni lovni rezervati „Suvo rudište – Jaram” i „Ravnište” na ukupnoj površini od 1.392 ha, a ukupna lovno-produktivna površina je 11.219,53 ha. Od lovne divljači, u Nacionalnom parku su kao gajene vrste prisutne: srna, divlja svinja, zec, poljska jarebica i jarebica kamenjarka. U budućnosti se planira reintrodukcija novih vrsta, ali su prihvatljive samo iščezle autohtone vrste (medved, evropski jelen, ris, divokoza, veliki tetreb), a ne i druge (muflon, jelen lopatar) i to samo ako se obezbede stanišni uslovi.
Tutin (šumovitost 42%) – Zdravstveno stanje sastojina u celini je zadovoljavajuće. Nisu evidentirana oboljenja entomološkog ni fitopatološkog porekla većeg obima. Osnovni potencijal je autohtonost svih prisutnih vrsta i ravnomernije učešće četinara u odnosu na lišćare, što je vrlo značajno sa aspekta raznovrsnosti. Proizvodni potencijal šumskog fonda koristi se sa oko 40%, tako da je uvećanje osnovnog fonda jedan od prioritetnih zadataka u budućem periodu.
4) Rasinski upravni okrug
Na području opštine Aleksandrovac šumovitost iznosi 36,9%. Uvećanje stepena šumovitosti ostvariće se pošumljavanjem zemljišta najnižeg proizvodno-ekonomskog potencijala i površina ugroženih erozionim procesima. U katastarskoj opštini Ploča, nalazi se strogi prirodni rezervat „Vrh Željina – Pločka čuka”, površine 19,68 ha sa očuvanim prirodnim vrednostima, koji služi za naučna istraživanja i proučavanja subalpske bukove šume, livade i male visokoplaninske tresave. Na ovom prostoru zabranjena je seča stabala, žbunja, prizemne flore, lov divljači, paša, brst stoke, izgradnja objekata i drugo.
Brus (šumovitost 46,9%) – Površinski, najzastupljenije su šume smrče (37,89%), šume bukve (25,35%) i šume smrče, jele i bukve (14,04%). Dominiraju visoke prirodne šume sa 91,68%, veštački podignutih sastojina ima na 6,46%, a izdanačkih na 1,86% površine. Očuvane sastojine dominiraju sa 70%, ali je značajno učešće razređenih sastojina (25%), uz učešće degradiranih formi (5%). Stanje šuma po poreklu i očuvanosti ukazuje na kvalitetan i očuvan fond državnih šuma. U državnim šumama izdvojeno je pet namenskih celina: proizvodno-zaštitne šume, zaštitne šume zemljišta, rekreativne površine, prirodne predeone celine (II stepen zaštite NPK) i prirodni rezervati (I stepen zaštite NPK), među kojima izrazito dominiraju šume prirodnih predeonih celina (Barska reka, Samokovska reka, Gobeljska reka, Duboka i Brzećka reka), zaštitne šume zemljišta i strogi prirodni rezervati. U odnosu na namenske celine, najnepovoljnije stanje očuvanosti je kod zaštitnih šuma zemljišta (32,63% razređenih i 13,69% degradiranih sastojina), a najpovoljnije kod prirodnih rezervata.
Varvarin (šumovitost 20%) – Šume na području opštine su raspoređene uglavnom na strmim, nepristupačnim terenima i uz vodotokove. U narednom periodu predviđeno je intenzivnije pošumljavanje neobraslih šumskih zemljišta, gajenje i eksploatacija šuma (drvne mase i sporednih šumskih plodova), kao i primena intenzivnijih mera nege i obnove šumskog fonda.
Preovlađujuće prisustvo visokih šuma na području Grada Kruševca (šumovitost 31,7%) ukazuje na organizovano i plansko gazdovanje šumama. Prema očuvanosti, najzastupljenije su očuvane šume sa 67%, razređenih ima 31%, a devastiranih 1,9%, što govori o visokom kvalitetu šuma. Najzastupljenije vrste su: bukva, kitnjak, grab, crni bor, smrča i jela. U lovištu Veliki Jastrebac (15.275 ha) najzastupljenije vrste su: srna, divlja svinja, vuk, zec, lisica, kuna, divlja mačka, jazavac, lasica, orao i soko. U okviru lovišta postoji uređen, ograđen lovno-uzgojni centar (površine 376 ha), koji se koristi za zasnivanje populacije autohtonih vrsta krupne divljači, (evropski jelen i divlja svinja). U cilju očuvanja prirodnog ambijenta, sve planirane mere i intervencije na području Rasinskog upravnog okruga treba da se zasnivaju na korišćenju autohtonih vrsta (koje se prirodno podmlađuju i u konkretnim uslovima biološki su stabilnije), posebno na Gledićkim planinama, na Juhoru, obroncima Goča i na terenima uz Zapadnu Moravu i njene pritoke. Posebnu pažnju treba posvetiti planskoj i racionalnoj eksploataciji šumskog fonda usklađenoj sa samoreproduktivnim potencijalom ovog ekosistema.
Tabela 21. Plan pošumljavanja do 2020. godine i optimalna šumovitost u Šumadijskom, Pomoravskom, Raškom i Rasinskom upravnom okrugu
Područje/Upravni okrug Ukupna površina (ha) Površina šuma 2014.(ha) Šumovitost2014. (%) Površina šuma 2020.(ha) Šumovitost2020. (%) Optimalna šumovitost(%) Šumadijski 238.500 54.700 22,9 55.000 23,0 30,0 Pomoravski 261.400 72.778 27,8 73.956 28,3 37,5 Raški 391.700 201.776 51,5 203.952 52,0 60,2 Rasinski 295.700 122.000 41,3 124.100 42,0 42,7 UKUPNO 1.187.300 451.254 38,0 457.008 38,5 49,8 Srbija (bez KiM) 7.747.400 2.297.400 29,7 2.342.400 30,2 41,4
Izvor: PPRS
2.2.5. Turizam
Prostorno funkcionalno strukturisanje turističe privrede za područje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga obuhvata formiranje:
– Turističkih klastera/zona, kao resursne osnove područja za razvoj turizma. Klasteri predstavljaju prostorno-funkcionalne celine objedinjene turističke ponude, sa celim turističkim destinacijama srodnih karakteristika, gradskim turističkim centrima i mestima, banjskim turističkim centrima i mestima, kao i sa obuhvaćenim segmentima kružnih i linearnih turističkih pravaca i sekundarnim turističkim prostorima. Turistički klasteri su zasnovani na uporištima ekonomije iskustva i na koncentraciji različitih resursa u pojedinim krajevima zemlje. Teritorija Republike Srbije je indikativno podeljena na sledećih pet turističkih klastera, na čije će konačno formiranje uticati tržište, i to: AP Vojvodina; Beograd; jugoistočna Srbija; centralna i zapadna Srbija; AP Kosovo i Metohija;
– Turističkih prostora koji predstavljaju delove turističkih klastera sa touring pravcima, destinacijama, turističkim mestima i mestima za odmor. Prema raspoloživim uslovima i resursima, podeljeni su na: primarne turističke prostore koji obuhvataju površinske celine turističkih destinacija, kružne i linearne međunarodne i nacionalne putne i plovne turističke pravce i koncentrisane/tačkaste aglomeracije gradskih turističkih centara i mesta, banjskih turističkih centara i mesta međunarodnog i nacionalnog značaja i ostale; sekundarne turističke prostore regionalnog i lokalnog značaja, unutar ili van delova područja obuhvaćenih primarnim turističkim destinacijama utvrđenim PPRS.
Primarne turističke destinacije, kao regionalne celine integrisane ponude područja Prostornog plana, mogu se podeliti po kriterijumima učešća celogodišnje turističke sezone na:
– destinacije sa manjim učešćem celogodišnje ponude: Kučajske planine, Rudnik, Beljanica, Gledićke planine, Jastrebac, Bukulja, Kotlenik, Radočelo, Jelica, Rogozna, Čemerno, Troglav, Željin, Goč, Studena – Ravna planina, Stolovi i drugo;
– destinacije sa kompletnom celogodišnjom ponudom: planine Kopaonik i Golija. U destinacije sa kompletnom celogodišnjom ponudom uvršćuju se i međunarodne: kružne ture, gradski turistički centri, banjski turistički centri, manastiri i drugo.
Izdvajanje touring turističkih pravaca Prostornog plana obuhvata:
– putne touring pravce – međunarodni pravci u koridorima auto-puteva i ostalih evropskih puteva, a nacionalni u koridorima ostalih puteva prvog reda. U okviru putnih koridora i njihove gravitacije nalaze se putevi/staze kulture, biciklizma i drugo;
– plovne touring turističke pravce – perspektivno tok Velike Morave.
Gradovi i opštine nacionalnog turističkog značaja prema Prostornom planu Republike Srbije, a na prostoru Prostornog plana su Novi Pazar i Kragujevac, dok su Kraljevo, Kruševac, Jagodina perspektivno nacionalnog turističkog značaja.
Banjska turistička mesta nacionalnog, a perspektivno međunarodnog značaja su Vrnjačka Banja, Mataruška Banja, Ribarska Banja i Bukovička Banja. Ostala nacionalna banjska turistička mesta su Jošanička, Bogutovačka i Novopazarska Banja. Ostala banjska mesta su regionalnog značaja.
Prirodni i antropogeni turistički potencijali svih gradova i opština na području Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga bi trebalo da čine zajedničku turističku ponudu koja objedinjava različite vidove turizma. Na taj način se postiže raznovrsnost u ponudi, izbegavanje brzog zasićenja od iste ponude, kao i aktiviranje novih i neafirmisanih destinacija. Kako bavljenje turizmom zahteva visok nivo opremljenosti infrastrukturom i suprastrukturom, tako je pretpostavka razvoja dovođenje istih na optimalan nivo. Posebno važna u ovom momentu je brzina, kvalitet i raznovrsnost vidova saobraćaja kako bi se potencijalni posetioci najkomfornije prebacili na željenu destinaciju. Radi toga se planira komercijalizacija vojnog aerodruma Lađevci u civilne svrhe (pod nazivom aerodrom Morava). Otvaranje ovakvog objekta (u blizini Kraljeva) obezbediće veću pristupačnost centralnog i južnog dela planskog područja naročito pogodnim za planinski turizam. Planirana izgradnja državnog puta najvišeg ranga (auto-put Beograd – Južni Jadran) uz već postojeći E-75 omogućiće bolju koheziju prostora i perspektivno proboj turizma ovog područja na širi evropski prostor. Od posebnog značaja za razvoj prepoznatljive turističke ponude jeste identifikacija autentičnih ruralnih etnocelina i duhovnih običaja (verski praznici, sabori, druge svetkovine, sajmovi i takmičenja) različitih entiteta i njihovih tradicionalnih kuhinja.
Sa ispunjenjem svakog narednog planskog koraka bliža je realizacija cilja. Evidentno je da nepostojanje makar jednog od elemenata ugrožava ostale elemente, snižavajući tako celokupnu turističku ponudu. Ozbiljno bavljenje turizmom ne poznaje administrativne granice. Zbog toga je potrebna koordinacija i zajedničko delovanje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga, te tretiranje prostora upravnih okruga kao jedinstvenog prirodnog sistema (interno) i kao dela šireg prirodnog i antropogenog područja (eksterno), naročito imajući u vidu veze ka severu (Region Beograda), zapadu (zapadnomoravska osivina razvoja sa svojim turističkim potencijalnima), istoku (prema Timočkoj krajini i Podunavlju) i jugu (prostor Ponišavlja i Južne Morave). Zbog toga je ideja planske koncepcije razvoja turizma u Prostornom planu orijentisana na kauzalnu-sistemsku povezanost prostora, odnosno pozicioniranje turizma na način da se veže na sveukupnu turističku ponudu ovog dela Republike Srbije (integralni razvoj turizma). Koncepcija razvoja turizma se zato oslanja prevashodno na tri sistemska nivoa: nacionalnom, regionalnom (na području Prostornog plana) i lokalnom (opštinskom).
Subordinacija i sinhronizacija aktivnosti na sva tri nivoa bi trebalo da sinergetski doprinese značajnijem unapređenju ovog sektora a posledično unapredi razvoj čitavog područja. Na osnovu toga, jedna od razvojnih šansi područja koje je obuhvaćeno Prostornim planom je razvoj održivog turizma, koji podrazumeva razvoj turističke privrede u skladu sa kapacitetima životne sredine. Sa jedne strane cilj ovakve koncepcije je upoznavanje velikog broja posetilaca sa turističkim vrednostima područja i aktiviranje ostalih komplementarnih delatnosti koje bi omogućile razvoj turizma ili bi bile njegova posledica (stočarstvo, šumarstvo, proizvodnja zdrave hrane, pića), dok bi sa druge, ove aktivnosti bile organizovane na način da ne ugroze ekološku ravnotežu prostora i bogati biljni i životinjski svet. Svi oblici turizma na području Prostornog plana bi trebalo da deluju usaglašeno, odnosno da potencijalni korisnici kombinuju nekoliko vidova turizma. Jedinstvo sadržaja je regionalnog karaktera i podrazumeva postojanje zajedničkih itinerera sa susednim opštinama i regionima. Istovremeno organizacija turizma zahteva uključivanje konvencionalne i tradicionalne proizvodnje u jedinstven privredni sistem čime bi se omogućila veća zaposlenost lokalnog stanovništva, povećanje konkurentnosti i usporio demografski gubitak u pojedinim delovima okruga (posebno na selu). Osnovno polazište je zasnovano na aktiviranju svih potencijala planskog područja na način da se korisnik najpre informiše o prednostima i turističkim vrednostima ovog područja, organizovano ili individualno komforno doveze do turističke destinacije, smesti u kvalitetnim objektima, sadržajno provede vreme boravka i ponovo vrati. Neophodnost edukacije uprave i stanovništva o ulozi i značaju turizma, marketinški proboj na srpsko i evropsko tržište, povećane saobraćajne dostupnosti izgradnjom državnih i lokalnih puteva i kvalitetni smeštajni objekti preduslov su realizaciji ove koncepcije.
Predviđena organizacija i integrisanje turističke ponude gradova i opština u Prostornom planu sa turističkim zonama i regionima u okruženju, kao i njihovo povezivanje kružnim kretanjem turista i izletnika omogućiće razvoj prepoznatljivog turističkog proizvoda. Posebno je važno uspostavljanje zajedničkih itinerera, klasterisanje sa susednim ili daljim turističkim destinacijama i prostorima (na primer Zlatar – Zlatibor – Tara; Peštarska visoravan; SRP Uvac i drugo), te saobraćajno povezivanje i korišćenje potencijala iz susednih opština (planirana tranzicija vojnog aerodroma Sjenica u civilne i turističke svrhe i drugo). Osim toga potrebna je zaštita najatraktivnije i potencijalno najkomercijalnije turističke prostore na području Prostornog plana, u prvom redu planinskih prostora i akvatorija, uz usmeravanje i kontrolu korišćenja, izgradnje i uređenja tih prostora i obezbeđenje odgovarajuće podrške zemljišne politike. Neophodno je značajno povećanje smeštajnih kapaciteta područja kroz novu izgradnju ili obnovu postojećih i aktiviranje individulanog/privatnog smeštaja u selima.
Za socio-ekonomske, prostorno-ekološke i kulturološke prilike na prostoru Prostornog plana relevantni su sledeći turistički proizvodi (bez prioriteta u navedenom redosledu):
– gradski turizam (gradski odmori u Kruševcu, Kraljevu, Novom Pazaru, Jagodini, Kragujevcu, Despotovcu, kulturne, umetničke i sportske manifestacije i drugo);
– touring (kružna i linearna turistička putovanja/ture/putevi – NPK, PP „Golija”, planina, pećina – nacionalnog i regionalnog značaja, palata i spomenika, srednjovekovnih manastira u dolini Ibra, vina i gastronomije na Oplencu i Župskom vinogorju, biciklizma, pešačenja, jahanja, lova, ribolova i drugo);
– poslovni + MICE (Novi Pazar, Kragujevac i druga mesta);
– banjski turizam (zdravstveni/balneološki, klimatski i wellness/rekreativni: Vrnjačka Banja, Bukovička Banja i veza sa Bukuljom (na primer žičara), Mataruška i druge banje);
– Planinski turizam (na visokim planinama, na srednjim i niskim planinama, Kopaoniku, Goliji, Bukulji, Goču i drugim);
– nautički i drugi vidovi vodnog turizma (na Velikoj Moravi, jezerima regionalnog značaja, veslanje i rafting na budućim jezerima iznad HE na Ibru i drugo);
– događaji (kulturne, umetničke i sportske manifestacije);
– ruralni turizam (agroturizam, ruralni turizam, izletnički turizam i kombinovani ruralni turizam);
– lovni turizam (na registrovanim lovištima, na primer Golija, Rogozna i mnogi drugi);
– naučno–istraživački turizam obuhvata istraživanje prirodnih vrednosti, posebno geoloških, speleoloških i hidroloških objekata i biodiverziteta, arheoloških nalazišta i kulturno-istorijskih spomenika (na primer Senjski rudnik – grad muzej u opštini Despotovac i drugo;
– tranzitni turizam – u zoni nacionalnih putnih pravaca;
– turizam specijalnih interesa (verski u dolini Ibra i dolini Zapadne Morave, rekreativne aktivnosti na planinama niže nadmorske visine i sportsko-avanturističke aktivnosti na širem području Prostornog plana).
Turistički prostor planskog područja se diferencira na celine (turističke zone i pravce), koje se razlikuju kako po prirodnim karakteristikama, raspoloživim turističkim resursima, geografsko-saobraćajnom položaju i planiranim sadržajima i to:
– Dolina jorgovana – Pruža se od Kosovske Mitrovice do Kraljeva, a kroz nju prolazi Ibarska magistrala čiju su trasu prosekli Rimljani, proširivali srpski vladari, a danas pripada najprometnijim saobraćajnicama Republike Srbije. U dolini Ibra stvoreni su temelji srpske srednjovekovne države, njene duhovnosti i kulture – stari grad Ras prva srpska prestonica, manastir Žiča –prva srpska arhiepiskopija i manastiri Studenica, Sopoćani, Gradac, koji su deo svetske kulturne baštine. Ovaj pojas proseca planinsku zonu planskog područja i pogodan je za razvoj kulturnog, manifestacionog, edukativnog i istraživačkog turizma.
– Razvojni pojas Aranđelovac – Topola – Kragujevac je deo šireg kulturno istorijskog pravca koji ide od Fruške Gore – Beograda – Avale i Kosmaja ka jugu. Predviđene aktivnosti su u smeru edukativnog, manifestacionog, istraživačkog, ruralnog i drugih oblika turizma;
– Planinske zone – Prvog reda – Kopaonik, Golija, Željin, Stolovi (Grad Novi Pazar, opštine Tutin, Raška, Brus i delovi Grada Kraljeva i opštine Aleksandrovac) i okolina koja se nadovezuje na planine susednih regiona: Rogozna, Jadovnik i dalje, odnosno Radan, Majdan i Goljak na istoku. Planinska zona drugog reda obuhvata masive Beljanice i Kučaja u istočnom delu planskog područja, na prostoru opština Paraćin i Despotovac. To obuhvata planinski, lovni, speleološki, seoski, eko i agro, sportsko rekreativni, manifestacioni, izletnički, turizam kulture i religije, banjski turizam i drugo, i to na prepoznatim prirodnim, antropogenim i manifestacionim reperima;
– Zona auto-puta i ostalih saobraćajnih pravaca – naročito područje uz Koridor 10 (opštine Ćićevac, Lapovo, Svilajnac, Batočina, Ćuprija, Paraćin, Despotovac i gradova Jagodine i Kruševca) i puteve ka zapadu (pravac Kraljevo –Čačak – Užice) na teritoriji Grada Kraljeva i Grada Kruševca i opština Trstenik i Vrnjačka Banja i jugu (Ćićevac – Kuršumlija – Priština) kroz teritoriju opština Ćićevac, Varvarin, Brus i Aleksandrovac i Grada Kruševca. Tranzitni, sportsko rekreativni, seoski i drugo. U skladu sa PPRS auto-put Beograd – Niš dugoročno je koncipiran kao međunarodni tranzitni turistički pravac najvišeg, I stepena, kojim se omogućava glavni turistički tranzit iz srednje prema jugoistočnoj i južnoj Evropi i bliskom istoku. U funkciji tranzitnog turizma, bez izlaska motornim vozilom van auto-puta (zadržavanje sa najmanje jednim noćenjem) i tranzitne rekreacije (zadržavanje bez noćenja);
– Urbane zone gradskih naselja Kragujevac, Novi Pazar, Topola, Jagodina i drugo. Kulturni, edukativni, sportski, tranzitni i drugi turizam.
Tačkasti objekti (banjska mesta, planine, jezera, gradska naselja i drugo) biće povezane raznim itinererima sa dominantin zonama i pojasevima razvoja turizma.
Motivacija stanovništva za učešće u turističkoj privredi će se vršiti kroz povoljne kreditne aranžmane, poreski sistem i subvencije u proizvodnji ili podizanju i opremanju objekata. Osim propisivanja jasnih mera i politika u ovom planu, neophodno je izvršiti i jasnu institucionalnu podelu na subjekte koji se staraju za njihovu realizaciju (Prostorni plan, lokalne turističke organizacije, opštinske uprave, ostala javna preduzeća, privatni sektor i slično) kroz jasno javno-privatno partnerstvo.
Edukacija, marketing, informisanje, kampanje i drugo, aktivnosti su koje treba da prate i planiranje i realizaciju i korišćenje turističkih akcija u prostoru.
2.3. Infrastrukturni sistemi
2.3.1. Saobraćajna infrastruktura
Potencijal jačanja sveobuhvatnog privrednog, kulturnog i socijalnog razvoja Republike Srbije u okruženju, ogleda se u jačanju infrastrukturnih veza (prvenstveno drumske i železničke infrastrukture), što će doprineti efikasnijem i ekonomičnijem protoku robe, informacija i putnika.
Preduslov uspešne integracije Republike Srbije i Regiona u šire prostorne celine biće razvijena mreža transportnih sistema.
Planskim područjem prolazi panevropski Koridor 10, koji predstavlja intermodalni koridor, što podrazumeva kombinaciju i povezivanje više vidova saobraćaja (drumskog, železničkog, vodnog i vazdušnog).
Održivi razvoj drumskog saobraćaja, kao najzastupljenijeg vida saobraćaja na planskom području, zasnivaće se na principima koji su u skladu sa principima PPRS:
– razvoj drumskog saobraćaja, koji omogućava održivu mobilnost stanovništva i ubrzani razvoj privrede planskog područja, Regiona i Republike;
– efikasnost i bezbednost, koja se zasniva na projektovanju i realizaciji projekata u skladu sa potrebama korisnika i ekonomskog sistema;
– usmerenost prema korisniku, odnosno prilagođavanje projektovanih rešenja krajnjem korisniku drumskog saobraćaja;
– određivanje prioriteta za realizaciju i usaglašenost prioriteta sa prioritetima Republike Srbije i Evropske unije;
– usmerenost ka zaštiti životne sredine kroz sve faze realizacije saobraćajnih projekata;
– integrisanost sa okruženjem i ostalim vidovima saobraćaja, koja se ogleda u prostornoj pristupačnosti u koordinaciji sa drugim vidovima saobraćaja;
– jačanje uloge javnog gradskog saobraćaja u urbanim područjima u zavisnosti od zahteva korisnika, što će uticati na usmeravanje razvoja javnog prevoza uz poštovanje ekoloških uslova;
– stimulisanje razvoja nemotornih vidova saobraćaja (pešačkog i biciklističkog);
– koordinisanje aktivnosti od izrade planskih rešenja preko projektantskih rešenja i realizacije saobraćajnih projekata.
Razvoj drumskog saobraćaja u planskom periodu baziraće se i na sledećim konkretnim zadacima:
– izrada planske i projektne dokumentacije za autoputski koridor Batočina – Kragujevac – Knić (veza postojećeg auto-puta E-75 Beograd – Niš i planiranog auto-puta E-761 Pojate – Kruševac – Kraljevo – Čačak – Preljina), sa izradom odgovarajuće dokumentacije za uporednu analizu autoputskog koridora Batočina –Kragujevac – Knić i varijantnog rešenja Batočina – Kragujevac – Kraljevo;
– izrada projektne dokumentacije i početak realizacije koridora auto-puta E-761, Pojate – Kruševac – Kraljevo – Preljina;
– izgradnja obilaznih (tranzitnih) saobraćajnica za Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Paraćin i Novi Pazar;
– završetak izgradnje deonice državnog puta IB reda broj 15, Kragujevac –Batočina;
– izrada planske i projektne dokumentacije i realizovanje (po deonicama) državnog puta IB reda broj 23 i državnih puteva II reda br. 130, 131 i 150, čime će se istovremeno u najvećoj meri prevazići problem tranzitnog saobraćaja za Aranđelovac, Topolu, Raču, Svilajnac i Despotovac;
– izgradnja deonice državnog puta II reda R-223 (prema važećoj kategorizaciji putne mreže, navedena deonica ne pripada državnim putevima) od izletišta na Jastrepcu do granice opštine prema Prokuplju;
– izgradnja nedostajućeg dela državnog puta II reda R-219 (prema prethodnoj kategorizaciji putne mreže) na deonici od Trstenika do Prevešta, s povezivanjem do manastira Kalenić;
– izgradnja deonice državnog puta IB reda broj 18, od Lipovca do auto-puta E-761 (takozvana istočna obilaznica oko Kruševca);
– izgradnja deonice državnog puta II reda R-225 (prema važećoj kategorizaciji putne mreže navedena deonica ne pripada državnim putevima), od opštinskog puta L-1052 do opštine Vrnjačka Banja;
– izgradnja deonice državnog puta IB reda broj 36 na teritoriji opštine Kraljevo;
– izgradnja obilaznice oko manastira Studenica u cilju zaštite manastirskog kompleksa;
– dogradnja i rekonstrukcija deonica državnih puteva II reda na teritoriji opštine Raška, u funkciji turizma prema Goliji i Kopaoniku;
– dogradnja i rekonstrukcija deonica državnih puteva na teritoriji opština Raška, Novi Pazar i Tutin u cilju odgovarajućeg povezivanja na planirani autoputski koridor 11 (deonica Požega – Boljare);
– izgradnja bicilističkih koridora na pravcu Topola – Kragujevac –Kraljevo – Kruševac i Ravni Gaj – Knić – Mrčajevci;
– očuvanje postojećih i planiranih koridora državnih puteva u cilju unapređenja postojeće putne mreže i realizacije planiranih trasa.
Razvoj železnice, kao velikog sistema i sistema koji ima niz prednosti u odnosu na druge vidove saobraćaja, ima značajnu ulogu u prostornom uređenju zemlje i održivoj mobilnosti. Koncepcija i principi održivog razvoja železničkog saobraćaja zasnivaće se na sledećem:
– prilikom rekonstrukcije trasa maksimalno zadržavanje postojećih koridora u kojima su formirane prostorne celine i sadržaji, sa minimumom zauzeća novog zemljišta;
– efikasnost i bezbednost, koja se zasniva na projektovanju i realizaciji projekata u skladu sa potrebama korisnika i ekonomskog sistema;
– usmerenost prema korisniku, odnosno prilagođavanje projektovanih rešenja krajnjem korisniku železničkog saobraćaja;
– izbalansirani razvoj mreže sa prostornog, tehničkog i tehnološkog aspekta;
– integrisanost sa okruženjem i ostalim vidovima saobraćaja;
– usklađenost planova razvoja sa planovima razvoja železničke mreže Evrope, Međunarodne železničke unije (UIC) i već ratifikovanim sporazumima;
– usmerenost ka zaštiti životne sredine kroz sve faze realizacije saobraćajnih projekata.
Za razvoj železničkog saobraćaja u planskom periodu neophodna je:
– rekonstrukcija i modernizacija magistralne međunarodne pruge Beograd –Niš;
– revitalizacija i modernizacija pruge Stalać – Kraljevo – Požega;
– revitalizacija i modernizacija i izgradnja drugog koloseka pruge Lapovo – Kragujevac – Kraljevo – Đeneral Janković;
– izrada planske i projektne dokumentacije za železničke pruge Raška – Novi Pazar i Mladenovac – Aranđelovac – Topola – Gornji Milanovac – Čačak;
– izrada studijske dokumentacije za preispitivanje mogućnosti produžetka planirane pruge Raška – Novi Pazar prema Sjenici (rudniku Štavalj);
– rekonstrukcija i modernizacija staničnih objekata, sigurnosne opreme i ostale železničke infrastrukture.
Razvoj vazdušnog saobraćaja na području Prostornog plana zasniva se na formiranju regionalnog aerodroma u Kraljevu – „Morava” (Lađevci), koji bi dogradnjom i prenamenom prerastao u vojno-civilni aerodrom. Aerodrom u Lađevcima bio bi najvažnije regionalno čvorište u sistemu regionalnih vazdušnih pristaništa, dominantno u funkciji putničkog saobraćaja manjih avio-kompanija. Takođe, na području Prostornog plana je u planskom periodu neophodno upotpuniti i mrežu manjih aerodroma u funkciji sporta, turizma, poslovnih putovanja (Kruševac, Kraljevo, Trstenik, Paraćin – Davidovac, Jagodina).
Principi razvoja vazdušnog saobraćaja zasnivaju se i na efikasnosti i bezbednosti, usmerenosti ka korisniku, ekonomičnosti, orijentisanost ka zaštiti životne sredine i integraciji sa okruženjem i drugim vidovima saobraćaja.
Razvoj vodnog saobraćaja na planskom području vezan je za formiranje plovnog puta tokom Velike Morave.
Principi razvoja intermodalnog saobraćaja zasnivaju se na:
– pripremi planova razvoja osnovne mreže terminala intermodalnog saobraćaja;
– usklađenosti razvojnih programa sa programima razvoja ostalih vidova saobraćaja;
– stimulisanju intermodalnih transportnih tehnologija;
– definisanju prioriteta uzimajući u obzir resurse i očekivane transportne tokove;
– planiranju, projektovanju i obezbeđivanju finansijskih sredstava za razvoj.
Okosnicu razvoja intermodalnog saobraćaja na planskom području predstavljaće putno-železnički Koridor 10 i plovni koridor tokom Velike Morave, kao i gradska područja duž autoputskih koridora.
2.3.2. Energetska infrastruktura
U narednom periodu neophodno je uraditi nove, savremene studije razvoja elektroenergetskog sistema planskog područja, ali i pojedinačnih gradova i opština. Postojeći elektroenergetski sistem je potrebno rekonstruisati, modernizovati i proširiti do projektovanih kapaciteta tako da u potpunosti može da omogući i prati privredni razvoj planskog područja. Neophodno je uvesti sistem daljinskog nadzora i upravljanja u prenosnu i distributivnu mrežu.
PPRS, odnosno razvojnim dokumentima pojedinih opština, planira se izgradnja sledećih objekata:
Na naponskom nivou 400 kV:
– izgradnja dalekovoda 400 kV Kragujevac – Obrenovac;
– izgradnja dalekovoda 400 kV Kragujevac – Kraljevo;
– izgradnja nove transformatorske stanice 400/220/110 kV „Kraljevo 3”.
Na naponskom nivou 220 kV:
– ovaj naponski nivo nema perspektivu pa je potrebno uraditi studije kojima bi se utvrdila sudbina postojećih dalekovoda.
Na naponskom nivou 110 kV:
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/20 kV u Aranđelovcu, snage 2×31,5 MVA, koja će se napojiti sa dalekovoda 110 kV Aranđelovac – Topola (prioritet);
– izgradnja novih transformatorskih stanica 110/10 kV u Kragujevcu, u zonama: Servis II, Kozujevo, Cvetojevac, Korman, Vinogradi, fabrika automobila i napojnih dalekovoda 110 kV;
– izgradnja transformatorske stanice 110/10 kV „Dispečerski centar” u centru Kragujevca i napojnih kablovskih vodova 110 kV;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/10 kV u mestu Gruža kod Kragujevca sa napojnim dalekovodom 110 kV do transformatorske stanice 400/110 kV u Kragujevcu;
– izgradnja dalekovoda 110 kV Knić – Gornji Milanovac;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/10 kV u Svilajncu snage 2h31,5MVA i povezivanje sa transformatorskim stanicama „Svilajnac I” i „Svilajnac II” dalekovodima 110 kV;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/35/20 kV u Despotovcu, snage 31,5MVA i napojnog dalekovoda do transformatorske stanice 400/110 kV „Jagodina I”;
– izgradnja novog dalekovoda napona 110 kV od transformatorske stanice „Despotovac” do transformatorske stanice „Stenjevac” u dužini od oko 8,5 km;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/35/10 kV „Paraćin 4”, snage 31,5MVA i napojnog dalekovoda do transformatorske stanice 400/110 kV „Jagodina I”;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/35 kV neposredno pored postojeće 110/6 kV „Novi Popovac”;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/x kV na Kopaoniku, zajedno sa napojnim dalekovodom 110 kV do Brzeća;
– izgradnja dalekovoda 110 kV Kraljevo – Baljevac – Raška;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/x kV „Novi Pazar 3” u Novom Pazaru sa napojnim dalekovodima;
– izgradnja dalekovoda 110 kV Novi Pazar – Ivanjica;
– na području Dubova kod Tutina planirana je izgradnja transformatorske stanice 110/35/20 kV kapaciteta 20/20/13,3 MVA;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/x kV u Varvarinu. Ukoliko se za x usvoji napon 35 kV ili transformacija 35/10 kV, potrebno je izgraditi još jednu transformatorsku stanicu 35/10 kV u naselju Bačina;
– izgradnja novih transformatorskih stanica 110/x kV kapaciteta 2×31.5MVA „Kruševac 3”, „Kruševac 5”, „Kruševac 6” sa napojnim dalekovodima 110 kV;
– izgradnja nove transformatorske stanice 110/x kV u Brzeću;
– izgradnja nove transformatorske stanice TS 110/20 kV „Jagodina 3”, instalisane snage 2h31,5 MVA. Ova transformatorska stanica će biti primarno priključena na ranije izgrađeni vod iz „Jagodine 1” (dužine pet km), koji sada radi pod naponom 35 kV, a koji će biti uveden u TS 400/110 kV „Jagodina 4”;
– izgradnja nove transformatorske stanice TS 110/10 kV „Kraljevo 6” (Ribnica), instalisane snage 2h31,5 MVA i priključnog dalekovoda 110 kV. Predviđeno je priključenje na dalekovod 110 kV TS „Kraljevo 3” – TS „Kraljevo 1” po principu ulaz – izlaz;
– izgradnja nove transformatorske stanice TS 110/20 kV „Trstenik”, instalisane snage 2h31,5 MVA. Priključenje ove transformatorske stanice predviđeno je radijalnim dalekovodom na 110 kV sabirnice TS „Trstenik 1”;
– izgradnja dalekovoda 110 kV TS Ivanjica – TS Guča. Predviđeno je da novi dalekovod poveže dve transformatorske stanice TS „Ivanjica” i TS „Guča”;
– izgradnja nove transformatorske stanice TS 110/20 kV „Brus”, instalisane snage 1h20 MVA. Priključenje ove transformatorske stanice predviđeno je na postojeći vod110 kV TS Aleksandrovac – TS Brus koji sada radi pod naponom 35 kV (broj 1161/2);
– izgradnja dalekovoda 110 kV TS Kraljevo 3 – TS Novi Pazar 2. Predviđeno je da novi dalekovod poveže dve transformatorske stanice TS „Kraljevo 3” i TS „Novi Pazar 2”.
Na naponskom nivou 35 kV:
– izgradnja nove transformatorske stanice 35/10 kV u Lapovu;
– izgradnja novih transformatorskih stanica 35/10 kV i napojnih dalekovoda u naseljima Petrovac i Bare u blizini Kragujevca;
– izgradnja nove transformatorske stanice 35/10 kV „Ćuprija 6” snage 2x8MVA sa napojnim dalekovodom 35 kV;
– izgradnja novih 35 kV dalekovoda u Paraćinu radi rasterećenja postojećih koji rade u režimu blizu nominalnog opterećenja;
– izgradnja dalekovoda 35 kV od transformatorske stanice 110/35 kV „Raška” do transformatorske stanice 35/10 kV „Raška 2”;
– izgradnja tri nove transformatorske stanice 35/10 kV u Novom Pazaru: „Mur”, „Dojeviće”, „Vranovina”, „Paralovo”;
– izgradnja novih dalekovoda 35 kV: „Novi Pazar 1” – „Vranovina” u dužini od oko 10 km, „Kula” – „Delimeđe” u dužini od oko 10 km;
– izgradnja dalekovoda 35 kV Aleksandrovac – Boturići – Pleš;
– izgradnja transformatorske stanice 35/10 kV „Pleš” snage 1x4MVA;
– izgradnja dalekovoda 35 kV od planirane transformatorske stanice u Brusu do Jošaničke Banje.
Proizvodnja električne energije:
– potrebno je izvršiti zamenu filtera u termoelektrani „Morava” u Svilajncu;
– na Velikoj Moravi predviđena je izgradnja kaskadnog sistema protočnih hidroelektrana ukupne instalisane snage 150MW;
– na Zapadnoj Moravi predviđena je izgradnja dve nove hidroelektrane kaskadnog tipa, ukupne instalisane snage oko 42MW (oko 127.200.000 KWh/god);
– na reci Ibar predviđena je izgradnja kaskadnog sistema od deset (10) protočnih hidroelektrana, između Kraljeva i Raške, ukupne instalisane snage oko 120 MW (sa proizvodnjom od oko 425.000.000 KWh/god), kao i izgradnja HE Ribariće, ukupne instalisane snage oko 15 MW;
– postoji mogućnost izgradnje većeg broja malih hidroelektrana (MHE), prema katastru MHE i uslovima nadležnih preduzeća.
Na području Prostornog plana planirani su sledeći gasovodi i gasovodni objekti:
1) Šumadijski upravni okrug (
– deonice razvodnog gasovoda Kusadak – Topola i Topola – Rača;
– deonica razvodnog gasovoda Batočina – Cvetojevac, prečnika (356mm, (izgrađena preko 90%), paralelno postojećoj deonici;
– deonica razvodnog gasovoda Cvetojevac – Bresnica, paralelno postojećoj deonici;
– sve od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
– GMRS „Topola”, MRS „Rača”, GMRS „Batočina” i GMRS „Kragujevac 2”.
2) Pomoravski upravni okrug (
– razvodni gasovod Jagodina – Rekovac;
– gasovod srednjeg pritiska od Svilajnca do Despotovca;
– GMRS „Rekovac”, GMRS „Jagodina 2”, GMRS „Bagrdan”, MRS „Despotovac”, MRS „Medveđa”.
3) Raški upravni okrug (
– deonica razvodnog gasovoda Kopaonik – Raška – Novi Pazar – Tutin, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
– GMRS „Raška”, GMRS „Novi Pazar” i GMRS „Tutin”.
4) Rasinski upravni okrug (
– deonica razvodnog gasovoda Aleksandrovac – Brus – Kopaonik, od čeličnih cevi za radni pritisak do 50 bara;
– GMRS „Brus” i GMRS „Kopaonik”.
Trase planiranih razvodnih gasovoda i lokacije svih gasovodnih objekata nisu definisane analitičkim elementima i nije izrađena tehnička dokumentacija, tako da će one biti definisane posebnim planskim dokumentima. Za planiranu gasovodnu infrastrukturnu mrežu, to jest za trase planiranih gasovoda, potrebno je rezervisati koridore u prostoru.
Na prostoru južno od Boljevca, istočno od Paraćina, Ćuprije, Jagodine, Svilajnca, prema Velikoj Plani, planirano je provođenje magistralnog gasovoda „Južni tok”, visokog radnog pritiska do 98 bara i nominalnog prečnika do 1400 mm. Trasa ovog gasovoda definisana je Prostornim planom područja posebne namene transnacionalnog gasovoda „Južni tok”. Na teritoriji opštine Paraćin predviđen je odvojak za Republiku Srbiju „SRBOS 1”, kojim će se izvršiti diversifikacija pravaca snabdevanja i obezbediti sigurnost i redovnost snabdevanja prirodnim gasom. Sa povećanjem kapaciteta gasovodnog sistema moguće je planirati izgradnju elektrana koje bi kao primarni energent koristile prirodni gas.
Kroz obuhvat Prostornog plana planirano je da prolazi sistem produktovoda (pravac Smederevo – Jagodina – Niš), kojim bi se transportovala motorna goriva (benzin i dizel goriva). Na teritoriji Grada Jagodine planiran je terminal „Jagodina”, u zoni auto-puta E-75, deonica Beograd – Niš, u okviru nove industrijske zone „Jagodina”. Trasa produktovoda i lokacija terminala određeni su kroz PPPPN SPS.
Planirati dalji razvoj sistema daljinskog grejanja, sa posebnom pažnjom posvećenom kogeneracijskim postrojenjima, uz obavezno merenje potrošene toplotne energije krajnjih korisnika.
Za planiranu termoelektranu „Bele Vode” predvideti izradu planske dokumentacije na osnovu tehničke dokumentacije na nivou prethodne studije opravdanosti sa generalnim projektom.
Obnovljivi izvori energije
Korišćenje obnovljivih izvora energije planirati u skladu sa uslovima zaštite životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara. Primena ovih izvora energije treba biti podržana regulativnim i podsticajnim merama države, kako bi se ostvarili očekivani pozitivni efekti na smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu, smanjenje potrošnje električne energije za grejanje, ekonomsku isplativost primene ovih izvora energije i efikasnije korišćenje energije.
Naročito je bitno, zbog što efikasnijeg i efektivnijeg iskorišćenja potencijala obnovljive energije, da budu organizovana i sprovedena detaljna istraživanja svih obnovljivih izvora energije u obuhvatu Prostornog plana. Ova istraživanja bi kao rezultat dala tačne i aktuelne informacije o izvorima obnovljive energije, koje bi predstavljale polaznu osnovu za sve zainteresovane investitore u ovu energetsku oblast.
Korišćenje izvora geotermalne energije planirati u oblastima niskotemperaturne primene, kao što su: bazeni u banjama gde se sprovodi terapija, zagrevanje sanitarne vode ili prostorija, na farmama za zagrevanje prostorija, u poljoprivredi za zagrevanje staklenika i plastenika, ribnjacima i drugo.
Obzirom na ogromne potencijale biomase iz poljoprivrede, planirati njeno korišćenje za zagrevanje prostora sagorevanjem biomase, kogeneracijsku proizvodnju energije (toplotne i električne), kao i za samostalnu proizvodnju električne energije i proizvodnju biogoriva. Ovo su najperspektivnije mogućnosti za korišćenje biomase, prepoznate u Akcionom planu za biomasu 2010–2012. usvojenom od Vlade Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 56/10). Planirati korišćenje biomase i iz šumskih ostataka, ali samo u dozvoljenim granicama zaštite prirodnih dobara. Planirati i energetsko korišćenje komunalnog otpada, to jest metana koji se stvara kao nusproizvod pri procesima u deponiji, za kombinovano dobijanje toplotne energije i struje, koji bi mogli da se koriste za potrebe deponije, a višak struje bi mogao da se isporučuje u mrežu elektrodistribucije.
PPRS, Rasinska i Raška oblast su označene kao zone pogodne za korišćenje energije vetra, to jest za izgradnju vetroelektrana. Za tačnu ocenu opravdanosti izgradnje vetroelektrana na potencijalnim lokacijama neophodno je sprovesti detaljna merenja brzine i pravca vetra. Prilikom određivanja lokacije za vetroelektrane potrebna pažnja treba biti posvećena riziku po životnu sredinu i proceni prihvatljivosti tog rizika sa stanovišta domaćih propisa u oblasti zaštite prirode i životne sredine, pre svega Zakona o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS” br. 36/09, 88/10 i 91/10 – ispravka), kao i evropskih standarda i iskustava u izgradnji vetroelektrana (izrada strateških procena uticaja na životnu sredinu i studija o proceni uticaja na životnu sredinu), što se posebno odnosi na zaštićena i ekološki značajna područja.
Na godišnjem nivou, prosečna vrednost energije globalnog zračenja je oko 1.400 kWh/m2. Planirati korišćenje solarne energije, primenom raznih vrsta pasivnih solarnih sistema (u kojima objekat predstavlja prijemnik koji zahvata i čuva najveći deo energije) i aktivnih solarnih sistema (koji zahvataju energiju instalisanjem posebne opreme).
Podaci iz Katastra malih hidroelektrana Republike Srbije često ne odgovaraju stvarnom stanju na terenu i ne bi ih trebalo striktno primenjivati u današnjim uslovima bez tehno-ekonomske i posebno ekološke evaluacije rešenja i saglasno optimalnom korišćenju raspoloživog potencijala vodotoka. Usled značajnog protoka vremena od izrade ovih katastara i nastalih promena u prostoru i hidrologiji, isti se mogu koristiti kao dokumentaciona podloga za pripremu izgradnje MHE uz neophodnost prethodne provere stanja u prostoru i hidrologiji. Ove objekte je moguće graditi i na drugim lokacijama, uz saglasnost nadležnog ministarstva u pogledu maksimalnog iskorišćenja energetskog potencijala vodotokova i saglasnosti drugih ministarstava i institucija. Male hidroelektrane, nisu ekološki prihvatljive na delovima zaštićenih područja sa režimom zaštite I stepena, što treba imati u vidu kao jedan od kriterijuma prilikom revizije lokacija malih hidroelektrana i proglašenja zaštićenih područja.
2.3.3. Vodoprivredna infrastruktura
Na jedinstvenom vodoprivrednom prostoru Republike Srbije razvijaju se dve klase vodoprivrednih sistema:
– regionalni sistemi za snabdevanje naselja vodom;
– rečni sistemi u okviru kojih se realizuju objekti i mere za integralno korišćenje, uređenje i zaštitu voda.
U pogledu vodosnabdevanja, teritorija obuhvaćena Prostornim planom pripada Ibarsko-šumadijskom (Šumadijski i Raški upravni okrug) i Rasinsko-pomoravskom (Pomoravski i Rasinski upravni okrug) regionalnom sistemu vodosnabdevanja.
U pogledu rečnih sistema teritorija obuhvaćena Prostornim planom pripada Zapadnomoravskom sistemu i sistemu Velika Morava.
1) Vodosnabdevanje
Procenjene potrebne količine vode do kraja planskog perioda određene su na osnovu planiranog broja stanovnika i procenjene specifične potrošnje vode. Prema podacima iz VOS-a procenjena specifična potrošnja na kraju planskog perioda iznosi 600 l/stan/dan u gradskim područjima i 400 l/stan/dan u seoskim područjima. Ove količine nisu preporuke za projektovanje konkretnih vodovodnih sistema, već služe da se rezervišu vodni resursi za buduće korišćenje voda.
Tabela 22. Potrebe za vodom
Organizaciona jedinica Visokokvalitetnavoda 106 m3/sek Industrija106 m3/sek Ukupno106 m3/sek Šumadijski upravni okrug Kragujevac 51,9 47,2 99,1 Aranđelovac 20,9 5,3 26,2 Batočina 2,0 0,9 2,9 Knić 1,2 1,1 2,3 Lapovo 3,0 1,2 4,2 Rača 1,6 0,6 2,2 Topola 4,1 3,7 7,8 Ukupno: 84,7 60,0 144,7 Raški upravni okrug Kraljevo 32,2 29,6 61,8 Vrnjačka Banja 11,5 1,7 13,2 Novi Pazar 19,7 13,4 33,1 Tutin 4,9 1,0 5,9 Raška 8,1 4,3 12,4 Ukupno: 76,4 50,0 126,4 Pomoravski upravni okrug Jagodina 35,3 28,2 63,5 Despotovac 4,6 2,7 7,3 Paraćin 15,3 14,0 29,3 Rekovac 0,9 1,5 2,4 Svilajnac 5,8 3,7 9,5 Ćuprija 20,2 28,3 48,5 Ukupno: 82,1 78,4 160,5 Rasinski upravni okrug Kruševac 39,2 41,8 81,0 Aleksandrovac 11,4 3,0 14,4 Brus 2,9 1,1 4,0 Varvarin 3,0 0,9 3,9 Trstenik 15,3 8,3 23,6 Ćićevac 3,1 1,6 4,7 Ukupno: 75,9 56,9 132,8 Ukupno područje Prostornog plana: 319,1 245,3 564,4
Područje obuhvaćeno Prostornim planom raspolaže visoko kvalitetnim vodama i predstavlja deo izvorišta dva regionalna sistema za snabdevanje naselja vodom.
U okviru Ibarsko-šumadijskog regionalnog sistema postoje dva podsistema:
– Studenica – Lopatnica – ovaj podsistem, uz postojeća izvorišta koristiće i planirane akumulacije: „Preprana” (rezerviše se prostor, do usvajanja rešenja koncepcije korišćenja voda Studenice), „Bela Stena” i „Drezga”. Sa ovog podsistema snabdevaće se: Kraljevo, Vrnjačka Banja, Trstenik, Kragujevac, Knić, Lapovo, Batočina, Rača, Topola i Aranđelovac;
– Raški – ovaj podsistem, uz postojeća izvorišta koristiće i planirane akumulacije: „Vučiniće”, „Bela Voda”, „Tutin” i „Gradac”. Sa ovog podsistema snabdevaće se: Raška, Novi Pazar i Tutin.
U okviru Rasinsko-pomoravskog sistema, uz postojeća izvorišta, predviđena je izgradnja akumulacija: „Zabrega”, „Beljanica” i „Dulenka”.
Tabela 23. Planirane akumulacije u sklopu regionalnih vodoprivrednih sistema
Akumulacija Reka Grad/Opština Maks. zapr. (106m3) KNU(mnm) Namena „Bela Stena” Lopatnica Kraljevo 65 460 V, E,P, O,R, T „Drezga” Uglješnica Kragujevac 11 276 V, I,P, O,R, T „Preprana” Studenica Ivanjica 665 V, E,P, O,R, T „Vučiniće” Ljudska Novi Pazar 45 667 V, I,E, P,O, R,T „Bela Voda” Ljudska Sjenica 60 880 V, E,O, R,T „Tutin” Vidrenjak Tutin 26 1.030 V, O,R, T „Gradac” Gradačka Raška 4,5 631 V, O,R, T „Zabrega” Crnica Paraćin 25 335 V, I,E, P,O, R,T „Beljanica” Resava Despotovac 40 560 V, I,E, N,P, O,R, T „Dulenka” Dulenka Rekovac V, I,O, P,R
Legenda: V – vodosnabdevanje stanovništva, I – snabdevanje industrije, E – energetika, N – navodnjavanje, P – zaštita od poplava, O – oplemanjavanje malih voda, R – ribarstvo, T – održivi turizam (u skladu sa Pravilnikom o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite izvorišta vodosnabdevanja)
Tabela 24. Snabdevanje opština vodom
Organizaciona jedinica Način vodosnabdevanja i potrebni radovi Šumadijski upravni okrug Kragujevac Maksimalno korišćenje postojećih izvorišta vodosnabdevanja uz revitalizaciju izvorišta „V. Morava”– Brzan;Zaštita sliva akumulacije „Tucački naper”;Dovođenje vode iz podsistema Studenica – Lopatnica; Aranđelovac Rekonstrukcija PPV-a,Prebacivanje voda iz sliva reke Kačer;Dovođenje vode iz podsistema Studenica – Lopatnica; Batočina Formiranje i zaštita izvorišta „Jasik”;Izgradnja PPV-a; Knić Proširenje lokalnih izvorišta;Sistem „Gruža” kao deo podsistema Studenica – Lopatnica; Lapovo Zaštita postojećih izvorišta;Izgradnja PPV-a;Povezivanje sa sistemom „Velika Morava”– Brzan kao delom podsistema Studenica – Lopatnica; Rača Maksimalno korišćenje postojećih izvorišta;Povezivanje sa sistemom „Velika Morava”– Brzan kao delom podsistema Studenica – Lopatnica;Direktna veza sa podsistemom Studenica – Lopatnica iz pravca Kragujevca (varijanta); Topola Maksimalno korišćenje lokalnih izvora;Rekonstrukcija PPV-a;Dovođenje vode iz podsistema Studenica – Lopatnica; Raški upravni okrug Kraljevo Zaštita i dogradnja izvorišta Žičko polje i Konarevo;Dovođenje vode iz sistema „Gruža” do izgradnje podsistema Studenica – Lopatnica;Dovođenje vode iz podsistema Studenica – Lopatnica; Vrnjačka Banja Maksimalno korišćenje lokalnih izvorišta;Razvoj lokalnog sistema – brana „Selište”;Dovođenje vode iz podsistema Studenica– Lopatnica; Novi Pazar Revitalizacija postojećih izvorišta i sistema;Izgradnja brana i akumulac. „Vučiniće” i „Bela voda” na Ljudskoj reci; Tutin Maksimalno korišćenje lokalnih izvorišta vodosnabdevanja;Izgradnja brane i akumulacije „Tutin” na reci Vidrenjak; Raška Maksimalno korišćenje lokalnih izvora;Izgradnja brane i akumulacije „Gradac” na Gradačkoj reci;Izgradnja malih akumulacija na teritoriji Nacionalnog parka; Pomoravski upravni okrug Jagodina Proširenje lokalnog izvorišta „Ribare”;Izgradnja brane i akumulacije „Zabrega” na reci Crnici; Despotovac Maksimalno korišćenje lokalnih izvora;Izgradnja brane i akumulacije „Beljanica” na reci Resavi; Paraćin Proširenje i maksimalno korišćenje lokalnih izvorišta;Izgradnja brane i akumulacije „Zabrega” na reci Crnici; Rekovac Razvoj lokalnih neogenih izvorišta;Izgradnja brane i akumulacije „Dulenka”;Dovođenje vode iz podsistema Studenica – Lopatnica; Svilajnac Proširenje postojećeg izvorišta „Perkićevo”;Izgradnja brane i akumulacije „Zabrega” na reci Crnici; Ćuprija Proširenje i maksimalno korišćenje lokalnih izvorišta;Izgradnja brane i akumulacije „Zabrega” na reci Crnici; Rasinski upravni okrug Kruševac Akumulacija „Ćelije”;Proširenje PPV; Aleksandrovac Željinski sistem;Akumulacija „Ćelije” Brus Maksimalno korišćenje post. i potencijalnih lokalnih izvorišta; Varvarin Akumulacija „Ćelije”; Trstenik Razvoj izvorišta „Zvezdan” i „Staro korito”;Dovođenje vode iz podsistema Studenica – Lopatnica;Akumulacija „Ćelije”; Ćićevac Akumulacija „Ćelije”.
Za sva izvorišta vodosnabdevanja potrebno je oformiti zone i sprovesti mere sanitarne zaštite.
2) Odvođenje otpadnih voda
Odvođenje otpadnih voda će se obavljati po separacionom sistemu, to jest posebno se odvode sanitarne i tehnološke, a posebno atmosferske vode.
Potrebno je ukinuti sve parcijalne izlive kolektora otpadnih voda u vodotokove i dovesti ih do PPOV. U dolinskim naseljima graditi grupne sisteme, spajanjem kanalizacija više naselja. Do kraja planskog perioda treba težiti da se urade kompletni sistemi za sakupljanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda za gradske i opštinske centre (Batočina, Knić, Lapovo, Rača, Kraljevo, Vrnjačka Banja, Novi Pazar, Tutin, Raška, Svilajnac, Ćuprija, Kruševac, Aleksandrovac, Brus, Varvarin, Trstenik i Ćićevac).
U seoskim naseljima, gde nije moguće formirati kanalizacionu mrežu, sanitarne otpadne vode odvoditi u propisne vodonepropusne septičke jame.
3) Uređenje, korišćenje i zaštita voda
Kako je već napomenuto u pogledu rečnih sistema teritorija obuhvaćena planom pripada Zapadnomoravskom sistemu (Rasinski i Raški upravni okrug) i sistemu Velika Morava (Šumadijski i Pomoravski upravni okrug).
U okviru Zapadnomoravskog rečnog sistema izgrađene su akumulacije: „Ćelije” na Rasini, „Tucački naper” na Gruži i „Gazivode” na Ibru. Pored navedenih akumulacija u poglavlju o vodosnabdevanju („Bela Stena”, „Vučiniće”, „Bela Voda”, „Tutin”, „Gradac” i rezerviše se prostor za akumulaciju „Preprana”), planirana je izgradnja akumulacije „Ribariće” na Ibru, sistema kaskadnih akumulacija na Ibru (koje ne bi izlazile iz površina predviđenih za veliku vodu), kao i ostalih manjih akumulacija predviđenih prostornim planovima gradova/opština. Predviđeni su regulacioni radovi na Ibru (Kraljevo, Raška), Raškoj reci (Novi Pazar), Vrnjačkoj reci (Vrnjačka Banja), reci Rasini (Brus), nasipi pored Zapadne Morave (Kraljevo, Trstenik, Kruševac), kao i uređenje bujičnih vodotokova u svim naseljima.
U okviru sistema Velika Morava, pored navedenih akumulacija u poglavlju o vodosnabdevanju („Zabrega”, „Beljanica”, „Drezga” i „Dulenka”) planira se izgradnja kaskadnih akumulacija na Velikoj Moravi, koje ne bi izlazile iz okvira rekonstruisanih nasipa za veliku vodu. Predviđa se regulacija Jovanovačke reke (Ćićevac), Kalenićke reke (Varvarin), Velike Morave, Crnice (Paraćin), završetak regulacije Ravanice (Ćuprija), završetak rekonstrukcije korita Lugomira, rekonstrukcija nasipa na Belici, regulacija Osaonice (Jagodina), regulacija Resave (Despotovac, Svilajnac), regulacija Kubršnice i Peštana (Aranđelovac), završetak regulacije reke Rače (Rača) i regulacija Liparskog i Kazanskog potoka (Lapovo).
Dozvoljava se izgradnja i drugih akumulacija, ukoliko nisu u koliziji sa drugim korisnicima prostora.
Antierozionu zaštitu treba sprovoditi kao deo mera integralnog korišćenja i uređenja prostora i blagovremene zaštite akumulacija od zasipanja nanosom. U skladu sa strategijom da se poljoprivredna zemljišta nižih bonitetnih klasa pretvaraju u šumska, prioritet se daje biološkim merama zaštite: pošumljavanju, obnavljanju degradiranih šuma, zatravnjivanju i melioraciji pašnjaka.
U pogledu zaštite voda cilj je da se kvalitet vode u rekama dovede i održi u klasama: I i I/II – u zonama izvorišta i u područjima koja su zaštićena kao posebne prirodne vrednosti, u klasi IIa i IIb u svim ostalim slučajevima. Klasa III je dozvoljena samo na kraćim potezima manjih reka nizvodno od velikih naselja i industrija. Ni jedan potez vodotoka ne može ostati u kvalitetu „van klasa”. Zaštita voda će se odvijati u okviru rečnih sistema, uz integralno korišćenje tehnoloških, vodoprivrednih i organizaciono-ekonomskih mera.
Tehnološke mere: izgradnja PPOV za sva naselja koja imaju više od 5.000 ES (i za manja naselja koja se nalaze u zaštitnim zonama izvorišta vodosnabdevanja), prioritet imaju naselja u zonama zaštite postojećih i planiranih akumulacija za vodosnabdevanje i naselja koja svojim otpadnim vodama ugrožavaju aluvijalna izvorišta; izgradnja predtretmana u industrijama priključenim na kanalizacije naselja ili kompletnih PPOV ako se otpadne vode ispuštaju u vodotokove.
Vodoprivredne mere: kanalisanje naselja separacionim sistemima; kanalizacione sisteme završavati PPOV; poboljšavanje režima malih voda ispuštanjem vode iz akumulacija; zaštita izvorišta vodosnabdevanja uspostavljanjem sve tri zone sanitarne zaštite.
Organizaciono-ekonomske mere: zabrana stavljanja u promet opasnih materija za kvalitet vode; ekonomski stimulansi za promenu „prljavih tehnologija” i smanjenje potrošnje vode u proizvodnji; sprovođenje principa „zagađivač plaća” (troškovi naknada veći od prečišćavanja otpadnih voda).
4) Zaštita od štetnog dejstva voda
S obzirom na neravnomeran stepen razvoja sistema za zaštitu od poplava na teritoriji obuhvaćenoj Prostornim planom i loše održavanje postojećih sistema i objekata, a u cilju zaštite od štetnog dejstva voda, potrebno je izraditi opšte i operativne planove odbrane od poplava, kao i karte ugroženosti i karte rizika od poplava za celokupno plansko područje.
2.3.4. Telekomunikaciona infrastruktura
Telekomunikacije se moraju razvijati kao savremeni sistem što podrazumeva uvođenje najsavremenih tehnologija u oblasti telekomunikacija, modernizaciju postojeće telekomunikacione infrastrukture i objekata, izgradnju pouzdane širokopojasne mreže na svim nivoima uz upotrebu najsavremenijih medijuma prenosa.
Okviri budućeg razvoja telekomunikacija Republike Srbije i planskog područja, određeni su kroz više strateških dokumenata od kojih su najvažniji: Strategija razvoja elektronskih komunikacija u Republici Srbiji od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 68/10), Strategija razvoja informacionog društva u Republici Srbiji do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 51/10), Strategija i akcioni plan za razvoj poštanskih usluga („Službeni glasnik RS”, br. 23/08 i 21/10), Strategija za prelazak sa analognog na digitalno emitovanje radio i televizijskog programa u Republici Srbiji („Službeni glasnik RS”, br. 52/09, 18/12 i 26/13) i drugo.
Telekomunikacioni sistem, u skladu sa postavljenim ciljevima, će se razvijati po sledećoj koncepciji:
– ravnomeran razvoj fiksne telekomunikacione mreže na celom području. Potpuna zamena analognih sistema komutacije i starijih digitalnih novim sistemima u skladu sa tehnologijom razvoja istih. Kapacitete obezbediti u skladu sa rastućim potrebama. Rekonstrukcija postojeće telekomunikacione mreže na svim nivoima. Upotreba optičkih kablova kao medijuma prenosa, gde god je to moguće;
– transport u nižim ravnima mreže zasnovan na optičkim kablovima;
– rekonstrukcija postojeće pristupne mreže kod koje bi se upotreba bakarnih kablova maksimalno izbegavala, a značajno povećao udeo optičkih kablova i mogućnost bežičnog pristupa;
– dogradnja postojeće mreže da bi se postigla potpuna pokrivenost teritorije i omogućilo uvođenje svih novih usluga;
– nastavak modernizacije fiksne mreže, pre svega u domenu uvođenja širokopojasnih usluga;
– u cilju obezbeđivanja novih usluga, pristupnu mrežu graditi dovođenjem optičke mreže što bliže korisnicima (FTTH/B/C) kao i različitih bežičnih (wireless) tehnologija (na primer WiMAX, WiFi i drugo);
– ADSL tehnologija koja sada predstavlja osnovu za isporuku novih širokopojasnih servisa (Internet, Audio & Video Conference, E-Learning i tako dalje), je samo međukorak do dovođenja optike do krajnjih korisnika što predstavlja osnovni pravac budućeg razvoja;
– podsticanje razvoja širokopojasnih usluga kako bi penetracija širokopojasnih korisnika do kraja 2020. godine dostigla nivo od 20%;
– dalji razvoj mobilne mreže i nastavak uvođenja GPRS/EDGE i UMTS/HSPA tehnologija, sa ciljem da do 2012 godine 50% stanovništva ima mogućnost korišćenja ovih tehnologija;
– pripremiti strategiju uvođenja rešenja koje se upravo uvodi u razvijenim zemljama, poznatog kao Long Term Evolution (mobilne mreže četvrte generacije);
– mreže kablovskih distributivnih sistema (KDS) graditi isključivo prema tehničkim standardima izdatim od strane RATEL-a, uz maksimalnu primenu optičkih kablova;
– digitalizacija emisionih sistema radiodifuzije;
– svakom potencijalnom korisniku treba omogućiti kvalitetan pristup radio i TV programima koji su dobili dozvolu za pokrivanje teritorije;
– dostizanje standarda kvaliteta poštanskih usluga propisanih u EU.
Na razvoj telekomunikacionih sistema pre svega utiče brz tehnološki razvoj i svakodnevna primena novih tehnologija, zbog čega sami operatori imaju teškoća pri izradi konkretnih dugoročnih planova razvoja. Tokom realizacije Prostornog plana biće neophodno povećati kapacitet svih magistralnih veza među komunikacionim centrima, a pre svega kablova na relaciji Beograd – Jagodina – Niš.
Trenutno se planira izgradnja novih komutacionoih centara i to:
– u Šumadijskom upravnom okrugu 111 (u Kragujevcu 34, u Aranđelovcu 17, u Topoli 19, u Rači 15, u Batočini pet, u Lapovu dva, u Kniću 19);
– u Rasinskom upravnom okrugu 128 (u Kruševcu 37, u Aleksandrovcu 25, u Brusu 21, u Varvarinu devet, u Trsteniku 20, u Ćićevcu šest, u Ražnju 10);
– u Raškom upravnom okrugu 81 (u Kraljevu i Raškoj 64, a u Novom Pazaru i Tutinu 17);
– u Pomoravskom upravnom okrugu 85 (u Jagodini 40, Ćupriji devet, Paraćinu 10, Svilajncu osam, Rekovcu 18).
Svi planirani komutacioni centri povezaće se optičkim spojnim putevima potrebnog kapaciteta sa nadređenim centralama.
Prema podacima preduzeća „Telekom Srbija”, sva naseljena mesta pokrivena su nekom vrstom fiksne telefonije. Izuzetak je deo Rasinskog upravnog okruga, gde je planirana izgradnja bežične pristupne mreže u CDMA tehnologiji. Tokom realizacije Prostornog plana, u zavisnosti od potreba i finansijskih mogućnosti, bežične mreže izgrađene u CDMA tehnologiji postepeno će se kablirati ili će se preći na neku savremeniju bežičnu tehnologiju koja će omogućiti pristup internetu. Operateri mobilne telefonije planiraju dalje širenje mreže, odnosno izgradnju 465 novih baznih stanica mobilne telefonije na planskom području.
Poštanska mreža je dobro razvijena i zadovoljava trenutne potrebe stanovništva, a dalje će se razvijati po sledećoj koncepciji:
– obezbeđivanje poštanske usluge za sve korisnike po pristupačnim cenama;
– formiranje i primena adresnog koda;
– postepeno uvođenje konkurencije;
– primena evropskih standarda u oblasti sigurnosti i bezbednosti;
– modernizacija poštanske tehnologije i podizanje nivoa tehničko-tehnološke opremljenosti za bazične poštanske kapacitete;
– razvoj novih servisa i unapređenje kadrovskog potencijala kako bi se u delu poštanskih usluga odgovorilo na savremene zahteve i aktuelne tendencije razvoja PTT saobraćaja u zemljama EU.
Nije planirano otvaranje novih jedinica poštanske mreže u ruralnim sredinama, dok će u gradskim sredinama zavisiti od intenziteta izgradnje i razvoja privrede, odnosno od porasta potražnje korisnika za poštanskim uslugama.
2.3.5. Komunalna infrastruktura
Strategijom upravljanja otpadom za period 2010–2019. godine predviđeno je udruživanje opština sa ciljem zajedničkog upravljanja otpadom. Prema PPRS, planirana je izgradnja pet regionalnih centara za upravljanje otpadom na teritoriji Prostornog plana. Regionalni centar za upravljanje otpadom obuhvata regionalnu deponiju sa kapacitetom za najmanje 20 godina, postrojenje za separaciju reciklabilnog otpada pored deponije, transfer stanice za pretovar otpada, kao i postrojenje za kompostiranje otpada. Potencijalne lokacije regionalnih centara za upravljanje otpadom, kriterijumi i smernice za njihovu izgradnju moraju biti planirane prostornim planovima, dok će se konačne lokacije odabrati nakon obavljenih istražnih radova i sprovođenja postupka procene uticaja na životnu sredinu.
Regionalnim i lokalnim planovima upravljanja otpadom će biti definisano upravljanje otpadom u skladu sa nacionalnom Strategijom upravljanja otpadom za period 2010–2019. godine. Potpisivanjem sporazuma o zajedničkom upravljanju otpadom između opština i izradom regionalnih i lokalnih planova definisaće se regioni za upravljanje otpadom u skladu sa smernicama iz Strategije upravljanja otpadom za period 2010–2019. Planirana mreža regionalnih centara za upravljanje otpadom ne isključuje druge varijante udruživanja, što će se tačno utvrditi nakon potpisivanja međuopštinskih sporazuma i donošenja regionalnih planova upravljanja otpadom.
Dva regiona za upravljanje otpadom obuhvataju i deo prostora van obuhvata Prostornog plana. Prema Strategiji upravljanja otpadom od 2010. do 2019. godine, planirano je da se opštine Velika Plana i Smederevska Palanka pridruže regionalnom centru za upravljanje otpadom u Lapovu, a da se Gornji Milanovac pridruži regionu gde je nosilac aktivnosti Grad Kragujevac.
Regioni koji već imaju uređene sanitarne deponije su Lapovo i Jagodina. Regionalna deponija u Lapovu izgrađena je finansijskim sredstvima privatnog partnera, kompanije A.S.A Eko, a deponija u Jagodini sredstvima privatnog partnera, kompanije Porr Werner Weber, a na osnovu ugovora o javno-privatnom partnerstvu sa opštinama. Ostali regioni su u velikom zaostatku i potrebne su najmanje dve godine za pripremu sporazuma o zajedničkom rešavanju problema otpada, izradu regionalnih i lokalnih planova upravljanja otpadom, izradu projektne dokumentacije i pribavljanje potrebnih dozvola.
U oblasti Šumadijskog i Pomoravskog upravnog okruga predviđena su tri regionalna centra za upravljanje otpadom koja obuhvataju: a) opštine Lapovo, Despotovac, Batočina, Svilajnac, Rača, Smederevska Palanka i Velika Plana; b) Grad Kragujevac, opštine Aranđelovac, Topola, Knić i Gornji Milanovac i v) Grad Jagodina, opštine Paraćin i Ćuprija. U Paraćinu se planira izgradnja reciklažnog centra.
U oblasti Raškog i Rasinskog upravnog okruga predviđena su dva regionalna centra za upravljanje otpadom: a) gradovi Kraljevo i Kruševac, opštine Vrnjačka Banja, Trstenik, Varvarin, Brus, Rekovac, Aleksandrovac i Ćićevac i b) Grad Novi Pazar, opštine Raška i Tutin.
Tabela 25. Planirana mreža regionalnih centara za upravljanje komunalnim otpadom
Lokalna samoupravakoja je nosilac aktivnosti izgradnje regionalne deponije Ostale lokalne samouprave koje čine Regionalni centar za upravljanje otpadom Broj stanovnika(2002.) Količina otpada (2009.), t/god. Lapovo Velika Plana, Smederevska Palanka, Rača, Despotovac, Batočina, Svilajnac 179.013 37.700 Kragujevac Aranđelovac, Topola, Gornji Milanovac, Knić 319.188 86.653 Jagodina Paraćin, Ćuprija 160.087 44.117 Novi Pazar Raška, Tutin 149.976 16.699 Kruševac Kraljevo, Vrnjačka Banja, Trstenik, Varvarin, Rekovac, Ćićevac, Brus, Aleksandrovac 410.525 94.973
Na referalnoj karti su simbolima označene potencijalne lokacije regionalnih centara za upravljanje otpadom. Simbol predstavlja samo okvirnu, a ne stvarnu lokaciju jer ona još nije definisana, pa će se bliži uslovi lociranja regionalnih centara razraditi planovima nižeg hijerarhijskog nivoa.
Prostornim planovima opština potrebno je definisati i lokacije transfer stanica, kada se bude definisala njihova potreba u odnosu na lokaciju regionalnog centra. U urbanim centrima je potrebno odrediti lokacije centara za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada (reciklažnih dvorišta), gde bi građani sami donosili svoj otpad. U urbanim centrima je potrebno odrediti i lokacije centara za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (otpadnih ulja, otpada od električnih i elektronskih proizvoda, otpadnih baterija i drugo), verovatno uz lokacije za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada. Istovremeno je potrebno raditi na sanaciji postojećih zvaničnih odlagališta otpada koje predstavljaju rizik po životnu sredinu. Neophodna je i sanacija crnih tačaka na ovom području koje su kontaminirane opasnim otpadom (kao što je slučaj sa Kragujevcom i slično).
Karta 9: Upravljanje komunalnim otpadom na teritoriji Prostornog plana
[pic]
Uspostavljanjem sistema za upravljanje posebnim tokovima otpada, izgradiće se postrojenja za sakupljanje i tretman otpadnih baterija i akumulatora, guma, ulja, otpada od električnih i elektronskih proizvoda i drugo, uglavnom investiranjem privatnog sektora, a na osnovu dozvola za upravljanje otpadom i regiona koji će biti definisani nakon precizne analize količina otpada. Deo proizvodnih kapaciteta u ovom području sa mogućnošću termičkog tretmana otpada može se koristiti za koinsineraciju određenih vrsta otpada. Fabrika cementa „Holcim” u Novom Popovcu kod Paraćina ima dozvolu za korišćenje određenih vrsta otpada (otpadnih guma, otpadnih ulja, goriva pripremljenog od komunalnog otpada) kao alternativnog goriva.
Sistem upravljanja medicinskim otpadom treba dalje razvijati. U svakom okrugu, kao centralno mesto tretmana infektivnog medicinskog otpada, opremljena je autoklavom najmanje po jedna zdravstvena ustanova državnog sektora, koja ima obavezu tretmana infektivnog otpada iz zdravstvenih ustanova u okrugu. U pojedinim upravnim okruzima imenovane su dodatne zdravstvene ustanove kao lokalna mesta za tretman infektivnog medicinskog otpada. Potrebno je i privatne zdravstvene ustanove obuhvatiti sistemom upravljanja medicinskim otpadom i uspostaviti razdvajanje infektivnog otpada i tretman.
Otpad životinjskog porekla, naročito otpad iz klanica, će se tretirati u postrojenju za tretman otpada životinjskog porekla otvorenog tipa u Ćupriji. Nepostojanje objekata za sakupljanje i skladištenje otpada životinjskog porekla je dodatni problem koji treba rešiti u saradnji sa lokalnim samoupravama, koje su nadležne za uklanjanje leševa životinja sa javnih površina i objekata za uzgoj i držanje životinja. Tretirani otpad životinjskog porekla, kao i proizvode nastale preradom otpada životinjskog porekla, treba koristiti u energetske svrhe.
Poljoprivredni otpad je otpad koji nastaje od ostataka iz poljoprivrede, šumarstva, prehrambene i drvne industrije i predstavlja značajne količine. Ostaci iz poljoprivrede se mogu razvrstati u tri glavne grupe: otpad proizveden u procesu uzgajanja ratarskih kultura, otpad poreklom od voćarskih kultura, kao i otpad nastao kao posledica uzgajanja stoke (goveda, svinja i živine), to jest stajsko đubrivo. Količine poljoprivrednog otpada na predmetnom području iznose oko dva miliona t/god. (drvnog otpada, ostataka poljoprivrednih i ratarskih kultura i tečnog stajnjaka).
Građevinski otpad se ne sme trajno odlagati na mestu nastanka niti na lokacijama koje nisu za to predviđene. Potrebno je da lokalne samouprave planskim dokumentima odrede lokacije za privremeno odlaganje građevinskog otpada i potrebno je uvesti obaveznu reciklažu građevinskog otpada i otpada od rušenja. Reciklirati se može beton, asfalt, kamen i drugo.
Groblja – Osnovno konceptualno opredeljenje jeste plansko lociranje novih seoskih grobalja i utvrđivanje nadležnosti opštinskih javnih komunalnih preduzeća nad svim seoskim grobljima. Neophodno je urediti i komunalno opremiti seoska groblja vodovodnom i kišnom kanalizacijom i formirati uprave grobalja u svakoj mesnoj zajednici. Širenje postojećih ili izgradnja novih grobalja na drugim lokacijama usmeravaće se na osnovu odgovarajućeg urbanističkog plana u centre zajednice naselja, kako bi se obezbedilo njihovo funkcionisanje, uređenje i održavanje u skladu sa pravilima za ovu vrstu komunalnih objekata.
Pijace – Osnovno konceptualno opredeljenje jeste poboljšanje higijenskih uslova i uređenje pijaca (zelenih, stočnih i mlečnih) prema utvrđenim standardima. Prioritet ima poboljšanje sanitarnih uslova na postojećim objektima. Prilikom projektovanja novih pijaca u gradskim i seoskim naseljima trebalo bi obezbediti saobraćajnu regulaciju oko pijace, odgovarajuće parking površine i adekvatan pristup dostavnim vozilima. Neophodno je ograničiti promet robe van pijačnog prostora.
2.4. Zaštita životne sredine, predeli i prirodna i kulturna dobra
2.4.1. Zaštita životne sredine
Osnovno polazište prostornog razvoja zasniva se na konceptu uravnoteženog, održivog razvoja područja, pri čemu se maksimalna pažnja poklanja i očuvanju prirodnih bogatstava. U tom pogledu, ističe se potreba za uspostavljanjem aktivne politike zaštite životne sredine koja očuvanjem i unapređenjem prirodnih resursa i vrednosti ne doprinosi samo poboljšanju ukupnog kvaliteta življenja, već i sveobuhvatnom privredno-ekonomskom razvoju područja.
Koncepcija zaštite i unapređenja kvaliteta životne sredine kroz dalji planski razvoj podrazumeva striktno poštovanje zakonske regulative u svim oblastima koje se dotiču ove oblasti. Pored poštovanja zakonskih okvira koncepcija se zasniva na sledećim postavkama:
– planiranje razvoja na svim nivoima mora biti na principima održivog razvoja, što podrazumeva racionalno korišćenje prirodnih resursa: vode, zemljišta, mineralnih sirovina kao i svih drugih prirodnih resursa, uz očuvanje i unapređenje ekoloških potencijala prostora, afirmisati korišćenja obnovljivih izvora energije;
– očuvanje prirodnih vrednosti: šuma i šumskog zemljišta, kvaliteta vode za piće, vazduha, zaštiti poljoprivrednog zemljišta i očuvanju njegovog kvaliteta za proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane, zaštiti biodiverziteta i ekosistema, zaštiti i unapređenju drugih prirodnih i kulturnih dobara;
– upravljanje komunalnim, industrijskim i opasnim otpadom bazira na opredeljenju smanjenja količine otpada, efikasnijoj reciklaži, bezbednom trajnom zbrinjavanju opasnog otpada iz postojećih privremenih skladišta, sprovodi se u skladu sa zakonima, uredbama i propisima koji uređuju ovu oblast;
– sprovođenjem mera prevencije ekoloških rizika, kao i sanacije posledica industrijskih udesa i sanacije i remedijacije degradiranih područja;
– na svim nivoima i u svim fazama planiranja potrebno je definisati prihvatljiv nivo rizika od udesa, pa zatim sistemom preventivnih, organizacionih i drugih mera i instrumenata intervenisati u cilju sprečavanja njihovog nastanka, odnosno smanjivanja posledica na prihvatljiv nivo;
– sprovođenjem postupka procene strateških uticaja (SPU) u fazi izrade planskih dokumenata kao i studije o proceni uticaja (PU) na nivou projekata, obezbediti integrisanje osnovnih principa i načela zaštite životne sredine (načela zaštite prava na zdravu životnu sredinu, prevencije i predostrožnosti, očuvanja prirodnih vrednosti, održivog razvoja, odgovornosti zagađivača i informisanja i učešća javnosti) u sve procese planiranja, projektovanja i realizacije;
– u skladu sa zakonskom regulativom obezbediti zaštitne zone i odstojanja između objekata sa povećanim zagađenjem odnosno industrijskim rizikom od zona stanovanja i drugih vulnerabilnih objekata i zona;
– očuvanje prirodnih vrednosti izradom planskih dokumenata uz saradnju sa nadležnim institucijama, i to kroz planiranje sistema zelenih površina grada, planiranje ekološke mreže (mreža vrednih biotopa), izdvajanje karakterističnih tipova predela i drugo.
Navedena koncepcija podrazumeva integrisanje pitanja zaštite životne sredine u sektorske razvojne politike, odnosno razmatranje uticaja životne sredine prilikom donošenja budućih odluka i investiocionih poduhvata, čime se će ostvariti preduslovi sprovođenja savremenog principa razvoja planskog područja, uz uvažavanje ekoloških karakteristika i specifičnosti područja.
Preliminarne liste postrojenja koja podležu obavezama iz SEVESO II Direktive kao i postrojenja koja podležu izdavanju integrisane dozvole, izdatih od strane nadležnog ministarstva, treba da posluže kao osnov za identifikaciju postojećih ali i budućih postrojenja u kojima može doći do pojave tehnološkog udesa, a sve u cilju stvaranja uslova za dalju razradu na nižim hijerarhijskim nivoima.
Dosadašnja praksa je potvrdila činjenicu da se dosledna realizacija mera zaštite životne sredine nikad ne obezbeđuje pojedinačnim aktivnostima i intervencijama, već za to mora postojati zajednički integralni društveni interes.
Kategorizacija životne sredine
U skladu sa kriterijumima iz, na planskom području može se izvršiti diferencijacija životne sredine na četiri kategorije, i to:
1) Područja zagađene i degradirane životne sredine, sa negativnim uticajima na čoveka, biljni i životinjski svet i kvalitet života (lokaliteti sa prekoračenjem graničnih vrednosti zagađivanja, urbana područja, regionalne deponije, koridori auto-puteva, vodotoci „van klase”). U ovoj kategoriji najugroženija područja su: Kruševac, koridor auto-puta Beograd – Niš – Leskovac; urbana područja: Kraljevo, Kragujevac, Trstenik, Prokuplje, Novi Pazar, Jagodina, Paraćin; kao i sadašnji vodotoci četvrte klase i „van klase”.
2) Područja ugrožene životne sredine, sa manjim uticajima na čoveka, živi svet i kvalitet života (lokaliteti sa povremenim prekoračenjem graničnih vrednosti, suburbane zone naselja najugroženijih područja iz I kategorije, seoska i vikend naselja, turističke zone sa prekomernim opterećenjem prostora, područja eksploatacije mineralnih sirovina, državni putevi I i II reda, železničke pruge, velike farme, zone intenzivne poljoprivrede, aerodromi, rečna pristaništa, vodotoci III klase). U ovoj kategoriji su: Raška, Ćuprija, Svilajnac, zone intenzivne poljoprivrede (veći deo Pomoravlja), turistički centri na Kopaoniku, linije državnih puteva I i II reda i pruga. Područja eksploatacije mineralnih sirovina uključuju: Novi Pazar, Rašku (Suva ruda, Suvo rudište), Despotovac (Rembas, Kovilovača) i drugo.
3) Područja kvalitetne životne sredine sa preovlađujućim pozitivnim uticajima na čoveka, živi svet i kvalitet života (šumska područja, turističke zone kontrolisanog razvoja, poljoprivredne voćarske i vinogradarske zone, područja sa prirodnom degradacijom, livade i pašnjaci, lovna i ribolovna područja, vodotoci II klase. U ovoj kategoriji su: Vrnjačka Banja, Topola, Aranđelovac, kao i prigradske zone sa vikend gradnjom, zone sa voćarstvom (područje Kraljeva i drugi manji rejoni) i vinogradarstvom (Zapadnomoravski rejon, Šumadijsko-velikomoravski rejon), koridori lokalnih puteva, kao i teritorije seoskih naselja opština koje pripadaju II kategoriji, područja sa prirodnom degradacijom (erodirane površine, zaslanjena zemljišta, klizišta, plavni tereni i drugo).
4) Područja veoma kvalitetne životne sredine (područja zaštićenih prirodnih dobara, močvarna područja, područja zaštićena međunarodnim konvencijama, planinski vrhovi i teško pristupačni tereni, vodotoci I klase) u kojima dominiraju pozitivni uticaji na čoveka i živi svet. U ovoj kategoriji se nalaz: NPK, PP „Golija” (rezervat biosfere Golija – Studenica), specijalni rezervat prirode Uvac, Beljanica – Kučaj (u toku je procedura zaštite ovog prirodnog dobra), predeli izuzetnih odlika, spomenici prirode (botaničkog, geološkog i hidrološkog karaktera) i područja od kulturno-istorijskog značaja (prostori oko nepokretnih kulturnih dobara i znamenita mesta).
2.4.2. Zaštita prirodnih sistema i resursa
Zaštita, uređenje, korišćenje i razvoj prirodnih sistema i resursa podrazumeva:
– racionalno i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta, što uključuje i njegovu zaštitu od nepotrebne i nekontrolisane prenamene;
– kontrolisanje degradacije zemljišta (pri čemu je potrebno izraditi strateški plan upravljanja zemljištem, katastar glavnih i prioritetnih uticaja zagađivača i njihovih izvora, izraditi novi katastarski pregled zemljišta, izvršiti agrohemijske i mikrobiološke analize, ispitati sadržaje opasnih materija u zemljištu, uvesti efektivne kontrolne mere za zaštitu zemljišta);
– uspostavljanje organizovanog razvoja i jačanja monitoringa zemljišta, jačanja stručno-savetodavnih tela i edukacije proizvođača;
– zaustavljanje i ublažavanje procesa erozije, uspostavljanjem ekološki povoljnijih odnosa izmeću poljoprivrednih, šumskih i drugih površina umrežavanjem poljoprivrednog zemljišta u razne vidove zaštitnog zelenila, shodno konfiguraciji terena, hidrološkim uslovima, načinu korišćenja zemljišta, veličini poteza i slično;
– adekvatnu primenu agromeliorativnih mera, smanjenu i opreznu primenu đubriva i hemijskih sredstava radi zaštite zemljišta i podzemnih voda;
– intenzivnu negu i zaštitu postojećih šuma (u svim fazama razvoja), od štetočina i biljnih bolesti, štetnog abiotičkog faktora i požara;
– racionalniju eksploataciju šuma, usklađenu sa prirastom drvne mase (posebno u šumama sopstvenika);
– unapređenje stanja postojećih šuma, prevođenjem izdanačkih šuma u visoke, melioracijom, rekonstrukcijom i restitucijom degradiranih sastojina (kako bi se eliminisale kategorije degradiranih šuma, a razređene šume svele na najmanju moguću meru);
– postepeno povećanje šumskih površina, pre svega pošumljavanjem odgovarajućim dominantnim autohtonim vrstama (u skladu sa Planom razvoja šumskog područja i Osnovama gazdovanja šumama), posebno devastiranih erozionih područja, goleti i zemljišta loše bonitetske klase, kao i uspostavljanjem šumskih zaštitnih pojaseva duž saobraćajnica;
– obaveznu primenu takvih tehnoloških postupaka prilikom otvaranja i korišćenja pogona za eksploataciju mineralnih sirovina, koji će svesti na minimum negativne uticaje na životnu sredinu;
– sprovođenje postupka rekultivacije i remedijacije lokacija najoštećenijih eksploatacijom mineralnih sirovina (Resavsko-moravski basen mrkog uglja kod Despotovca, Ibarski rudnici kamenog uglja), i sanaciju i remedijaciju zagađenih vodotokova;
– poboljšanje kvaliteta površinskih i podzemnih voda što podrazumeva: izgradnju sistema za prikupljanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda naselja i industrija sa najvećim rizikom po životnu sredinu, obezbeđenje racionalnog korišćenja vode u industriji i energetici, i drugo;
– zaštitu voda u okviru rečnih sistema, uz integralno korišćenje tehnoloških, vodoprivrednih i organizaciono-ekonomskih mera, tako da ni jedan potez vodotoka ne može ostati u kvalitetu „van klasa”;
– zaštitu izvorišta vodosnabdevanja uspostavljanjem sve tri zone sanitarne zaštite;
– antierozionu zaštitu, kao deo mera zaštite akumulacija od zasipanja nanosom;
– poboljšavanje režima malih voda (ispuštanjem vode iz akumulacija);
– detaljna istraživanja potencijalnosti u termalnim vodama;
– povećanje obima korišćenja obnovljivih izvora energije.
2.4.3. Zaštita kulturnih dobara
Nesumnjiv kulturni kapital Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga, koji svojim značajem, obimom, prostornom distribucijom, tipološkom i hronološkom heterogenošću predstavlja izuzetan potencijal ovog područja, ima mogućnost da postane jedan od bitnih faktora njegovog integrisanog razvoja, ali i faktor šireg interregionalnog povezivanja područja na kulturnoj i ekonomskoj osnovi. Jedan od ključnih preduslova za ovo je, pre svega, adekvatna valorizacija kulturnog nasleđa, zasnovana na njegovom sistematskom i temeljnom rekognosciranju, iz koje treba, u skladu sa koncepcijom integrativne zaštite, da proistekne sistem aktivnosti usmerenih na:
– zaustavljanje dalje degradacije kulturnog nasleđa;
– očuvanje najvrednijih primera;
– definisanje načina za povećanje integrisanosti u savremeni društveni, kulturni i privredni razvoj;
– definisanje okvira za povezivanje nasleđa u jedinstvenu kulturnu mapu područja;
– stvaranje pretpostavki za značajnije aktiviranje ekonomskog aspekta korišćenja kulturnog nasleđa.
Realizacija ovih aktivnosti zahteva uspostavljanje institucionalnih i organizacionih okvira u kojima bi se, na bazi stručnih, normativnih i finansijskih pretpostavki, na odgovarajući način usmeravalo delovanje. Ovo podrazumeva efikasnu vertikalnu i horizontalnu koordinaciju – kako u smislu jasnih hijerarhijskih nivoa nadležnosti u pogledu staranja o kulturnim dobrima, tako i u smislu aktivne i dinamične saradnje lokalnih samouprava međusobno, ali i sa institucijama upravljanja regionalnog i republičkog nivoa.
Tabela 26. Utvrđena nepokretna kulturna dobra(NKD) od izuzetnog značaja (2010. godine)
Naziv NKD odizuzetnog značaja Vrsta NKD Opština Naseljenomesto Napomena 1. Marićevića jaruga Znamenito mesto SRS 14/79 Aranđelovac Orašac Deo prostora u prirodi vezan za podizanje Prvog srpskog ustanka, sa spomen obeležjima 2. Spomen park „Kragujevački oktobar” u Šumaricama Znamenito mesto SRS 14/79 Kragujevac Kragujevac Deo prostora sa humkama, spomen obeležjima i Muzejom 21. oktobra 1941. 3. Zgrada Okružnog načelstva i Suda Spomenik kulture SRS 14/79 Kragujevac KragujevacDragogBarjaktarev.10 4. Kuća Svetozara Markovića Spomenik kulture SRS 14/79 Kragujevac Kragujevac Svetozara Markovića 23 5. Sobrašice Spomenik kulture SRS 14/79 Kragujevac Lužnice Nalazi se u crkvenoj porti 6. Topola sa Oplencem Spomenik kulture SRS 14/79 Topola 7. Manastir Manasija Spomenik kulture SRS 14/79 Despotovac Despotovac Nalazi se 2 km od Despotovca na putu prema Resavici 8. Manastir Kalenić Spomenik kulture SRS 14/79 Rekovac Kalenićki Prnjavor 9. Manastir Ravanica Spomenik kulture SRS 14/79 Ćuprija Senje 10. Crkva sv. Stefana Lazarica sa Kruševačkim gradom Spomenik kulture SRS 14/79 Kruševac Kruševac 11. Manastir Ljubostinja Spomenik kulture SRS 14/79 Trstenik Prnjavor 12. Spomen-park Znamenito mesto SRS 28/83 Kraljevo Kraljevo Streljanim u Kraljevu 1941 13. Manastir Žiča Spomenik kulture SRS 14/79 Kraljevo Kruševica 14. Manastir Studenica Spomenik kulture SRS 14/79 Kraljevo Studenica 15. Srednjovekovni grad Maglič Spomenik kulture SRS 14/79 Kraljevo Maglič Nalazi se u Ibarskoj klisuri, oko 20 km južno od Kraljeva 16. Manastir Đurđevi Stupovi Spomenik kulture SRS 14/79 Novi Pazar Vrbolazi Nalazi se na brdu iznad Novog Pazara 17. Petrova crkva Spomenik kulture SRS 14/79 Novi Pazar Novi Pazar 18. Manastir Sopoćani Spomenik kulture SRS 14/79 Novi Pazar Doljani 19. Ostaci srednjovekovnog grada Ras Spomenik kulture SRS 14/79 Novi Pazar Bubregovići Spomenička celina koja obuhvata Utvrđenje – Gradinu, podgrađe, Trgovište i nekropolu 20. Stara čaršija Prostorna kult.-ist. celinaSRS 14/79 Novi Pazar Novi Pazar Obuhvata Ulicu Prvog maja 21. Stari Ras sa Sopoćanima Prostorna kult.-ist. celina, Spomenik kulture SRS 47/87 Novi Pazar Novi Pazar Upisano u spisak „Svetske kulturne baštine” 22. Manastir Gradac Spomenik kulture SRS 14/79 Raška Gradac
Tabela 27. Utvrđena nepokretna kulturna dobra od velikog značaja (2010. godine)
Naziv NKD odvelikog značaja Vrsta NKD Opština Naseljenomesto Napomena 1. Pećina Risovača Arheološko nalazišteSRS 28/83 Aranđelovac Aranđelovac 2. Gradac Arheološko nalazišteSRS 28/79 Batočina Gradac Nalazi se na putu Batočina – Kragujevac na desnoj obali reke Lepenice 3. Srednjovekovni grad Borač Spomenik kultureSRS 28/83 Knić Borač Crkva sv. Arhanđela, grad, staro groblje 4. Srednjovekovni grad Srebrenica Spomenik kultureSRS 28/83 Kragujevac Stragari Grad sa crkvom Petkovicom 5. Građevine iz vremena Obrenovića Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Kragujevac Spomenička celina iz vremena Obrenovića, stara crkva, Amidžin konak, knez Mihajlov konak 6. Zgrada Gimnazije Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Kragujevac 7. Zgrada Stare Skupštine Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Kragujevac 8. Zgrada Livnice sa kovačnicom Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Kragujevacu kompleksu VTZ 9 Manastir Voljača Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Stragari 10. Manastir Blagoveštenje Rudničko Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Stragari 11. Crkva sv. Nikole Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Ramaća 12. Manastir Drača Spomenik kultureSRS 14/79 Kragujevac Drača 13. Staro gradsko jezgro Prostorna kult.-ist. celina, SRS 14/79 Kragujevac Kragujevac Zahvata deo ul. Maršala Tita, od Trga „Krst” do Cara Lazara, Lole Ribara, 27. marta 14. Crkva brvnara Spomenik kultureSRS 14/79 Rača Rača 15. Crkva sv. Nikole Spomenik kultureSRS 28/83 Topola Šatornja 16. Aleksandrov potkop u Senjskom rudniku Spomenik kultureSRS 14/79 Despotovac Senjski rudnik 17. Manastir Sisojevac Spomenik kultureSRS 14/79 Paraćin Sisevac 18. Grupa crkava i lokaliteta u dolini reke Crnice Spomenik kultureSRS 28/83 Paraćin Popovac, Zabrega, Lešje, Izvor Grad Petrus, crkva Petruša–Blaga Marija, crkva sv. Jovana Glavoseka, Namasija, Crkve sv. Bogorodice, Manastir sv. Petka 19. Kuća Stevana Sinđelića Spomenik kultureSRS 14/79 Svilajnac Grabovac 20. Šančevi iz I srpskog ustanka Spomenik kultureSRS 14/79 Ćuprija Ivankovac 21. Manastir Drenča Spomenik kultureSRS 14/79 Aleksandrovac Drenča 22. Manastir Rudenica Spomenik kultureSRS 14/79 Aleksandrovac Rudenica 23. Poljana Lukarevina Prostorna kult.-ist. celina, SRS 28/83 Drenča Poljana 24. Srednjovekovni grad Koznik Spomenik kultureSRS 14/79 Brus 18 km zapadno od Aleksandrovca 25. Crkva sv. Stefana (Manastir Milentija) Spomenik kultureSRS 28/83 Brus Osredci 26. Mesto streljanih žrtava sa grobnicom i crkvom u Krivoj Reci na Kopaoniku Spomenik kultureSRS 14/79 Brus Kriva Reka Spomenička celina: mesto streljanih 1942. godine, grobnica i crkva 27. Manastir Naupare Spomenik kultureSRS 14/79 Kruševac Naupare 28. Zgrada Okružnog načelstva Spomenik kultureSRS 14/79 Kruševac Kruševac,Pana Đukića 1 29. Grčki šor Prostorna kulturno istorjiska celina, SRS 14/79 Kruševac Obuhvata Ulicu Vuka Karadžića 30. Simića kuća Spomenik kultureSRS 28/83 Kruševac 31. Slobodište Spomenik kultureSRS 28/83 Kruševac 32. Manastir Veluće Spomenik kultureSRS 14/79 Trstenik Veluće 33. Katića kuća Spomenik kultureSRS 14/79 Trstenik Trstenik, MaršalaTita 17 34. Srednjovekovni grad Stalać Spomenik kultureSRS 14/79 Ćićevac Stalać 35. Mojsinjski manastiri i crkve Spomenik kultureSRS 28/83 Ćićevac (Ražanj) Praskovče, Braljina, Stalać, Stevanac, Jakovac, Pod Stalaćkim gradom Manastir sv. Roman, crkva sv. Nikole, crkva sv. Aranđela, crkva sv. Marka, crkva sv. Jovana, crkva sv. Duha 36. Čajkino brdo Prostorna kult.-ist. celina, SRS 47/87 Vrnjačka Banja Vrnjačka Banja 37. Dvorac Belimarkovića Spomenik kultureSRS 28/83 Vrnjačka Banja Vrnjačka Banja 38. Grupa crkava u okolini manastira Studenice Spomenik kultureSRS 28/83 Kraljevo Ušće, Reka zaseok, Palež, Vrh, Savovo, Savovo, Milići, Željeznica, Kosurići, Dolac Crkva sv. Nikole, Crkva sv. Đorđa, Gornja Savina isposnica, Donja Savina isposnica, Crkva sv. Alekseja, Crkva sv. Dimitrija, Crkva sv. Katarine, Crkva sv. Bogorodice 39. Seničića kuća Spomenik kultureSRS 28/83 Kraljevo Pečenoge 40. Crkva brvnara sa grobljem u Cvetkama Spomenik kultureSRS 14/79 Kraljevo Cvetke 41. Gospodar Vasin konak Spomenik kultureSRS 14/79 Kraljevo Kraljevo,Karađorđeva 3 42. Zgrada osnovne škole „IV Kraljevački bataljon” Spomenik kultureSRS 14/79 Kraljevo Kraljevo,Vojvode Stepe 2 43. Grupa crkva u okolini manastira Sopoćana Spomenik kultureSRS 28/83 Novi Pazar Pope, Doinovići, Štitari, Janačko Polje, Živalići, Purće Crkva sv. Petra i Pavla, Crkva Marinica, Crkva sv. Nikole, Crkva sv. Dimitrija, Crkva sv. Lazara, Crkva Lazarica 44. Srednjovekovni grad Jeleč Spomenik kultureSRS 14/79 Novi Pazar Grubetić Vojkoviće 45. Novopazarska tvrđava Spomenik kultureSRS 14/79 Novi Pazar Novi Pazar 46. Amir-agin han Spomenik kultureSRS 14/79 Novi Pazar Novi PazarR. Burdževića 2 47. Stari amam Spomenik kultureSRS 14/79 Novi Pazar Novi Pazar7. jula 24 48. Altum-alem džamija Spomenik kultureSRS 14/79 Novi Pazar Novi Pazar1. maja 79 49. Stara Pavlica Spomenik kultureSRS 14/79 Raška Pavlica 50. Crkva Nova Pavlica Spomenik kultureSRS 14/79 Raška Pavlica 51. Manastir Končulić Spomenik kultureSRS 28/83 Raška Končulić 52. Crkva sv. Nikole Spomenik kultureSRS 47/87 Raška Baljevac 53. Crkva sv. Nikole Spomenik kultureSRS 47/87 Raška Šumnik 54. Manastir Crna Reka Spomenik kultureSRS 14/79 Tutin Ribariće 55. Crkva sv. Petra i Pavla Spomenik kultureSRS 28/83 Tutin Tutin 56. Manastir Jošanica Spomenik kultureSRS 14/79 Jagodina Jošanički Prnjavor
Na području Prostornog plana, osim u manjem obimu, nisu ostvarene interregionalne veze. Jedini međunarodni projekat promocije kulturnog nasleđa jeste projekat „Transromanika” koji spaja evropsko nasleđe romaničkog perioda. Transromanika je evropska kulturno turistička ruta koja povezuje spomenike deset evropskih regiona (Nemačke, Austrije, Italije, Francuske, Španije, Slovenije), a od novembra 2007. godine i spomenike u Republici Srbiji. Manastiri Žiča, Studenica, Gradac, Đurđevi Stupovi i Sopoćani čine deo ove kulturno turističke rute. Savet Evrope je uvrstio Transromaniku u program Glavni evropski putevi kulture, jer povezuje i promoviše zajedničko nasleđe Evrope.
Značajno spomeničko nasleđe koje je moguće povezati u jedinstven sistem, u cilju afirmacije i prezentacije kulturne baštine ovog područja:
– grupacija kulturnog spomeničkog nasleđa doline Ibra – manastiri i stari gradovi iz vremena srednjevekovne Srpske države, od Kraljeva do Novog Pazara;
– grupa manastira na području srednjeg Pomoravlja, od sela Gložane (opština Svilajnac) uzvodno, na desnoj obali Velike Morave – manastiri: Tomić, Dobreš, Devesinje, Radešin, Ivković, Zlatenac i Miljkov manastir (Bukovica);
– grupacija srednjevekovnih sakralnih objekata i utvrđenja Petruške oblasti (grad Petrus, manastir Sisojevac, Blaga Marija Petruška, Namasija i drugo);
– grupacija kulturnog spomeničkog nasleđa formiranja moderne srpske države (od orijenta ka zapadu) – spomeničko nasleđe koje je u vezi sa vladavinom dinastije Obrenović (Kragujevac) i Karađorđević (Topola, Rača);
– grupa spomeničkog nasleđa i obeležja drugog svetskog rata – mesta stradanja stanovništva u drugom svetskom ratu (Spomen park „21. oktobar” i drugo);
– mreža srednjevekovnih utvrđenja (gradova) – Ras, Maglič i drugi;
– mreža centara narodnog graditeljstva (zasnovana na rezultatima istraživačkog projekta „Atlas narodnog graditeljstva”), uz primenu modela aktivnog etno-parka.
Uslovi čuvanja, održavanja i korišćenja i mere zaštite za područje Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga dobijeni od Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture – Beograd:
– mere tehničke zaštite i drugi radovi na spomenicima kulture, odnosno njihovoj zaštićenoj okolini mogu se izdvojiti samo pod uslovima i na način utvrđen Zakonom o kulturnim dobrima („Službeni glasnik RS”, br. 71/94, 52/11 – dr. zakon, 52/11 – dr. zakon i 99/11 – dr. zakon);
– na utvrđenim kulturnim dobrima i dobrima koja uživaju prethodnu zaštitu ne može se vršiti raskopavanje, rušenje, prepravljanje, prekopavanje ili bilo kakvi radovi koji mogu da naruše svojstva kulturnog dobra bez prethodno utvrđenih uslova i saglasnosti;
– zabranjuje se korišćenje ili upotreba nepokretnih kulturnih dobara na ovom području u svrhe koje nisu u skladu sa njihovom prirodom, namenom i značajem, ili na drugi način koji može da dovede do njihovog oštećenja;
– izgradnja infrastrukture, industrijskih, javnih i komercijalnih objekata i postrojenja, izvođenje zemljanih, rudarskih i geoistraživačkih radova, izgradnja stambenih i pomoćnih objekata, pošumljavanje prostora u zaštićenoj okolini nepokretnog kulturnog dobra vrši se pod uslovima koji se utvrđuju po svakom pojedinačnom zahtevu u Zavodu za zaštitu prirode Srbije i Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture shodno zakonskoj proceduri;
– rekonstrukcija, održavanje postojećih i izgradnja novih stambenih i pomoćnih objekata potrebnih za poljoprivrednu proizvodnju i stanovanje žitelja naseljenih mesta u okviru zaštitom obuhvaćenog prostora nepokretnog kulturnog dobra dozvoljava se isključivo na već postojećim lokacijama, odnosno na lokacijama utvrđenim drugim planskim dokumentom;
– zabranjuje se otvaranje kamenoloma i izvođenje zemljanih i drugih radova kojima se menja morfologija terena i menja pejzaž u široj okolini nepokretnog kulturnog dobra;
– prevođenje svih nadzemnih instalacija u zaštićenoj okolini nepokretnog kulturnog dobra dozvoljava se pod uslovima koji se utvrđuju po svakom pojedinačnom zahtevu u Zavodu za zaštitu prirode Srbije i Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture shodno zakonskoj proceduri;
– ukoliko se prilikom poljoprivrednih ili drugih radova naiđe na materijalne ostatke prošlosti – dobra koja uživaju prethodnu zaštitu prema Zakonu o kulturnim dobrima – radovi moraju da budu prekinuti i o tome da se obavesti nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture. Ova dobra se ne smeju oštetiti ili uništiti. Posle valorizacije takvog dobra može se predložiti izmena režima na toj i okolnim parcelama;
– neophodno je obaviti dalju evidenciju, valorizaciju, zaštitu kroz izradu tehničke dokumentacije, izradu programa konzervacije revitalizacije i prezentacije i utvrditi novu kategorizaciju za pojedina kulturna dobra.
Posebne mere zaštite obuhvataju zaštićenu okolinu nepokretnih kulturnih dobara, u kojima se dozvoljavaju mere zasnovane na uslovima ili planskim rešenjima institucija nadležnih za zaštitu, uređenje i prezentaciju kulturnih dobara i prirode:
– zabranjuje se izgradnja industrijskih objekata, industrijske infrastrukture i hidrotehničkih objekata koji mogu narušiti kulturno-istorijski pejzaž ili promeniti uslove korišćenja prostora ili promeniti mikro-klimatske uslove, a naročito kolskih puteva, osim u skladu sa utvrđenim opštim uslovima;
– obezbediti održavanje prirodnih karakteristika prostora;
– u cilju prezentacije pojedinačnih nepokretnih kulturnih dobara, estetskog poboljšanja i uređenja prostora, potrebno je predvideti izradu odgovarajućih planova detaljne regulacije za zaštićene okoline i projektnu dokumentaciju uz saglasnost nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Zavoda za zaštitu prirode Srbije za pojedinačna kulturna dobra.
U prostornim planovima za naselja sa zaštićenim istorijskim celinama potrebno je u najvećoj mogućoj meri zadržati i revitalizovati istorijsku matricu jezgra naselja, a izmene strukture i tipologije postojećih objekata funkcionalnim povezivanjem u veće prostorne celine, zbog gubitka identiteta nije opravdano. Izgradnju u neizgrađenim delovima jezgra realizovati interpolacijama uvažavajući načelo tipološke rekonstrukcije, a na osnovu konzervatorskih studija, dokumentacije i uslova.
Radi zadržavanja stambene funkcije istorijskih delova naselja u slučaju interpolacije novih objekata u istorijske celine, neophodno je planirati više od 50% njihove površine za stambenu namenu, a poslovnu namenu omogućiti u prizemljima postojećih i novih objekata. Uslovi ovog stava se ne odnose na hotele i građevine javne i društvene namene.
Za zahvate unutar prostorno kulturno-istorijskih celina (PKIC) potrebno je primenjivati smernice iz konzervatorskih dokumentacija, a ukoliko ista ne postoji potrebno je istražiti, uočiti i zaštititi arhetipske pojave u prostoru, podsticati obnavljanje i zaštitu izvornih graditeljskih oblika.
Ovi prostori uređuju se stvaranjem mreže naselja u kojima se planskim pristupom razvijaju lokalne tradicije i očuvanje etnoloških vrednosti, uz očuvanje životnosti naselja.
2.4.4. Zaštita od interesa za odbranu zemlje i zaštita od prirodnih nepogoda
Savremen koncept zaštite i upravljanja polazi od činjenice da je na svim nivoima i u svim fazama planiranja potrebno definisati prihvatljiv nivo rizika od prirodnih nepogoda, pa zatim sistemom preventivnih, organizacionih i drugih mera i instrumenata intervenisati u cilju sprečavanja njihovog nastanka, odnosno smanjivanja posledica nepogoda na prihvatljiv nivo.
Da bi se mogla izvršiti pravilna procena stepena povredivosti prostora, odnosno ograničenja za njegovo korišćenje, potrebno je pristupiti izradi katastra ugroženosti prostora od prirodnih nepogoda u funkciji prostornog planiranja. Na bazi saznanja i istraživanja napravila bi se lista tačaka (zona) mogućih rizika, verovatnoće pojavljivanja, obima posledica i na osnovu toga definisanje planova zaštite i prioriteta zaštite u planiranju prostora Republike Srbije.
Šumadijski, Pomoravski, Raški i Rasinski upravni okrug nisu, do sada, imali jasno definisanu politiku zaštite od prirodnih nepogoda, već se ovaj problem rešavao ili kroz sektorske studije za pojedine vrste nepogoda ili kao sastavni deo raznih planskih dokumenata (koji najčešće nisu bili usaglašeni po pitanju ove problematike). Zbog toga, neophodno je u narednom periodu doneti strategiju integralne zaštite od prirodnih nepogoda, koja bi uz odgovarajuće planske i druge potrebne mere i instrumente, morala biti podržana adekvatnom zakonskom, prostorno-planskom, urbanističkom i tehničkom regulativom, naročito u vezi sa politikom korišćenja zemljišta, izgradnje objekata i tehničke infrastrukture.
Strategija integralne zaštite od prirodnih nepogoda je posebno neophodna u Šumadijskom, Pomoravskom i Raškom upravnom okrugu s obzirom na procenat potencijalne ugroženosti teritorije u odnosu na ukupnu teritoriju ovih upravnih okruga (u Šumadijskom preko 80%, u Pomoravskom 74,25%, odnosno u Raškom 60,08%). Posebno je indikativno da na najvećem delu teritorija ovih okruga dolazi do multiplikacije prirodnih nepogoda na istom prostoru, odnosno do potencijalnog združenog dejstva, što u praktičnom može dovesti do velikih gubitaka ljudskih života i materijalnih dobara. Blizina seizmogenih zona koje mogu generisati zemljotrese makroseizmičkog intenziteta preko 8o (oko 40% ukupne teritorije Prostornog plana za sva četiri okruga), posebno upozorava na područja gde su realno moguće i seizmotektonske deformacije u terenu, to jest različiti vidovi i pojave nestabilnosti, kao i pojave likvefakcije (primer Kraljevački zemljotres iz 2010. godine). Takođe, iskustva iz 2005. i 2006. godine, kada su ekstremne padavine i naglo topljenje snega tokom proleća izazvale značajne poplave u ovim upravnim okruzima praćene aktiviranjem i reaktiviranjem klizišta i odronjavanjem, ukazuju na neophodnost i hitnost donošenja koncepcije zaštite od prirodnih nepogoda kroz niža planska dokumenta i striktno poštovanje preporuka definisanih Prostornim planom.
Koncepcija zaštite od prirodnih nepogoda mora se zasnivati na:
– uspostavljanju i jačanju sistema za upravljanje seizmičkim rizikom;
– izradi integralnog informacionog sistema o prirodnim nepogodama čiji bi sastavni deo bio vezan za makro i mikroseizmičku aktivnost;
– pripremi i organizovanju preventivnih mera odbrane na osnovu realnog sistema monitoringa na najugroženijim lokacijama;
– izradi integralnog informacionog sistema o prirodnim nepogodama;
– definisanju bezbedne površine na slobodnim prostorima koje bi eventualno predstavljale zone evakuacije i sklanjanja stanovnika;
– implementaciji savremenog ekspertskog sistema za podršku u odlučivanju (softverski paket DSS-Decision Support System), u cilju obezbeđenja optimalne koordinacije i sinhronizacije svih aktivnosti na sprečavanju nepogoda, ili ublažavanju njihovih posledica.
Tabela 28. Površine ugrožene prirodnim hazardima
Administrativna jedinica Površina [km2] Najugroženijehazardima [km2] Udeo u ukupnojpovršini [%] Šumadijski upravni okrug 2.378,76 1.902,99 80,00 Pomoravski upravni okrug 2.600,39 1.930,72 74,25 Rasinski upravni okrug 2.668,15 1.603,11 60,08 Raški upravni okrug 3.925,39 918,56 23,40 Ukupno 11.572,68 6.355,39 54,92
Karta 10: Ukupna povredivost teritorije Prostornog plana prirodnim hazardima
[pic]
Koncepcija korišćenja i uređenja prostora u obuhvatu Prostornog plana od interesa za odbranu zemlje zasniva se na sledećim propozicijama:
1) Neposredni pojas zaštite uz državnu granicu sa Crnom Gorom je pod režimom kontrolisanog i ograničenog korišćenja i u nadležnosti Ministarstva unutrašnjih poslova. U dubini od 300 m na teritoriji Republike Srbije ne predviđa se izgradnja objekata koji bi ometali bezbednost i doveli u pitanje vidljivost granične linije, što se odnosi i na nove zasade visokog rastinja i poljoprivrednih kultura.
2) Prostor u obuhvatu kopnene zone bezbednosti (KZB) širine 5.000 m tretirati kao područje od posebnog značaja za odbranu zemlje. Pre pristupanja izradi planske dokumentacije hijerarhijski nižeg nivoa i izradi tehničke dokumentacije i izgradnje infrastrukturnih i privrednih objekata u KZB obavezno je pribavljanje mišljenja Ministarstva odbrane. Prostor oko vojnih objekata i kompleksa koji se nalaze u ovoj zoni, a smatraju se privremenim, imaju posebnu namenu i tretman zone zabranjene gradnje, koja podrazumeva zabranu bilo kakve gradnje.
3) Oko kompleksa sa statusom „perspektivan” utvrđuju se zone prostorne zaštite, koje su uslovljene njihovom namenom i propisuju se zbog bezbednosti okoline od ovih kompleksa i aktivnosti u njima, u cilju zaštite stanovništva i materijalnih dobara. Zone tretirati kao prostor sa posebnim režimom korišćenja, uređenja i izgradnje, a pravilima uređenja definišu se kao:
– zone zabranjene izgradnje – sa potpunom zabranom bilo kakve gradnje;
– zone kontrolisane gradnje – za koje je obavezna saglasnost Ministarstva odbrane;
– zone sanitarne zaštite – podrazumeva zonu zaštite zemljišta od zagađivanja kao i zabranu izgradnje objekata.
4) Za komplekse sa statusom „nije perspektivan” i „Master plan” može se skinuti status posebne namene. Buduća namena ovih kompleksa odrediće se planovima nižeg nivoa, nakon otuđenja i regulisanja imovinsko pravnih odnosa. Prostornim planom se predlaže da prioritet ima javna namena ovih objekata, a u skladu sa interesima lokalne samouprave, Republike Srbije i drugih zainteresovanih subjekata. Realizacija planskih rešenja uslovljena je konačnim regulisanjem imovinsko pravnih odnosa sa budućim vlasnikom ili korisnikom.
5) Za kompleks Aerodroma „Lađevci” definiše se zona ograničene gradnje. Prilikom planiranja i izgradnje objekata u zoni prostorne zaštite oko aerodroma, obavezno je poštovati odredbe Zakona o vazdušnom saobraćaju („Službeni glasnik RS”, br. 73/10, 57/11 i 93/12), kao i drugih zakonskih i podzakonskih akata koja se odnose na planiranje, visinu, izgradnju i obeležavanje objekata, instalacija i prepreka u zonama aerodroma. Za deo kompleksa posebne namene aerodrom Lađevci promena statusa odnosi se na mogućnost civilnog korišćenja uz poštovanje uslova i ograničenja izgradnje Direktorata civilnog vazduhoplovstva Republike Srbije.
Sistem organizovanja i funkcionisanja civilne zaštite u vanrednim situacijama gradi se oko sledećih elemenata: preventiva, odnosno sprečavanje opasnosti; rukovođenje u kriznoj situaciji odnosno aktiviranje i sprovođenje planova spasavanja od strane nadležnih organa vlasti na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou; rukovođenje u postkriznom periodu, odnosno mere i aktivnosti povratka u normalno stanje. U tom smislu, nadležni organi se pridržavaju sledećih principa:
– da su utvrđene mere zaštite u vanrednim situacijama, na svim nivoima, usaglašene sa mogućnostima i sredstvima koja su na raspolaganju organima i jedinicama civilne zaštite i drugim relevantnim službama;
– da rukovođenje merama zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama koordinira jedan organ kome su dodeljena javna ovlašćenja, pod okriljem države (služba civilne zaštite);
– da je civilna zaštita organ koordinacije koji, funkcionišući u međuresornom kontekstu, rukovodi višestrukim, višeslojnim i raznovrsnim merama i aktivnostima usmerenim na spasavanje života, imovine i životne sredine.
Zaštita stanovništva, materijalnih i kulturnih dobara i životne sredine od ratnih dejstava, elementarnih nepogoda i drugih nesreća i opasnosti planira se u skladu sa izvršenom procenom ugroženosti i povredivosti teritorije. Na osnovu Zakona o vanrednim situacijama („Službeni glasnik RS”, br. 111/09, 92/11 i 93/12), jedinice lokalnih samouprava, na osnovu procene ugroženosti, donose plan zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama, a u skladu sa Nacionalnim planom zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama.
Uprava za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova štiti i spasava ljude, materijalna dobra i životnu sredinu od elementarnih nepogoda, mehaničko-tehnoloških nesreća i katastrofa, posledica terorizma, ratnih i drugih većih nesreća, obezbeđuje kontinuirano funkcionisanje državnih organa, organa lokalne samouprave, javnih preduzeća, službi i privrednih društava u vanrednim situacijama, preko sledećih zadataka: pripreme državnih organa, organa lokalne samouprave, privrednih društava i javnih službi za funkcionisanje u ratu i miru, edukacije i osposobljavanja stanovništva, prevencije, osmatranja i obaveštavanja, i koordinacije aktivnosti sa ostalim institucijama značajnim za delovanje u vanrednim situacijama.
2.4.5. Zaštita prirodnih dobara
Opšti principi zaštite prirode na planskom području usklađeni su sa širim sektorskim principima u integralnoj i kompleksnoj oblasti zaštite životne sredine Republike Srbije. Svi principi na kojima je zasnovana zaštita prirode polaze od uvažavanja kriterijuma naučne identifikacije i inventarizacije raznovrsnosti i brojnosti prirodnih vrednosti, njihove održivosti (podjednako biotičkih i abiotičkih), stanja ugroženosti i osetljivosti i obnovljivosti resursa.
Osnovne propozicije zaštite prirode, biodiverziteta, geonasleđa i raznovrsnosti predela su:
– utvrđivanje realnog stanja vrednosti, kvaliteta i ugroženosti prostora kao resursa, i nakon toga utvrđivanje prioriteta za zaštitu, revitalizaciju, sanaciju, korišćenje i unapređenje;
– zaustavljanje ili umanjenje aktivnosti koje vode ka osiromašenju i degradaciji potencijala biodiverziteta i geodiverziteta;
– obezbeđivanje implementacije principa održivog razvoja u cilju zaustavljanja gubitaka prirodnih resursa i podsticanje njihove revitalizacije;
– zaustavljanje antropogenih pritisaka na vrednosti biodiverziteta i geodiverziteta, ne samo na one koje su već zaštićene, ili se nalaze u postupku zaštite, već i na one vrednosti koje su im prostorno i funkcionalno komplementarne;
– uspostavljanje integralnog i efikasnog sistema zaštite i održivog korišćenja biodiverziteta i geodiverziteta Republike Srbije, koji će odgovarati postavljenim nacionalnim strateškim okvirima, ali istovremeno biti i usaglašeni sa međunarodnim kriterijumima.
Na analiziranom području kao prostori najveće osetljivosti identifikovana su prirodna dobra od izuzetnog nacionalnog, ali i međunarodnog značaja (NPK, PP „Golija”, deo PP „Golija”, koji ima status Rezervata biosfere „Golija – Studenica”, kao i buduća zaštićena prirodna dobra Kučajske planine, Mokra gora – Prokletije i drugo). Ova prirodna dobra ujedno pripadaju i visokoplaninskim, odnosno planinskim predelima, čija je osetljivost ekosistema posebno izražena. U kontekstu prethodnog, važno je istaći da kako se neka od navedenih prirodnih dobra nalaze samo u svom delimičnom obuhvatu na području Prostornog plana, koncepcija budućeg razvoja prostora mora biti sinhronizovana sa koncepcijama budućeg razvoja kako susednih regiona, tako i država (granični položaj sa Albanijom i Crnom Gorom). Posebno je delikatna politika zaštite budućeg prirodnog dobra Mokra gora – Prokletije, čije su prirodne vrednosti već integrisane u zaštitu na osnovu nekih međunarodnih programa i ekoloških mreža (EMERALD, IBA, IPA i PBA).
Tabela 29. Elementi ekološke mreže Republike Srbije
Ekološki značajno područje Br. Naziv Prostorni obuhvat 36 Akumulacija Gruža područje značajno za ptice 38 Brzansko Moravište SRP Brzansko Moravište (u postupku zaštite) 46 Kučajske planine StPr Klisura reke ResaveStPR Klisura reke SuvajePP Kučajske planine (u postupku zaštite)Kučajske planine – EMERALD RS0000055Resavska klisura – područje značajno za ptice 49 Gornje Pomoravlje Gornje Pomoravlje – IBA RS030IBA 51 Mojsinjske planine i Stalaćka klisura Mojsinjske planine i Stalaćka klisura (u postupku zaštite kao PIO) 52 Osredak Osredak (u postupku zaštite SRP) 53 Kalenić StPR Kalenić 54 Vrh Željina-Ploška čuka StPR Vrh Željina – Ploška čuka 55 Goč StPr BreznaGoč – Gvozdac (u postupku zaštite SRP)Goč-Studena-Stolovi – PBA 08 (deo) 56 Klisura Ibra Klisura Ibra – IPA 70 Pešter Peštersko polje (u postupku zaštite)Pešter – EMERALD RS0000037Pešter – IPAPešter – IBA RS028IBAPeštersko polje – Ramsarsko područje 3RS006 72 Golija PP GolijaGolija – EMERALD RS0000030Golija – IPAGolija – IBA RS029IBAGolija – PBA 09 73 Ras – Sopoćani Ras – Sopoćani (u postupku zaštite PIO) 74 Rogozna Rogozna – IPA 75 Kopaonik NPKKopaonik – EMERALD RS0000002Kopaonik – IPAKopaonik – IBA RS032IBAKopaonik – PBA 16Ibarska klisura – PBA 12 76 Ćelije Ćelije (u postupku zaštite PIO) 77 Prokop StPR ProkopProkop – EMERALD RS0000044 100 Prokletije StPR BelegStPR KaljevicaStPR PogledNP Prokletije (u postupku zaštite)Prokletije – EMERALD RS0000004Prokletije – IPAProkletije – IBA RS034IBAMetohijske Prokletije – PBA 21 Ekološki koridori 1. Ekološki koridor od međunarodnog značaja Velika i Južna Morava i njihov priobalni pojas 2. Ekološki koridor od nacionalnog značaja Zapadna Morava i njen priobalni pojas 3. Ekološki koridori od regionalnog značaja Resava, Ribnica, Ravanica, Crnica, Grza, Kubršnica, Jasenica, Rača, Lepenica, Osanica, Kalenićka reka, Zapadna Morava, Rasina, Gruža, Ibar, Ribnica, Lopatnica, Studenica, Jošanica, Raška, Vidrenjak, Ribarska reka i njihov priobalni pojas 4. Ekološki koridori od lokalnog značaja manji vodotoci u prirodnom i poluprirodnom stanju, kanali sa poluprirodnom vegetacijom i drugi predeoni elementi (pojasevi visokog zelenila koji povezuju šumska staništa, rubna staništa, živice, međe, košanice, pašnjaci i vlažni ekosistemi sa očuvanom ili delimično izmenjenom vegetacijom unutar kulturnog predela) koji povezuju ekološki značajna područja Staništa strogo zaštićenih vrsta 1. Klisura Godulje stanište strogo zaštićenih biljnih vrsta Achillea serbica, Ramonda serbica i brojnih drugih endemičnih vrsta 2. Gledićke planine stanište strogo zaštićene vrste božura P. corallina 3. Gornje Pomoravlje (IBA) stanište strogo zaštićene vrste ptica obična čigra (Sterna hirundo) 4. Dolina Morave između Batočine i Svilajnca stanište strogo zaštićene vrste crna roda (Ciconia nigra) 5. Klisurski delovi doline Ibra i pritoka stanište strogo zaštićenih vrsta sivi soko (Falco pergrinus) i suri orao (Aquila chrysaetos) 6. Peštersko polje (Tutin) stanište strogo zaštićene vrste eja livadarka (Circus pygargus) 7. Šumsko područje Golije, Kopaonika i Mokre Gore (Tutin) stanište strogo zaštićenih vrsta veliki tetreb (Tetrao urogallus), gaćasta kukumavka (Aegolius funereus), mala sova (Glaucidium passerinum) i troprsti detlić (Picoides trydactylus Ugroženi taksoni 1. Aranđelovac, BelosavciJagodina, Kriva bara šiljata zuka (Schoenoplectus mucronatus (L.) Palla) 2. Gruža, Grivac gusto talasinje (Groenlandia densa (L.) Fourr) 3. JLSU Kragujevac šaltevortov rogoz (Typha shuttleworthii Koch&Sonder) 4. JLSU Jagodina, V. Morava takson loptasta šaša (Cyperus rotundus L) 5. JLSU Raška, Ibar mali jedinac (Sparganium natans L)
Tabela 30. Zaštićena područja
Prirodno dobro Opština Površina(ha) Godina zaštite Nacionalni park Kopaonik Raška, Brus 11.809,91 1981. Park prirode Golija Ivanjica, Kraljevo, Raška, Novi Pazar, Sjenica 75.183,00 2001. Predeo naročite prirodne lepote * Resava Despotovac, Strmosten, Jelovac 10.000,00 1957. Opšti rezervat prirode Vinatovača Despotovac, Resavica 37,43 1995. Prokop Kruševac, Vuci 5,91 2008. Strogi rezervat prirode * Klisura reke Resave Despotovac, Resavica 884,65 1974. Klisura reke Suvaje Despotovac, Jelovac 258,91 1974. Kalenić Rekovac, Kalenićki Prnjavor 2,00 1974. Brezna Kraljevo, Goč 1969. Vrh Željina – Pločka čuka Aleksandrovac, Ploča 19,68 1985. Kaljavica Tutin, Zapadni Mojstir 15,00 1954. Pogled Tutin, Drljage 16,95 1980. Beleg Tutin, Draga 10,50 1980. Naučno-istraživački rezervat Lojanik Kraljevo, Mataruška Banja 5,00 1963. Spomenici prirode Rogot Batočina 290,95 2009. Spomenici prirode – objekti geonasleđa Risovača Aranđelovac 13,00 1995. Radoševa pećina Despotovac, Strmosten 1949. Velika Atula–Vitanova kristal. pećina Despotovac, Strmosten 1949. Veliko vrelo Despotovac, Strmosten 1981. Vodopad Lisine Despotovac, Strmosten 10,00 1995. Resavska pećina Despotovac, Jelovac 10,86 1995. Vrtačelje Despotovac, Jelovac 1974. Bušan kamen Despotovac, Strmosten 1978. Ravanička pećina Ćuprija, Senje 1951. Godovska pećina Tutin, Godovo 5,27 2007. Promuklica Tutin, Ostrovica 1980. Spomenici prirode botaničkog karaktera Park Bukovičke banje Aranđelovac Hrast cer – Zagus zapis ** Aranđelovac, Garaši 2005. Lukića hrast ** Aranđelovac, Ranilović 0,06 1995. Parkovi Vrnjačke banje Vrnjačka Banja Hrast Rasina Vrnjačka Banja, Vraneši 0,09 2010. Crni bor u parku Vrnjačke banje Vrnjačka Banja 0,02 1966. Grupa stabala „Pet hrastova” Vrnjačka Banja 0,10 1995. Dva stabla hrasta lužnjaka Vrnjačka Banja, Vrnjci 0,07 1995. Park Učiteljske škole Jagodina 1,67 2004. Gradski park Đurđevo brdo Jagodina 5,35 2004. Hrast Koče kapetana Jagodina, Kočino selo 0,13 1997. Stablo hrasta lužnjaka Jagodina, Kolare 1970. Brđanka – divlja kruška Kragujevac, Beloševac 0,15 2003. Stablo hrasta lužnjaka Obrva Kraljevo, Obrva 0,06 2001. Stablo hrasta lužnjaka Kraljevo, Ratina 0,003 1997. 2 stabla hrasta lužnjaka kod man. Žiča Kraljevo, Žiča 0,34 1997. Stablo crnog bora u klisuri reke Ibar Kraljevo, Cerje 0,01 1997. Stablo hrasta lužnjaka u selu Kovači Kraljevo, Kovači 0,05 2003. Stari hrast u Godačici Kraljevo, Godačica 0,97 2003. Stablo bukve na planini Goč (stablo bukve Prozorac) Kraljevo Stablo gorskog javora na Goču Kraljevo, Kamenica Samailski krajputaški hrastovi Kraljevo, Samaila 0,79 2004. Bukovički hrast zapis Kraljevo, Bukovica 0,05 2004. Stablo zelenike (božikovine) Kraljevo, Studenica 1970. Stablo hrasta lužnjaka u mestu Bela Voda Kruševac, Bela Voda 1991. Hrast Rasina Kruševac, Lipovac Stablo hrasta lužnjaka Kruševac, Lipovac 1969. Grupa stabala hrasta lužnjaka i cera u porti crkve Sv. preobraženje Kruševac, Jablanica 1981. Zaštićeni prostori kulturno-istorijskih vrednosti Memorijalni prirodni spomenik Orašac Aranđelovac, Orašac 1970. Memorijalni prirodni spomenik Gradište Rača, Viševac 1987. Neposredna okolina spomenika kulture Sobrašnica Kragujevac, Lužnice 1988. Memorijalni prirodni spomenik Mijajlova jama Despotovac, Senjski rudnik 7,75 1978. Manastir Manasija Despotovac 243,60 Manastir Studenica Kraljevo, Ušće, Zasad, Brezova, Dolac 269,34 1988. Manastir Naupare Kruševac, Naupare 113,20 1994. Manastir Ljubostinja Trstenik, Prnjavor 113,13 1991. Park Oplenac ** Topola 83,00 1967. Ivankovac Ćuprija, Ivankovac 74,09 1990.
* zaštićeni objekat na osnovu Zakona pre 1991. godine
** prirodna dobra za koja je dat predlog za ukidanje statusa zaštite
Kako po svojoj suštini koncepcija zaštite prirodnih vrednosti ne može biti generalizovana u prostoru, tako se sem konstatacije da su na području obuhvaćenim Prostornim planom zaštićena prirodna dobra prostorno neravnomerno raspoređena, u pravcu realizacije politike ravnomernog razmeštaja zaštićenih prirodnih dobara ne uočava se mogućnost poboljšanja zatečenog stanja. Nova prirodna dobra zaštićena po nacionalnim kriterijumima, nemoguće je proglašavati ukoliko na određenom prostoru ne postoje adekvatne prirodne vrednosti. Tako će i disproporcija između upravnih okruga izražena preko površina zaštićenih prirodnih dobara i njihovog broja i na dalje biti prisutna. Ipak, ta činjenica ne predstavlja ograničenje u prostornom razvoju planskog područja u celini, jer se ciljevi razvoja planskog područja na osnovu politike zaštite prirode ne zasnivaju na podsticanju konkurentnih odnosa između upravnih okruga, već jačanju saradnje i zajedničkih napora zasnovanih na ekspertskim rešenjima u procesu zaštite, očuvanja, unapređenja, promovisanja i valorizacije prirodnih vrednosti u skladu sa principima održivosti.
Adekvatnim ekspertskim i integralnim pristupom postojeći i budući rad na zaštiti prirode možemo posmatrati kao razvojni potencijal Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga u celini. Planske aktivnosti na zaštiti prirode u ovom okrugu imaju svoje uporište pored ekspertskih planova zaštite koji su predviđeni od strane Zavoda za zaštitu prirode Srbije i u dokumentima kao što su Strategija prostornog razvoja Srbije i PPRS. Pored ostalog, u PPRS posebno je istaknuta važnost zaštite visokoplaninskih područja nacionalnog značaja. Na području obuhvata Prostornog plana, sa teritorije Raškog i Rasinskog upravnog okruga u ovom kontekstu se izdvaja već zaštićen prostor NPK i njemu funkcionalno bliskih planinskih sistema Željina, Stola i Goča, PP „Golija” (sa Radočelom i Čemernom) i Mokra Gora sa delom Pešterske visoravni koja će predstavljati integralno zaštićen prostor Prokletija (sa Juničkom planinom, Bogićevicom, Koprivnikom, Hajlom i Žljebom) do 2014. godine. Takođe, i južna podgorina Kopaonika koja ulazi u zaštitnu zonu nacionalnog parka, a administrativno pripada opštini Leposavić, predmet je fokusirane zaštite u planskom periodu. Sa područja koji pripada Pomoravskom upravnom okrugu kao prioritet zaštite visokih planina do 2014. godine izdvaja se prostor Kučajskih planina, odnosno budućeg prirodnog dobra Beljanica – Kučaj.
Na svim prirodnim dobrima koja se nalaze u postupku zaštite zabranjeno je vršiti bilo kakve intervencije do donošenja odgovarajućeg akta o zaštiti, u cilju očuvanja njihovih primarnih vrednosti. Donošenjem akta o zaštiti propisaće se mere i aktivnosti na zaštiti koje će sprovoditi upravljač, odnosno staratelj nad prirodnim dobrom. Obavezan deo postupka proglašenja zaštite obuhvata i određivanje kategorizacije prirodnog dobra koje bi prema preporukama trebalo uskladiti sa međunarodnom IUCN kategorizacijom.
Istovremeno potrebno je i:
1) Obezbediti zaštitu i nesmetano ostvarivanje funkcija u zaštićenim područjima na osnovu akta o zaštiti i u skladu sa uspostavljenim režimima zaštite. Moguće je izvoditi radove i aktivnosti posebno iz oblasti energetike, saobraćajne infrastrukture, vodoprivrede, poljoprivrede, turizma, sporta, rudarstva i zaštite prirode i zaštite životne sredine, čije je izvođenje zabranjeno propisanim režimima zaštite, ukoliko se radi o projektima od opšteg interesa i nacionalnog značaja i neophodno je pribaviti uslove zaštite prirode za radove i aktivnosti, odnosno izvođenje projekata za koje se sprovodi ili ne sprovodi postupak procene uticaja na životnu sredinu;
2) U prostoru ekološke mreže i u obuhvatu Prostornog plana potrebno je pribaviti posebne uslove zaštite prirode od Zavoda za zaštitu prirode prilikom izrade sledeće planske i tehničke dokumentacije:
– promene hidrološkog režima i pošumljavanja;
– istraživanja i eksploatacije mineralnih sirovina;
– izgradnje/rekonstrukcije infrastrukture i objekata, postavljanja vetroparkova i drugih energetskih sistema;
– izgradnje ili obnavljanja vodoprivrednih (vodnih) objekata ili postrojenja;
– regulacije vodotoka i popločavanja obala, krčenja vegetacije duž vodotoka i revitalizacije napuštenih pozajmišta u priobalju;
– uređenja i građenja na užem i širem području priobalja koridora;
3) Obezbediti najviši nivo očuvanja hidrogeografskih i svih drugih prirodnih vrednosti objekata hidrološkog nasleđa.
Tabela 31. Prirodna dobra koja se nalaze u postupku zaštite
Prirodno dobro Opština Predložena vrsta zaštite Šumadijski upravni okrug Stablo hrasta sladuna Aranđelovac, Tulež spomenik prirode – u postupku zaštite Rudnik Gornji Milanovac, Kragujevac u postupku zaštite Brzansko moravište Batočina, Jagodina specijalni rezervat prirode – u postupku zaštite Pomoravski upravni okrug Stablo hrasta lužnjaka na Jovanom brdu Despotovac, Plažane spomenik prirode – u postupku zaštite Kučajske planine Despotovac u postupku zaštite Kompleks jezera Buljanka Paraćin, Sisojevac rešenje o prethodnoj zaštiti iz 1997. godine Vrelo Grze Paraćin, Grza spomenik prirode – u postupku zaštite Raški upravni okrug Park u Mataruškoj banji Kraljevo, Mataruška Banja spomenik prirode – u postupku zaštite Goč – Gvozdac Kraljevo specijalni rezervat prirode – u postupku zaštite Željin Aleksandrovac,Kraljevo, Raška u postupku zaštite Stolovi Kraljevo u postupku zaštite Đurđevi stupovi Novi Pazar spomenik prirode obj. geonasleđa – u postupku zaštite Ras – Sopoćani Novi Pazar predeo izuzetnih odlika – u postupku zaštite Peštersko polje Tutin u postupku zaštite Mokra gora – Prokletije Tutin i drugo u postupku zaštite Rasinski upravni okrug Mojsinjske planine iStalaćka klisura Ćićevac, Kruševac predeo izuzetnih odlika – u postupku zaštite Osredak Kruševac, Trstenik u postupku zaštite Hidroakumulacija „Ćelije” Kruševac, Brus predeo izuzetnih odlika – u postupku zaštite Stablo hrasta lužnjaka Kruševac spomenik prirode – u postupku zaštite Hrast zapis carice Milice Kruševac, Modrica spomenik prirode – u postupku zaštite
Tabela 32. Identifikovani objekti hidrološkog nasleđa
Izvori i vrela: Vrelo GrzeVrelo RaškeVrelo Crnice (Kučajske planine)Đerekarsko vrelo (pl. Hum)Đurđevica (Trojan, Peštersko polje)Malo vrelo (planina Beljanica) Termomineralni izvori: Banja Voljavča (Stragarska banja)Dva izvora mineralne vode u selu OdmenjeIzvor mineralne vode Veluće (selo Veluće, Kruševac)Konarevačka slatina (Kraljevo)Termomineralni izvori Novopazarske banje Izvorišta – vodni rezervati (delovi rečnih slivova): GrzaRasinaRaškaResavaCrnica Vodopadi i slapovi: Vodopad Prskalo (reka Resavica, Kučajske planine)Ždraljički buk (Kragujevac) Ponornice: Velika Brezovica (Kučajske planine)Delimeđska reka (Koštam polje)Likova (Koštam polje)Nekudovska reka (Kučajske planine)Ponornica u uvali Rečke I (planina Beljanica)Savina reka (planina Mokra gora)Točilovska reka (Koštam polje) Jezera: Semeteško jezero (planina Kopaonik) Tresave: Vražja bara (Despotovac)Savina voda (planina Mokra gora)Tresava na obodu Semeteškog jezera (planina Kopaonik)Tresava u uvali Rečke (planina Beljanica)Tresava na planini ŽeljinTresave u Pešterskom polju
3. Interregionalne i intraregionalne funkcionalne veze i transgranična saradnja
Jedan od međunarodnih vidova saradnje planskog područja odvija se preko Programa transnacionalne saradnje za Jugoistočnu Evropu, za period 2007–2013. godina, finansijski podržan Instrumentom za pretpristupnu pomoć (IPA Instrument for Pre-accession Assistance). U okviru tog programa postoje različiti projekti (jedan od njih na primer je evropsko partnerstvo sa opštinama južne i jugozapadne Srbije koje pomaže društveno-ekonomski razvoj 25 naših opština kojima pripadaju i delovi planskog područja; drugi je vezan za podunavske zemlje – Zajednička sveobuhvatna strategija za zemlje dunavskog sliva – EU Danube Strategy, i tako dalje). Veliki je broj drugih projekata u oblasti privredne saradnje koje podržava EU preko svojih fondova, a pretežno se odnose na veće centre područja Prostornog plana. Osim većih gradova apliciranju za dobijanje međunarodnih projekata priključili su se i manji centri (na primer Svilajnac, Rekovac). Postoje, takođe, primeri saradnje sa vanevropskim područjima (na primer Novi Pazar sa Saudijskom Arabijom i slično). Saradnja se, takođe, odvija na polju infrastrukture (izgradnja saobraćajnica, energetske infrastrukture, izgradnja pešačkih i biciklističkih staza i slično), zaštite životne sredine (upravljanje čvrstim otpadom u Rasinskom upravnom okrugu) i tako dalje.
Prekograničnom saradnjom sa Crnom Gorom obuhvaćen je Raški okrug (pogranična opština je Tutin) koji prekograničnu saradnju može da obavlja sa najvećim delom prostora susedne države. Cilj ovog programa, pomognutog IPA instrumentom EU, je da podrži i unapredi socio-ekonomsku i kulturnu saradnju između Republike Srbije i Crne Gore, kao i da pruži pomoć stanovništvu sa obe strane granica u rešavanju zajedničkih problema (na primer unapređivanje privredne saradnje, saobraćajno povezivanje, razvoj turizma i slično). Prioritet programa je društvena i ekonomska kohezija kroz zajedničke aktivnosti na poboljšanju fizičke, poslovne, socijalne i institucionalne infrastrukture i kapaciteta. Grad Kraljevo, kao centar Raškog upravnog okruga, ostvaruje uspešne aktivnosti u vezi sa definisanjem prekograničnih infrastrukturnih projekata (modernizovanje graničnih prelaza, izrada biciklističkih staza kroz dve države, uklanjanje divljih deponija) i tako dalje, a radionice u vezi sa priključivanjem drugom pozivu prekograničnih projekata održane su u Novom Pazaru. U uskom pograničnom prostoru koji čini Raški upravni okrug nije formirana nijedna evroregionalna asocijacija kao dodatni vid bilateralne saradnje Republike Srbije i Crne Gore.
Najintenzivniji vid intraregionalne saradnje, to jest funkcijskih veza koje se odvijaju između jedinica lokalne samouprave na planskom području, je u javnom sektoru – oblast administracije i urbanih servisa (posebno zdravstvo i školstvo). Saradnja u poljoprivredi, turizmu, ekologiji, saobraćaju i drugim infrastrukturnim sistemima se odvija slabijim intenzitetom, izuzev zajedničkog vodosnabdevanja (na primer deponovanje otpada, postojanje komplementarnih servisa, aktiviranje zajedničkih turističkih veza, zajedničke akcije na uspostavljanju monitoringa i praćenje stanja životne sredine). Zaštićena prirodna dobra treba, takođe, da budu predmet saradnje lokalnih samouprava, ali se ni u ovom domenu nije ostvario zavidan nivo. Nedostatak lokalne i regionalne inicijative je, takođe, razlog slabih međuopštinskih funkcijskih veza. Komunalna saradnja pretežno se ograničava na lokalne jedinice na području svakog od planskih okruga (na primer planirano vodosnabdevanje opština Rasinskog upravnog okruga). Intraregionalna saradnja na polju privrede, odnosno industrijske proizvodnje, odvija se po osnovu granske povezanosti. Intraregionalne funkcijske veze naselja su u velikoj zavisnosti od gravitacionih područja i hijerarhije naselja i centara. Na vrhu hijerarhije su makroregionalni centar Kragujevac i okružni centri Jagodina, Kraljevo i Kruševac, kao i centar Novi Pazar. Svakom od okružnih centara uglavnom gravitira stanovništvo opština matičnih okruga. Veliki broj naselja u perifernim delovima opština ili okruga ima dobro razvijenu međuopštinsku saradnju, posebno kad je u pitanju korišćenje objekata javnih službi. Posebne aktivnosti u intraregionalnoj, opštinskoj, saradnji se odnose na osnivanje Regionalne agencije za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja, koja je aktivna u upravljanju procesom u pet prioritetnih oblasti razvoja: malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, ljudskih resursa, infrastrukture, turizma i ruralnih područja, kao i u apliciranju projekata koji imaju evropsku finansijsku pomoć.
Saobraćajno-geografski položaj Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Rasinskog upravnog okruga čini osnovu za međuregionalnu saradnju i funkcionalno povezivanje. Tu osnovu u prvom redu čini dolina Velike Morave sa Koridorom 10 i dolina Zapadne Morave sa značajnim saobraćajnicama. Osim toga veze koje se odnose na planiranje održivog razvoja različitih segmenata u prostoru (energetske veze, zaštita prirode, održivi razvoj turizma, izgradnja infrastrukturnih objekata, druge ekonomsko-socijalne veze i slično), kako na području Republike Srbije tako i u širem okruženju predstavljaju činioce interregionalnih i intraregionalnih vidova funkcijske saradnje.
Jedan od važnijih preduslova uspostavljanja intenzivnije regionalne saradnje gradova/opština sa okruženjem je poboljšanje saobraćajne pristupačnosti, a što se prioritetno odnosi na jačanje postojećih veza ka Koridoru 10 i ka planiranom „zapadnomoravskom” koridoru auto-puta E-761, kao i na unapređenje tehničkih karakteristika državnih puteva I i II reda.
Osnovni vidovi međunarodne saradnje u planskom periodu odvijaće se u skladu sa definisanim programima saradnje na transnacionalnom nivou, u skladu sa Programom transnacionalne saradnje za Jugoistočnu Evropu, za period 2007–2013. godina. U okviru tog programa je više projekata koji su vezani za privrednu, infrastrukturnu saradnju ili saradnju na osnovu unapređivanja ljudskih resursa. Period do 2013. godine, ili do 2012. godine, je vreme realizacije većine projekata u koje je uključena Republika Srbija, a time i plansko područje. Već usvojeni drugi programi međunarodne saradnje za plansko područje, koji imaju i finansijsku podršku, za tekući i naredni period su obavezujući i moraju se dosledno ispoštovati, to jest upotreba finansijskih sredstava podrazumeva blagovremenu pripremu i realizaciju projekata saradnje.
U okviru zaštite prostora Prostornog plana je u obavezi da sarađuje i ispunjava sve aktivnosti u vezi sa pružanjem potrebnih informacija za četiri lokaliteta koja su uvršćena u EMERALD mrežu Srbije (deo NPK, deo PP „Golija”, Rezervat prirode „Prokop”, u opštini Kruševac i Rezervat prirode Vitanovača u opštini Despotovac), kao i ostalih zadataka koji se odnose na zaštitu objekata spomeničkog nasleđa koji su pod zaštitom UNESCO-a (manastir Studenica i Stari Ras sa Sopoćanima; na preliminarnoj listi je i manastir Manasija; deo PP „Golija” koji je UNESCO MAB Savet, u okviru programa „Čovek i biosfera”, proglasio za Rezervat biosfere Golija – Studenica).
Kad je u pitanju prekogranična saradnja, potpomognuta IPA fondom, do 2013. godine se završava mogućnost realizacije projekata između Raškog upravnog okruga i Crne Gore. Lokalne samouprave Raškog upravnog okruga, a pre svega Grad Kraljevo i Grad Novi Pazar treba što pre da iskoriste mogućnost definisanja drugih zajedničkih projekata koji bi se odnosili na ekonomski razvoj, podršku lokalnoj/regionalnoj društveno-ekonomskoj infrastrukturi, razvoj turizma, razvoj malih i srednjih preduzeća, podršku istraživanju i razvoju i inovativnosti u pograničnim regionima. Osim definisanih prioriteta ovim programom, saradnja sa Crnom Gorom treba da obuhvati i modernizaciju graničnih prelaza, bilateralnu saradnju po bilo kom osnovu, budući da je lokalnu saradnju moguće ostvarivati i nezavisno od postojećih definisanih evropskih programa.
Međunarodne interregionalne veze potrebno je dalje razvijati bar po osnovu bratimljenja gradova i opština. Interregionalne veze na području Republike Srbije, kao i intraregionalne veze na teritoriji planskog područja će se odvijati u zavisnosti od konkretnih regionalnih projekata saradnje sa područjima okolnih okruga. Osim nacionalnih mera koje se odnose na realizaciju zajedničkih, regionalnih infrastrukturnih objekata (regionalni sistem vodosnabdevanja, odvođenje voda i deponovanje otpada), potrebno je udruživanje lokalnih samouprava u sprovođenju kolektivnih akcija, kako u tom segmentu razvoja tako i kad je u pitanju razvoj privrede, socijalni razvoj ili zaštita prostora.
Konkretne mere funkcionalne saradnje bi sadržavale rešenja za integralni razvoj turizma, posebno na prostoru značajnijih prirodnih i kulturnih lokaliteta kroz definisanje turističkih tura koje bi obuhvatale plansko područje i okolne okruge. Dominantna granska proizvodnja većih preduzeća (prehrambena, hemijska, metalna i elektro-industrija) treba u budućem periodu da bude podsticaj za otvaranje MSP odgovarajućih delatnosti. Osavremenjivanje putnih pravaca predstavlja neophodan preduslov za saradnju, pre svega na području predviđenom za izgradnju novih privredno-radnih zona duž državnih puteva, odnosno na prostoru potencijalnih pojaseva industrijskog razvoja (centri u dolinama Velike Morave i Zapadne Morave, kao i na potezu između Batočine, Kragujevca i Kraljeva). Poljoprivredna proizvodnja bi se razvijala uz zajedničku regionalnu institucionalnu podršku, investiranje u nove tehnologije i marketing. Socijalni aspekt saradnje podrazumevao bi zajedničke regionalne aktivnosti koje se odnose na brigu o starim licima, posebno u ruralnim sredinama. Pored najznačajnijih regionalnih centara, u skladu sa politikom policentričnog razvoja, treba i ostala gradska naselja male i srednje veličine, poštujući princip supsidijarnosti, da ojačaju svoje međuregionalne odnose u procesu funkcijske saradnje. Zaštita okruženja ne može se zamisliti bez zajedničkih aktivnosti van administrativnih granica bilo kog teritorijalnog nivoa. Ona bi obuhvatala zaštitu prirode koja se ne bi odnosila samo na kategorisana prirodna dobra i zaštitu dobara kulture nego i na sve mere koje će sprečiti zagađivanje okruženja.
Uspešan proces međufunkcijskih lokalnih/regionalnih povezivanja zavisi od načina upravljanja. U tom smislu potrebna je nacionalna podrška u određivanju institucionalnih nadležnosti, kako na regionalnom tako i na lokalnom nivou, kao i povezivanje sa spoljnim partnerima pri interregionalnoj i intraregionalnoj koordinaciji. Postojanjem osnovanih regionalnih razvojnih agencija će se sagledati sveukupni razvojni izazovi na odgovarajućim područjima, identifikovaće se načini za rešavanje postojećih problema, odnosno pripremati međuopštinski i regionalni projekti i sa njima konkurisati kod nacionalnih i međunarodnih fondova. Imajući u vidu da su Republici Srbiji na raspolaganju i pretpristupni fondovi Evropske unije, regionalne razvojne agencije mogu postati generatori regionalnog razvoja. U tom smislu potrebno je formirati regionalnu razvojnu agenciju za Rasinski upravni okrug. Izrada strategija regionalnog razvoja za Raški i Rasinski upravni okrug je, takođe, jedan od činilaca unapređenja regionalne saradnje u procesu održivog razvoja. Već usvojeni prostorni planovi lokalne samouprave i područja sa posebnom namenom, odnosno planovi čija je izrada u toku, a obuhvataju delove četiri okruga i susedna područja, takođe, su podsticaj međuregionalne i unutarregionalne saradnje u procesu njihove realizacije. Najzad, edukacija stanovništva o značaju saradnje, uz poboljšavanje dostupnosti, smanjivanje razdaljine i ublažavanje odvojenosti od okruženja, kao i podsticanje alternativnog finansiranja uz učešće dijaspore i privatnih preduzetnika, takođe, doprinose prostornim integracionim procesima planskog područja.
4. Korišćenje i osnovna namena prostora
Planska namena zemljišta u Republici Srbiji, u smislu i za potrebe planiranja uređenja prostora, definisana je u PPRS. Prema PPRS, racionalna organizacija i uređenje prostora je postavljeno kao osnovni opšti cilj. Ocenjeno je da se ostvarenje ovog cilja, među ostalim može postići zaustavljanjem dalje degradacije prostora, ugrožavanja i uništavanja prirodnih resursa i dobara, suzbijanjem neplanske izgradnje i nenamenskog korišćenja prostora, te revitalizacijom ugroženih područja. U tom cilju je u okviru PPRS obrađeno Korišćenje poljoprivrednog zemljišta, Šume i šumsko zemljište i Vode i vodno zemljište u okviru poglavlja Priroda, ekološki razvoj i zaštita, dok je građevinsko zemljište analizirano u poglavlju Korišćenje zemljišta i zemljišna politika, skupa sa bilansima površina.
Korišćenje poljoprivrednog zemljišta kao prioritetan cilj imao je sprečavanje različitih vidova degradacije pedološkog sloja i poboljšanje proizvodnih karakteristika. Predviđene su radikalne mere radi zaustavljanja negativnih procesa koji bi ugrozili ekološki potencijal poljoprivrednih površina i uslove životne sredine. Ključni element ove strategije, sa stanovišta korišćenja je insistiranje na „namenskom korišćenju”, to jest u skladu sa planskim dokumentima, revitalizacija ugroženih poljoprivrednih površina i ukrupnjavanje poseda/parcela.
Šume i šumsko zemljište – pored uvažavanja prirodnih osobina zemljišta, isticanja potrebe obezbeđenja pojedinih funkcija šuma (zaštitne, rekreativne i druge), unapređenje kvaliteta životne sredine i unapređenje postojećih šuma u skladu sa principima održivog razvoja, od posebnog je značaja insistiranje na povećanju površina pod šumama do 2014. godine – u Pomoravskom upravnom okrugu sa postojećih 71.600 na 72.778 ha, u Šumadijskom upravnom okrugu sa 54.400 na 54.700 ha, u Raškom upravnom okrugu sa 199.600 na 201.776 ha i u Rasinskom upravnom okrugu sa 122.000 ha na 122.050 ha.
Vode i vodno zemljište (zaštitne zone oko vodoakumulacija, reka i jezera) su u velikoj meri ugroženi neplanskom izgradnjom vikendica i drugih objekata, nekontrolisanom eksploatacijom šljunka i peska, protivpropisnim intervencijama na nasipima i drugo.
Građevinsko zemljište – u PPRS je naglašen značaj uspostavljanja efikasne kontrole korišćenja i uređivanja građevinskog zemljišta i utvrđivanja normi i standarda građenja i komunalnog opremanja naselja. Uz posebno insistiranje na planski zasnovanom racionalnom korišćenju zemljišta, posebno su apostrofirani problemi konverzije, definisanje koncesionih zona i destimulisanje linearne izgradnje duž važnijih saobraćajnica.
Poljoprivredno zemljište se ugrožava širenjem naselja, korišćenjem zemljišta u okviru velikih rudarsko-energetsko-industrijskih basena, novom izgradnjom industrijskih, privrednih, radnih i drugih zona, a u poslednje vreme beleži se i porast takozvanih „greenfield” investicija, koje se po pravilu grade na poljoprivrednom zemljištu. Trend širenja građevinskog zemljišta u odnosu na poljoprivredno se posebno uočava u novoj generaciji planova jedinica lokalne samouprava širom Republike Srbije, tako da se negativni trend nastavlja, posebno ako se ima u vidu da je stepen urbanizacije oko 60% uz relativno visok stepen zauzetosti zemljišta za građenje (9%). Erozija, zaslanjivanje zemljišta, gubitak hranljivih elemenata, hemijsko zagađenje od bioindustrijskih izvora, mehaničko zbijanje zemljišta prilikom obrade teškim mašinama, zabarivanje zemljišta, poplave, gubitak plodnosti, deponovanje otpada i drugo, su samo neki od problema u aktuelnoj praksi.
Tabela 33. Bilansi zemljišta za NUTS III nivo u 2005. godini (u ha)
NUTS III nivo Ukupno od toga (u ha) građevinsko poljoprivredno šumsko ostalo 1. Razvoj malih i srednjih preduzeća u oblasti poljoprivrede i eko-, etno- i agro- turizma Krediti, subvencije, povlastice,olakšice i drugo Zakoni i pravilnici, zapošljavanje seoskog stanovništva, socijalna i zdravstvena sigurnost Promocija i plasman karakteristične robne marke i usluge, formiranje proizvodnih i turističkih klastera, udruženja proizvođača, ugostitelja i turističkih radnika Edukacija, planska regulativa, razvojni projekti, tehnička, društvena i personalna infrastruktura 2. Razvoj stočarstva i izgradnja farmi Krediti, subvencije, povlastice,olakšice i drugo Zakoni i pravilnici, zapošljavanje seoskog stanovništva, socijalna i zdravstvena sigurnost Obavezan otkup, siguran plasman, sigurne stimulativne cene, promocija i plasman karakteristične robne marke, formiranje proizvodnih klastera, udruženja proizvođača Besplatni projekti, planska regulativa, veterinarska nega 3. Razvoj uzgoja ribe i izgradnja ribnjaka Krediti, subvencije, povlastice,olakšice i drugo Zakoni i pravilnici,zapošljavanje seoskog stanovništva, socijalna i zdravstvena sigurnost Obavezan otkup, siguran plasman, sigurne stimulativne cene, promocija i plasman karakteristične robne marke, formiranje proizvodnih klastera, udruženja proizvođača Besplatni projekti, planska regulativa, veterinarska nega 4. Promocija proizvodnje zdrave hrane, pčelarstvo, skupljanje šumskih plodova i lekovitog bilja Krediti, subvencije, povlastice,olakšice i drugo Zakoni i pravilnici,zapošljavanje seoskog stanovništva, socijalna i zdravstvena sigurnost Obavezan otkup, siguran plasman, sigurne stimulativne cene, promocija i plasman karakteristične robne marke, formiranje proizvodnih klastera, udruženja proizvođača Besplatni projekti, planska regulativa, veterinarska logistika 5. Tradicionalni zanati i savremeni objekti u tradicionalnoj i savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji i zanatstvu Krediti, subvencije, povlastice,olakšice i drugo Zakoni i pravilnici,zapošljavanje seoskog stanovništva, socijalna i zdravstvena sigurnost Promocija i plasman karakteristične robne marke, formiranje proizvodnih klastera Planska regulativa, besplatni projekti 6. Turizam, rekreacija i ugostiteljstvo na selu i u prirodi Krediti, subvencije, povlastice,olakšice i drugo Zakoni i pravilnici,zapošljavanje seoskog stanovništva, socijalna i zdravstvena sigurnost Edukacija, promocija i sajmovi, formiranje turističke berze, formiranje turističkog klastera, regionalno – nacionalno i međunarodno umrežavanje Planska regulativa, besplatni projekti 7. Seoske manifestacije (sabori, skupovi, sajmovi, promocije, svetkovine i drugo) Sponzorstva i donacije Sastavni deo godišnjih programa lokalnih samouprava Udruženja ljubitelja sela, promocija i medijska prezentacija Planska regulativa, prostorna i vremenska logistika 8. Prezentacija i očuvanje kulturnih i prirodnih vrednosti Sponzorstva i donacije, republički fondovi Programi resornih ministarstava i lokalnih samouprava Stručne službe republičkih zavoda za zaštitu prirodne i kulturne baštine, crkvena zajednica, udruženja ljubitelja prirodnih i kulturnih vrednosti Planska regulativa, projekti održavanja, prostorna i vremenska koordinacija 9. Planska sveobuhvatna aktivnost izgradnje nepropusnih higijenskih septičkih jama (delom seoskih kanalizacija) u zonama budućih izvorišta površinskih voda prvog ranga Republički i lokalni fondovi, krediti, sredstva korisnika Zakoni i pravilnici, resorna ministarstva, lokalna samouprava Komunalne službe i mesne zajednice Planska regulativa, projekti izgradnje i održavanja, servisna služba 10. Izgradnja MHE Republički i lokalni fondovi, krediti, sredstva zainteresovanih korisnika Zakoni i pravilnici Resorna ministarstva i agencije, lokalna samouprava Planska regulativa, projekti izgradnje i održavanja, servisna služba 11. Izgradnja i održavanje školskih, zdravstvenih i kulturnih objekata Republički i lokalni fondovi, krediti, donacije, sponzorstva Zakoni i pravilnici Resorna ministarstva, lokalna samouprava, privatna inicijativa Planska regulativa, projekti izgradnje i održavanja, servisna služba 12. Izgradnja i održavanje lokalne (putevi, vodovod, kanalizacija, elektro i tt mreža i objekti) i turističke infrastrukture (žičare, planinarske i „kozje” staze) Republički i lokalni fondovi, krediti, donacije, sponzorstva Zakoni i pravilnici Resorna ministarstva, lokalna samouprava, javna i privatna preduzeća, komunalne službe Planska regulativa, projekti izgradnje i održavanja, servisna služba 13. Održavanje naseljske i atarske higijene (upravljanje otpadom, humana i stočna groblja) Republički i lokalni fondovi, krediti, donacije Zakoni i pravilnici Resorna ministarstva, lokalna samouprava, javna i privatna, komunalna preduzeća Planska regulativa, projekti izgradnje i održavanja, servisna služba 14. Rudarstvo Republički i lokalni fondovi, krediti, donacije Zakoni i pravilnici Resorna ministarstva, lokalna samouprava Planska regulativa, projekti izgradnje i eksploatacije
Učesnici u implementaciji:
Afirmacija i unapređenje seoskog načina života, proizvodnih aktivnosti i turističke ponude na selu, i to kroz valorizaciju i očuvanje prirodnih i stvorenih vrednosti, kao i zaustavljanje negativnih trendova, moguće je ostvariti preko integracije i mobilizacije svih relevantnih subjekata, od onih na globalnom nivou (nacionalni), pa do lokalnog nivoa, među kojima su: ministarstva, agencije, lokalna samouprava, javna i komunalna preduzeća, strukovna i cehovska udruženja, komercijalne banke, pa sve do poljoprivrednog gazdinstva/domaćinstva. U ceo proces tranzicije i unapređenja aktivnosti i života na selu potrebno je uključiti i međunarodne subjekte i institucije koje se bave ovom problematikom.
Primarna je uloga resornih ministarstava Republike Srbije, i to: ministarstva nadležna za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu, ministarstva nadležna za energetiku, razvoj i zaštitu životne sredine, ministarstva nadležna za prirodne resurse, rudarstvo i prostorno planiranje, ministarstva nadležna za regionalni razvoj i lokalnu samoupravu, ministarstva nadležna za finansije i privredu, ministarstva nadležna za rad, zapošljavanje i socijalnu politiku do ministarstva nadležnog za odbranu. Takođe je značajna uloga republičkih agencija, koje svojom delatnošću i programima stvaraju preduslove i afirmišu ruralni razvoj. Tu se nalaze: Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća, Republička agencija za prostorno planiranje, Nacionalna agencija za regionalni razvoj, Agencija za zaštitu životne sredine, Agencija za energetiku Republike Srbije i druge. Na kraju je važna i uloga javnih preduzeća republičkog značaja, koja obavljaju poslove iz domena vodoprivrede, energetike, saobraćaja i telekomunikacija, koja takođe mogu dati doprinos ruralnom razvoju.
Lokalne samouprave sa svojim komunalnim preduzećima (svi gradovi i opštine Prostornog plana) predstavljaju koordinatore i kreatore ruralnog razvoja, jer direktno afirmišu strukovna i cehovska udruženja, kao i uspešne i ambiciozne poljoprivredne, turističke i druge preduzetnike. Razvojnim programima usmeravaju razvoj i aktivnosti, daju garancije proizvođačima u komercijalnim bankama, sarađuju i lobiraju u resornim ministarstvima i međunarodnim institucijama. Svojim odlukama stimulišu aktivnosti i razvoj na selu i preduzimaju adekvatne mere u slučaju neželjenih i nepredvidivih pojava.
U budućem regionalnom razvoju, Šumadijski, Pomoravski, Raški i Rasinski upravni okrug, sa svojim funkcionalnim centrima i njihovim određenim nadležnostima, mogu predstavljati značajne aktere usmeravanja razvoja i uređenja sela i seoskih područja planskog područja. Sa jednog aspekta treba opremati 96 centara zajednice sela, a sa drugog dati razvojnu šansu stanovništvu u svakom od 992 seoska naselja, bez obzira na veličinu, funkcije, dostupnost, potencijale i ograničenja.
3.3. Javne službe
Ključne prioritete u oblasti razvoja i prostorne distribucije javnih službi i delatnosti predstavljaju:
– decentralizacija usluga javnih službi i njihovo spuštanje na lokalni nivo;
– unapređenje efikasnosti rada i inoviranje organizacije pružanja javnih usluga u lokalnim samoupravama, uz intersektorsko umrežavanje relevantnih službi;
– razvoj programa za povećanje dostupnosti javnih službi korisnicima (na nivou lokalnih samouprava) kroz modele komplementarnih sadržaja i mobilnih usluga;
– regionalna saradnja na umrežavanju delatnosti u javnom sektoru (posebno nestandardnih i elitnih sadržaja), kroz ravnomernu prostornu distribuciju objekata i sadržaja, formulisanje zajedničkih programa i drugo.
1) Predškolsko vaspitanje i obrazovanje
– zamenu objekata u postojećoj mreži novim ili povećanje kapaciteta dogradnjom, kao i saniranje najvećeg broja objekata i uređenje kompleksa vrtića, uz dodatno opremanje gotovo svih objekata;
– povećanje kapaciteta dugoročnim zakupom privatnih objekata, podsticanjem angažovanja privatnog sektora i njegovim umrežavanjem i pristupom javnim fondovima, kao i korišćenjem viška prostora u osnovnim školama i drugim javnim objektima;
– organizovanje specijalizovanog prevoza za svu decu koja žive na udaljenosti većoj od 1,5 km od predškolske vaspitne ustanove/grupe, kao i za svu decu sa posebnim potrebama, kao i formiranje mobilnih dečjih vrtića.
2) Osnovno obrazovanje i vaspitanje:
– uvođenje fleksibilnih programa koji će omogućiti povećanje relevantnosti znanja, razvijanje životnih veština učenika, uvažavanje različitosti i uključivanje različitih grupacija dece u obrazovni proces;
– višenamensko korišćenje postojećih objekata za mobilne ekipe dečjih vrtića, ustanova kulture, kurseve informatike i slično;
– organizovanje specijalizovanog prevoza za učenike koji žive na udaljenosti većoj od četiri kilometra od škole, kao i za sve učenike sa posebnim potrebama;
– racionalizacija mreže objekata i poboljšanje kvaliteta nastave uvođenjem mobilnih nastavnih timova i programiranim višenedeljnim boravkom učenika u drugim školama, kao i otvaranjem internata pri školama ili organizovanjem privatnog smeštaja.
3) Srednje, više i visoko obrazovanje:
– jačanje i osamostaljivanje postojećih srednjih škola i otvaranje novih uz redefinisanje i usklađivanje obrazovnih profila sa strukturom i potrebama privrede na regionalnom i lokalnom nivou, kao i traženje novih načina finansiranja i povezivanja sa privredom;
– umrežavanje stručnih škola sličnih obrazovnih profila, njihova diverzifikacija i veća fleksibilnost za prilagođavanje potrebama privrede i tržišta rada;
– usklađivanje obrazovnih profila višeg i visokog obrazovanja prema potrebama lokalnih zajednica planskog područja;
– razvijanje stručnog obrazovanja modernizovanjem opreme i nastavnih sredstava i opremanjem škola potrebnim sadržajima (specijalne nastavne prostorije, školske radionice, biblioteke i internet učionice, trpezarije i restorani, sportski tereni i ostale prateće usluge).
4) Zdravstvena zaštita:
– renoviranje i dogradnja postojećih kapaciteta primarne, sekundarne i tercijarne zdravstvene zaštite u skladu sa važećim normativima;
– jačanje kapaciteta primarne zdravstvene zaštite u pružanju preventivnih usluga;
– povećanje dostupnosti primarne zdravstvene zaštite korisnicima, naročito na ruralnom području, zatim organizovanjem mobilnih zdravstvenih timova, integrisanim pružanjem usluga zdravstvene i socijalne zaštite, kao i pružanjem kvalitetne prehospitalne hitne medicinske pomoći;
– veće korišćenje kapaciteta postojećih zdravstvenih centara regionalnog karaktera i njihova postepena specijalizacija.
5) Socijalna zaštita:
– razvijanje raznovrsnih socijalnih usluga usaglašenih sa potrebama korisnika koje se prioritetno zadovoljavaju u lokalnoj zajednici i porodici (prirodnom okruženju), a omogućavaju izbor najmanje restriktivne usluge za korisnika;
– omogućavanje ostanka većeg broja dece, odraslih i starijih u biološkoj, srodničkoj ili drugoj porodici, kao i smanjivanje broja dece u ustanovama i smanjivanje potreba za smeštajem odraslih i starijih građana u ustanovama socijalne zaštite;
– održavanje i unapređenje zaštite za najugroženije kategorije stanovništva, posebno u najnerazvijenijim krajevima, a zatim i efikasnim pružanjem postojećih i novih usluga zaštite;
– rehabilitacija postojeće mreže centara socijalne zaštite, i to podizanjem kvaliteta objekata i usluga, zatim proširenjem kapaciteta za nove sadržaje, pa unapređenjem postojećih i uvođenjem novih usluga, kao i razvojem inovativnih programa socijalne zaštite i drugo.
6) Kultura:
– subvencionisanje javnog i privatnog sektora iz republičkih fondova i donacija i uključivanje neprofitnog sektora u razvoj novih usluga, razvoj posebnih programa, kao i organizaciju mobilne kulturne ponude na ruralnom području (mobilne biblioteke, predstave, kreativne radionice, ekološke i humanitarne aktivnosti i slično);
– izrada regionalnih i lokalnih programa razvoja kulture i integrisanje kulturno-obrazovnih i drugih intersektorskih programa.
7) Sport i rekreacija:
– potpuni obuhvat planskog područja objektima fizičke kulture, uz obezbeđenje minimalnih standarda;
– obezbeđivanje podrške zajedničkim programima javnog i privatnog sektora;
– olakšavanje pristupa za korišćenje objekata i prostora u javnom vlasništvu, kao i zakupa objekata u privatnom vlasništvu;
– jačanje saradnje na međuopštinskom nivou u organizovanju svih vrsta i nivoa sportskih manifestacija, i to za sve kategorije stanovništva;
– poboljšanje kompatibilnih usluga (javni saobraćaj i slično) i unapređenje komunalne opremljenosti naselja, kao preduslov za intenzivnije korišćenje sportskih sadržaja;
– povećanje kvaliteta i opremljenosti pojedinih objekata i sportskih terena, pretežno u ruralnom području.
8) Gradski i opštinski servisi (lokalne uprave):
– povećanje dostupnosti javnih usluga stanovništva, i to razvojem uslužnih centara gradskih i opštinskih uprava i razvojem mreže usluga i objekata mesnih kancelarija na ruralnom području gradova i opština, a posebno u mikrorazvojnim centrima.
Mere i instrumenti za sprovođenje Prostornog plana i realizaciju planskih rešenja jesu:
– formiranje baze podataka o građevinskom zemljištu i objektima, koju obezbeđuju gradske/opštinske uprave i lokalne direkcije/zavodi nadležni za građevinsko zemljište, u saradnji sa Republičkim geodetskim zavodom (RGZ) i Republičkom upravom javnih prihoda;
– formiranje i razvoj regionalnih i lokalnih informacionih i monitoring sistema o planskim dokumentima i prostoru koje obezbeđuju gradske /opštinske uprave u saradnji sa ministarstvom nadležnim za planiranje i izgradnju prostora, Republičkom agencijom za prostorno planiranje i RGZ;
– poboljšanje koordinacije gradskih/opštinskih javnih preduzeća za komunalne delatnosti, direkcija/zavoda (za urbanizam, građevinsko zemljište, puteve i drugo) i gradskih/opštinskih uprava (urbanističke, građevinske, katastar i druge službe), u pogledu objedinjavanja aktivnosti na pribavljanju, uređenju i davanju pod zakup građevinskog zemljišta u javnoj svojini;
– objedinjeno i koordirano korišćenje sredstava koja se izdvajaju iz budžeta Republike Srbije preko nadležnih ministarstava i sredstava javnih prihoda lokalnih samouprava planskog područja za razvoj javnih službi, uz obezbeđenje stimulacija privatnom sektoru za realizaciju planskih prioriteta u tom domenu i konkurisanje za korišćenje predpristupnog instrumenta Evropske unije (u okviru IPA komponente br. 4 i 5) i sredstava Svetske banke za programe socijalne i zdravstvene zaštite;
– intersektorska koordinacija i razvoj integrisanih programa razvoja mreže usluga i objekata javnih službi, u prvom redu zdravstvene i socijalne zaštite, obrazovanja i kulture;
– uključivanje privatnog sektora u pružanje usluga javnih službi i korišćenje objekata u javnoj svojini.
Učesnici u implementaciji:
– ministarstva nadležna za rad, finansije, prosvetu, zdravlje, socijalnu politiku, kulturu, izgradnju objekata, saobraćaj, telekomunikacije, zaštitu životne sredine, prostorno planiranje, vodoprivredu, ekonomiju, regionalni razvoj, trgovinu i usluge;
– Nacionalni investicioni plan i Fond za razvoj Republike Srbije;
– Nacionalni savet za regionalni razvoj i Nacionalna služba za zapošljavanje;
organi gradova/opština;
– republičke, regionalne i gradske/opštinske javne ustanove u domenu zdravstva, obrazovanja, kulture i socijalne zaštite;
– republička i gradska/opštinska javna preduzeća, direkcije i fondovi za izgradnju, razvoj infrastrukture i objekte zajedničke komunalne potrošnje;
– lokalni saveti za razvoj ljudskih resursa (predstavnici lokalne vlasti, predstavnici poslodavaca i reprezentativnih sindikata, strukovnih udruženja, školskih institucija, naučno-istraživačkih organizacija, udruženja i slično);
– privatni sektor i NVO.
3.4. Privreda i industrija
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– izgradnja konkurentne izvozne privrede zasnovane na znanju (prema Strategiji regionalnog razvoja Raškog i Moravičkog okruga od 2011 do 2015. godine), što podrazumeva: povećanje produktivnosti i konkurentnosti privrede (proizvoda i usluga) implementacijom savremenih tehnologija, podsticaje razvoju MSPP (povećanje broja preduzeća, poboljšanje uslova finansiranja, promotivne aktivnosti), unapređenje preduzetničkog duha, postojećih i stvaranje novih brendova), poboljšanje institucionalne mreže na regionalnom (regionalne razvojne agencije, privredne komore i centri za edukaciju i usavršavanje veština) i lokalnom nivou (osnivanje kancelarija/odeljenja za lokalni ekonomski razvoj u opštinama, sektorska i granska udruženja, službe za zapošljavanje i drugo), izgradnja saobraćajne i komunikacijske infrastrukture, unapređenje poslovne infrastrukture (biznis inkubatori, klasteri i slično), jačanje kadrovskog potencijala (savremeni obrazovni profili, stručno usavršavanje i drugo), razvoj različitih oblika saradnje javnog i privatnog partnerstva; izrada baze podataka o preduzećima (katalog preduzeća);
– unapređenje lokacionih prednosti, koje podrazumeva: poboljšanje infrastrukturne opremljenosti postojećih industrijskih/radnih zona, reaktiviranje brownfield lokacija, razvoj slobodne zone i naučno-tehnološkog parka u Kragujevcu, realizacija industrijskih zona/parkova (greenfield lokacije) i slobodnih zona u privrednim centrima, intermodalnih terminala, logističkih centara i robno-transportnih centara na čvorišnim tačkama, savremenih poslovno-trgovinskih centara, kao i osnivanje poslovnih inkubatora i inkubator centara (Kraljevo, Novi Pazar, opštinski centri); Takođe, unapređenje lokacijskih pogodnosti uključuje i formiranje regionalnih klastera, među kojima su: industrijski klasteri (klaster metalske industrije, tekstilni klaster i drugo), poljoprivredni klasteri (agroindustrijski klaster), turistički klaster, lokalni klasteri; Tu se još nalazi i: formiranje drugih prostornih modela za razmeštaj privrednih kapaciteta, kompletiranje informacionog sistema o lokalitetima za smeštaj MSPP (dopuna postojećih kataloga brownfield i greenfield investicionih mapa), umrežavanja centara razvoja na regionalnom i lokalnom nivou na bazi komplementarnosti funkcija i zajedničkog nastupa na tržištu, kao i aktivnosti vezane za promociju investicionih lokacija.
Mere i instrumenti za sprovođenje Prostornog plana:
Politike – razvojne politike u funkciji podsticanja razvoja privrede, uravnoteženijeg regionalnog razvoja i prostornog planiranja: fiskalna, kreditna, investiciona, industrijska, politika zapošljavanja, stranih ulaganja, razvoja preduzetništva, razvoja privredne infrastrukture, obrazovanja, prostornog planiranja i zaštite životne sredine.
Ekonomsko-finansijske mere – podsticajne mere relevantnih politika (fiskalne, kreditne, razvoja MSPP, industrijske, zapošljavanja i druge mere), kao i sredstva iz NIP, Fonda za razvoj Republike Srbije, SIEPA, zatim i stimulativne mere na nacionalnom i regionalnom nivou za finansiranje primarne infrastrukture, podsticanje inovacija, istraživanja i razvoja, pristup inostranim sredstvima (IPA fond EU, krediti Evropske agencije za rekonstrukciju, Evropske banke za obnovu i razvoj), sredstva donatora, podsticaji lokalne samouprave koje se tiču naknade za uređenje i korišćenje građevinskog zemljišta, za urbanističke uslove i saglasnosti, za priključke na lokalnu infrastrukturu, komunalnih taksi i drugo, u cilju privlačenja investicija, povećanja konkurentnosti, zaposlenosti i slično.
Pravne mere – uspostavljanje pravnog okvira za formiranje industrijskih i tehnoloških parkova na nacionalnom nivou, usaglašavanje sa ostalim zakonskim i podzakonskim aktima (o stranim investicijama, regionalnom razvoju, zapošljavanju, podsticaju razvoju MSP, klastera, biznis inkubatora/centara, planiranju i izgradnji prostora, slobodnim zonama, zaštiti životne sredine i drugo), odluke o osnivanju kancelarija/centara za lokalni ekonomski razvoj, odluke o razvoju industrijskih zona (ind. parkova) na nivou lokalnih samouprava, odluke o izradi i usvajanju relevantnih planskih, urbanističkih dokumenata, strategija, elaborata i drugo.
Organizacione mere – efikasna administracija po principu „one stop shop”, jačanje kapaciteta regionalnih razvojnih institucija i kancelarija za lokalni ekonomski razvoj; unapređenje javno-privatnog partnerstva, osnivanje centra za edukaciju (unapređenje veština zaposlenih, organizacija sajmova zapošljavanja, promocija preduzetništva i različitih modela zapošljavanja i slično), izrada planskih, urbanističkih, strateških projekata i elaborata za realizaciju različitih lokacionih modela, izrada GIS-a o investicionim lokacijama, izrada projekata industrijskih zona u svrhu apliciranja kod evropskih, nacionalnih, regionalnih i lokalnih finansijskih institucija i fondova i slično.
Tehničke mere – mapiranje industrijskih zona, infrastrukturno opremanje zemljišta za industrijske, privredne, radne zone, opremanje institucija za podršku razvoju industrije i MSP adekvatnom opremom i druge mere.
Učesnici u implementaciji:
Nosioci razvoja pomenutih razvojnih projekta su: na nacionalnom nivou to su nadležna ministarstva finansija, ekonomije i regionalnog razvoja, infrastrukture i energetike, životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, rada i socijalne politike, prosvete i nauke; a na regionalnom nivou to su: Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja (Kragujevac), Regionalna agencija za prostorni i ekonomski razvoj Raškog i Moravičkog okruga (Kraljevo), Regionalna razvojna agencija Sandžaka (Novi Pazar), Regionalni centar za razvoj MSP, informacione, edukativne i konsalting usluge (Kruševac), regionalne privredne komore (Kragujevac, Kraljevo, Kruševac), Kancelarija Republičke agencije za razvoj MSPP (Jagodina), lokalne samouprave, institucije javnog sektora, nevladine organizacije, udruženja i organizacije, mesne kancelarije, stanovništvo i lokalne zajednice, kao i institucije EU (EBRD, IPA i drugo).
3.5. Poljoprivreda
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– Poboljšanje i proširenje asortimana poljoprivrednih proizvoda. Projekat podrazumeva poboljšanje proizvodnih kapaciteta unapređenjem i prilagođavanjem poljoprivredne proizvodnje potrebama i zahtevima tržišta po količini i kvalitetu, ali i uvođenje novih proizvoda kao produkta komplementarnih aktivnosti van konvencionalne proizvodnje. Može se realizovati zasebno, ali i u okviru projekta „Bašta Srbije” čija je realizacija u toku;
– Jačanje mreže stručnih i savetodavnih službi. Edukacija proizvođača i poljoprivrednika radi nadogradnje i prilagođavanja znanja i izrade specifičnih programa sticanja i primene novih veština i tehnoloških dostignuća putem mreže naučnih, istraživačkih, obrazovnih i savetodavnih službi i institucija;
– Program integralnog razvoja ruralnih prostora; U cilju postizanja integralnog ruralnog razvoja podsticati nove izvore prihoda izvan tradicionalne poljoprivrede i stvarati sistem takozvane multifunkcionalne poljoprivrede;
– Podsticanje i osposobljavanje poljoprivrednika na formiranje udruženja i rekonstrukciju zadruga; Cilj programa je osposobljavanje poljoprivrednika i ostalih žitelja sela za poslovno i strukovno povezivanje (zadružno povezivanje porodičnih gazdinstava i osnivanje seljačkih strukovnih udruženja, udruživanje u poljoprivredni klaster, formiranje i povezivanje poljoprivrednih berzi u gradovima, kao i formiranje agrobiznis centara i zona), formiranje regionalnih distributivno-skladišnih prostora, kao sabirnih, logističkih, špediterskih, prerađivačkih i elektronskih centara sa postepenim otvaranjem agroberze (ili berze poljoprivrednih proizvoda) u regionalnim centrima radi povećanja konkurentnosti;
– Formiranje integralnog poljoprivrednog informacionog sistema (PIS). Uspostavljanje odgovarajućeg sistema praćenja i nadzora. Shodno tome, neophodno je predvideti da se izvrši i uvođenje jedinstvene evidencije nepokretnosti i uspostavi sistem poljoprivrednih knjigovodstvenih podataka usklađen s pravnim redom i zahtevima legislative EU (Farm Accountancy Data Network – FADN).
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
Ekonomsko-finansijske mere:
– budžet Republike Srbije i lokalni budžeti;
– subvencije, poreske olakšice građanima, udruženjima, nevladinim i privatnim organizacijama koje prilagođavaju svoju proizvodnju potrebama tržišta;
– formiranje posebnog fonda za podržavanje programa za organsku proizvodnju i proizvode definisanog geografskog porekla;
– obezbeđenje finansijske podrške gazdinstvima koja prihvataju odgovarajuća tehnološka rešenja i ekološke standarde u proizvodnji;
– uspostavljanje komercijalnih kredita za podršku navedenim aktivnostima;
– nacionalni i međunarodni programi i fondovi za ruralni razvoj i harmonizaciju tehničke regulative EU i drugo.
Pravne mere:
– usklađivanje zakonodavne materije u oblasti kvaliteta proizvoda i bezbednosti procesa proizvodnje sa nacionalnim i standardima EU;
– normativno regulisanje sistema subvencija proizvoda organske privrede i proizvoda definisanog geografskog porekla.
Organizacione mere:
– izrada odgovarajućih projekata;
– podsticanje pojedinih proizvodnih programa;
– stvaranje identiteta planskog područja;
– redefinasanje i osnivanje savremene mreže za distribuciju i logistiku;
– formiranje pratećih i edukovanih sistema za izdavanje sertifikata ekoproizvoda po evropskim standardima.
3.6. Šumarstvo
Prioriteti budućeg razvoja šumarstva biće realizovani sledećim merama: unapređenjem sistema planiranja u šumarstvu, razvojem nacionalnih kriterijuma, pokazatelja i smernica za održivo gazdovanje šumama, u skladu sa sve-evropskim kriterijumima i pokazateljima održivog gazdovanja, i uz podsticanje dobrovoljne sertifikacije šuma, zatim kvalitativnim i kvantitativnim unapređenjem šumskih resursa primenom savremenih metoda gazdovanja, pri čemu će se poseban značaj dati monitoringu stanja šuma, zaštiti šuma i biološke raznovrsnosti šumskih ekosistema, ostvarivanju funkcije obrazovanja, istraživanja, rekreacije, turizma i ostalih funkcija šuma. Javni interes je stalno povećanje i ukrupnjavanje državnog šumskog poseda, utvrđivanje vlasništva nad šumama, redovno ažuriranje katastra šuma i šumskog zemljišta, kao i identifikovanje i razgraničenje poljoprivrednog i šumskog zemljišta. Neophodno je stalno dograđivanje i usaglašavanje propisa o promeni namene, otuđivanju, zatim pribavljanju šuma i šumskog zemljišta, kao i unapređenje sistema nadzora nad aktivnostima u gazdovanju šumama i šumskim zemljištima u državnoj svojini i razvijanje partnerskih odnosa između države i ostalih interesnih grupa u održivom gazdovanju šumama, utemeljenom na jasno utvrđenim pravima i odgovornostima.
Moraju se stvoriti efikasan sistem podrške sopstvenicima šuma, i podrške osnivanju malih i srednjih preduzeća u šumarstvu i srodnim delatnostima, a zatim i obezbediti zakonski preduslovi za nesmetano sprovođenje održivog gazdovanja u slučajevima kada sopstvenici šuma nisu u mogućnosti, ne žele ili nemaju interes da sprovode planska dokumenta, čime ugrožavaju opšti interes i interes drugih sopstvenika šuma. Stvaranjem normativnih preduslova omogućiće se, i merama ekonomske politike, podsticanje ukrupnjavanja šumskih poseda u privatnoj svojini i onemogućiti njihova dalja fragmentacija, zbog čega se moraju optimalno koristiti raspoložive mere ekonomske politike i stalna dugoročna finansijska sredstva za podsticanje sopstvenika šuma, kako bi se obezbedila zaštita i unapređenje stanja šumskih resursa u privatnoj svojini.
U okviru sektora šumarstva, na lokalnom nivou već postoje planovi gazdovanja šumama (Plan razvoja šumskog područja i Osnove gazdovanja šumama) koji predstavljaju dugoročne projekte (10 godina) sa konkretnim merama za implementaciju. Zbog specifičnosti sektora šumarstva, postojeće planove gazdovanja šumama na lokalnom nivou potrebno je uključiti u planove razvoja lokalnog područja.
3.7. Turizam
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– Projekat „Baza podataka o turističkim vrednostima”. Evidentiranje i valorizovanje prirodnih i antropogenih turističkih repera i vrednosti i definisanje strategije razvoja turizma planskog područja;
– Projekat „Obnova i izgradnja smeštajnih objekata”. Povećanje smeštajnog kapaciteta na planskom području i motivisanje privatnog sektora za ulaganje u njih;
– Projekat „Transformacija banjskih mesta u moderne spa wellness centre”. Tradicionalna banjska mesta, u delu, ili potpuno prilagoditi modernim turističkim potrebama. Ovakvi jedinstveni kompleksi imali bi u svom sastavu kombinaciju zdravstvenog, sportsko-rekreativnog i zabavnog sadržaja. Ovo podrazumeva realizaciju drugog projekta i novu detaljniju razradu, u skladu sa evropskim tokovima, sa ciljem da se poveća broj turista, smanji prosečna starost turista i delimično promeni ciljna grupa turista. Ovo se odnosi i na dugo nerazvijene banjske centre (na primer Jošanička Banja) i na one koje aktivno rade, ali na konvencionalan način;
– Projekat „Jedinstveno upravljanje turističkom privredom”. Ovaj projekat podrazumeva: koordinisanje investicija javnog i privatnog sektora i obezbeđivanje partnerstva za planiranje i implementaciju turističkog upravljanja i razvoja na nivou turističkih destinacija, obezbeđivanje koordinacije između turističkih destinacija, osnivanje efikasne i dostupne mreže turističkih informativnih centara na planskom području, ankete među turistima, kao i sakupljanje podataka i njihova analiza na nivou destinacije ili okruga. Podizanje nivoa svesti i promotivne kampanje o mogućnostima i novim kretanjima u sektoru turizma, pružanje pomoći i usmeravanja potencijalnim i postojećim turističkim preduzećima;
– Projekat „Manifestacije i tradicija”. Ovaj projekat uključuje unapređenje bogatog manifestacionog programa na čitavom području Prostornog plana i pokretanje novih. Insistiranje na autohtonoj tradiciji, običajima, verovanjima, kulinarstvu i drugo, kao osnovu za podizanje atraktivnosti turističke ponude;
– Projekat „Infrastrukturna opremljenost i saobraćajna pristupačnost”. Cilj projekta je završetak započetih autoputskih pravaca, konverzija aerodroma Lađevci/Morava u civilni, zatim komunalno opremanje turističkih centara (naročito planinskih) i drugo;
– Projekat „Biciklističke i pešačke staze”. Projekat se odnosi na evropsku biciklističku rutu duž Koridora 10. Iskorišćenje potencijalno velikog broja turista podrazumeva uređenje biciklističkih staza, usluge smeštaja, ishrane, kao i ostalih komercijalnih sadržaja uz staze. Evropski biciklistički put potrebno je povezati sa internom mrežom javnih saobraćajnica u jedinstvenu mrežu;
– Projekat „Permanentna edukacija”. Njime se sprovodi permanentna, multidisciplinarna edukacija stručnjaka i stanovništva u vezi značaja i uloge turizma;
– Projekat „Prezentacija turističkih vrednosti”. Projektom se unapređuje marketing u vezi sa informisanjem potencijalnih turista o vrednostima planskog područja. Tu se nalaze: formiranje turističkih info punktova, štampanje propagandnog materijala, jasno obeležavanje markantnih objekata i celina, reklame, bilbordi, internet prezentacije i slično. U većim centrima u Republici Srbiji napraviti promociju ekonomskih i turističkih vrednosti planskog područja;
– Projekat „Itinereri”. Samostalno, u saradnji sa susednim opštinama ili oblastima definisati više vrsta itinerera koji bi se našli u turističkoj ponudi;
– Projekat „Evropski projekti”. Na nivou planskog područja oformiti posebnu regionalnu kancelariju (agenciju, ili dve kancelarije), koja bi se starala o evropskim projektima. Njen zadatak bi bio da kroz stalni kontakt i uvid u evropske projekte (aplikacije), informiše zainteresovane, uputi i edukuje ih, kao i da prijavi i prati turističke i ostale projekte koji bi konkurisali za sredstva u EU ili iz drugih fondova.
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
Ekonomsko-finansijske mere – podrazumeva izvore finansiranja: evropski, nacionalni, regionalni i lokalni, privatni i javni, krediti i sredstva pojedinih javnih preduzeća; poreska politika i (de)motivišući faktori za potencijalne investitore.
Institucionalno-organizacione mere – izrada „Strategije razvoja turizma za plansko područje”; povezivanje gradova/opština radi zajedničkog upravljanja turističkom privredom, formiranje regionalne agencije/kancelarije, permanentna edukacija i informisanje; zajedničko apliciranje za transgranične projekte i drugo.
Tehničke mere – izrada konkretnih projekata izgradnje i rekonstrukcije, zajednički nastupi na sajmovima, izložbama i drugo; organizovanje zajedničkih edukativnih seminara; štampanje propagandnog materijala i jedinstvena promocija planskog područja, ili zajednički nastupi sa susednim i drugo.
Pravne mere – izrada odgovarajućih urbanističkih planova i izrada prostornih planova područja posebne namene; očekivano donošenje ili primena novih zakona; ažuriranje i prilagođavanje prostornih planova jedinica lokalne samouprave ovom planu i drugo.
Učesnici u implementaciji:
Ključni akteri za razvoj turističke privrede su: ministarstva nadležna za ekonomiju, turizam, životnu sredinu, prostorno planiranje, zatim republička javna preduzeća, kao što su: JP „Srbijašume”, „Železnice Srbije” AD, JVP „Srbijavode”, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Biciklistički savez Srbije, JP „Skijališta” Srbije, republički fondovi (za razvoj, regionalni razvoj, životnu sredinu i drugo), Turistička organizacija Srbije, a zatim i lokalne turističke organizacije, lovačka društva, gradske i lokalne samouprave i javna preduzeća lokalnih samouprava, privatni investitori, nevladine organizacije i udruženja građana.
3.8. Infrastrukturni sistemi
3.8.1. Saobraćajna infrastruktura
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– završetak izgradnje dela državnog puta I reda M-1.11 Kragujevac –Batočina;
– izrada projektne dokumentacije i početak realizacije koridora auto-puta E-761 Pojate – Kruševac – Kraljevo – Čačak;
– izrada planske i projektne dokumentacije za deonicu državnog puta I reda M-4 Lazarevac – Aranđelovac – Topola – Rača – Markovac – Svilajnac –Despotovac – Bor;
– izrada planske i projektne dokumentacije za autoputski koridor Batočina – Kragujevac – Knić (veza postojećeg auto-puta E-75 Beograd – Niš i planiranog auto-puta E-761 Pojate – Kruševac – Kraljevo – Čačak;
– izrada projektne dokumentacije za izmeštanje trasa tranzitnih saobraćajnih tokova na prostorima sa posebnim režimom zaštite (posebno u neposrednoj i užoj zoni sanitarne zaštite akumulacija za vodosnabdevanje);
– završetak izgradnje i izrada planske i projektne dokumentacije obilaznica za Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Paraćin i Novi Pazar;
– realizacija glavnih projekata rehabilitacije državnih puteva prema programima JP „Putevi Srbije”;
– rekonstrukcija i modernizacija magistralne međunarodne pruge Beograd –Niš;
– revitalizacija i modernizacija pruge Stalać – Kraljevo – Požega;
– revitalizacija i modernizacija i izgradnja drugog koloseka pruge Lapovo – Kragujevac – Kraljevo – Đeneral Janković;
– izrada planske i projektne dokumentacije za železničke pruge Raška – Novi Pazar i Mladenovac – Aranđelovac – Topola – Gornji Milanovac – Čačak;
– realizacija regionalnog aerodroma Lađevci, prenamenom i dogradnjom postojećeg aerodroma i dogradnjom mreže manjih aerodroma (Trstenik, Kruševac, Kraljevo, Paraćin – Davidovac, Jagodina);
– izrada odgovarajuće studijske i projektne dokumentacije planiranih međunarodnih biciklističkih koridora;
– učestvovanje u programima Republike Srbije u vezi sa razvojem vodnog i intermodalnog saobraćaja, kao i programima razvoja mreže aerodroma nižeg ranga.
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
– udruživanje sredstava za razvoj mreže državnih puteva iz budžeta Republike Srbije, zatim iz sredstava JP „Putevi Srbije” i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija, EBRD i drugo;
– obezbeđenje sredstava iz budžeta lokalnih samouprava, uz participaciju JP „Putevi Srbije”, kao i uz korišćenje različitih kreditnih sredstava i donacija, privatnog sektora i drugo, za rekonstrukciju, rehabilitaciju i izgradnju opštinskih puteva;
– udruživanje sredstava za razvoj mreže državnih železnica iz budžeta Republike Srbije, sredstava „Železnice Srbije” AD i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija, EBRD i drugo;
– kategorizacija opštinskih puteva koju utvrđuju skupštine lokalnih samouprava na predlog gradskih/opštinskih direkcija/zavoda, nadležnih za puteve;
– formiranje i održavanje baze podataka o opštinskim i nekategorisanim putevima, povezanim sa referentnim sistemom državnih puteva, a koje obezbeđuju gradske/opštinske direkcije/zavodi nadležni za puteve, u saradnji s javnim preduzećem nadležnim za upravljanje državnim putevima;
– obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta obuhvaćenih gradova/opština i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente pet) za razvoj lokalne infrastrukture (opštinskih puteva).
Učesnici u implementaciji:
Ministarstva nadležna za infrastrukturu, životnu sredinu, prostorno planiranje i izgradnju objekata, JP „Putevi Srbije”, „Železnice Srbije” AD, republički fondovi (za razvoj, regionalni razvoj, životnu sredinu i drugo); regionalne razvojne agencije, lokalne uprave i javna preduzeća i organizacije nadležne za opštinske puteve.
3.8.2. Energetska infrastruktura
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– izgradnja lokalnih distributivnih mreža prirodnog gasa;
– proširenje postojeće toplovodne infrastrukture za priključenje novih potrošača;
– uvođenje tehničkih mera za povećanje energetske efikasnosti kompletne energetske infrastrukture i smanjenje potrošnje finalne energije u oblastima industrije, saobraćaja i zgradarstva;
– plansko i sistematsko povećanje učešća obnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji primarne energije;
– interkonekcija gasovodnog sistema u obuhvatu Prostornog plana sa planiranim transnacionalnim gasovodom „Južni tok”;
– izgradnja kraka produktovoda duž osovine Lepenica – Gruža – Ibar, koji bi povezao prostor u obuhvatu Prostornog plana sa rafinerijama nafte u Novom Sadu i Pančevu.
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
– obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstva nadležnog za energetiku i JP „Elektromreža Srbije”, za planirani razvoj prenosnih sistema i energetskih objekata, kao i sredstava JP „Elektroprivreda Srbije” i ostalih subjekata razvoja hidroenergetskih sistema, sa ciljem ulaganja u rekonstrukciju postojeće i izgradnju planirane distributivne mreže i elektroenergetskih objekata;
– obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za energetiku i životnu sredinu, republičkih agencija i fondova, zatim iz privatnog sektora, a namenjenih za istraživanje i komercijalno korišćenje lokalnih, obnovljivih izvora energije, kao autonomnih sistema za zadovoljavanje određenih lokalnih energetskih potreba (u domaćinstvima, poljoprivredi i komercijalnim delatnostima), kao i obezbeđivanje podsticajnih i kreditnih sredstava za ulaganja u energetski štedljiviju izgradnju i korišćenje objekata i nove energetski efikasnije i ekološki prihvatljivije tehnologije;
– formiranje registra potrošača koji obezbeđuju nadležne lokalne uprave, u saradnji sa agencijama za energetiku i energetsku efikasnost;
– formiranje gradskih/opštinskih službi i saveta za energetiku skupština lokalnih samouprava, za pripremu i praćenje realizacije planova razvoja i energetskih bilansa gradova/opština, kao i formiranje gradskih/opštinskih energetskih inspekcijskih službi za nadzor nad radom energetskih uređaja u pogledu efikasnosti korišćenja energije i zaštite životne sredine;
– udruživanje sredstava za razvoj magistralnog gasovoda, onih iz budžeta Republike Srbije, zatim JP „Srbijagas”, kao i kreditnih sredstava međunarodnih asocijacija.
Učesnici u implementaciji:
Ministarstva nadležna za energetiku, zaštitu životne sredine i vodoprivredu, organi lokalnih samouprava, JP „Elektromreža Srbije”, JP „Elektroprivreda Srbije” (PD „Kragujevac”, ED „Kraljevo”, ED „Jagodina”, ED „Kruševac”), JP „Srbijagas”, „NIS”, regionalne razvojne agencije i drugi učesnici u javnom i privatnom sektoru.
3.8.3. Vodoprivredna infrastruktura
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
Vodosnabdevanje:
zaštita svih izvorišta vodosnabdevanja;
smanjenje gubitaka u vodovodnim sistemima;
izgradnja PPV u Lapovu;
obnova i dogradnja PPV u Majdevu (Kruševac);
proširenje kapaciteta moravskog vodovodnog sistema u Brzanu;
proširenje postojećeg izvorišta „Ribare” u Jagodini;
širenje Rasinsko-pomoravskog sistema ka Paraćinu.
Odvođenje otpadnih voda:
rekonstrukcija i proširenje kanalizacionih sistema kao priprema za izgradnju PPOV.
Uređenje, korišćenje i zaštita voda:
regulacija leve obale Ibra u Kraljevu;
regulacija desne obale Ibra u Raški;
regulacija Vrnjačke reke u Vrnjačkoj Banji;
regulacija Kalenićke reke u Varvarinu;
regulacija Velike Morave od sela Čepure do sela Svojnovo u opštini Paraćin;
regulacija reke Crnice (sanacija ušća) i regulacija od Paraćina do Davidovca;
završetak rekonstrukcije Lugomira u Jagodini;
rekonstrukcija nasipa na Belici;
regulacija Resave od ušća do „Kompa” u Svilajncu;
regulacija Kubršnice nizvodno od centra Aranđelovca;
završetak regulacije reke Rače u zoni Donje Rače;
regulacija Liparskog potoka u Lapovu.
Korišćenje voda:
početak izrade kaskada na Ibru.
Zaštita voda:
realizacija PPOV naselja u zoni zaštite izvorišta vodosnabdevanja (Brus);
obnova PPOV u Kragujevcu;
realizacija PPOV u naseljima sa najvećim uticajima na vodotokove (Kraljevo, Kruševac, Novi Pazar).
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
– uspostavljanje pouzdanog mernog sistema i monitoring sistema (sa merenjem protoka u svim granama sistema, registrovanjem vodnih bilansa registrovane i neregistrovane potrošnje i kontrolom svih ključnih tačaka u mreži), radi obezbeđenja potpune hidrauličke osmotrivosti sistema; formiranje prodajne cena vode;
– obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta Republike Srbije, Nacionalnog investicionog plana i budžeta obuhvaćenih gradova/opština u sektoru vodoprivrede i zaštite životne sredine za finansiranje rekonstrukcije vodovoda i razvoja vodovoda, obnove i proširenja postojećih kanalizacionih sistema, izgradnje PPOV (naselja i regionalnih deponija, uz uslov efektivnosti BPK ≤ 4 mg O²/l) i ruralnu sanitaciju naselja u užoj i široj zoni sanitarne zaštite akumulacija;
– uspostavljanje monitoringa parametara kvaliteta vode u vodoakumulacijama, njihovim pritokama i drugim značajnijim vodotocima na području Prostornog plana, s matematičkim modelom za prognozu kvaliteta vode, koji obezbeđuju Republička direkcija za vode, u saradnji s JVP „Srbijavode” i nadležna gradska/opštinska javna komunalna preduzeća;
– realizacija posebnih programa i sistema za ostvarivanje pune bezbednosti područja nizvodno od vodoakumulacija, koje obezbeđuje držalac objekata;
– pojačan nadzor nad sprovođenjem mera sanitarne zaštite izvorišta (posebno vodoakumulacija od eutofikacije), radom objekata i postrojenja za prečišćavanje i distribuciju vode za piće i objekata i postrojenja za prikupljanje i prečišćavanje otpadnih komunalnih i zagađenih atmosferskih voda (uz postepeno ukidanje parcijalnih izliva kolektora otpadnih voda u vodotoke mimo PPOV), koji obezbeđuju ministarstva nadležna za sanitarnu zaštitu, vodoprivredu (to jest Republička direkcija za vode), zaštitu životne sredine i nadležne lokalne uprave gradova i opština;
– zabrana izgradnje novih privrednih, stambenih i drugih objekata, širenja postojećih objekata, vođenja infrastrukturnih sistema u plavnim zonama koje su ugrožene velikim vodama;
-obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta obuhvaćenih gradova/opština i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente pet) za razvoj lokalne infrastrukture (vodovoda, kanalizacije, PPOV i/ili ruralne sanitacije naselja – sanitarno bezbednog tretmana otpadnih voda).
Učesnici u implementaciji:
Ministarstva nadležna za vodoprivredu, energetiku, šumarstvo, životnu sredinu, prostorno planiranje i izgradnju objekata; Republička direkcija za vode pri Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; JVP „Srbijavode”, JP „Elektroprivreda Srbije”, JP „Srbijašume”, regionalne razvojne agencije, javna komunalna preduzeća za vodovod i kanalizaciju, elektrodistribucije obuhvaćenih gradova/opština, organi upravljanja obuhvaćenih gradova/opština; privatni investitori (za realizaciju MHE, ribnjaka i drugo).
3.8.4. Telekomunikaciona infrastruktura
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
zamena postojećih analognih komutacija (centrala) digitalnim;
izgradnja novih komutacionih objekata u naseljima i delovima naselja sa preko 500 stanovnika;
izgradnja optičkih kablova za naselja u kojima se grade komutacije;
izgradnja RR mreže, posebno za brdsko-planinska područja;
izgradnja planiranih baznih stanica mobilnih operatera;
izgradnja mreže za digitalno emitovanje TV programa.
Mere i instrumenti za realizaciju planskih rešenja:
obezbeđenje sredstava telekomunikacionih operatera – „Telekom Srbija”, „Telenor” i drugih operatera sa licencom, kao i JP „Pošta Srbije” za realizaciju planiranih aktivnosti na telekomunikacijama i poštanskom saobraćaju, uz obezbeđenje participacije sredstava budžeta lokalnih uprava gradova i opština obuhvaćenih Prostornim planom, iz budžeta Republike Srbije, preko ministarstava nadležnih za infrastrukturu i telekomunikacije i drugih izvora za realizaciju ruralnog radiotelefonskog sistema i mesnih (pristupnih) mreža za retko nastanjene delove područja;
obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta lokalnih uprava gradova i opština obuhvaćenih Prostornim planom i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije (u okviru komponente pet) za razvoj lokalne infrastrukture (ruralnog radiotelefonskog sistema i mesnih mreža).
Učesnici u implementaciji:
Ministartsvo nadležno za telekomunikacije, JP „Pošte Srbije”, „Telekom Srbija”, „Telenor”, „VIP Mobile” i drugi operateri koji u međuvremenu dobiju licence, Radio televizija Srbije, lokalne televizijske i radio stanice, organi gradova/opština.
3.8.5. Komunalna infrastruktura
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
1) Donošenje regionalnih i lokalnih planova upravljanja otpadom;
2) Proširenje pokrivenosti uslugama sakupljanja otpada na ruralna naselja:
– nabavka vozila i posuda za sakupljanje otpada;
3) Uspostavljanje sistema odvojenog sakupljanja i separacije otpada:
– izgradnja centara za odvojeno sakupljanje reciklabilnog otpada – reciklažnih dvorišta u svim jedinicama lokalne samouprave;
– uspostavljanje centara za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (otpadnih ulja, otpada od električnih i elektronskih proizvoda, otpadnih baterija i drugo) u svim jedinicama lokalne samouprave;
– izgradnja postrojenja za separaciju reciklabilnog otpada u blizini lokacije regionalne deponije u Lapovu.
4) Početak radova na izgradnji regionalnih centara za upravljanje otpadom – regionalnih deponija sa postrojenjima za separaciju reciklabilnog otpada u Kragujevcu, Kruševcu i Novom Pazaru i potrebnim transfer stanicama:
– izrada potrebne planske i projektno-tehničke dokumentacije (regulacionih planova, studija izvodljivosti sa idejnim projektima, studija o proceni uticaja na životnu sredinu i drugo) i pribavljanje potrebnih dozvola;
– izgradnja transfer stanica u skladu sa regionalnim planovima upravljanja otpadom;
– početak izgradnje regionalnih deponija, čiji se završetak očekuje u drugoj etapi sprovođenja Prostornog plana.
Mere i instrumenti za sprovođenje Prostornog plana:
Pravni instrumenti – Potrebno je donošenje regionalnih i lokalnih planova upravljanja otpadom u lokalnim samoupravama koje ove planove još nisu donele. Propise lokalnih samouprava koji se odnose na sakupljanje komunalnog otpada i održavanje čistoće treba uskladiti sa Zakonom o upravljanju otpadom („Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 88/10) i Strategijom upravljanja otpadom za period 2010–2019. godine.
Ekonomsko-finansijske mere – Potrebno je promeniti i osnovu obračuna naknada za pružanje usluga sakupljanja i odlaganja otpada i postepeno uvesti primenu principa pune nadoknade troškova. Povezivanje naknade sa količinom generisanog otpada će povećati svest o reciklaži i stimulisati pojedince da vrše prethodno sortiranje otpada ili da smanje količinu ambalaže. Takođe je bitno povećanje stepena naplate potraživanja od korisnika usluga. Reforma sistema finansiranja upravljanja otpadom treba da se fokusira na finansiranje na lokalnom nivou, korišćenje kredita i uspostavljanje partnerstva između javnog i privatnog sektora. Naime, potrebno je obezbeđenje i udruživanje sredstava iz budžeta lokalnih uprava gradova i opština obuhvaćenih Prostornim planom i privatnog sektora, uz konkurisanje za korišćenje sredstava predpristupnog instrumenta IPA Evropske unije za razvoj infrastrukture za upravljanje otpadom (regionalnih centara za upravljanje otpadom).
Institucionalno-organizacione mere – Potrebno je jačanje institucionalnih kapaciteta da bi se u potpunosti sprovele nadležnosti definisane zakonima. Potrebne su obuke zaposlenih u opštinama za oblast upravljanja otpadom (inspekcija, urbanizam i drugo), posebno za licenciranje operatera za sakupljanje i tretman otpada, kao i obuke zaposlenih u JKP. Potrebno je osnivanje stručnih službi za zaštitu životne sredine u opštinama u kojima ne postoje u području Prostornog plana. Povezivanje gradova/opština radi zajedničkog upravljanja otpadom i potpisivanje međuopštinskih sporazuma je prioritet. Potrebno je formiranje regionalnih preduzeća za upravljanje otpadom.
Tehničke mere – Potrebna je nabavka vozila i posuda za sakupljanje otpada u gradovima i opštinama planskog područja, radi proširenja obuhvata. Potrebna je izgradnja reciklažnih dvorišta u gradovima i opštinama planskog područja. Potrebno je odrediti i lokacije centara za sakupljanje opasnog otpada iz domaćinstava (otpadnih ulja, otpadnih električnih i elektronskih aparata, otpadnih baterija i drugo), to jest obezbediti tehničke mogućnosti za sakupljanje pojedinih vrsta opasnog otpada na teritoriji opština. Plansko opredeljenje je izgradnja postrojenja za separaciju reciklabilnog otpada u blizini lokacije regionalne deponije u Lapovu. U periodu do 2015. godine potrebno je izraditi svu potrebnu plansku i projektno-tehničku dokumentaciju (regulacione planove, studije izvodljivosti sa idejnim projektima, studije o proceni uticaja na životnu sredinu i drugo), pribaviti potrebne dozvole i započeti radove na izgradnji regionalnih deponija i transfer stanica, čiji se završetak očekuje u drugoj etapi sprovođenja Prostornog plana. Izgrađeni regionalni centri za upravljanje otpadom i transfer stanice treba da budu u skladu sa nacionalnim propisima i EU direktivama. Nakon toga biće potrebna sanacija i rekultivacija opštinskih smetlišta. Plansko opredeljenje je usmeravanje opasnog otpada prema regionalnim skladištima van granica Prostornog plana, a koja treba izgraditi u skladu sa PPRS.
3.9. Životna sredina, prirodna i kulturna dobra i prirodni hazardi
3.9.1. Zaštita životne sredine
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– nastavak i dalji sistematski razvoj akcije „Očistimo Srbiju”, uz angažovanje svih aktera i lokalne samouprave;
– sanacija zagađenih industrijskih i rudarsko-energetskih lokacija, što podrazumeva: sprovođenje postupka sanacije i remedijacije crnih tačaka (hot spots) – kontaminiranih industrijskih lokacija (Fabrika cementa „Holcim” Novi Popovac, TE Morava u Svilajncu), rekultivaciju i remedijaciju lokacija najoštećenijih eksploatacijom mineralnih sirovina (Resavsko-moravski basen mrkog uglja kod Despotovca, Ibarski rudnici kamenog uglja), kao i sanaciju i remedijaciju zagađenih vodotokova;
– smanjenje zagađenja vazduha koje potiče iz energetike i industrije, što podrazumeva: izradu registra zagađivača sa bilansom emisije, izgradnju postrojenja za odsumporavanje u termoenergetskim postrojenjima, i ugradnju novih ili rekonstrukciju postojećih filtera u postrojenjima koja emituju suspendovane čestice iznad granične vrednosti emisije (GVE) i koja predstavljaju najveći rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi;
– poboljšanje kvaliteta površinskih i podzemnih voda, što podrazumeva: izgradnju sistema za prikupljanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda naselja i industrija u naseljima koja su najugroženija i sa najvećim rizikom po zdravlje ljudi i životnu sredinu, i obezbeđenje racionalnog korišćenja vode u industriji i energetici, uvođenjem novih tehnologija i recirkulacije, a posebno zaštita izvorišta termomineralnih lekovitih voda;
– sprečavanje daljeg gubitka zemljišta i očuvanje i poboljšanje njegovog kvaliteta što podrazumeva: sanaciju degradiranog i kontaminiranog zemljišta u industrijskim oblastima i sprovođenje mera za zaštitu od erozije;
– izrada strateških karata buke u cilju identifikacije najugroženijih zona i koridora, smanjivanje nivoa buke zaštitnim barijerama na ugroženim lokacijama, pored saobraćajnica i industrija, a koje tangiraju stanovanje;
– obezbeđivanje monitoringa i stalnog nadzora za sva industrijska postrojenja sa SEVESO II liste, kao i realizacija planova bezbednosti i planova zaštite od industrijskih udesa;
– uspostavljanje i proširenje monitoringa i dalje razvijanje integralnog katastra zagađivača, što podrazumeva: modernizaciju mreže monitoringa kvaliteta vazduha, uspostavljanje automatskog monitoringa nad značajnim emiterima, uspostavljanje mreže monitoringa emisije otpadnih voda, razvijanje monitoringa kvaliteta zemljišta, i razvijanje integralnog katastra zagađivača.
Mere i instrumenti za sprovođenje Prostornog plana:
Finansijsko-ekonomske mere:
– angažovanje osnovnih izvora finansiranja zaštite životne sredine kroz budžet Republike Srbije;
– finansijska pomoć za sprovođenje sanacionih i akcionih programa zaštite životne sredine;
– podsticajne mere za programe zaštite i unapređenja životne sredine;
– poreske olakšice za sprovođenje bioloških mera zaštite poljoprivrednog i šumskog zemljišta;
– kreditno-monetarna politika, investicioni krediti i obezbeđivanje kredita za tehnološka rešenja prema ekološkim standardima koji se koriste u privredi, poljoprivredi i zanatstvu;
– povoljni krediti i olakšice za projektovanje, nabavku i uvođenje sistema za prečišćavanje otpadnih voda;
– novčane kazne i ostale finansijske restrikcije za lica koja vrše zagađivanje životne sredine iznad zakonom propisanih graničnih vrednosti;
– finansijska podrška za sanaciju i rekultivaciju deponija komunalnog čvrstog otpada.
Normativne mere:
– poštovanje stečenih obaveza iz prostornog plana višeg reda;
– obezbeđivanje primene odgovarajućih zakona i normativnih podzakonskih akata iz oblasti zaštite životne sredine;
– obezbeđivanje urbanističko-planske dokumentacije za pojedine prostorne celine i lokalitete;
– donošenje odluka iz oblasti zaštite životne sredine, u nadležnosti lokalne samouprave;
– implementacija planskih rešenja iz odgovarajućih prostornih i urbanističkih planova.
Organizacione mere i instrumenti:
– u domenu republičke nadležnosti nalaze se ministarstva nadležna za zaštitu životne sredine, prostorno planiranje, poljoprivredu, šumarstvo, vodoprivredu, infrastrukturu, rudarstvo i energetiku, nadležne republičke agencije, zavodi, instituti i javna preduzeća;
– organima lokalne uprave pripadaju nadležne službe za oblast privrede, urbanizma, komunalnih delatnosti i zaštite životne sredine;
– informisanje i edukacija građana u lokalnoj zajednici kroz različite programe, manifestacije, publikacije i akcije o potrebi zaštite i unapređivanja životne sredine i prirodnim potencijalima područja;
– poboljšanje inspekcijskog nadzora iz domena zaštite životne sredine.
Politike:
– obezbeđivanje striktne primene zakonskih propisa i planskih akata iz oblasti zaštite životne sredine;
– razvoj područja u svim sektorima u skladu sa osnovnim principima održivog razvoja;
– dosledno sprovođenje principa „zagađivač plaća”;
– podsticanje zajednice u iniciranju i realizaciji programa zaštite životne sredine.
3.9.2. Zaštita kulturnih dobara
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– formiranje baze podataka za sva kulturna dobra na području Prostornog plana (bez ažuriranja relevantnih podataka o kulturnom nasleđu planskog područja, ne može se raditi ni jedan projekat za koji bi se potraživala državna ili međunarodna finansijska sredstva);
– izrada planske i programske dokumentacije grupacije predeonih celina i dobara od izuzetnog i velikog značaja koje treba urediti, prezentovati i zaštititi od neplanske izgradnje;
– grupacija kulturnog spomeničkog nasleđa doline Ibra (manastiri i gradovi iz vremena srednjevekovne Srpske države, od Kraljeva do Novog Pazara);
– grupa manastira Moravskog područja (područje srednjeg Pomoravlja, od sela Gložane (opština Svilajnac) uzvodno može da se nazove Moravskom Svetom gorom. Na desnoj obali Velike Morave nalaze se manastiri: Tomić, Dobreš, Devesinje, Radešin, Ivković, Zlatenec i Miljkov manastir (ranije Bukovica);
– grupacija kulturnog spomeničkog nasleđa formiranja moderne srpske države (od orijenta ka zapadu);
– grupa spomeničkog nasleđa i obeležja Drugog svetskog rata (mesta stradanja stanovništva u Drugom svetskom ratu);
– formiranje Mreže centara narodnog graditeljstva Srbije;
– izrada studija predeonih celina i grupacije evidentiranih dobara koja treba da dobiju prioritet u sticanju statusa NKD.
Za implementaciju koncepcije i planskih rešenja u oblasti zaštite kulturnih dobara, neophodne su odgovarajuće mere i instrumenti, i to: plansko-programske, organizacione, ekonomsko-finansijske i normativno-pravne. Implementacija planskih rešenja biće dodatno definisana izradom programa implementacije Regionalnog prostornog plana Šumadijskog, Pomoravskog, Raškog i Resavskog upravnog okruga, u skladu sa Zakonom.
Ključni akteri (učesnici) zaštite kulturnih dobara jesu:
Ministarstvo nadležno za kulturu i informisanje, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Zavod za zaštitu spomenika kulture – Kragujevac i Zavod za zaštitu spomenika kulture – Kraljevo, opštine i gradovi (24 jedinice lokalne samouprave), institucije kulture, mediji, privatni sektor, nevladine organizacije, turistička organizacije gradova i opština, upravnih okruga/oblasti, regiona i Republike Srbije, kao i stanovništvo planskog područja.
Na području Prostornog plana, u cilju zaštite graditeljskog nasleđa, a na osnovu dostavljenih podataka Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, utvrđen je popis nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja i nepokretnog kulturnog dobra od velikog značaja. Takođe u okviru dokumentacione osnove dat je iscrpni spisak svih nepokretnih kulturnih dobara i dobara koja uživaju prethodnu zaštitu, po gradovima i opštinama.
3.9.3. Zaštita prirodnih dobara
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– donošenje uredbe o zaštiti PP Kučaj – Beljanica (deo pripada Pomoravskom upravnom okrugu), PIO Ras – Sopoćani (Raški upravni okrug) i Mojsinjske planine i Stalaćka klisura, kao i hidroakumulacija „Ćelije” (Rasinski upravni okrug), ali i SRP Brzansko Moravište (Šumadijski upravni okrug). Na osnovu kompleksnih društveno-političkih okolnosti, kao posebno delikatan proces se izdvaja i zaštita budućeg prirodnog dobra Mokra gora – Prokletije;
– donošenje akta o zaštiti većeg broja spomenika prirode geomorfološkog, hidrološkog i botaničkog karaktera, kao i identifikovanje objekata geonasleđa, kao potencijalnih prostora za zaštitu;
– nastavak ekspertskih istraživačkih aktivnosti i vrednovanja i drugih objekata i predela koji su predstavnici unikatnih vrednosti biotičkog karaktera i geonasleđa;
– nastavak aktivnosti iz nadležnosti Zavoda za zaštitu prirode Srbije na poslovima monitoringa i revizije stanja zaštićenih prirodnih dobara, ali i njihove kategorizacije/rekategorizacije i gde god je to moguće usaglašavanja kategorizacije sa međunarodnim IUCN kategorijama.
Mere i instrumenti:
Mere i instrumenti za sprovođenje planova implementacije iz oblasti zaštite prirode odnose se i na obezbeđenje sredstava iz budžeta Republike Srbije preko ministarstava nadležnih za poslove zaštite životne sredine, poljoprivrede i šumarstva, energetike, turizma i kulture, sredstava različitih fondova, javnih preduzeća (JP „Nacionalni park Kopaonik” i JP „Srbijašume”) i drugih upravljača zaštićenih prirodnih dobara i javnih prihoda organa opštinskih uprava, ali i sredstava NVO iz ove oblasti. Istovremeno, kako je određen broj aktivnosti na unapređenju zaštite prirode ovog prostora usmeren i ka intenziviranju međunarodno usaglašenih aktivnosti na zaštiti, za očekivati je i odgovarajuću finansijsku, ekspertsku i logističku podršku i iz međunarodnih fondova.
Učesnici u implementaciji:
Učesnici u implementaciji koncepcija zaštite prirode predstavljenih Prostornim planom jesu ministarstva nadležna za: energetiku, zaštitu životne sredine, prirodne resurse, rudarstvo, i prostorno planiranje, Zavod za zaštitu prirode Srbije, kao i svi upravljači zaštićenih prirodnih dobara (na primer JP „Nacionalni park Kopaonik”, JP „Srbijašume”, teritorijalno nadležne opštinske uprave, NVO, fizička lica i drugo).
3.9.4. Prirodni rizici i hazardi
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– Katastar ugroženosti teritorije prirodnim hazardima ( kako bi se mogla izvršiti pravilna procena stepena povredivosti prostora, odnosno ograničenja za njegovo korišćenje, potrebno je pristupiti izradi katastra ugroženosti prostora od prirodnih nepogoda. Na bazi saznanja i istraživanja, napravila bi se lista tačaka (zona) mogućih rizika, verovatnoće pojavljivanja, obima posledica, a na osnovu toga definisali planovi zaštite i prioriteti zaštite u planiranju prostora;
– Administrativno i institucionalno jačanje kapaciteta ( tehničko i stručno jačanje lokalnih kapaciteta radi preventivne zaštite od prirodnih nepogoda.
Učesnici u implementaciji
Učesnici u implementaciji su: Republička agencija za prostorno planiranje, lokalna samouprava, naučne institucije i drugi.
3.10. Regionalne veze i transgranična saradnja
Prioritetna planska rešenja do 2015. godine su:
– realizacija usvojenih projekata u okviru programa transnacionalne i prekogranične saradnje koja je finansirana evropskim fondovima, kao i realizacija ostalih programa i projekata interregionalne i intraregionalne saradnje prema predviđenim rokovima;
– definisanje nadležnosti, sprovođenje inicijativa i informisanje stanovništva o svim aspektima međufunkcijskih prostornih veza u cilju zajedničkog održivog razvoja prostora, u skladu sa evropskim principima i standardima (uključivanje u nacionalni sistem monitoringa prostornog razvoja na regionalnom nivou, u skladu sa međunarodnim standardima – evropska mreža za posmatranje prostornog razvoja ESPON i nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka – NIGP, prema državnoj strategiji, a i u skladu sa evropskom direktivom INSPIRE – Infrastucture for Spatial Information in the European Community);
– aktivnosti građana planskog područja u cilju definisanja oblasti svih vidova prostorne saradnje za period posle 2013. (2015) godine.
Mere i instrumenti za sprovođenje
Osnovne organizacione mere prilikom implementacije Prostornog plana svode se na:
– aktivnosti na realizaciji usvojenih programa u vezi sa planskim područjem, transnacionalnim i užim delom (Raški upravni okrug) i sa prekograničnom saradnjom, odnosno definisanjem novih programa saradnje;
– definisanje institucionalnih nadležnosti i formiranje odgovarajućih službi na regionalnom i lokalnom nivou kad je u pitanju saradnja u oblasti razvoja interregionalnih funkcijskih veza i međuodnosa sa okruženjem;
– aktivnosti u funkciji zaštite prirodnih dobara i uključivanju pojedinačnih prirodnih lokaliteta i dobara kulture u međunarodni sistem zaštite;
– informisanje i edukaciju svih učesnika i stanovnika planskog područja o značaju prostornih integracija i mogućnostima za definisanje projekata prekogranične saradnju u skladu sa IPA programom i evroregionalnom saradnjom (Republika Srbija i Crna Gora);
– sprovođenje svih aktivnosti na razvoju informaciono-komunikacionih tehnologija.
Normativne mere obuhvataju poštovanje važećih zakona, strategija i planskih dokumenata (na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou), kao i usklađivanje nacionalnog zakonodavstva i propisa sa zakonodavstvom EU (AS), evropskim propisima, normativima i standardima.
Učesnici u implementaciji:
– Vlada Republike Srbije i resorna ministarstva nadležna za prirodne resurse, rudarstvo, prostorno planiranje, energetiku, razvoj, zaštitu životne sredine, finansije, privredu, regionalni razvoj, razvoj lokalne samouprave i druge oblasti);
– Republička agencija za prostorno planiranje;
– Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja, Regionalna agencija za prostorni i ekonomski razvoj Raškog i Moravičkog okruga, Regionalni centar za razvoj malih i srednjih preduzeća Kruševac, Regionalna razvojna agencija Sandžaka;
– kancelarije za prekograničnu i evroregionalnu saradnju;
– nadležne institucije Republike Srbije, (JP „Putevi Srbije”, Republička direkcija za puteve, „Železnice Srbije” AD, JP „Srbijašume”, Zavod za zaštitu prirode Srbije i tako dalje), kao i institucije na regionalnom i lokalnom nivou (na primer staraoci nad zaštićenim prirodnim dobrima);
– lokalna samouprava – partneri u projektima;
– privatno preduzetništvo, dijaspora i nevladine organizacije;
– spoljne asocijacije i institucije.
4. Institucionalno-organizaciona, informatička i
programska podrška sprovođenju Prostornog plana
Specifičnosti razvojnih problema i položaj planskog područja prema susednim regionima i oblastima u Republici Srbiji i drugim državama, uticaće na pravac i sadržaj institucionalno-organizacionog prilagođavanja i donošenje regionalnih strategija (na nivou oblasti i regiona).
Prioritet imaju, u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju:
– Institucionalna i organizaciona prilagođavanja za potrebe razvoja;
– Regionalna razvojna strategija;
– Program finansiranja regionalnog razvoja.
U pogledu novih institucionalnih i organizacionih aranžmana, mogući su sledeći modaliteti integralnog upravljanja razvojem i zaštitom sredine, i to:
– oblasne asocijacije klastera;
– interregionale forme povezivanja gradova/opština;
– regionalne/oblasne korporacije/agencije za održivi razvoj, uređenje prostora i zaštitu životne sredine, kao razvojne institucije/organizacije sa pojedinim ovlašćenjima koja su preneta od republičkih i lokalnih organa vlasti;
– regionalno javno preduzeće za razvoj, uređenje i zaštitu sredine čitavog regionalnog područja (takođe sa širim ovlašćenjima, kao prethodno);
– regionalna „ispostava” odgovarajuće republičke agencije/organizacije (za regionalni razvoj, restrukturiranje, razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, socio-ekonomski razvoj, naučna istraživanja, informatičku i drugu saznajnu podršku i tako dalje).
Bez obzira na organizacioni model, bitno je da se postigne institucionalna i akcijska ravnoteža između neophodne samostalnosti regionalne organizacija, s jedne strane, i potrebe da se obezbedi lokalni-regionalni uticaj i efikasnost akcije s druge strane. Osim toga, potrebno je uspostaviti određenu meru partnerstva između javnog, privatnog i takozvanog „trećeg sektora”.
Bez obzira na konkretan institucionalni i organizacioni aranžman, regionalno telo imalo bi u svom sastavu odgovarajuću ekspertsku službu za plansku evaluaciju i monitoring planskih odluka. Služba bi imala zadatak da pruži/obezbedi trajnu informatičku podršku pripremanju, donošenju i sprovođenju strateških planskih odluka (uključujući i monitoring implementacije odluka i jednostavnije oblike planske, programske i projektne evaluacije).
Kako bi perspektivno Republika Srbija, odnosno plansko područje, mogli da koriste sredstva iz predpristupnih fondova EU, na nacionalnom nivou treba izraditi i doneti odgovarajući nacionalni razvojni strateški okvir, odgovarajući regionalni dokument za plansko područje, a takođe i formirati regionalne institucije.
U cilju uspešne podrške primeni Prostornog plana, skupštine (ili predsednici) gradova i opština, u saradnji sa Nacionalnom agencijom za regionalni razvoj, treba da se saglase da se poslovi praćenja ostvarivanja Prostornog plana u drugim planovima, programima i projektima i njihovoj realizaciji, zajednički povere. U tom smislu, najznačajnije je jačanje saradnje na planu implementacije prioritetnih kapitalnih investicija koji su od zajedničkog interesa za Republiku Srbiju, ili jednu ili više lokalnih samouprava. Za obavljanje poverenih i ostalih poslova neophodnu stručno planersku pomoć pružiće Nacionalna agencija za regionalni razvoj, regionalni razvojni savet, Republička agencija za prostorno planiranje, obrađivač Prostornog plana, kao i druge stručne institucije.
Na osnovu Prostornog plana, Republička agencija za prostorno planiranje će formirati bazu podataka o prostoru i Prostornom planu, i to u funkciji: korišćenja, praćenja i ocene sprovođenja, a zatim i dopune i inoviranja planskih koncepcija i rešenja. Na taj način stvoriće se preduslovi za formiranje GIS-a planskog područja: u prvoj fazi, će se izvršiti analiza dostupnih podataka iz Prostornog plana i podataka kojima raspolažu gradovi i opštine, i drugo, utvrdiće se stepen validnosti i ažurnosti podataka. U drugoj fazi, potrebno je formirati jedinstvenu prostornu bazu podataka konverzijom digitalnih podataka u jedinstveni sistem podataka o prostoru.
Prioritetne aktivnosti na organizaciji sistema centralne baze podataka i informatičke podrške su: aktivnosti u vezi sa obradom podataka i informatički deo (nabavka softvera, nabavka relacione baze podataka, nabavka hardvera, analiza i konverzija podataka iz Prostornog plana i drugo), kao i aktivnosti u vezi sa osposobljavanjem stručnog kadra u gradovima i opštinama planskog područja.
Izvori finansiranja za sredstva namenjena realizaciji projekta (nabavka softvera i hardvera, obuka kadra i implementacija celog sistema) jesu ministarstvo nadležno za prostorno planiranje, zatim domaći i strani fondovi za podsticanje razvoja lokalne samouprave, kao i opštinski i gradski budžeti i drugo, a što će se bliže utvrditi programom implementacije Prostornog plana.
Program implementacije Prostornog plana će doneti Vlada Republike Srbije, za razdoblje od pet godina, u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu Prostornog plana, a kojim će se:
– razraditi i bliže utvrditi prioritetni projekti za ostvarivanje planskog dokumenta, dinamika uređenja zaštićenih i drugih prioritetnih prostornih celina, kao i mere i instrumenti za implementaciju Prostornog plana;
– utvrditi iznosi i izvori sredstava, rokovi, obaveze i odgovornosti za izvršenje programa implementacije Prostornog plana;
– propisati ključni pokazatelji i kriterijumi za praćenje promena stanja u prostoru i životnoj sredini i za procenu ostvarivanja ciljeva, planskih rešenja i propozicija Prostornog plana.